doğmunun 125. yılında mustafa kemal atatürk - Atatürk Araştırma ...

ATATÜRK KÜLTÜR, DİL VE TARİH YÜKSEK KURUMU 

ATATÜRK ARAŞTIRMA MERKEZİ 

DOĞUMUNUN 125. YILINDA MUSTAFA 

KEMAL ATATÜRK ULUSLARARASI 

SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ 

(15-18 MAYIS 2006, ANKARA) 

ANKARA - 2011

5846 Sayılı kanuna göre bu eserin bütün yayın, tercüme ve iktibas hakları 

Atatürk Araştırma Merkezine aittir. 

Doğumunun 125. yılında Mustafa Kemal Atatürk 

Uluslararası Sempozyumu (2006 : Ankara) 

Doğumunun 125. yılında Mustafa Kemal Atatürk 

Uluslararası sempozyumu bilidirileri; Ankara, 15-18 Mayıs 

2006. - Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi, 2011 

924s, ; 24cm. - (Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek 

Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi yayını) 

ISBN: 978-975-16-2388-1 

1. ATATÜRK, MUSTAFA KEMAL, 1881-1938- 

KONGRELER, V.B. 

2. ATATÜRK, MUSTAFA KEMAL, 1881-1938- SİYASİ 

VE SOSYAL GÖRÜŞLER - KONGRELER,V.B. 

I.E.a. II. Seri 

956.1024092 

KİTAP SATIŞI: 

Atatürk Araştırma Merkezi 

Ziyabey Cad. No: 19 

Balgat - Çankaya/Ankara 

Tel: (312) 285 55 12 - 285 65 11 

Belgegeçer : (0.312) 285 65 73 

e-posta : bilgi@atam.gov.tr. 

web : http://www.atam.gov.tr. 

e-mağaza : http://e-magaza.atam.gov.tr 

• Bildiri sahiplerinin unvanları sempozyum sırasındaki unvandır. 

• Bildiriler içinde geçen görüş ve bilgilerden bildiri sahipleri sorumludur. 

• Bildiriler sunuş sırasına göredir. 

ISBN : 978-975-16-2388-1 

İLESAM : 11.06.Y.0150-344 

Baskı : Korza Yay. Basım San. Tic. Ltd. Şti. 

Tel : (0.312) 342 22 08

SUNUŞ 

Atatürk, insanlığın sevgisini kazanan tarihte ender rastlanan 

üstün bir kişilik, büyük bir komutan ve devlet adamıdır. Atatürk, 

“ Beni görmek demek, mutlaka yüzümü görmek değildir. Benim 

fikirlerimi, benim duygularımı anlıyorsanız ve hissediyorsanız bu 

kâfidir” ve “Ben ölürsem soylu milletimizin beraber yürüdüğümüz 

yoldan asla ayrılmayacağına eminim, bununla gönlüm rahat!” sözleri 

ile Türk milletine olan güvenini göstermiştir. Türk milleti de her 

geçen gün değerini daha çok anladığı Atatürk’ü O’nun büyüklüğüne 

yaraşır şekilde anmıştır ve anmaya devam etmektedir. Bu çalışma 

O’nun işaret ettiği şekilde fikirlerini ve eserini ilmi yöntemlerle 

incelemek ve bu çalışmaların neticelerini milletimize ulaştırmak 

çabasının bir sonucudur. 

19 Mayıs 2006, Atatürk’ün doğumunun 125.yıldönümüdür. 

Atatürk, Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmasına uzanan sürecin 

de başlangıcı olan 19 Mayıs’ı doğum günü kabul etmiştir. 19 

Mayıs bu yönüyle Atatürk’ün milletiyle özdeşleşmesini en güzel 

biçimde yansıtan bir gün olarak belleklere kazınmıştır. Türk Milleti 

Atatürk’ün doğumunu çeşitli etkinliklerle kutlamış, gönülden 

bağlılığını hiç eksilmeyen bir sevgi ve saygıyla büyük bir içtenlikle 

göstermiş ve göstermektedir. Yerli ve yabancı 84 bilim insanı bildiri 

sunarak Atatürk ve eseri hakkındaki yeni araştırma ve görüşlerini 

ortaya koyarak O’nun “hayatta en hakiki murşit ilimdir, fendir” 

görüşünü yaşatmaktadır. Atatürk Araştırma Merkezi, Atatürk ve 

eseri hakkındaki çalışmaları yapmaya ve yapanları desteklemeye 

devam edecektir. 

Bu eser değerli hocamız Prof.Dr.Mehmet Saray’ın Atatürk 

Araştırma Merkezi Başkanlığı döneminde, 15-18 Mayıs 2006 

tarihinde Ankara’da gerçekleştirilen “Doğumunun 125. Yılında 

Mustafa Kemal Atatürk Uluslararası Sempozyumu” bildirilerinden 

oluşmaktadır. Kitapta 67 bildiri yer almaktadır. Teslim edilen 

bildirilerin bu sayıda kalması basımdaki gecikmeyi biraz olsun mazur 

gösterebilir ümidindeyiz. Atatürk’ün ve düşünce sisteminin tüm 

yönleriyle değerlendirildiği Sempozyum’un gerçekleştirilmesindeki 

katkılarından dolayı, değerli katılımcılara ve emeği geçenlere 

teşekkürlerimi sunarım. 

Prof. Dr. Cezmi Eraslan 

Atatürk Araştırma Merkezi Başkanı

İÇİNDEKİLER 

CUMHURBAKANI SAYIN AHMET NECDET SEZER’İN AÇIŞ 

KONUŞMASI _______________________________________________________________ 1 

BAŞBAKAN SAYIN RECEP TAYYİP ERDOĞAN’IN AÇIŞ 

KONUŞMASI _______________________________________________________________ 7 

PROF.DR. SAYIN SADIK TURAL’IN AÇIŞ KONUŞMASI _________________________ 13 

PROF. DR. MEHMET SARAY’IN AÇIŞ KONUŞMASI ____________________________ 17 

İSMET İNÖNÜ, ALMAN TELEVİZYONU’NUN ATATÜRK’E VE 

TÜRK DEVRİMİ’NE İLİŞKİN SORULARINI CEVAPLIYOR 

(BASINIMIZDA BİLİNMEYEN BİR SÖY LEŞİ) 

Prof. Dr. Utkan KOCATÜRK ________________________________________________ 23 

BATI GÖZÜYLE ATATÜRK 

Dr. Andrew MANGO _______________________________________________________ 29 

ATATÜRK CUMHURİYETİ’NİN NİTELİĞİ 

Prof. Dr. Dursun Ali AKBULUT ______________________________________________ 35 

TÜRKİYE CUMHURİYET TARİHİNİN BAŞLICA 

KAYNAKLARINDA ATATÜRK 

Prof. Dr. Seçil Karal AKGÜN ________________________________________________ 45 

ÖZSOY OPERASINDAN SADABAD PAKTINA ATATÜRK’ÜN DIŞ 

POLİTİKA DEHASI 

Yrd. Doç. Dr. Gülseren AKALIN _____________________________________________ 71 

ATATÜRK’ÜN BÜYÜK NUTUK’UNDA GEÇEN MİLLİ KİMLİKLE 

İLGİLİ KAVRAM, TERİM VE SÖZ ÖBEKLERİNİN ANALİZİ 

Dr. Hüseyin AĞCA _________________________________________________________ 83 

ATATÜRK’ÜN YARATTIĞI NAHÇIVAN DOSTLUK KÖPRÜSÜ 

DEVLETİ 

Prof. Dr. İsmail HACIYEV • Prof. Dr. Ebülfez AMANOĞLU ______________________ 89 

CUMHURİYET OLGUSUNUN ATATÜRK’ÜN KİŞİLİĞİNDE 

ERZURUM’DA ŞEKİLLENMESİ 

Yrd. Doç. Dr. Serpil SÜRMELİ _______________________________________________ 99 

ATATÜRK İLE YESEVİ’NİN ORTAK DÜŞÜNCE ZEMİNLERİ 

Doç. Dr. Dosay KENCETAY ________________________________________________ 111 

ATATÜRK’Ü DOĞUMUNUN 125. YILINDA KUTLARKEN... 

ATATÜRK VE DEVRİMİNİN EVRENSEL YÖNÜ 

Prof. Dr. İsmet GİRİTLİ ___________________________________________________ 119 

ÜLKEMİZE YÖNELİK TEHDİT VE TEHLİKELER KARŞISINDA 

ATATÜRK’ÜN ÖNERDİĞİ FİKİR VE TEDBİRLER 

Prof. Dr. S. Esin DERİNSU DAYI ____________________________________________ 127

ATATÜRK’ÜN LAİKLİK SİYASETİ VE KIRGIZİSTAN’A YAPTIĞI TESİR 

Doç. Murat KOCABEKOV _________________________________________________ 155 

GAZİ MUSTAFA KEMAL PAŞA’NIN “TÜRK” KAVRAMIYLA 

ÖZDEŞLEŞMESİ 

Prof. Dr. Tuncer BAYKARA ________________________________________________ 159 

TÜRKİYE’DEKİ LAİK ANLAYIŞA İLK KARŞI 

ÇIKIŞ HAREKETİ VE ONA VERİLEN CEVAPLAR (1923) 

Prof. Dr. Mehmet Akif TURAL ______________________________________________ 167 

ESKİ VE YENİ ALİ KEMALLER 

Hulki CEVİZOĞLU _______________________________________________________ 177 

TÜRKİYE CUMHURİYETİ’ Nİ KURANLAR NASIL BİR GENÇLİK 

İSTİYORDU ATATÜRK DÖNEMİ TBMM TUTANAKLARININ VE 

İLGİLİ DİĞER BELGELERİN ANALİZİ (23 NİSAN 1920-10 KASIM1938) 

Dr. Mustafa ÖZCAN _______________________________________________________ 183 

TÜRK TARİHİ VE EVRENSEL AÇIDAN ATATÜRK’E BAKIŞ 

Prof. Dr. Abdurrahman ÇAYCI _____________________________________________ 203 

ATATÜRK’ÜN AZINLIKLAR HAKKINDAKİ GÖRÜŞLERİ 

Prof. Dr. Ramazan TOSUN _________________________________________________ 211 

ATATÜRK’ÜN AVRASYA ANLAYIŞI VE KIRGIZ-TÜRK 

İŞBİRLİĞİNİN İLK ON BEŞ YILLIK BİRİKİMLERİ 

Bahtıgül KALAMBEKOVA _________________________________________________ 221 

ATATÜRK’ÜN BAKIŞ AÇISIYLA AZINLIKLAR 

Prof. Dr. Süleyman BEYOĞLU ______________________________________________ 229 

ATATÜRK DÖNEMİNDE YÜKSEK ÖĞRETİMİN YENİDEN 

DÜZENLENMESİ 

Prof .Dr. Ali ARSLAN ______________________________________________________ 269 

I. BAKÜ TÜRKOLOJİ KONGRESİ VE MUSTAFA KEMAL ATATÜRK 

Prof. Dr. Celil GARİBOĞLU NAĞIYEV _____________________________________ 301 

TEHDİT VE TEHLİKELER KARŞISINDA TÜRK EĞİTİM- 

ÖĞRETİMİNİN KONUMU VE STRATEJİSİ 

Prof. Dr. Mustafa KESKİN _________________________________________________ 309 

TÜRKİYE CUMHURİYETİ DEVLETİ’NE YÖNELİK TEHDİT VE 

TEHLİKELER KARŞISINDA ÇAĞDAŞLAŞMA VE ULUS DEVLET 

Prof. Dr. Abdulkadir YUVALI _______________________________________________ 319 

ROMANYA TÜRK TOPLUMUNUNMODERNLEŞMESİNDE 

ATATÜRK VE DEVRİMLERİNİN ETKİSİ 

Mustafa MEHMET ________________________________________________________ 329 

ATATÜRK VE PONTUS MESELESİ 

Doç. Dr. Yusuf SARINAY __________________________________________________ 341

BİR ASKERÎ DEHA OLARAK ATATÜRK’ÜN İLERİ GÖRÜŞLÜLÜĞÜ VE ORDU- 

MİLLET DAYANIŞMASINA VERDİĞİ ÖNEM 

Dr. Zekeriya TÜRKMEN ___________________________________________________ 363 

LAİKLİK VE TÜRK LAİKLİĞİNDEKİ UYGULAMALAR 

Prof. Dr. Ethem Ruhi FIĞLALI _____________________________________________ 383 

ÇİNDE ATATÜRK 

Prof. Dr. Rukiye HACI _____________________________________________________ 411 

ATATÜRK’ÜN ASYA SİYASETİ ÜZERİNE BAZI YENİ DÜŞÜNCELER 

Prof. Dr. Seyfullah ÇEVİK __________________________________________________ 421 

EVRENSELLİĞİ YAKALAYAN ADAMMUSTAFA KEMAL ATATÜRK 

Prof. Dr. Bayram KODAMAN ______________________________________________ 429 

BİR MİLLİ KİMLİK KONUSU OLARAK ATATÜRK’ÜN “TÜRK 

TARİHİ VEÖĞRETİMİ”NE DAİR GÖRÜŞ VE UYGULAMALARI 

Prof. Dr. Nuri KÖSTÜKLÜ _________________________________________________ 437 

SOFYA ASKERÎ ATAŞESİ MUSTAFA KEMAL’İN ASKERÎ VE 

SİYASÎ DEĞERLENDİRMELERİ 

Dr. Ahmet TETİK _________________________________________________________ 449 

ATATÜRK’ÜN KÜRESEL YÖNÜ ÜZERİNE 

Dr. Bilâl N. ŞİMŞİR _______________________________________________________ 459 

ATATÜRK’S LEGACY FOR TURKEY AND THE WORLD 

Prof. Dr. Stanford J. SHAW _________________________________________________ 503 

TÜRKİYE CUMHURİYETİ DEVLETİ’NİN TEMEL NİTELİKLERİ 

VE MİLLİ DEVLETE YÖNELİK TEHDİTLER 

Dr. Ali GÜLER ___________________________________________________________ 511 

ATATÜRK’S REFORMS AND THEIR IMPACT ON THE MUSLIM 

WORLD 

M. Naeem Qureshi ________________________________________________________ 523 

ATATÜRK DÖNEMİ MECLİSLERİ (1920-1938) 

İhsan GÜNEŞ ____________________________________________________________ 543 

ATATÜRK VE DEMOKRASİ 

Prof. Dr. Ergun ÖZBUDUN _________________________________________________ 565 

DOĞU SINIRININ PEACE MAKER OLARAK BELİRLENMESİNDE 

USTAFA KEMAL PAŞA (1920-1921) 

Prof. Dr. Enver KONUKÇU_________________________________________________ 579

TÜRK DEVRİMİ’NİN EVRENSEL NİTELİĞİ 

Orhan KOLOĞLU ________________________________________________________ 615 

MUSTAFA KEMAL ATATÜRK’ÜN BAZI LİDERLİK ÖZELLİKLERİ 

Prof.Dr.Cemalettin TAŞKIRAN _____________________________________________ 629 

ATATÜRK YAŞASAYDI ERMENİ SORUNU GÜNÜMÜZDEKİ GİBİ 

BİÇİMLENİR MİYDİ? 

Doç. Dr. Esat ARSLAN _____________________________________________________ 645 

BİR GAZİNİN HATIRATINDAN KURTULUŞ SAVAŞI’NDA ANKARA VE 

BÜYÜK TAARRUZ 

Prof. Dr. Sadık DEMİRSOY ________________________________________________ 663 

ATATÜRK VE DEVRİMLERİNİN DÜNYADA YANKILARI 

Prof. Dr. Yücel ÖZKAYA ___________________________________________________ 675 

TÜRK ANAYASALARINDA LAİKLİK VE DİNLE İLGLİ HÜKÜMLER 

Prof.Dr.Temuçin Faik ERTAN _______________________________________________ 685 

1922 YILINDA RUS DENİZALTILARI VASITASIYLA GERÇEKLEŞTİRİLEN 

RUS-TÜRK TEMASLARI 

Prof. Dr. Dimitri VASİLYEV ________________________________________________ 701 

ATATÜRK’ÜN DÜŞÜNCE SİSTEMİNDE ULUSALLIK-EVRENSELLİK DERİNLİĞİ 

Prof. Dr. Zeynep KORKMAZ _______________________________________________ 711 

ATATÜRK’ÜN ASKERİ DEHASININ YANSIMALARI YAZDIĞI ESERLER VE NOT 

DEFTERLERİ 

Dr.Öğ.Alb.Yavuz ÖZGÜLDÜR ______________________________________________ 721 

BİR İDEAL OLARAK MİSÂK-I MİLLÎ’NİN İLÂNI VE ANLAMI 

Doç.Dr.Mustafa BUDAK ___________________________________________________ 733 

1920-1938 DÖNEMİ TÜRK ROMANINDA ATATÜRK VE ANKARA 

Doç. Dr. Nesrin Tağızade-KARACA __________________________________________ 745 

ATATÜRK’ÜN EĞİTİM REFORMUNUN TEMEL UNSURLARI VE UYGULANMASI 

Prof. Dr. Yahya AKYÜZ ____________________________________________________ 773 

MODERNLEŞMENİN EVRENSEL GELİŞİMİ İÇİNDE TÜRKİYE’NİN VE 

ATATÜRK’ÜN YERİ 

Prof.Dr.Mustafa ERGÜN ___________________________________________________ 795 

ATATÜRK’ÜN KADIN HAKLARI REFORMU BM VE AB’DE KADIN HAKLARI İLE 

İLGİLİ SON GELİŞMELER 

Prof. Dr. Hale ŞIVGIN _____________________________________________________ 809

MİLLET VE TÜRK KAVRAMININ TARİHİ GELİŞİMİ VE MUSTAFA KEMAL 

ATATÜRK’LE ZİRVEYE ERİŞMESİ 

Prof. Dr. Ahmet ÖZGİRAY _________________________________________________ 823 

TÜRKİYE CUMHURİYETİ’NİN TEMELLERİNİN OLUŞMASINDA ATATÜRK’ÜN 

GERÇEKÇİ KİŞİLİĞİNİN ROLÜ 

Doç. Dr. Mehmet EVSİLE __________________________________________________ 829 

SALTANATTAN CUMHURİYETE MİLLET EGEMENLİĞİ 

Doç. Dr. Adnan SOFUOĞLU ________________________________________________ 837 

ATATÜRK - İLERİ GÖRÜŞLÜ BÜYÜK BİR AVRUPALI 

Prof. Dr. Kopi KYÇYKU ___________________________________________________ 857 

ÇAĞINA VE BÖLGESİNE SIĞMAYAN ÖNDER: ATATÜRK 

Mehmet TEKİN___________________________________________________________ 865 

TÜRKÇÜLÜK, ATATÜRK VƏ AZƏRBAYCAN 

Hidayət ORUCOV ________________________________________________________ 891 

AŞIK VEYSEL ŞATIROĞLU’NUN ATATÜRK SEVGİSİ 

Hüseyin ÖZER ___________________________________________________________ 897 

BULGAR BASININDA ATATÜRK VE TÜRK HALKININ ULUSAL KURTULUŞ 

SAVAŞI (1919-1938) 

Mümün TAHİR ___________________________________________________________ 909

CUMHURBAŞKANI SAYIN 

AHMET NECDET SEZER’İN AÇIŞ KONUŞMASI 

Sayın Konuklar, 

Değerli Katılımcılar, 

Doğumunun 125. Yılında Mustafa Kemal Atatürk Uluslararası 

Sempozyumu’nda sizlerle birlikte olmaktan duyduğum mutluluğu 

öncelikle belirtmek istiyorum. 

Atatürk’ün ve düşünce sisteminin tüm yönleriyle değerlendirileceği 

bu anlamlı etkinliğin düzenlenmesinde katkısı olanları ve 

Sempozyum’a bildirileriyle katılanları kutluyorum. Sempozyum nedeniyle 

ülkemizde bulunan konuklarımıza hoşgeldiniz diyorum. 

Mustafa Kemal Atatürk Uluslararası Sempozyumu, Yüce 

Önder’in doğumunun 125. yılı etkinliklerinin önemli bir bölümünü 

oluşturmaktadır. Kutlama etkinlikleri belirli bir program çerçevesinde, 

tüm kurum ve kuruluşlarımızın katkısı ve yurttaşlarımızın katılımı 

ile coşku içinde, büyük bir özenle sürdürülecektir. 

Türk Ulusu, her geçen gün değerini daha çok anladığı Yüce 

Atası’nın doğumunun 125. yılını O’nun büyüklüğüne yaraşır etkinliklerle 

kutlamakta, Ölümsüz Önderi’ne gönülden bağlılığını hiç eksilmeyen 

bir sevgi ve saygıyla, büyük bir içtenlikle göstermektedir. 

Büyük Atatürk, Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmasına uzanan 

sürecin de başlangıcı olan 19 Mayıs’ı doğum günü kabul etmiştir. 

19 Mayıs bu yönüyle Atatürk’ün Ulusu’yla özdeşleşmesini en güzel 

biçimde yansıtan bir gün olarak belleklere kazınmıştır. 

Ulusumuz, doğumunun 125. yılında tarihe ve insanlığa malolmuş, 

eylemleri ve söylemleriyle dünyada hayranlık uyandırmış, tüm 

yönleriyle örnek alınan bir önderi yetiştirmenin övüncünü de yaşamaktadır. 

Atatürk, insanlığın sevgisini kazanan, Ulusu Onun tüm bireyleriyle 

gönülden bağlı olduğu, tarihte ender karşılaşılan bir dahi, üstün 

bir kişilik, yürekli bir kahraman, yenilmez bir komutan, büyük bir

2 

devrimci ve devlet adamıdır. 

PROTOKOL KONUŞMALARI 

İngiltere eski Başbakanı Churchill, O’nu “Büyük bir kahraman”; 

Amerika Birleşik Devletleri eski Başkanı Kennedy, “20. yüzyılın en 

büyük önderlerinden biri” olarak nitelemiş, İsrail’in ilk Başbakanı 

Ben Gurion da “O’ndan daha büyük bir devlet adamı bilmiyorum” 

diyerek Yüce Önder’in devlet adamlığını övmüştür. 

Hindistanlı bir siyasetbilimci Prof. Arşi Han’ın, “O, yalnız 

bir asker ve Devlet Başkanı değil, aynı zamanda bir ulusun ve bir 

devletin nasıl kurulabileceği konusunda örnek bir kişiliktir” sözü, 

Atatürk’ün devlet adamlığı yanını çarpıcı biçimde vurgulamaktadır. 

Savaşımıyla yazgımızı ve tarihin akışını değiştiren Atatürk, yalnızca 

eserleriyle değil, düşünce sistemi ve yüksek öngörüleriyle de 

insanlığın yetiştirdiği büyük kişilikler arasındaki unutulmaz yerini 

almıştır. 

Değerli Konuklar, 

Konuşmamın bu bölümünde sizlerden, “Bugün dünyada hangi 

önder düşünceleriyle, yapıtlarıyla, zaferleriyle güncelliğini koruyor, 

insanlığa ve Ulusuna yol gösteriyor?” sorusunu düşünmenizi, 20. 

yüzyılda tarih sahnesinde yer alan önder ve devlet adamlarını belleklerinizde 

canlandırmanızı istiyorum. 

Kuşkusuz, bu soruya verilebilecek ortak yanıt Atatürk’ten başkası 

değildir. 

Atatürk yalnızca çağının kahramanı olarak anılmamıştır. Yüce 

Önder’in büyüklüğü, öngörülerindeki haklılığı geçen zaman içinde 

yaşanan gelişmelerle daha iyi anlaşılmıştır. 

Alman belgesel yapımcılarından Liebe, “Atatürk, tarihin Türk 

Ulusu’na ve insanlığa bir armağanıdır.” söylemiyle bunu en çarpıcı 

biçimde anlatmaktadır. 

UNESCO Genel Kurulu, 1981 yılının Atatürk’ün doğumunun 

100. yılı olması nedeniyle aldığı kararda, Atatürk’ün, gelecek kuşaklar 

için örnek olarak üstün kişiliğini uluslararası anlayış, işbirliği ve 

barış yolundaki çabalarını, eşsiz devrimciliğini ve özellikle sömürgecilik 

ve emperyalizme karşı açılan savaşların ilk lideri olduğunu ve 

“Mazlum Milletler “in bağımsızlığına kavuşarak, insanlar ve ülkeler 

arasında hiçbir renk, din, cins ve ırk ayrımı gözetmeyen bir uyum


ve işbirliği çağının doğacağına inandığını, Türkiye Cumhuriyeti’nin 

kurucusu olarak politikasında ve davranışlarında her zaman barış, 

uluslararası anlayış ve insan haklarına saygıya öncelik tanıyan bir 

tutum içinde bulunduğunu dünyaya ilan etmiştir. 

Atatürk’ün büyüklüğünü, üstün kişiliğini ve evrenselliğini en 

güzel biçimde dile getiren bu değerlendirmelerden kıvanç duymayan 

hiçbir Türk düşünülemez. 

Atatürk, Ulusumuzun soylu özelliklerini yansıtan nitelikleri, 

hayranlık uyandıran kişiliği ile yaşadığı çağa damgasını vurmuş, 

kurduğu Cumhuriyet rejimi ve Türk Aydınlanma Devrimi ile 20. 

yüzyılın en büyük çağdaşlaşma hareketlerinden birini gerçekleştirmiştir. 

Hindistan Başbakanı Nehru, Atatürk’ü “Modern çağın yaratıcılarından 

biri” saymaktadır. 

Fransa eski Devlet Başkanı De Gaulle de, “Atatürk’ten öğreneceğimiz 

çok şey var. Dünya önderleri arasında en büyük başarı elde 

eden kişilik O’dur. Çünkü, ulusunu çağdaşlaştırmıştır” söylemiyle, 

Atatürk’ün, çağdaş yanını vurgulamaktadır. Rusya Bilimler Akademisi 

Öğretim Üyesi Prof. Şeremet de, “Atatürk, çağdaş bir Türk uygarlık 

bölgesi yarattı.” sözüyle bu değerlendirmeye katılmaktadır. 

Atatürk, “Avrupa’nın hasta adamı”ndan tam bağımsız, ulus egemenliğine 

dayanan, laik, demokratik, çağdaş bir devlet kuran, Devlet’in 

ve toplumun yapısını çağdaşlaştıran, cemaatten toplum, ümmetten 

ulus, kuldan yurttaş yaratan, Türk insanını uygarlığın kavram ve değerleriyle 

buluşturarak hak ve özgürlüklerine kavuşturan Önder’dir. 

Atatürk, kadına toplumdaki hakettiği yerin ve değerin verilmesini 

sağlamıştır. Bu niteliği, Yüce Önder’in yalnız ülke içinde değil 

dışında da büyük takdir toplamasına neden olmuştur. 

Amerikalı siyaset bilimci Prof. Lowry diyor ki; 

“Dünyada kadınların toplumdaki rolüne Mustafa Kemal kadar 

duyarlılık gösteren pek az önder vardır. Kadınlara eşit haklar tanınmasını 

isteyen duygu ve düşüncelerin bütün uygar dünyada gerçekleşeceğini 

yarım yüzyıl önceden öngörmüş olması O’nun benzersiz 

bir önder olduğunu gösteriyor.” 

Fransa’da yayımlanan bir gazetedeki, “Devrin yüksek şahsiyet- 

3

4 


leri kitaplarda, konferanslarda Türkiye’nin asla değişmeyeceğini ve 

değişmeden öleceğini ilan etmişlerdi. Halbuki ölmeden değişti. Hem 

de kökünden ve baştan aşağı değişti. İnançlar, gelenekler, yöntemler 

yıkıldı. Son döküntülerini de yabancı zırhlıları ve kapitülasyonlar 

gibi memleketten sürüp attılar. Türkiye, ruhunu değiştirmişti...” yorumu, 

Türkiye’nin başardığı dönüşümleri çarpıcı biçimde anlatmaktadır. 

Atatürk’ün kişilik özelliklerinden biri de zamanlama ve planlama 

yeteneğidir. Atatürk düşünce alış-verişine her zaman önem vermiş, 

her şeyi derinlemesine tüm ayrıntılarıyla düşünmüş, araştırmıştır. 

Doğru zamanda, doğru kararlar almış, koşullar oluşunca bunları 

Ulusu onun desteğiyle uygulamıştır. 

Türk Ulusu’nun bağrından yetişip gelen bir önder olan Yüce 

Atatürk, yaptıkları ve zaferleriyle başka uluslara da yol göstermiş, 

insanlığa umut ve güç vermiş, dünyada silinmez izler bırakmıştır. 

Amerika Birleşik Devletleri eski Başkanı Eisenhower, O’nu 

“Tüm dünyada bağımsızlığı için savaşanların esin kaynağı” olarak 

övmüştür. 

Akla, bilime, yurt ve Ulus sevgisine verdiği önem, yüzlerce yılda 

gerçekleştirilmesi olanaksız işleri kısa sürede yaşama geçirebilmesinin 

yolunu açmıştır. 

Yunanistan eski Başbakanı Venizelos, Atatürk’ü 1934 yılında 

Nobel Barış Ödülü’ne aday gösterirken bakınız ne demiştir: “Bir 

ulusun yaşamında bunca kısa sürede, bunca köklü değişikliklerin 

başarıldığı pek enderdir. Bu olağanüstü çalışmaları Atatürk’e, sözcüğün 

tam anlamıyla ‘Büyük Adam’ şanını kazandırmıştır.” 

Atatürk soğukkanlı, ileri görüşlü, akılcılıktan ve gerçekçilikten 

ödün vermeyen büyük bir devrimcidir. “Yolunda yürüyen bir yolcunun 

yalnız ufku görmesi yeterli değildir. Muhakkak ufkun ötesini 

de’ görmesi ve bilmesi lazımdır” deyişi, O’nun bu niteliğini gözler 

önüne sermektedir. 

Atatürk hiçbir zaman hayalperest olmamıştır. O, yarının insanıdır, 

olaylara ve gelişmelere böyle bakmış, koşulları ve olanakları bu 

yaklaşımla değerlendirmiş, her zaman Ulusu için en iyisini hedeflemiştir. 

Hedefe ulaşma sürecinde her zaman doğru adımlar atmıştır.


Atatürk, Cumhuriyet’le birlikte demokrasiye geçme düşüncesini 

süreç içinde kimi zaman denemelerle yaşama geçirmeye çalışmış; 

demokrasi hedefinden hiçbir zaman vazgeçmemiştir. 

Alman Sosyolog Bischoff, Atatürk’ü “demokrasi kuran deha” 

olarak nitelemektedir. 

Bremen Üniversitesi Öğretim Üyesi Prof. Harkort da, Atatürk’ün 

demokratikleşmeye verdiği önem kapsamında şöyle demektedir: 

“1930’larda Avrupa bir karanlık içindeyken, Almanya’da toplama 

kampları varken, Türkiye’de demokrasiye hazırlık çalışmaları sürdürülüyordu. 

“ 

Atatürk, barışçı kimliği ve barışın sürekli kılınması yönündeki 

çalışmalarıyla da dünyaya örnek olmuştur. Dış politikada serüvenciliği 

reddeden bir kişilik yapısına sahip olan Yüce Önder, tüm ülkelerin 

barış içinde yaşamasını isteyen gerçek bir barışseverdir. 

Birçok savaş yaşamış olmasına karşın, “Ulusun yaşamı tehlikeye 

düşmedikçe savaş cinayettir.” diyecek kadar insansever bir önderdir. 

O’nun “Yurtta barış, dünyada barış” ilkesi yalnız Ulusumuza değil, 

tüm insanlığa yol gösterecek niteliktedir. Bu ilke doğrultusunda 

barışçı bir dış politika izleyen Türkiye Cumhuriyeti, hiçbir zaman 

çizgisinden sapmamış, bölgesinde barış ve istikrar öğesi durumuna 

gelmiştir. 

Profesör Bernard Levvis, Yüce Önder’in bu özelliğini şöyle dile 

getirmiştir: “Atatürk, özgürlük ve barışın ölümsüz mimarıdır.” 

İnanıyoruz ki, eğer insanlık Atatürk’ün düşüncelerini benimsemiş 

olsaydı, dünyamız daha yaşanabilir olurdu. 

Son olarak, Makedonyalı bir öğretim üyesi ile Ukraynalı bir üniversite 

öğrencisinin değerlendirmelerini sizlerle paylaşmak istiyorum. 

Makedonya Üsküp Üniversitesi Öğretim Üyesi Prof. Yusuf, “Biz 

Makedonya Türkleri, geleceğimizi Atatürkçülüğün icra edilmesinde 

ve Atatürkçülüğe sadık kalmamızda görüyoruz.”, 

Ukraynalı siyasetbilimi okuyan üniversite öğrencisi ise, “Ben 

tüm liderlerin yaşamını inceledim... Atatürk’ün düşüncelerini diğer 

liderlerden çok daha gerçekçi ve yaratıcı buldum. Ukrayna için geleceğe 

dönük siyaset belirlerken Atatürkçü bir çizgi üzerinde yürümek 

5

6 


gerektiğini düşünüyorum.” söylemleriyle, O büyük insanın düşüncelerinin 

tüm dünya insanlarını nasıl etkilediğini göstermişlerdir. 

Değerli Konuklar, 

Atatürk, güçlü ilkeleri, sarsılmaz düşünceleri ve yıkılmaz eserleriyle 

gönüllerde yaşamaktadır. O, bir güneş gibi her gün doğmakta, 

insanımızın gönlünde yücelmekte ve yolumuzu aydınlatmayı sürdürmektedir. 

Büyük Atatürk’ün düşlediği Türkiye’ye ulaşmak için, yapılması 

gereken, düşüncelerini ve felsefesini özümsemek ve gelecek kuşakları 

ilke ve devrimlerinin ışığında, çağdaş bir eğitimle yarınlara hazırlayabilmektir. 

Kimi konulardan yakınmak yerine, Atatürk’ün sağladığı çağdaş, 

aydınlık, laik ve demokratik Cumhuriyet’in sonsuza dek sürmesi 

için herkesin elinden gelen çabayı göstermesi zorunludur. 

Doğumunun 125. yılında bir kez daha vurgulamak istiyorum 

ki, Atatürk, Türkiye ve Türk Ulusu için hiç sönmeyecek bir ışıktır. 

Atatürk’ün, Ulusumuzun gönlündeki erişilmez yeri, hiçbir zaman 

değişmeyecektir. 

Sözlerime son verirken büyük kurtarıcımızı rahmet, saygı, sevgi 

ve gönül borcuyla anıyorum. 

Bu önemli Sempozyum’un başarılı geçeceğine inanıyor, esenlikler 

diliyorum.

BAŞBAKAN SAYIN RECEP TAYYİP ERDOĞAN’IN AÇIŞ 

KONUŞMASI 

Sayın Cumhurbaşkanım, değerli konuklar, hanımefendiler, beyefendiler; 

sizleri, bu anlamlı günde en kalbî duygularla selamlıyorum. 

Cumhuriyetimizin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk’ün doğumunun 

125 inci yılı vesilesiyle bir arada bulunuyoruz. 

Sözlerimin başında özellikle bir hususa dikkatlerinizi çekmek 

istiyorum, o da şudur: Tarihe malolmuş büyük şahsiyetler sadece 

kendi dönemlerindeki başarılarıyla değil, geleceği şekillendirmedeki 

rolleriyle değerlendirilmelidirler. 

Ben de bugün sizlere özellikle Atatürk’ün tarihi şahsiyeti üzerine 

romantik değerlendirmelerle yetinmekten ziyade, onun günümüze 

ışık tutan fikirleri ve Cumhuriyetimizin kuruluş ideallerini düşünmeye 

davet ediyorum. Hafta boyunca sürecek sempozyumlar da 

bana göre bunun çerçevesini özellikle belirleyecektir. 

Onun “En büyük eserim” dediği Türkiye Cumhuriyeti, 20 nci 

yüzyılın başlarındaki millî bağımsızlık hareketlerinin sembolü ve ilham 

kaynağı olmuştur. Büyük çalkantılarla başlayan 20 nci yüzyıl, 

tarih sahnesinden silinmek istenen Türk Milletinin nasıl ayağa kalktığına, 

yok olma sürecine girmiş Osmanlı Devleti’nin enkazından 

nasıl yeni bir devlet çıkarıldığına şahit olmuştur. 

Bu süreçte Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün liderliği, “Ya İstiklal 

Ya Ölüm” parolasında somutlaşmaktadır. Türk Milletinin bağımsızlık 

aşkı bu yüksek ruhta karşılık bulmuştur. 

Atatürk’ün liderliğinde zaferle nihayetlenen millî mücadelemizden 

sonra modern bir devletin inşası başlamış, zamanın ruhuna uygun 

bir model ortaya konulmuştur. Bu model, Türk Milleti için bir 

yenilenme, modernleşme, muasırlaşma hamlesi olmuştur. Bildiğimiz 

gibi, Atatürk bir doktrin ya da ideoloji vazetmemiş, herhangi bir 

kalıplaşmış ideolojiye dayanma gereği hissetmemiştir. Onun dünya 

görüşünün temeli akılcılık ve bilimdir. Millete hedef olarak gösterdi-

8 


ği muasır medeniyete ulaşma yönündeki akıl ve bilim, hayati öneme 

sahip değerler olarak karşımıza çıkmaktadır. 

Atatürk tekamüle, yani gelişmeye dayalı bir dünya tasavvuruna 

sahipti. Bu tekamülün akıl ile bilimin doğrusunu tespit edip ona 

uygun bir şekilde davranma, akıl ve bilimin kılavuzluğuna, milletin 

iradesine sonuna kadar güvenme yatıyordu. Bu gerçekçi ve akılcı 

üslup, Atatürk’ün Cumhuriyeti kurarken doğru tercihler yapmasında, 

tarihin akışını iyi ve doğru okuyabilmesinde çok önemli bir yere 

sahiptir. 

İşte bu sebeple, sözlerimin başında da belirttiğim gibi, Mustafa 

Kemal Atatürk’ü anarken ve anlamaya çalışırken üzerinde durmamız 

gereken asıl unsurlar, Cumhuriyetimizin temelini oluşturan kurucu 

ilkelerdir. 

Çünkü, bu ilkeler dünya görüşünün tarihe ve topluma bakışının 

temelini teşkil etmektedir. Atatürk’ün fikriyatının ve Türkiye 

Cumhuriyeti’nin temelini oluşturan kavramlar genel bir çerçeve 

içinde; cumhuriyet, millî egemenlik, millî devlet ve laiklik olarak 

sıralanabilir. Türkiye Cumhuriyeti bu kavramlar, bu fikirler üzerinde 

yükselmiştir. Bugün bizlere düşen görev, millî mücadeleden itibaren 

ortaya konan, Türkiye’nin istikametini belirleyen bu isabetli, doğru 

tercihlerle sahip çıkmak ve daha da ileriye taşımaktır. 

Şimdi bu kavramlar üzerinde kısaca durmak, geçmişten geleceğe 

yol alırken bu kavramların önemiyle birbirini bütünleyici özelliklerine 

işaret etmek isterim. 

Değerli konuklar, cumhuriyet, saltanatın kaldırılmasını ve cumhurun 

yani milletin yönetimini ifade eder. Esasen demokrasinin dayandığı 

“demos” ile cumhuriyetin dayandığı “cumhur” birbirleriyle 

örtüşen kavramlardır. Cumhuriyet ve demokrasi birbirinde anlam 

bulan birbirini bütünleyen kavramlardır. Bu manada saltanattan 

cumhuriyete geçiş, Türkiye’yi muasır medeniyetin değer ve kurallarıyla 

buluşturacak bir demokratik, siyasi düzenin inşasına yönelik 

olarak atılmış en büyük adımdır. 

Millî egemenlik, modern demokrasinin, demokratik ve laik 

cumhuriyetin olmazsa olmaz şartıdır. Çünkü demokrasi, meşruiyetin 

kaynağını başka bir yerde aramayan, toplumda, millette gören bir 

siyasi düzenin adıdır. Atatürk’ün egemenliği kayıtsız millete teslim


eden anlayışı, Türkiye’nin bugün sahip olduğu demokratik rejim açısından 

belirleyici bir önem taşımaktadır. Zira, meşruiyetin temeline 

milleti koymayan bir rejime demokrasi demek mümkün değildir. 

Atatürk’ün 19 Mayıs 1919’da Samsun’a ayak basmasından itibaren 

dillendirdiği “millî egemenlik” fikri, 29 Ekim 1923’te Cumhuriyetin 

ilanıyla birlikte gerçek anlamına kavuşmuş, demokratik bir 

siyasi düzenin tesis edilmesinin temel dayanağı olmuştur. 

Millî, üniter devlet, Türkiye Cumhuriyetini oluşturan bireylerin 

vatandaşlık temelindeki ortaklığına işaret etmektedir. Millî devlet, 

idari ve siyasi çağrışımları kuvvetli bir kavram olmakla birlikte 

sosyolojik bir muhtevaya da sahiptir. Türkiye Cumhuriyeti sınırları 

içinde yaşayan ve vatandaşlık bağıyla Türkiye Cumhuriyetine bağlı 

olan her bir ferdi, milletimizin ayrılmaz ve eşit bir unsuru kabul 

edilmektedir. 

Atatürk hiçbir zaman inanç farklılıkları ve etnik köken esasında 

tanımlanan millet anlayışlarına itibar etmemiştir. Bugün Türkiye, 

anayasal vatandaşlık zemininde tarih şuuruna ve ortak yaşama iradesine 

sahip, farlılıklarını zenginlik kabul eden bireylerin oluşturduğu 

güçlü ve demokratik bir ülkedir. Millî devlet fikrine uygun şekilde bu 

ülkenin bütün bireyleri, başka hiçbir hususiyetlerine bakılmaksızın, 

sadece Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı olmaları hasebiyle eşittirler. 

Değerli konuklar, demokrasinin ve toplumsal barışın teminatlarından 

biri olan laiklik, aslında iki boyutlu bir kavramdır. Laikliğin 

birinci boyutu, devletin din kurallarına göre yapılandırılmamasıdır. 

Bu, standartlaştırılmış, üniter, parçalı olmayan bir hukuk düzenini 

gerektirir. Laikliğin ikinci bir boyutu ise devletin bütün dini inançlar 

karşısında tarafsız, eşit mesafede bulunması, bireylerin din ve 

inanç anlamındaki özgürlüklerini teminat altına almasıdır. Nitekim 

Anayasamızda “Cumhuriyetin Nitelikleri” maddesinde de bu husus 

kayıt altına alınmaktadır. 2 nci maddenin gerekçesinde laikliğin 

içeriği ve tanımı için şöyle denilmektedir: Hiçbir zaman ‘dinsizlik’ 

anlamına gelmeyen laiklik ise, her ferdin istediği inanca, mezhebe 

sahip olabilmesi, ibadetini yapabilmesi ve dini inançlarından dolayı 

diğer vatandaşlardan farklı bir muameleye tabi kılınmaması anlamına 

geliyor. 

9

10 


Bu özellikleriyle laiklik ilkesi cumhuriyetimizin temel ve birleştirici 

bir niteliğidir. 

Atatürk’ün hayata geçirdiği bu kavram ve ilkeler kanaatimce 

bugün onun akılcı ve tekamülcü bakışına uygun olarak çağdaş demokrasinin 

evrensel normlarına göre yorumlanmalı ve sürekli olarak 

daha ileriye taşınmalıdır. 

Mustafa Kemal Atatürk’ün millî mücadeleden başlayarak yapmış 

olduğu doğru tercihler ve bu tercihlerin ifadesi olan kavramlar, 

üzerinde özenle durulması gereken, milletimiz tarafından da içselleştirilmesi 

gereken birleştirici kavramlardır. Bu kavramları toplumsal 

ihtilaf alanları haline getirmekten hep birlikte, özenle kaçınmamız 

gerektiğine inanıyorum. Bunun için öncelikle bu kavram ve ilkelerin 

lafızları kadar ruhlarını da benimseyip korumamız gerekmektedir. 

Anayasamızda da ifade edildiği şekliyle, insan haklarına dayalı, 

laik, demokratik ve sosyal bir hukuk devleti olan cumhuriyetimizin 

temel nitelikleri arasında bir öncelik sıralamasına gitmek, fikri değerlendirmelerimizi 

yanlış bir mecraya sürükleyecektir. Şunu unutmayalım 

ki, cumhuriyetimizin artık kurum ve kurallarıyla, milleti 

ve fertleriyle demokratik bir olgunluğa erişmiş olduğunu kabul etmemiz, 

bütün neticeleriyle ortadadır. Cumhuriyetimiz adına bugün 

sahip olduğumuz en büyük kazanım da bana göre budur. 

Bugün Mustafa Kemal Atatürk’ün doğum yıldönümünü kutlarken 

cumhuriyetimizin kuruluş ideallerine her zamankinden daha yakın 

olmanın da bahtiyarlığını yaşıyoruz. Zira Türkiye Cumhuriyeti, 

bugün artık Avrupa Birliğine katılım müzakerelerine başlamış bir ülkedir 

ve Avrupa Birliği süreci aslında cumhuriyetle birlikte başlamış 

bir süreçtir. 

Değerli konuklar, bu anlamlı günde, ülkemiz adına iftiharla 

söyleyebilirim ki, Türkiye bugün muasır medeniyet yolculuğunda 

demokrasisini hızla geliştirerek, vatandaşlık şuurunu güçlendirerek 

emin adımlarla ilerlemektedir. 

Anayasamızda “Devletin amaç ve görevleri” arasında gösterilen 

temel hak ve hürriyetlerin önündeki engelleri kaldırarak, cumhuriyetine 

de demokratik değerlerine de bağlı ve güçlü bireyler yetiştirilmektedir.


Bugünün anlamına ve önemine binaen yapmamız gereken şey 

hem sahip olduğumuz değerlerin muhasebesini yapmak hem de mutlaka 

ileriye, daha ileriye doğru bakmaktır. 

Türkiye Cumhuriyeti’nin itibarı bugün bütün dünyada yükselmeye 

devam etmektedir. Türkiye’nin gelecek perspektifi, zaman 

kaybetmeden gücünü, değerlerini geniş imkan ve kaynaklarını harekete 

geçirerek gelişme potansiyelini, ilerleme azmini en üst düzeye 

çıkarmaktır. 

Hedefimiz, cumhuriyetimizin 100 üncü yılında Türkiye’yi her 

açıdan dünyanın en gelişmiş, en saygın, en güçlü ülkeleri arasına 

katmaktır. Yani, ilk etapta kişi başına millî gelirin 10 bin dolara ulaştığı 

bir Türkiye ki hedef olarak 2012 yılı sonunda biz bunu yakalayabiliriz. 

Bunu yakaladığımız andan itibaren Türkiye’yi ve Türk 

Milletini yakalayabilene aşk olsun!.. İşte bunu başarmak, bana göre, 

hep birlikte omuz omuza vererek aşmamız gereken bir hedeftir. 

Mustafa Kemal Atatürk’ün işaret ettiği medeniyet perspektifi 

ve ülkeler manzumesi hepimiz için bağlayıcı ve birleştirici oldukça 

Türkiye Cumhuriyeti ilerleyişini sürdürecek, milletimiz refah ve özgürlük 

bakımından dünya ülkeleri arasında hak ettiği yere, eğitimde 

de sağlıkta da adalette de emniyette de ulaşımda da toplu konutta da 

ve tarım ve hayvancılıkta da uluslararası diyaloglarda da kavuşacaktır. 

Ben bu inançla sözlerime son veriyor, sizleri bir kez daha saygıyla 

selamlıyorum. 

11

PROF.DR. SAYIN SADIK TURAL’IN AÇIŞ KONUŞMASI 

Sayın Cumhurbaşkanım, Başbakanım, Genel Kurmay Başkanım, 

Bakanlar Kurulunun değerli üyeleri, Türk Ordusunun değerli 

kuvvet komutanları, yüksek yargının değerli başkanları ve üyeleri, 

ülkemizdeki büyükelçiliklerin temsilcileri, bilim ve sanat dünyasının 

ışıklı insanları, değerli yöneticilerimiz, değerli konuklarımız; bu 

özel toplantımızda aramızda bulunduğunuz için sizleri saygılarla ve 

en iyi dileklerle selamlıyoruz. 

125 yıl önce Zübeyde Hanımdan doğan, Ali Rıza Bey oğlu Mustafa, 

askerî okullardaki öğrenimden sonra orduya subay olarak katılmasından 

itibaren “Gazi” ve “Müşir” unvanlarını kazanması da 

dahil, mesleğini hakkıyla yapmış bir paşa; 

57 yıllık ömrünün 42 yıllık kısmını daima cephelerde bir kahraman 

gibi yaşayarak, bir kahramanlık örneği olmuş şahsiyet; 

Çeşitli büyüklükteki birlikleri yöneten “İstiklal benim karakterimdir” 

diyen ve her türlü düşmanının karşısında metaneti ve sabrıyla 

mücadelesini cesaretiyle taçlandırmış askerî bir deha; 

Ülkesinin ve milletinin yanlış ve yetersiz yönetildiğini görünce, 

Harp Okulundan itibaren çözümler düşünmeyi bir hayat biçimine 

dönüştürmüş, Amasya Genelgesiyle milleti kurtuluşa çağırmış, 

Erzurum ve Sivas Kongrelerinin, Türkiye Büyük Millet Meclisinin 

kuruluşunu tasarlayıp gerçekleştirmiş, Cumhuriyet rejimini ilan edip 

bu anlayışı köklendirmek için 15 yıl çalışmış, yönetim, eğitim, hukuk 

alanlarında yaptığı büyük değişim ve dönüşümlerle bir siyasi 

önder, siyasi örnek; 

Devletin bağımsızlığı, milletin bütünleşmesi açısından oluşması 

ve oluşturulması gereken kurumları da davranışları da eylemleri de 

hem tüm dünyaya hem milletine ısrarla anlatmış, anlatmaktan yorulmamış 

ve bu konuda da başarılı olmuş sivil millî lider; 

Mustafa Kemal Paşa, 1895-1935 yılları arasında dünya haritasının 

keyfince değiştirme ve yetkisi olduğuna inanan emperyalist 

devletlere ve emperyalist mantığa karşı kazandığı zafer, emperya-

14 


list devletlere karşı kazanılmış bu apaçık zafer, daha sonra sayıları 

100’ü bulan mazlum toplumların bağımsız devletler kurmasının 

örneği, öncüsü ve bu anlamda da bir siyasi dehanın dünya ufkunda 

yükselmesi anlamına gelir. 

İnsanların hür doğduğuna, hür yaşaması gerektiğine inanan 

Mustafa Kemal Atatürk hem bölge barışı ve hem de dünya barışına 

yaptığı katkılarla kurulmasını tasarladığı ve gerçekleştirdiği uluslararası 

paktlar ve birlikler arasında çağın lideri, barışçıllığın dehası; 

Geleneksel tarım ekonomisinin kabuklarını yer yer kıran, yer 

yer de değiştirmek için hem yepyeni mevzuatlar oluşturmanın çilelerini 

yaşayan hem de kurumlaştıran, milleti vahşi kapitalizm veya 

sınırlayıcı sosyalizmin eline bırakmak yerine öncü ve örnek kurum 

ve kurumlaşmaları oluşturan insani deha; 

Atatürk Orman Çiftliği ve diğer kamu üretim ve tüketim fabrika 

ve merkezleri oluşturması, milletimizin kendine güvenerek, işçi değil 

işyeri sahibi olma inancına kavuşması yönünde hep ileri adımlar 

atmış olması, millî banka ve millî sigorta sistemleriyle ekonomideki 

para politikalarının geliştirilmesiyle iktisadi hayatımıza yepyeni bir 

yol göstermiş olmasıyla da apayrı bir deha; 

Askeri deha, siyasi deha, idari, iktisadi deha olmak itibarıyla 

Mustafa Kemal Atatürk’ün uluslararası önder, öncü rolü düşünülünce 

evrensel boyutunun, kimsenin inkar edemeyeceği evrensel boyutunun 

doğru kavranması gerektiği apaçık bir gerçekliktir. 

Onun ulusal boyutunun doğru anlaşılması için ise sayıca ve yeterli 

kalitede çalışmaların artırılması gerektiği gözden uzak tutulamaz. 

20 inci Yüzyılın ilk yarısında, dünyanın gözü önünde siyaset, 

fikir, idare alanlarında çok etkili ve yetkili olmak üzere sayıları 40’ı 

bulan liderler vardı. Bu liderler içinde çok olumlu bir şahsiyet olarak 

21 inci yüzyılda da eskimeyen, birliğini, büyüklüğünü, örnekliğini 

daima koruyan, hala Mustafa Kemal Atatürk’tür. Bunu kıskanıyorlar. 

Bu güç birtakım insanları üzüyor, onu biliyoruz; 

Atatürk ve dönemi konusunda bilgisizlikten, anlayış kıtlığından, 

yabancıların propagandalarının etkisini taşıyan düşünce kirliliğinden 

doğmuş ve doğacak her türlü karşı çıkışların, sesini yükseltmeleri,


ne olursa olsun bir kenara bırakılmalıdır. Şöhret olmak veya farklı 

sayılmak amacından doğan karşıt görüşlülüğü de ciddiye almamak 

gerekir. 

Türk aydını ve Türk milleti Atatürk’ü çok sevmiştir ve sevmektedir. 

Bundan hiç kimsenin şüphesi yoktur. Siz, konuklarımız, bunun 

bir hafta boyunca örneklendirilmesini göreceksiniz. Onu anlamaya 

çalışan herkes, onun fikirlerini öğrendiğinde Türkiye’nin bölge barışı 

ve ülkeler arası ilişkiler açısından ufuk açıcı bir çok cümleler, 

fikirler bulacaktır. 

Atatürk’ün emperyalizme karşı açtığı millî mücadele bayrağı da 

kazandığı büyük zafer de kurduğu Türkiye Cumhuriyeti Devleti de 

ölümüne kadar oluşturulmasını sağladığı büyük değişim, dönüşüm 

ve devrimler de benzersiz ve örneksizdir. Bu değişim, dönüşüm ve 

devrimlerin Fransız İhtilalinde de Sovyet İhtilalinde de benzeri yoktur. 

Atatürk bu konuda bakın ne söylüyor: “Türkiye’yi derece derece 

mi ilerletmeli ani olarak mı?.. İki sistem var, biri malum, Fransız İhtilalindeki 

tarz; rejimler değişecek ihtilallere karşı mukabil ihtilaller 

yapılacak, sağ solu tepeleyecek, sol sağı süpürecek, bir de bakılacak 

ki bir buçuk asır zaman geçmiş. Bu milletin damarlarında o kadar 

bol kan ve önünde o kadar geniş zaman var mı?..” İşte Atatürk’ümüzün 

tavır ve düşüncesinin temelinde bulunan güç budur. 

Sayın Cumhurbaşkanım, 2005 yılı 10 Kasım Anma Töreninde 

Atatürk’ümüzün 125 inci doğum yılı için gerekli etkinliklerin yapılması 

emrini vermiştiniz, bu toplantımızı da yüksek himayelerinize 

aldınız. Bunlar için şükranlarımı lütfen kabul buyurun. Bu konuda 

ulusal bir koordinasyon kurulu oluşturan Sayın Başbakanımıza, bu 

kurula başkanlık eden Devlet Bakanımız Sayın Atalay’a, bildirisini 

okumak için buraya gelmeyi çok istiyordu, defalarca telefon etti, 

mektuplar yazdı, metnini de teslim etti. Ankara’ya geldikten bir gün 

sonra rahatsızlandı. Şimdi Gazi Üniversitesi hastanesinde tedavi görüyor. 

Kendisine acil şifalar dilediğim, Atatürk’ün sohbetlerine katılmış, 

hitamına muhatap olmuş, Ordinaryüs Profesör Reşat Kaynar’ın 

şahsında Atatürk’ün ulusal ve uluslararası boyutlarını alıp değerlendiren 

yerli ve yabancı bildiri sahiplerine, değerli konuklara saygılar 

ve minnetlerimi sunuyorum. 

15

PROF. DR. MEHMET SARAY’IN AÇIŞ KONUŞMASI 

Sayın Cumhurbaşkanım, Sayın Başbakanım, Sayın Meclis Başkanım, 

Sayın Genelkurmay Başkanım, Sayın Bakanlarım, Sayın Komutanlarım, 

Saygıdeğer Hanımlar, Beyler ve Basınımızın Kıymetli 

Mensupları; 

Bugün burada, yalnız Türk tarihinin değil, insanlık tarihinin yetiştirdiği 

en büyük kumandanlardan birinin, bir barış ve demokrasi 

erbabının ve bilge bir şahsiyetin, yani Atatürkümüzün 125. doğum 

yılını kutlamak için toplanmış bulunuyoruz. Teşriflerinizden dolayı 

hepinize sevgiler ve saygılar sunuyorum. 

Yurtdışından ve yurtiçinden gelen Atatürk ve dönemi üzerinde 

kıymetli araştırmalar yapan ve öğleden sonra başlayacak oturumlarda 

sunumlarını yapacak olan 80’i aşkın bilim adamı dostlarımıza da 

hoş geldiniz diyorum. Efendim, ilmi ve sosyal içerikli dopdolu bir 

programımız var. Emeği geçen tüm arkadaşlarıma teşekkür ederim. 

Sayın Cumhurbaşkanım ve Sayın Başbakanım, 

Zât-ı Devletlerinizin tensip buyurmaları ile Atatürk Araştırma 

Merkezi Başkanlığına atanmamın üzerinden bir buçuk yıl geçti. İzin 

verirseniz, bu bir buçuk yıl içinde yaptığım ve yaptırdığım çalışmalar 

ile ilgili kısaca bilgi arz etmek istiyorum. Yurt dışında ve yurt içinde 

bulunan Atatürkümüzle ilgili belgelerin büyük çoğunlunu topladık, 

geri kalan belgeleri de bu yaz toplamış olacağız. Böylece, hem yabancı 

ve hem de kendi belgelerimizin ışığında bu büyük insanı bütün 

güzellikleriyle ortaya koyma ve anlatma imkanına kavuşacağız. 

Bu arada, Atatürkümüzün Nutuk’unu daha önce yapılan Fransızca 

ve Almanca tercümelerinden sonra İngilizce, Rusça, Farsça ve 

kardeş cumhuriyetlerin dillerine tercümelerini yaptırdık. Şu anda 

Arapça, Çince ve Yunanca’ya tercümeleri yapılmaktadır. Japonca, 

İspanyolca ve İbranice’ye tercümeleri ile bu çalışmalarımız tamamlanmış 

olacak. İnanıyorum, böylece, Atatürkümüzü bütün dünya 

yakından tanıyacaktır. Bu vesileyle dost-düşman, herkese, özelikle 

“Türkler Mustafa Kemal Paşanın fikirleriyle hareket etmekten

18 


vazgeçsin” diyen Avrupalı dostlarımıza şunu söylemek istiyoruz: 

Çanakkale’den Millî Mücadele’ye gösterdiği birinci sınıf askerlik 

dehasıyla onurumuzu kurtaran Atatürkümüzü, O’nun barışsever, 

demokrat ve bilge kişiliğini, Türk milleti olarak ne kadar derinden 

sevdiğimizi ve ebediyete kadar da sevip izinden gideceğimizi görüp 

bilmelerini istedik. Ayrıca biz biliyoruz ki, bugün bu güzel yurdun 

özgür semalarında Ezan-ı Muhammediye dinleyip ibadetimizi yapabiliyorsak 

bu Gazi Mustafa Kemal Atatürkümüze borçluyuz. Yine 

biliyoruz ki, Osmanlının enkazı üzerine kurulan laik demokrat cumhuriyetle 

çağdaş bir devlet ve millet haline geldiysek bunu da Atatürkümüze 

borçluyuz. 

“Atatürk ve Türk Aydınlanması” projesini devreye soktuk. Bu 

proje çerçevesinde, üniversite bulunan 26 vilayetimizde Valilerimiz, 

Belediye Başkanlarımız ve Rektörlerimiz ile birlikte, hem millî birlik 

ve bütünlüğümüzü pekiştirmek, hem Atatürkümüzü anlatmak, 

hem de o vilayetlerin millî mücadeleden günümüze kadar kat ettiği 

ilerlemeyi, bugünkü sosyo-kültürel ve ekonomik problemlerini ve 

çözüm yollarını bilim adamlarımıza tartıştırdık ve halkımızı bilgilendirmeye 

çalıştık. Bu proje bütün vilayetlerimiz ve üniversitelerimizde 

uygulanacaktır. 

Bu arada, AB ile görüşmelerde devletimizin ve hükûmetimizin 

istifadesi için, demokratikleşme, eğitim ve kadın hakları başta olmak 

üzere ana konularda, cumhuriyetin kuruluşundan bugünlere, kat ettiği 

mesafeyi, bugünkü durumunu ve çözüm yollarını ortaya koymak 

için hazırladığımız projelere, ne yazık ki ne DPT’den ve ne de 

Maliye’den destek alabildik. 

Bu bilgileri arz ettikten sonra izin verirseniz, birkaç cümle ile 

de olsa Atatürkümüzün ve Onun şehit arkadaşlarının bu devleti ne 

şartlar altında kurduklarını hatırlatmak istiyorum. Osmanlı Devleti, 

Türk milletinin kurduğu devletler içinde en uzun ömürlü olanıdır. 

Gurur duyulacak pek çok yönü olmasına rağmen kötü yönetim ve 

cehaletten dolayı bu cihan devletini kaybettik. Bilen ile bilmeyen bir 

olmuyor. Bilen düşmanımız bilmeyen bizleri yendi. Ama düşmanlarımız 

bizi yenmekle kalmadı, yurdumuzu babalarından miras kalan 

bir toprak parçası gibi aralarında paylaşmaya kalkıştılar. Maşa gibi 

kullandıkları Rum’u, Ermeni’yi ve Yunanlıyı üzerimize saldırttılar.


Bu da yetmiyormuş gibi bizzat kendileri de ülkemizi işgale başladılar. 

Bu amansız düşmanlığa ve saldırıya karşı Türk milleti Atatürk’ün 

önderliğinde yaşam hakkını kullanarak kendini ve yurdunu müdafaa 

etti. Yokluk içinde verilen bu onur mücadelesine bugün biz “İstiklal 

Harbi” diyoruz. 

Atatürk, Osmanlı’nın çöküşünü iyi etüt etmiş, cehaletin ve bilgisizliğin 

bizlere nelere mal olduğunu görmüştü. Daha harp bitmeden 

kongrelerini yapan öğretmenlere seslenişinin ve yalvarırcasına 

konuşmasının nedeni bu cehaleti yenmek içindi. Öğretmenlerden 

çocuklarımızı ve gençlerimizi mutlaka çok iyi yetiştirmelerini ve 

milletçe bir daha bu acıları çekmememizi istemiştir. Bilahare onun 

yaptığı inkılapların, reformların temelinde de cehaleti yenme fikri 

vardır. Onun içindir ki Cumhuriyeti kurduktan sonra ilköğretimi 

mecburi tutmuş ve herkesin okumasını istemiştir. Ama Onun aramızdan 

ayrılmasından sonra, Cumhuriyet Hükûmetleri bu ilköğretim 

yasasını tam olarak uygulamaktan adım adım uzaklaşmışlardır. 

Anadolu’nun muhtelif yerleri ile Doğu ve Güneydoğu bölgelerinde 

veliler, çocuklarını, özellikle kız çocuklarını okula göndermemeye 

başladılar. Bu hatalı tutumu görmelerine rağmen, yöneticilerimiz 

son derece lâkayıt davrandılar. Sonunda bugünkü manzara ortaya 

çıktı. Nüfusumuzun %54’ü ilkokul mezunu ve 7, 5 milyonuda okuma-yazma 

bilmeyen bir kitle halinde karşımızda duruyor. “Haydi 

Kızlar Okula’” kampanyası hoş bir jesttir. Biz buzdağının görünen 

kısmıyla mücadele ediyoruz. Muhterem hanımlar ve beyler, biz okumayı 

emreden bir dinin mensupları, yasaların okumayı mecbur tuttuğu 

bir ülkenin insanları olarak nasıl olurda cehaleti yenemeyiz? 

Atatürkümüzün kurduğu bu cumhuriyet kurulduğu günden beri 

cehalete karşı mücadele etmektedir. Bu cehaleti yenmemizin iki vazgeçilmez 

şartı vardır: biri iyi öğretmen ve öğretim üyesi yetiştirmek 

ve ihtiyaçlarını karşılamak, diğeri ise eğitimle ilgili yasaları tam olarak 

uygulamak. Lütfen bunu gerçekleştiriniz, efendim. 

Sizlere arz edeceğim ikinci konu da hukukla ilgili. Bilindiği 

gibi, Türkiye Cumhuriyeti Devletinde yasalar bir erkeğin bir kadınla 

evlenmesine izin verir. Fakat mecburi eğitim yasalarında olduğu 

gibi, evlenme yasasının uygulanmasında da büyük aymazlık ve 

vurdum duymazlık yaşanmakta ve yasalar açıkça çiğnenmektedir. 

19

20 


Anadolu’nun bazı kesimleri ile Doğu ve Güneydoğu bölgelerinde 

bulunan erkeklerimiz çok kadınla, yani iki veya üç kadınla yaşamakta, 

10 ve 10’un üzerinde çocuk yapmaktadırlar. Okutulmayan 

genç kızlar babaları yaşında insanlara mal satılır gibi satılmakta zorla 

evlilik hayatına sokulmaktadır. İntihar edenlerde bunlar, sokaklara 

sürülenlerde bunlardır. Böyle bir yaşam tarzının ne İslam’da, ne de 

hukukta yeri vardır. Peygamber Efendimiz Müslümanlara bir kadınla 

evlenmeyi tavsiye etmiştir. Yasalar da bunu emretmektedir. Bu 

gerçeğe rağmen nasıl oluyor da bazı insanlar çok kadınla yaşanabiliyor? 

Durum bu iken, bu ülkede yasalar niçin uygulanmıyor? Yasa 

uygulayıcılarımız bu duruma nasıl seyirci kalabiliyor? Böyle bir nüfus 

artışı ‘hem manen ve ahlaken, hem de maddeten ülkemize büyük 

zarar vermektedir. Çok kadınla yaşayıp çok çocuk yapan insanlar, 

doğal olarak ne çocuklarını doğru dürüst okutabiliyor, ne de onları 

hayatlarını kazanabilecekleri bir meslek sahibi yapabiliyor. Büyüyen 

çocukların bir kısmını PKK alıp gidiyor, bir kısmı da büyük şehirlere 

gönderilip iş bulmaları isteniyor. Ve bizde bu problemlerle uğraşıyoruz. 

Dünyada kendi yarattığı problemlerle uğraşan bir ülkenin iyi 

idare edildiğini söylemek elbette mümkün değildir. Bu problemleri 

halletmediğimiz sürece Atatürk’ün ruhunu asla şad edemeyiz. 

Sayın Başbakanım, 

İnsaf sahibi herkesin bildiği gibi, bazı konularla birlikte bu konularda, 

geçmiş dönemlerin ihmali veya başarısızlıkları neticesinde, 

önünüzde bulunuyor. İnanıyorum bu problemi çözeceksiniz. Başlattığınız 

yol projesini lütfen en kısa zamanda tamamlayınız. Üç akademisyen 

arkadaşımla başlattığımız bir çalışmayı bitirmek üzereyiz. 

Konu, Cumhuriyet Hükûmetlerinin Doğu ve Güneydoğu Anadolu’ya 

Yaptıkları Yatırımlar ve Akıbetleri. Bu çalışma esnasında en çok dikkatimizi 

çeken konuların başında yol sorunu gelmiştir. Zat-ı âlinizin 

başlattığı yol projesi işin püf noktalarından biridir. Lütfen bunu en 

kısa zamanda tamamlattırın. İş adamlarının ve hükûmetlerin en büyük 

şikayeti “Biz, buraya yaptığımız fabrikalarda ürettiğimiz malları 

hangi yollardan, hangi limanlara taşıyacağız” idi. İşte bu şikayetleri 

durduracak plan sizlerin başlattığı yol projesi olacaktır. Lütfen bu 

ülkenin makus talihini yenin. Buna paralel olarak bölgede vakit geçirmeden 

bir eğitim seferberliği başlatın. Okuma yazma bilmeyen


kalmasın. Bölgenin insanlarına meslek öğretilsin, üretken hale getirilsin. 

Lütfen, bu yarayı saralım, efendim. 

Sayın Cumhurbaşkanım, 

Zat-ı devletleriniz bir hukuk âbidesi. Hukuk kurumlarımızın 

kıymetli mensupları da buradalar. Bendeniz, tarih ilminden sonra 

en çok hukuk ilmi üzerinde okudum, ve hattâ bir de kitap yazdım. 

İnsanlarımıza hak ve özgürlükler konusunda mutlaka açık bilgi vermemiz 

gerekiyor. Bilhassa sevgili gençlerimize okul çağında hak ve 

özgürlükleri ve bunun sınırlarını öğretmeliyiz. Zat-ı devletlerinizle 

bendeniz arasındaki ortak nokta şu çiçek buketidir. Ben neye inanıyor 

isem, fikrim ve zikrim ne ise bunun sınırı çiçeklere kadardır. Ben 

o sınırı aşarsam zat-ı devletlerinizin hak ve özgürlüklerine musallat 

oluyorum demektir ki, böyle bir hakkım yoktur. Aynısı zat-ı aliniz 

içinde geçerlidir. Demek ki hak ve özgürlüklerin bir sınırı vardır ve 

bu sınır bizlerin birbirimizin fikrine, inancına, hak ve özgürlüklerine 

saygı göstermemizi gerektirir. Yani hak ve özgürlükler sınırsız değildir. 

İşte bu hak ve özgürlükler, hiçbir demokrat toplumda devleti 

bölmeye, yıkmaya ve terörü desteklemeye kullanılamaz. Bu bilinmediği 

için Türkiye’mizde her gün suç işlenmekte, millî ve manevi 

değerlerimiz yıpratılmaktadır. Sayın Cumhurbaşkanım, Sayın Başbakanım, 

saygıder hukukçularım Lütfen bu hukuk kargaşasının önüne 

geçiniz, efendim. 

En derin Saygılarımla. 

21

İSMET İNÖNÜ, ALMAN TELEVİZYONU’NUN 

ATATÜRK’E VE TÜRK DEVRİMİ’NE İLİŞKİN 

SORULARINI CEVAPLIYOR (BASINIMIZDA 

BİLİNMEYEN BİR SÖY LEŞİ) 

Prof. Dr. Utkan KOCATÜRK 

Değerli bilim adamları, değerli konuklar! 

Sunacağım bildiri “İsmet İnönü, Alman Televizyonu’nun 

Atatürk’e ve Türk Devrimi’ne ilişkin Soruları Cevaplıyor (Basınımızda 

Bilinmeyen Bir Söyleşi)” başlığını taşıyor. İstiklâl 

Savaşı’nın Batı Cephesi Komutanı, Lozan Başdelegesi, Türki ye 

Cumhuriyeti’nin ilk Başbakanı ve Atatürk’ten sonra ikinci Cumhurbaşkanı 

İsmet İnönü’nün Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki konuşmaları, 

gerekse Meclis dışındaki söylev, demeç, maka le ve söyleşileri 

son yıllarda dizi yayınlar halinde kitaplaşmış bulunmaktadır. 

Ben bu bildiride, söz konusu yayınlarda bulunmayan İsmet 

İnönü’ye ait uzun ve önemli bir söyleşiden sizlere bazı bölümler aktaracağım. 

Bu söyleşi, 1963 yılı Eylül’ünde Alman televizyonu’nda 

yayınlanmıştır. Televizyon sunucusunun Almanca olarak sorduğu 

soruları İsmet İnönü, Türkçe cevaplamış, bu cevaplar o sırada 

Almanya’da bulanan Prof. Dr. Ahmet Mumcu tarafından Almanca’ya 

çevrilmiştir. 1 

Değerli bilim adamları, değerli konuklar! Alman Televizyonu’nun 

İsmet İnönü’ye, “Atatürk’le ilk tanışması ve ilk temaslarını sorması 

üzerine İnönü şunları söylemektedir: 

1 İsmet İnönü’nün söyleşisini içeren iki adet ses bandı, Prof. Dr. Ahmet Mumcu 

tarafından 1991 yılında Atatürk Araştırma Merkezi Arşivi’ne armağan edilmiştir. 

(Arşiv Dosya Nu.=191,

24 

UTKAN KOCATÜRK 

“Mustafa Kemal Paşa ile biz kurmay sınıflarında yakın sı nıflarız. 

Biz birinci sınıftık, o üçüncü sınıftı. Kurmay sınıfl arının bir özelliği 

vardır; kurmay sınıflarında bütün genç subaylar birbirlerini mutlaka 

tanırlar. Yakın bir münasebet te değil ama, o şekilde tanışıyoruz. 

Onun, ciddi, kıymetli bir kurmay subayı olarak yetiştiğini, sağlam 

bir karakter sahibi olduğunu mektepten biliyoruz; ama fazla bir münasebetimiz 

yok! Mustafa Kemal Paşa’yı ben, II.Meşrutiyet’ten sonra 

İttihat ve Terakki’nin inkılap günlerinde ciddi bir iki vesile ile 

tanıdım. Fakat asıl tanışmam, Birinci Cihan Harbi’nin ilk yılla rında 

oldu. Birinci Cihan Harbi’nde Atatürk’le aramızda haki ki bir yakınlaşma, 

dostluk ve itimat oluşmuştu. Birbirimizi çok iyi anlıyorduk. 

Muharebe içinde konuşmalarımızda, memle ketin karşı karşıya olduğu 

tehlikeleri açık bir şekilde gö rüyorduk ve muharebeden sonra 

Mütareke ile gelen halleri çok ıstırapla takip ediyorduk. Atatürk bu 

zamanda çok faal bir va ziyette idi. Bir defa muharebeden bir büyük 

kumandan olarak çık mıştı. Askerî çevrelerde, devlet teşkilâtı içinde 

hususi bir mevkii vardı. Kendisi de çok enerjik olduğu için her işi 

yakın dan takip eder, o zamanki padişah hükûmetinin daireleri ve nazırlarına 

muhatap olurdu.” 

İnönü, söyleşisine şöyle devam ediyor: “Mütareke’de Atatürk’le 

zaman zaman buluşurduk; gördüğü müz hadiseleri birbirimize anlatırdık. 

Atatürk bu dönemde de vamlı olarak sivil olsun, asker olsun 

herkesle görüşür, mem leketin durumu hakkında malûmat sahibi olarak 

telkinler de bulunurdu. Bu günlerde münasebetimiz çok iyiydi ve 

gelecek günler için hazırlanmak fikri, birçok vazifelerin bize teveccüh 

edeceği fikri galip geliyordu. Bu vazifeler ne şekilde, ne ehemmiyette 

teveccüh edecek, bunun hakkında sarih bir fik rimiz yoktu. 

Ama bir vaziyet olacaktı.” 

İsmet İnönü, Alman Televizyonu’nun “Atatürk, Türk Millî 

Mücadelesi’nde nasıl ön plana çıktı?” sorusuna şu cevabı ve riyor: 

“Birinci Cihan Harbi sırasında ‘harbin neticesi çok adaletli olacaktır, 

intikam politikası takip olunmayacaktır’ di ye çok propaganda 

yapılmıştı. Meşhur 1. maddeyi bir hatırlayın! Halbuki Türkiye, harp 

sonunda Mütareke akdi olarak her ta rafta işgal olundu. Her tarafta 

silâh alınması, çok ciddi ola rak Türklere karşı tatbik edildi ve nihayet 

en kıymetli top raklarımız, Yunanlılara teslim edildi. Yirmi se-

İSMET İNÖNÜ, ALMAN TELEVİZYONU’NUN ATATÜRK’E VE TÜRK DEVRİMİ’NE İLİŞKİN 

SORULARINI CEVAPLIYOR (BASINIMIZDA BİLİNMEYEN BİR SÖY LEŞİ) 

neden beri uğ radığımız felaketlerin en fenasına uğramıştık. Kimse 

tayin de etmediği halde, bir toplantı yerinde böyle bir hareketi ida re 

etmeye salahiyetli odur, diye söz verilmediği halde, o dev rin en ileri 

yetişmiş insanı ve davayı yürütmek için fedakâr ca ileri atılmış insan 

olarak Atatürk, kendiliğinden tabii bir lider olarak ortaya çıktı.” 

İsmet İnönü, Atatürk’ün Anadolu’ya geçişiyle ilgili olarak da 

şunları söylüyor: 

“Bu fırsat Atatürk’ü, Ordu Müfettişi olarak Anadolu’ya göndermek 

kararıyla ele geçmiş bir fırsat haline geldi. Biliyorsunuz ki 

İstanbul Hükûmeti, onu Anadolu’ya Ordu Müfet tişi olarak gönderirken, 

İtilâf Devletleri’nin isteklerini memlekete tatbik ettirmek için, 

İstanbul Hükûmeti’nin gördüğü güçlükleri Padişah lehine, onun hesabına 

belki kolaylaştı racak bir otorite olarak kullanmak istiyorlardı.” 


Atatürk Türk Devrimi’ni 1935 yılında şöyle ifade edi yordu: 

“Uçurumun kenarında yıkık bir ülke… Türlü düşman larla kanlı 

boğuşmalar... Yıllarca süren savaş… Ondan son ra içerde ve dışarıda 

saygı ile tanınan yeni vatan, yeni top lum, yeni devlet ve bunları 

başarmak için arasız, devrimler…” İsmet İnönü de aynı görüşten 

hareketle Alman Televizyonu’ndaki söyleşisinde Türk Devrimi’ni 

1-Millî Mücadele, 2-Dev rimler olmak üzere iki dönemde yorumlamakta 

ve şunları söy lemektedir: 

“Türk İnkılâbı’nın askerî kısmını, İstiklâl Harbi’ni bitir dikten 

sonra memlekette ciddi ıslahat yapmak fikri, bizde prensip olarak 

köklü ve çok hararetli idi. Atatürk bu husus ta en ilerde idi. Bütün 

ıslahatı Zafer’i müteakip radikal olarak hemen yapmayı kesin olarak 

lüzumlu görüyordu. Atatürk’ün tabiatında, büyük hareketleri 

sür’atle kesin olarak yap mak, derhal tatbik etmek âdeti vardı. Bu 

tarzda başladık. Ya pılan ıslahatta beraber düşündüklerimiz var, 

Atatürk’ün doğrudan doğruya kendi zihniyetiyle, kendi buluşuyla 

telkin edip sonra bizim beraber takip ettiklerimiz var. Bunun heyet-i 

umumiyesi, Türk cemiyetini ortaçağ nizamından esaslı ve köklü olarak 

kurtarıp bu asrın bütün ihtiyaçlarını karşılayacak bir zihniyetle 

yeni bir devlet kurmak fikrine istinat eder. Bu tarzda hareket ettik, 

düşündüklerimizi süratle tatbik ettik.” 

25

26 

UTKAN KOCATÜRK 

İsmet İnönü, söyleşisine şöyle devam ediyor: 

“Bunun en gücü Harf İnkılabı idi. Milletlerin hayatında en güç 

olan budur. Eski harfle yetişmiş büyük bir nesil var, büyük bir hazine! 

Bunu bırakıp yeni bir harfe, yeni bir kültüre girmek, son derece güç 

bir şeydir. Ve yeni bir harf, zannolunduğu kadar bir şekil değiştirmesi 

değildir; tam manasıyla bir kültür istikametinin değiştirilmesidir. 

Her çeşit mukavemetler olmuştur; fakat bunların hepsi muvaffakiyetle 

aşılmıştır. Demokratik rejime girdikten sonra, bunların mille tin 

bünyesinde esaslı olarak yerleşmiş olduğunu tecrübe ile tespit ettik.” 


İsmet İnönü, Alman Televizyon sunucusunun, ”Sizce, yapılan 

en önemli devrim hangisidir?” sorusuna da şu karşılığı ve riyor: 

“Benim kanaatimce inkılapların hepsi önemlidir; en önde gelen 

iki tanesi, en önemlisidir. Biri harf inkılâbıdır, biri Türk kadınının 

cemiyete girmesidir. Bu ikisini ben, kendi an layışımla en ehemmiyetlileri 

görmüşümdür. Türk kadınını cemiyete sökmek için ehemmiyetli 

kitle içinde fazla mukave met görmedik; fakat uzun sürdü. 

Zamana ihtiyaç gösteren iki unsur vardı. Biri harf inkılâbı biri kadının 

cemiyete girme si... Büyük ölçüde yeni nesiller yeni harf üzerine 

yetişiyor; büyük ölçüde yeni nesiller kadının hürriyeti nizamı 

içinde yetişiyor. Fakat eski mukavemet şurada, burada âdet halinde 

de vam ediyor.Biz her inkılâbı kuvvetle ve derhal tatbik ettik. Kadın 

inkılâbını kuvvetle ve derhal tatbik etmedik. Bir özel lik buradadır. 

Onu teşhis ettik, kadın cemiyete girdi, çalışmaya girdi, peçe kalktı. 

Fakat mecburi olarak bütün aileler, bütün kadınlar derhal bu nizamı 

tatbik edecek diye bir kanun çı karmadık. Telkinle, teşvikle ve daima 

tatbik ile tedvir etmeye çalıştık. Ve isabet ettiğimizi zannediyorum.” 


İsmet İnönü, söyleşinin bir bölümünde “Türkiye’nin çok par tili 

demokratik rejime nasıl geçtiği”ni de şöyle anlatmakta dır: 

“Bizim rejimi demokratik rejime geçirmek teşebbüsü, Millî 

Mücadele’nin başından beri beslediğimiz bir idealin tabii sonucudur. 

Biz Millî Mücadele’ye başladığımız, Büyük Millet Meclisi’ni teşkil 

ettiğimiz zaman, esas itibariyle demokra tik rejimi de temel olarak 

almıştık. Atatürk kendi zamanında, ciddi olarak demokratik rejimin

İSMET İNÖNÜ, ALMAN TELEVİZYONU’NUN ATATÜRK’E VE TÜRK DEVRİMİ’NE İLİŞKİN 

SORULARINI CEVAPLIYOR (BASINIMIZDA BİLİNMEYEN BİR SÖY LEŞİ) 

kurulmasına teşebbüs etmiştir; en sonu 1930’da oldu, Serbest Fırka. 

Fakat inkılapların, re formların pek taze olduğu bir zamanda yapılmış 

olduğu için büyük tehlikeler meydana çıkardı ve yürümedi. Anladık; 

Atatürk bu suretle devri kapadı. Ben Cumhurbaşkanı olduğumun ilk 

günlerinde demokratik rejimi getirmek fikrinde olduğumuzu ilan 

ettim. Ama arkasından II. Cihan Harbi çıktı; bu harbin nihayetini 

bekledik. Demek ki tek parti sisteminden çok parti sistemine geçmek, 

bizim programımızın ve esas anlayışımızın tabii bir neticesi 

sayılmak lazım gelir. Onun üzerine demok ratik rejime geçtik ve çok 

partili hayata girdik. Sadece bu değil, tek dereceli seçime de girdik. 

Tek parti zamanında seçim, tek dereceli değildi, iki dereceli idi ve 

büyük ölçüde iktidar da bulunan insanların tesiri altında idi. Demokratik 

rejime geçiş böyle oldu. Ancak, demokratik tam serbest hayat 

oluştuk tan sonra iki hakikat meydana çıktı. Birisi bizim aradığı mız 

hakikat: Reformlar memleket içinde sağlam bir zemin bul muşlardır; 

bu reformlarla yeni nesiller yetişmiştir. Bu müspet tarafı. Diğer, bunun 

karşısında olan bir ciddi mukavemet de şu: Reaksiyoner cereyan 

büsbütün kaybolmamıştır, fakat bundan da ehemmiyetli olan siyasi 

hayatın her vasıtadan istifade etmek hastalığına tutulacağı ve her vasıtadan 

istifade ederken reaksiyoner bütün temayüllerden de istifade 

etmek isteyeceği gerçeği idi. Bu gerçeği tam ölçüsüyle görmemiş ve 

tahmin etmemiştim. Fakat asıl davada, yani reformların, yeni devlet 

temellerinin memleket içinde büyük bir tabakaya yerleş miş, kök 

salmış olduğu anlaşıldıktan sonra, çıkan güçlüklere dayanmak mümkün 

oldu. Bu suretle demokratik hayat işledi.” 

Değerli bilim adamları, değerli konuklar, 

İsmet İnönü’ye ilişkin basınımızda bilinmeyen bir söyle şiden 

bazı bölümler içeren bildirim burada sona eriyor. Bil dirimi İsmet 

İnönü’nün yine Atatürk hakkında şu sözleriyle nok talıyorum: “Beraber 

çalıştığımız zamanlarda bana daima rehber ve yardımcı olan 

büyük Atatürk’e karşı yüreğim sevgiler ve minnetlerle doludur.” 2 

2 İsmet İnönü, Hatıralar, 1. Kitap, yayına haz: Sabahattin Selek, Bilgi Yayınevi, 

Ankara 1985, s.14. 

27

BATI GÖZÜYLE AtAtürk 

Dr. Andrew MANGO 

Doğumunun 125. yıldönümünü kutlamakta olduğumuz Mustafa 

Kemal Atatürk tarihe iki belirleyici özelliği ile geçmiştir: Muzaffer 

bir başkomutan ve yeni bir devletin kurucusu ve esas mimarı olarak. 

Bu iki özelliği birleştiren tarihî şahsiyetlere pek rastlanmaz. Örneğin 

Churchill savaşı kazanmış bir önderdi, ama çağdaş İngiltere’nin mimarı 

değildir: Millet onu savaş sonundaki seçimlerde yenilgiye uğratmakla 

geleceğin mimarı olarak görmek istemediğini göstermişti. 

Manş Denizinin karşı yakasında General de Gaulle 4. Cumhuriyetin 

kurucusu sayılabilir, ama savaşı başkaları kazanmıştı; o Fransa’nın 

itibarını kurtarmıştı. Tarihte Atatürk’ünkine benzer roller üstlenmiş 

şahsiyetlere misal olarak belki George Washington’u gösterebiliriz. 

Amerikan Bağımsızlık Savaşını o zafere ulaştırmıştı, ama Amerikalılar 

onu cumhuriyetlerinin tek kurucusu değil kurucu atalarından 

biri olarak sayar. Daha geriye gidersek Türkiye’de haksız olarak Deli 

Petro olarak bilinen Büyük Petro gerçekten Rusya’nın Batıya bakan 

penceresini açan büyük bir çağdaşlaştırıcı idi; İsveç’e karşı savaşı da 

kazanmıştı ama savaş meydanında Osmanlıya yenik düşmüştü. 

Atatürk’ün bu iki özelliği dolayısıyle, değerlendirmelere konu 

olurken yalnız kendisi değil, mimarı ve biçimlendiricisi olduğu Türkiye 

Cumhuriyeti de değerlendiriliyor. Cumhuriyetin itibarı ne kadar 

yüksekse, kurucusu Atatürk’ün itibarı o kadar yüksek oluyor. Haklı 

olarak, çünkü arkasında bıraktığı eser kişinin aynasıdır. Bu bakımdan 

Londra’nın 1666 yangınından sonra mimarı olan Christopher 

Wren için söylenen söz Atatürk’e uygun düşüyor: “Anıt arıyorsan etrafına 

bak”. Ne var ki savaş meydanındaki zaferin önemi derhal belli 

iken, kurulan veya yeniden kurulan bir devlet yapısının değeri ancak

30 

ANDREW MANGO 

zamanla anlaşılır. Batı, dirayet sahibi birkaç gözlemci dışında - ki 

Churchill bunlardan biriydi - Atatürk’ü anlamakta gecikmişti. İttihatçı 

mıydı? Bolşevik miydi? Napolyon’dan esinlenen ihtiras sahibi 

miydi? Batılılar ilkin bir türlü karar veremiyordu. Kaldı ki Türkiye 

içindeki muhalifler ve dışındaki Türk düşmanları Batıdaki yazarları, 

özellikle önyargılı yazarları etkiliyordu. Doğal olarak Atatürk’ün 

devrimleri memleketi Batı ile bütünleştirme amacına yönelik olduğu 

için Batı’daki gözlemcilere hoş geliyordu. Fakat devrimler kalıcı mı 

idi? Türkler Atatürk’ün varsaydığı ölçüde yetenekli miydi? Unutmayalım 

ki İkinci Dünya Savaşı’ndan önceki yıllarda ırkçı teoriler 

çok yaygındı. İşte ırkçı davranışlar, muhaliflerin ve Türk düşmanlarının 

fısıltıları ve sansasyon hevesiyle birleşince, İngiliz yazan 

Harold Armstrong’un “Bozkurt” kitabı veya Atatürk’ün ölümü münasebetiyle 

belli Amerikan dergilerinde yayınlanan yazılar ortaya 

çıkıyordu. Ne var ki 1930’lara gelindiğinde Batı’daki demokrasiler 

Atatürk’ün barıştan yana dış siyasetini takdir ederek Türkiye’ye 

müttefik gözüyle bakmaya başladı. Türkiye Cumhuriyeti’nin değeri 

anlaşıldıkça kurucusunun değeri de belli oluyordu. Bu dönemde en 

isabetli değerlendirmelere Türkiye’deki yabancı elçiliklerin raporlarında 

raslıyoruz. Diplomatlar gerçekçi olma mecburiyetindediler. 

Atatürk’ün durumu doğru değerlendirip isabetli kararlar aldığı gözlerinden 

kaçmıyordu. 

Türkiye’nin müttefik olarak değeri İkinci Dünya Savaşı ardından 

Soğuk Harp döneminde açıkça ortaya çıktı.. Üstelik Atatürk’ün 

yerleştirdiği kurum ve kurallar 1950’de demokrasiye sancısız geçişi 

sağlamış olması devrimlerin artık olgunlaştığı izlenimini yaratıyordu. 

Gerçi 1950’lerin ortalarında Türkiye’de duyulmaya başlayan 

siyasi sancılar ve Türkiye ile bazı müttefikleri arasında Kıbrıs’ta 

olduğu gibi çıkan belli sorunlar endişe yaratmıyor değildi. Yine de 

Soğuk Harp süresince Türkiye Cumhuriyeti’nin ve dolayısiyie kurucusunun 

değeri Batı’da geniş kabul görüyordu.. Hocam Profesör 

Bernard Lewis’in 1961’de yayınladığı ve uzun süre Türkiye’nin en 

iyi modern tarihi olan The Emergence of Modern Turkey (Çağdaş 

Türkiye’nin Doğuşu) ve Lord Kinross’un 1964’de yaymlanan ve 

yine uzun süre Atatürk’ün en iyi biyografisi sayılan Atatürk: The 

Rebirth of a Nation (Atatürk: Bir Ulus’un Yeniden Doğuşu) Soğuk 

Harp döneminin havasını yansıtan sağlam ve olumlu yapıtlardır. Bu

BATI GÖZÜYLE ATATÜRK 31 

havanın en veciz siyasi tezahürünü, o zamanki Avrupa Ekonomik 

Topluluğu’nun başkan Profesör Walter Hallstein’in 1964’de Toplulukla 

Türkiye arasındaki ortaklık anlaşmasını 1964’de Ankara’da 

imzaladığı zaman verdiği demeçte görürüz. 

“Türkiye Avrupa’nın bir parçasıdır, ” demişti Hallstein, “ve bu 

bakımdan ilk akla gelen, bu ülkede eserine her yerde karşılaştığımız, 

ve Türkiye’de yaşamın tümünü Avrupa yönünde kökten değiştiren 

Atatürk’ün muazzam şahsiyetidir.” Kırk yıl önceki bu havanın bugünlerde 

değişmiş olduğunu inkâr edemeyiz. Bunun çeşitli nedenleri 

var: Türkiye’nin iç ekonomik ve siyasi sorunları, Türkiye ile müttefikleri 

arasında çıkan sorunlar, Soğuk Harbin demokrasinin zaferiyle 

bitmesi sonucu bir yandan Türkiye’nin dünya sahnesinde rolünün 

değişmesi, diğer yandansa liberal düşüncenin yayılması, yine 

Türkiye’nin Batı ile bütünleşme sürecinin Batı’ya yararı yanında 

Batı’ya masrafının da düşünülmesi bu nedenler arasında sayılabilir. 

Nedenler ne olursa olsun “Kadı kızında kusur bulma” eğilimi Türkiye 

Cumhuriyeti ve kurucusu Atatürk’e Batı’nın bakışını etkilediği 

denebilir. Ne var ki “kadı kızı” kusursuz değilse damadı da kusursuz 

değil. Türkiye’nin ufkunda bulutlar varsa başka ufuklarda bulut yok 

mu? 

1980’lerde, özellikle Soğuk Harbin bitimiyle güçlenen, Türkiye 

Cumhuriyeti’nin gelişmesini ve kurucusunun eserini sorgulama 

süreci bir bakıma normaldir. Tarihçiler boş durmaz; buldukları yeni 

belgeler, edindikleri yeni bilgiler ışığında geçmişi değerlendirmeleri 

etkiler. Tarihçinin görüş açısı zaman ve mekâna göre değişir. Ünlü 

İngiliz tarihçisi Lord Acton’un “Tarih daima çağdaş tarihtir” sözü 

geçerliliğini koruyor: Yani dünü yazarken bugünü düşünürüz, . Ne 

var ki “revizyonizm” denen tarihi yeniden ve yeni biçimde değerlendirme 

eğiliminin başka nedenleri de var. 

Atatürk, çağdaşları olan çoğu Batılı düşünür gibi uygarlığı ve 

kültürü tek ve evrensel varsayıyordu. Ve amacı ülkesini ve ulusunu 

bu tek ve evrensel uygarlıkla bütünleştirmekti. Oysa zamanından bu 

yana daha çok Batı’nın kendine güvenin zayıflaması sonucu yayılan 

kültür göreciliği (İngilizcesi cultural relativism) akımının etkisiyle 

tek uygarlık varsayımı, yerini çeşitli uygarlıkların varlığı ve 

bu uygarlıkların çatışması düşüncesine bırakmıştır. Çok-kültürlülük

32 ANDREW MANGO 

kavramı bu düşüncenin ürünüdür. Çok-kültürlülük hoşgörü isteminden 

esinlese dahi kapalı topluluklar yaratmakla sonuçlanabilir. Bu 

bakımdan küreselleşmeye ve bilginin evrensel geçerliliğine ters düştüğü 

gibi, ülkeler arasında ve ülkeler içinde ayrışmaya yol açabilir. 

Daha önce çağdaşlaştırıcı ve Batıcı bir akım olarak kabul edilen 

Atatürkçülük, 80’1i yıllardan başlayarak, özellikle 1987’de 

Türkiye’nin Avrupa Topluluğuna (şimdi Birliğine) üyelik başvurusundan 

sonra, tepeden inme, otoriter bir düzenin felsefesi olarak 

sunulmaya başladı Batı’nın bazı çevrelerinde. Eskiden ilericilik, öncülükle 

eşanlam olan “Kemalist seçkinler” terimi artık eleştirel anlamda 

kullanılmaya başladı. Dikkat ederseniz, eleştiriye konu olan 

Atatürk değil Kemalist seçkinler veya Kemalist kurulu düzen oluyordu. 

Liberal çevrelerde samimî olan bu eleştiriler Türkiye’ye düşman 

çevrelerde çıkar amaçlıydı. Ne olursa olsun, Atatürk’ün ve kurduğu 

Cumhuriyetin kadrini bilenler de az değildi özellikle Türkiye ile iş 

görenler arasında. Amerikan Cumhurbaşkanı Bili Clinton 1999’da 

Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde seslenirken Atatürk’ün “Türk çalış, 

övün, güven” sözünü anarak Atatürk’ün telkin ettiği kendine güven 

ruhunun her zamandan daha gerekli olduğunu belirtmişti. Aynı 

yıl yayınladığım Atatürk biyografisi hakkında çıkan yazıların çoğu 

da Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusuna hayranlık dile getiriliyordu. 

Bugünlerde ise revizyonist akımın revizyonuna tanık oluyoruz. 

Bunun başlıca nedeni Türkiye Cumhuriyeti’nin güçlenmesi ve 

bunun Batı’ya yararının anlaşılmasıdır. Her ülke’nin olduğu gibi, 

Türkiye’nin de eleştirilecek tarafları var. Ama şurası da bir gerçek ki 

bir yabancı Türkiye’ye tayin edildiği zaman memnun oluyor. Ayrıldığı 

zaman da Türk dostu olarak ayrılıyor. İş adamı olsun, akademisyen 

olsun, diplomat olsun Türkiye ile temasta olan yabancılar kendilerine 

benzer, kendileri gibi davranan muhatap buluyorlar. Türkiye’ye 

gelen milyonlarca yabancı turist rahat edip burada hiç yabancılık 

hissetmiyor. Bütün bu deneyimler ortak bir izlenim bırakıyor: bu da 

Türkiye’nin sağlam bir yer olduğudur. Bu da Cumhuriyetin kurucusunun 

sağlam temel attığının kanıtıdır. Bununla Atatürkçülüğün 

özü ortaya çıkıyor. Bugünün şartlarında Atatürk cumhuriyetçiliğinin 

özü demokrasi, millîyetçiliği ortak kültür millîyetçiliği, halkçılığı 

yönetimde halka hizmet ilkesi, laikliği dini kamu yönetimine karış-

BATI GÖZÜYLE ATATÜRK 33 

tırmama, devletin din işlerinde tarafsızlığı ve bu esaslar dahilinde 

din ve vicdan hürriyeti, devletçiliği devletin düzenleyici görevini 

üstlenmesi, devrimciliği çağdaşlık ve dış dünya ile bütünleşmeden 

korkmadan çağın gereğini yerine getirmek olarak yorumlanabilir. 

Bu ilkelerin tümü ise Atatürk’ün hayatta tek hakikî mürşit bildiği 

ilme yani bilgiye ve usçuluğa yani mantıkla hareket etmeye dayanır. 

Türkiye gelişip değiştiği gibi Batı ve genellikle dış dünya da değişiyor. 

Eski itirazlar, eski kavgalar önemini yitiriyor. Terör belasının 

Batı’ya sirayeti durmadan kurulu düzenden yakınanlara dahi düzenin 

- eski tabirle kanun ve asayişin önemini hatırlattı. Ülkeleri birarada 

tutan düzenin de kültür birliğine dayandığı, çok-kültürlülüğün 

vatandaşlığın temeli olan bu kültür birliğine zarar vermemesi gerektiği 

gittikçe daha çok anlaşılır oldu Batı’da. İngiliz veya Amerikan 

vatandaşlığına geçmek için, İngilizce bilmek, İngiliz, Amerikan tarihinin 

anahatlarını öğrenmiş olmak şart koşulduğuna göre Atatürk’ün 

devlet dili Türkçe’ye ve ortak Türk kültürüne vurgusu herhalde 

anormal sayılmaz. Avrupa’da kamu, millî gelirin ortalama %40’na 

sahip çıkarken Atatürk’ün devletçiliği makul gözükmez mi? Eleştirel 

anlamda kullanılan “Kemalist seçkinler” terimi bir de bakarsınız 

yine övgü ifade etmek için kullanılmasın mı?. 

Bir ay önce Times gazetesinin “Kim hangi kitaplari okuyor” sütununda, 

bir İngiliz yazarı Atatürk’ün biyografisini yeni okuduğunu 

ve ne kadar büyük bir devlet adamı olduğunu anladığını yazdı. Bu 

demek değildir ki Atatürk, kurduğu Türkiye Cumhuriyeti, devrimleri 

ve ilkeleri artık eleştirilmeyecek. Geçenlerde İngiltere’de yapılan 

bir ankette Churchill tarihte en büyük İngiliz ilan edildikten az sonra 

Churchill’i yerin dibine vuran bir tarih kitabı çıktı Londra piyasasına. 

Revizyonlar, yeni değerlendirmeler durmaz.. Tarihî bir şahsiyet ne 

kadar önemliyse o kadar çok değerlendirmeye tekrar ve tekrar konu 

olur. Ve her yeniden değerlendirme onu daha çok tanıtır. Atatürk’ün 

ünü bundan zarar göremez. İngiltere’dekine benzer “En büyük Türk 

kimdir?” anketi yapılırsa sonucunu tahmin etmek için kâhin olmaya 

lüzum yok. Doğumunun 125. yıldönümünde Atatürk’ün yarattığı 

eserin kalıcılığı belirgin, tarihteki yeri her zamankinden olumlu ve 

sağlamdır. Bundan on yedi yıl önce Fransız İhtilâlinin 200. yıldönümü 

övgülerle şatafatlı bir biçimde kutlandı. Fransız Devrimi birçok

34 

ANDREW MANGO 

kişinin adı ile irtibatlandırılabilir. Oysa Türk Devriminin atası tek, 

varisi bütün bir millet, yararlananı hepimizdir. Ne mutlu Türkiye 

Cumhuriyeti’nin 100. yıldönümünü kutlayacak olan kuşağa!

Atatürk CUMHURİYETİ’NİN NİTELİĞİ 

Prof. Dr. Dursun Ali AKBULUT * 

Atatürk cumhuriyetinin üç önemli aşamada vuku bulduğu söylenebilir. 

Birincisi TBMM’nin açılması, ikincisi saltanatın kaldırılması 

ve üçüncüsü de cumhuriyetin ilanıdır. Bunların arasını dolduran, 

her üç olayı birbirine bağlayan gelişmeler de cereyan etmiştir. Millî 

Mücadeleyi başlatmak üzere Samsun’a çıktığı andan itibaren Atatürk 

millî bağımsızlık isteğimiz kadar millî egemenlik ve millî irade 

kavramlarını da kuvvetle vurgulamış, böylece yeni Türk Devleti’nin 

temel dayanaklarının bunlar olması gerektiğini daha işin başında 

belirtmişti. TBMM’nin açılışına takaddüm eden günlerde yoğun 

anayasa hukuku tartışmaları yapıldığı gözlerden kaçmamaktaydı. 

Mustafa Kemal Paşa’nın 17 ve 19 Mart 1920 tarihli iki ayrı genelgesinde 

meclisin Ankara’da toplanmasının yasal, anayasal şartlarını 

tartışmaya açması, bu konuda kolordu komutanları ile yazışması ve 

onların görüşlerine baş vurması bu durumu açıkça ortaya koymaktaydı 

1 . Öte yandan İstanbul’dan Anadolu’ya gelmekte olan Mebuslar 

Meclisi Başkanı Celalettin Arif Bey’le bağlantı kurup aynı yasallık 

gerekçelerini sorgulaması hadisenin esaslı boyutunu teşkil etmektedir. 

Celalettin Arif Bey, Mustafa Kemal Paşa’nın 27 Mart 1920 tarih- 

* Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi. 

1 Teklif niteliğindeki 17 Mart1920 tarihli ilk genelgedeki hususları tartışırken, 

18 Mart l920 de Kazım Karabekir Paşa’ya verdiği cevapta Mustafa Kemal 

Paşa şunları söylemekteydi: “Şu halde kavanin-i mevcudenin mer’iyetini ve 

tarz-ı idare-i kadimini kemafissabık muhafaza etmekle beraber memlekette 

vahdet-i idareyi temin ve icabında ittihaz edilecek tedabir-i fevkaladenin ittihazı 

için selahiyet-i teşriiyeyi milletten alan bir hey’ete lüzum vardır ki o 

hey’et meclis-i müessisan olabilir.” (Kazım Karabekir, İstiklal Harbimiz, 

İstanbul l988, s. 514 vd.).

36 

DURSUN ALİ AKBULUT 

li telgrafına aynı tarihte verdiği cevapta, Osmanlı Anayasasında bir 

açıklık olmamasına rağmen anayasa hukuku esaslarına bağlı olarak 

mesela Fransız Anayasasında, meclisin kanunsuz bir şekilde kapatılması 

yada saldırıya uğraması karşısında kurtulabilen mebuslarla 

yeniden seçilenlerin “uygun bir yerde” toplanabileceklerini işaret etmişti. 

2 Bunlardan çıkan sonuç anayasa hukukunun temel prensipleri 

çerçevesinde meclisin Ankara’da toplanabileceğiydi. 

Anayasal düzen olgusu bundan böyle Atatürk’ün bütün çalışmalarına 

yansıdı. Geçmişten gelen böyle bir özlemi vardı, şimdi ise 

mevcut koşullarda başka çıkış yolu bulunmuyordu. Osmanlı Anayasası 

ve yasalarına göre böyle bir meclisi toplamak, toplansa bile 

kararlarını geçerli kılmak mümkün değildi. TBMM kendini şeklen 

Meclisi Mebusan’ın devamı gibi göstermeye çalışmakla birlikte, 

mahiyeti itibariyle ondan çok farklı olup asla bir meşrutiyet parlamentosu 

niteliği taşımıyordu. Bu meclisin aldığı kararların ve çıkardığı 

kanunların üzerinden Ayan Meclisi’nin gölgesi, padişahın 

onayı kaldırılmış olmakla gerçek anlamda millet egemenliğinin önü 

ardına kadar açılmış bulunuyordu. TBMM’nin ikinci birleşiminin 

üçüncü oturumunda alınan kararda meclisin yetkileri açıkça ortaya 

konulmuştur. Buna göre mecliste toplanan millî iradeyi fiilen ülkenin 

geleceği için hâkim kılmak esas ilke kabul edilmiş, yasama ve 

yürütme erklerine sahip yeni bir meclis oluşturulmuş, TBMM’nin 

üzerinde herhangi bir kuvvetin bulunmadığı ilan olunmuş, bununla 

da yetinilmemiş meclisi yasalarla güçlendirme çalışmaları sürdürülmüştür. 

Nitekim 29 Nisan 1920 de kabul edilen Hıyanet-i Vataniye 

Kanunu’nun birinci maddesiyle vatan hainliğinin tanımı yapılırken, 

kanunda kuruluş amacı belirtilen TBMM’nin meşruiyetine karşı eylemli, 

yazılı, sözlü kalkışmada bulunan veya bozgunculuk çıkaranlar 

vatan haini sayılmışlardır. Ayrıca Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’na 

bu özde maddeler konulmuş, dahası Osmanlı Anayasasının yedinci 

maddesiyle padişaha tanınan bütün hak ve yetkiler söz konusu kanunun 

yedinci maddesiyle meclise devredilmiştir. Böylece meclisin 

devlet hayatımızda en yetkili kurum olduğu şeklinde bir yönetim anlayışı 

ortaya çıkmıştır. 

2 Kemal Atatürk, Nutuk II, İstanbul 1967, s.424-425.

ATATÜRK CUMHURİYETİ’NİN NİTELİĞİ 37 

Büyük Zafer’in kazanılması ve Mudanya Mütarekesi’nin imzalanmasından, 

Lozan Barış Konferansı yolunun açılmasından sonraki 

gelişmeler yukarıda sözü edilen ikinci aşamanın başlangıcını oluşturmaktadır. 

Millî Mücadele’deki olumsuz ve yıkıcı rolü nedeniyle 

padişahlı bir yönetime karşı olanların sayısı bir hayli fazla olmakla 

birlikte, onun yerine getirilecek hükûmet biçimi hakkında zihinler de 

bir o kadar karışıktı. Trakya’yı tesellüme memur edilen Refet Paşa, 

İstanbul’a geldiği günden beri “meclis hükûmeti” ‘nden söz ederken 

anayasa hukuku alanında yetkili kişilerce itirazla karşılamış, böyle 

bir sistemin devlet hayatımızda uygulanamayacağı ifade edilmiştir 

3 .Meclisin açıldığı günlerde 17 Temmuz 1920 de Mustafa Kemal 

3 “Evvel emirde şayan-ı dikkattir ki Refet Paşa şimdiye kadar hükûmetler hakkında 

hukuk-ı esasiyede malüm olan suret-i tasniflere yeni bir suret-i tasnif 

eklemiş oluyor. Şimdiye kadar mevcut olan suret-i tasniflerde meşruti hükümdarlıklarla 

cumhuriyetler daima birbirinden ayrı görülürdü ve bu pek tabii idi. 

Refet Paşa bu tasnife ehemmiyet vermiyor. O kendi tasnifini büsbütün başka 

bir nokta-i nazardan yapıyor: Müşarünileyh, ‘reis-i hükûmet’ lerin mevcudiyeti 

veya adem-i mevcudiyeti esası üzerinden bir tasnif icra ediyor. İtirafa 

mecburuz ki bu tarz-ı tasnifi biz indi ve şahsi bir mahiyette gördük...Halbuki 

Refet Paşa bahsi tevsiinde tamamen anlaşılıyor ki müşarünileyh esasen hiç 

kuvve-i icraiye taraftarı değildir. Vezaif-i hükûmeti doğrudan doğruya Millet 

Meclisi’ne vermek fikrindedir... Refet Paşa’nın mantığıyla (tasnifin) ‘heyet-i 

icraiyeli hükûmetler ve hey’et-i icraiyesiz hükûmetler’ suretinde olmak zaruri 

kalır. Mes’ele bu şekl-i garibe geldiği gibi itiraf etmek zaruri kalır ki bu surette 

hiçbir hükûmet olamaz.”(Lütfi Fikri, Hükümdarlık Karşısında Milliyet, 

Mes’uliyet ve Tefrik-i Kuva Mesaili, İstanbul 1338, s. 7.) Süleyman Nazif 

Bey, Lütfi Fikri Bey’e cevaben yayınladığı risalesinde “Fakat Refet Paşa’nın 

sözlerini İstanbul’un en ücra köşeleri gibi, alem-i islamın en uzak ufukları 

dikkatle dinleyecek ve Refet Paşa’nın makam-ı hilafetten ref’ettiği savt-ı davete, 

eminim ki her taraftan lebbeyk! Sedaları cevap verecektir. Halkımızın 

mütarekeden beri için için yanan kalbi, için için ağlayan vicdanı ve için için 

beddua eden imanı Refet Paşa’nın Anadolu’dan getirdiği müjdede bir teslimiyet, 

bir deva, bir şifa buluyor.” demekteydi (Süleyman Nazif, Lütfi Fikri 

Bey’e Cevap Hilafet, Milliyet ve Tefrik-i Kuva Mesaili, İstanbul 1341-1922, 

s. 3.) Lütfi Fikri Bey’e reddiye niteliğinde yazılan bir diğer risalede “Halbuki 

mücahid-i ekrem Refet Paşa Hazretleri kimseyi ne tahrik ne de teşvik etmedi. 

Bütün halk sevincinden müşarünileyh hazretlerinin askerlerini omuzlarında 

taşımakla, kimisi hasretinden ağlamakla, kimisi kendisini görmek için sabahtan 

akşama kadar mahfil önünde beklemekle ne yapacağını bilemiyor. Bu inkar 

olunur mu? Lütfi Fikri Bey bütün bunları görmemiş ve gazetelere mütalaa 

etmemiş ve bilhassa şimdiye kadar içimizde bulunmamış da yeni Paris’ten 

teşrif etmiş ve görmüş ki burada bir paşa nutuklar söylerken Montesquieu

38 


Paşa, “ bizim görüşümüz ki halkçılıktır, kuvvetin, kudretin, egemenliğin 

doğrudan doğruya halka verilmesi, halkın elinde bulundurulmasıdır.” 

demekte daha sonraki yıllarda “halk hükûmeti’nden, “halk 

devleti”’nden söz etmektedir. Ona göre halk hükûmeti, demokratik 

ve sosyalist bir hükûmet olmayıp, “millî hâkimiyeti, millî iradeyi tecelli 

ettiren tek hükûmettir.” Halk devleti ise halkın devletidir. 4 Mazideki 

kuruluşlar bir şahıs devleti idi. Diğer taraftan basın yoluyla 

kitapçıklar halinde, tartışmalar sürdürülürken 1 Kasım 1922’de saltanat 

kaldırıldı. TBMM’nin almış olduğu kararla hilafet ile saltanat 

birbirinden ayrılmış, saltanat ilga, hilafet ibka, olunmuştur. Bu gelişme 

tartışmaların büsbütün alevlenmesin, “risaleler savaşı”na yol 

açtı. Yeni Türk Devleti’nin başkanının kim olacağından, ya da kim 

olması gerektiğinden, hiçbir biçimde bir devlet başkanına tahammül 

gösterilmeyeceğine, bunun yeni bir saltanata yol açacağına kadar 

çok farklı görüşler ortaya konuldu. “İrade-i seniyyeye karşı irade-i 

millîye deyiminde olduğu gibi, şimdi de saltanat-ı şahsiyeye karşı 

bir saltanat-ı millîye edebiyatı alıp yürümüştü. Fakat bu kavram çeşitleniyor, 

bazen millî halk saltanatı, bazen de halk hükûmeti yada 

millî halk hükûmeti ve halkçılık şekillerinde tezahür ediyordu”. 5 

Vahideddin’in firarı, padişah yanlılarını rahatlattı. Onlar şaibeli hü- 

nazariyatından uzaklaşmış bunu tenkid ediyor (Fuad Şükrü, Halk Saltanatı, 

İstanbul 5 Teşrinisani 1338, s. 6.). Ahmed Hamdi Bey de Milli Halk Saltanatı 

unvanlı kitapçığında, hükümdarlıkla halk saltanatlarının uyuşma imkansızlığı 

karşısında milli saltanat etrafında kopartılan gürültüden fazla rahatsız olmuş 

görünmemekte ve bu noktada çok kimsenin samimiyat ve safvetle hareket etmekte 

ve kanaatlerini yine samimane ve safiyane bir surette gösterdiklerini 

söylemekte ve şöyle devam etmektedir: “Milli saltanat inkılabı üzerine yukarıda 

kaydettiğimiz vechile kapalı ve yarım açık şekillerde dedi-kodu yapanları 

üç kısma ayırmak kabildir. Bunlardan bir kısmı an’anekar ve mutaassıptır. 

Fikirleri yalnızca an’ane ve taassubun ve din hükümlerini yanlış esaslarla 

düşünmenin mahsulüdür... İkinci bir kısım daha vardır ki 2 Teşrinisani 338 

inkılabını lüzumsuz buluyorlar... Bu inkılap ile halk hâkimiyetine yeni bir şey 

ilave edilmeyeceğini... iddia ediyorlar. Üçüncü kısım iddialarında daha çok 

maddi delillere istinad ederek bu inkılabı Suret-i mutlakada zararlı bulanlardır.” 

(Ahmed Hamdi, Milli Halk Saltanatı, İstanbul 6 Teşrinisani 338, s.4-5.). 

Ayrıca Mehmed Emin Bey’in de Halk Hükûmeti ve Halkçılık (Ankara l339) 

unvanlı bir kitapçığı bulunmaktadır. 

4 Daniel Dumoulin, Atatürk’ten Düşünceler, Ankara 2000, s.49. 

5 Dursun Ali Akbulut, Saltanat, Hilafet ve Milli Hâkimiyet, Samsun 1994, 

s.9.


kümdardan kurtulduklarına göre yeni halife Abdulmecit Efendi’nin 

pekala devlet başkanlığı makamını doldurabileceğini düşünüyor bu 

düşüncelerini ifadeden de kaçınmıyorlardı. Ancak bu durum 1 Kasım 

kararının ruhuna aykırıydı. 15 Nisan 1923 de Hiyanet-i Vataniye 

Kanunu’nun birinci maddesinin tadili hakkında kanunla saltanatın 

kaldırılması kararına aykırı davranışlar hıyanet-i vataniye kapsamına 

alınmış, siyasi irticaın önüne geçilmiştir. 

Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’nda 29 Ekim 1923 te 364 sayılı kanunla 

yapılan değişiklikle hükûmet biçimi cumhuriyet oldu. Bu noktada 

cumhuriyet amaç olmaktan çok, anayasal düzenin yaşatılması 

için etkin bir araç olarak görülmüştür. Nitekim yakın çağla birlikte 

Amerikalılar 1776 da anayasal düzenlerini cumhuriyete emanet 

ederlerken Fransızlar 1789 ihtilalinden sonra meşrutiyeti tercih etmişler, 

fakat anayasal düzeni meşrutiyette yaşatamayınca onlar da 

çareyi cumhuriyeti ilan etmekte bulmuşlardı. Ardından Avrupa’da 

meydana gelen 1830 ve 1848 ihtilalleri öteki ülkelerde de anayasal 

düzenlerin kurulmasına zemin hazırlamıştı. İhtilalciler hükûmet 

biçimiyle uğraşmaktan çok anayasal düzenin yerleşmesine ve kökleşmesine 

gayret ediyorlardı. Onun için taçlı yönetimler başka bir 

biçimde, meşruti monarşi şeklinde varlıklarını korudular. Osmanlı 

Devleti de bu gelişmeden uzak kalamadı, 1876 Kanun-ı Esasisi ilan 

olundu. Fransa örneğinde görüldüğü gibi anayasal düzeni meşruti 

monarşi içerisinde muhafaza etmek her zaman mümkün olamıyordu. 

Mutlak monarşilerin meşruti monarşilere dönüşmesi hükümdarlar 

ve onların yönetimleri açısından bir eksiklik hatta bir düşüklük olarak 

algılanıyordu. Prusya Kralı IV. Wilhelm’e 1849 da millî meclis 

tarafından Alman İmparatorluk tacı takdim edildiğinde, parlamentoların 

taç verme geleneğini başlatmak, halkın temsilcilerinden kurulu 

parlamentoyu imparator atama yetkisine sahip bir kurum halinde 

görmek istemediği için o, bunu reddetmişti. Yönetim sistemindeki 

gelişmeler hükümdarların yetkilerini sınırlandırıyor, yasama erki 

onlardan alınarak halka veriliyor sadece yürütmeyle yükümlendiriliyorlardı. 

Meşruti monarklar yasamayı yürütmeden ayrı düşünemedikleri 

için meclis faaliyetlerini sınırlandırıcı, hatta engelleyici 

düzenlemeler yaparak anayasal sistemi daha işin başında çıkmaza 

sokuyorlardı. İki meclisli parlamento kontrol mekanizmalarının

40 


başında geliyor6 , seçmen hakları da son derece kısıtlanmış bulunuyordu. 

Osmanlı meşrutiyetinde Mebuslar Meclisi’nin yanı sıra padişah 

tarafından atanmışlardan oluşan Ayan Meclisinin bulunması 

bunun açık bir göstergesiydi. Kaldı ki Kanun-i Esasi’de padişaha 

çok büyük yetkiler ve haklar tanınmıştı. Karizmatik hâkimiyet anlayışı, 

“zat-ı hazret-i padişahinin nefs-i humayunu mukaddes ve gayr-ı 

mesuldür.” biçiminde anayasanın beşinci maddesine yansıtılmış, 

yedinci maddede yürütme ve yargı ile ilgili olanların yanı sıra Mebuslar 

Meclisi’ni toplama, çalışmalarına ara verme, faaliyetlerini erteleme 

ve nihayet meclisi kapatma yetkisi padişaha verilmişti. Böylece 

o sorgulanamaz, denetlenemez, bir konuma getiriliyor, Kanun-ı 

Esasi’nin mi yoksa irade-i seniyyenin mi daha üstün olduğu tartışılıyor, 

bu da anayasanın sadece bu iki maddeye feda edildiğini açıkça 

ortaya koyuyordu. Bu düzenlemeye dahi tahammül gösterilemedi 

ve mebuslar meclisi padişah II.Abdülhamit tarafından fesholundu. 

Sonraki meclislerin kaderi de değişmedi. Çağrılı toplanan ilk meclis 

hariç, geride kalan beş meşrutiyet meclisi padişah buyruğu ile kapatıldı. 

Görülen o idi ki Türkiye’de anayasal düzeni meşruti monarşi 

içinde muhafaza etmek olanaksızdı. 

Mustafa Kemal Paşa böyle bir ortamda yetişti. Çocukluk ve 

gençlik yıllarını, anayasanın teoride var olduğu fakat uygulanmadığı, 

dolayısıyla ikilemlerin yaşandığı bir ülkede geçirdi. Henüz 

yüzbaşı iken Şam’da ve Selanik’teki manevi isyanının temelinde bu 

olgunun yer aldığını, Millî Mücadele’yi başlatırken böyle bir noktadan 

hareket ettiğini düşünmek yanlış sayılmamalıdır. Cumhuriyet 

6 1924 Anayasasına esas olan metinlerden biri Karesi Mebusu Ahmet Süreyya 

Bey’in 144 maddelik değişiklik teklifinde, TBMM’nden başka “Türkiye Devlet 

Meclisi” başlığı altında ikinci bir meclis teklif edilmiş, fakat komisyondan 

gelen 108 maddelik kanun tasarısında söz konusu ikinci meclise yer verilmemişti. 

Ayrıca yasa tasarısının genel kurulda görüşülmesi sırasında Bursa mebusu 

Refet ve on bir arkadaşı tarafından, “azası müntehap ve vazifesi müddet 

ile mukayyed olmak üzere ikinci meclisin teşkili” istenmiş (Türk Parlamento 

Tarihi, TBMM İkinci Dönem I cilt, Ankara s.483)., ancak genel kurulda 

buna karşı çıkılmıştı. Kütahya mebusu Ragıp Bey, ikinci meclisi zamansız 

bulduğunu söyleyerek buna karşı çıkmış, İzmir mebusu Saraçoğlu Şükrü Bey 

de konuşmasında, ikinci meclisi meşrutiyet parlamentosundaki Ayan’la karşılaştırmış 

ve “İkinci meclis milletin üzerinde bir ‘ur’dur. Bunların ne ilim ne 

fende yeri vardır.” demişti (Türk Parlamento Tarihi, s.476 vd.).


ilan edilirken doğal olarak bunu anayasal düzenin korunabileceği 

en önemli araç olarak görmüş, bununla birlikte benzeri ikilemlerin 

yaşanmaması için hükûmet biçimini her türlü anayasa dışı güç 

odaklarından arındırmaya çalışmıştı. O biliyordu ki anayasal düzen 

ulusal egemenliktir ve bu bakımdan “cumhuriyetin dayanağı Türk 

topluluğu”dur. Cumhuriyet ancak millete dayanmak suretiyle yaşatılabilirdi. 

Bu nedenle yeni Türk devletinin kurum ve kuruluşlarını 

buna göre tanzim etmek zorundaydı. Halbuki mutlak monarşilerde 

yönetim halka değil, çoğunlukla sınıfsal düzene dayanmakta, asker, 

bürokrasi ve ruhban sınıflarından gücünü almaktaydı. Sınıfsal düzenin 

bulunmadığı mutlak monarşiyi ayakta tutmak çok zor, hatta 

imkansızdı. Bir anayasal düzen olan, ulus egemenliğine dayanan 

cumhuriyeti mutlak monarşinin kurumlarını muhafaza ederek yaşatmak 

da aynı ölçüde imkansızdı. Bu bir bakıma cumhuriyeti içten içe 

çürütecek olan kanser hücrelerine benzetilebilir. O halde cumhuriyet 

bir sonuç olduğu kadar aynı zamanda bir başlangıçtı. Sonuçtu, 

çünkü ulusal egemenlik yada anayasal düzen gerçek korunağını bulmuştur, 

başlangıçtır çünkü korunağını yani cumhuriyeti kendisine 

zarar verebilecek unsurlardan arındırmak kaçınılmazdı. Aksi takdirde 

cumhuriyet özlenen yada ideal hükûmet biçimi olmaktan çıkar, 

sıkıntı veren, kendisinden şikayet olunan bir rejim haline dönüşür 

ki bu bakımdan onun niteliğinin çok iyi konulması yada doldurulması 

esastır. Demek oluyor ki cumhuriyet bir başına yeterli olamadığından 

daha doğrusu olamayacağından yeni Türk Devleti’nin 

eski kurumlarla, mutlak monarşi kalıntısı sınıfsal düzenle bir arada, 

yan yana bulunmasındaki sıkıntılar, tehlikeler ortadaydı. Atatürk’ün 

cumhuriyetin ilanından sonra başlattığı inkılap hareketlerinin temelinde 

böyle bir kaçınılmazlığın varlığını düşünmek zorundayız. 

Söz konusu düzenlemelerin yada inkılap yasalarının gerekçelerine 

bakıldığında çağdaş dünyaya uyum için birer zorunluluk oldukları 

açıkça görülmektedir. Bununla birlikte aynı zamanda cumhuriyetin 

niteliğini doldurma arayışının bir çözümü olarak kabul edilmelerinin 

gerektiği de kuşkusuzdur. Cumhuriyetin ilanından dört ay sonra 

gerçekleştirilen üç ayrı inkılap yasası ile eski kurum ve kuruluşların 

tasfiyesine başlanmış, ulusal egemenlik ya da anayasal düzen açısından 

cumhuriyetimizi zaafa uğratacak unsurlar ortadan kaldırmış 

veya bunlar yeniden yapılandırılmıştır. 3 Mart 1924 de hilafetin kal-

42 


dırılması ve Osmanlı hanedanının hudutlarımızın dışına çıkarılması, 

1 Kasım kararının eksikliğini gidermesi bakımından önemlidir. Bundan 

başka cumhuriyet idaresinde, elinde hilafet makamının bulunduğu 

bir hanedanın varlığına, imparatorluk bakiyesi Türkiye’de duygu 

ve düşünce birliğini bozan eğitim sistemine, dinin siyaset alanını işgal 

etmesine müsaade edilemezdi. 

Giyim kuşamın değiştirilmesine bir takım lakap ve unvanların 

kaldırılmasına dair yasaların gerekçelerindeki çağdaşlaşma savını 

görmezlikten gelmeyerek, fakat aynı zamanda onların basite indirgenme 

girişimindeki haksızlığa da işaret etmek istiyoruz. Ulusal 

egemenlik, eşit haklara sahip insanlarla gerçekleştirilir. Sınıfsal düzen 

ise mutlak monarşilerini dayanağıdır. Bir takım giysiler lakap ve 

unvanlarla toplumda kendilerini eşit bireylerden ayıran, eşitlere göre 

ayrıcalıklı ve üstün tutmayı hedef alan, bu hedef doğrultusunda faaliyet 

gösteren insanların varlığını yeni kurulan cumhuriyetin ulusal 

egemenlik açısından tehdit olarak algılanmasında büyük bir haklılık 

payı bulunmaktadır. 

Atatürk ulusal egemenlik yada anayasal düzenin cumhuriyet rejiminde 

muhafazaya karar verdiğinden ve bunu gerçekleştirdiğinden 

Atatürk cumhuriyetinin en önemli niteliğinin ulusal egemenlik olduğu 

kendiliğinden ortaya çıkmaktadır. ”Ulusal egemenlik öyle bir nurdur 

ki onun karşısında zincirler erir, taç ve tahtlar yanar, mahvolur. 

Milletlerin esirliği üzerine kurulmuş kurumlar her tarafta yıkılmaya 

mahkumdurlar.” 7 Ulusal egemenlik karizmatik hâkimiyet anlayışından 

kanuni hâkimiyet anlayışına geçişi ifade etmektedir. Mutlak 

monarşilerde tanrısal güç bir yönetim ilkesi olarak kullanılmış devletin 

asli fonksiyonlarını elinde tutan hükümdarlar yasa niteliğindeki 

buyruklarının tanrısal kökenli olduklarını iddia etmişlerdir. Ulusal 

egemenliklerde yasa koyma hakkı millete ait olduğundan yönetim 

ilkeleri dünyevileşmekte, laikleşmektedir. Bu açıdan bakıldığında 

anayasal düzen, ulusal egemenlik ve laiklik aynı şeylerdir. Biri diğerinin 

tamamlayıcısı değil, olmazsa olmaz şartıdır. Başka bir ifadeyle 

laiklik yoksa ulusal egemenlik, ulusal egemenlik yoksa anayasal düzen 

zaten mevcut değildir. Dolayısıyla millî egemenliği kabul ettiklerini 

söyleyenlerin, laikliği de aynı ölçüde savunmaları kaçınılmaz 

7 Dumoulin, Atatürk’ten Düşünceler, s.94.


bir sonuçtur. Ulusal egemenliğin kısıtlanması yada sınırlandırılması 

laikliği zedeleyeceği gibi, laiklikten taviz de ulusal egemenliği sarsacak 

netice itibariyle ortadan kaldırılacaktır. Bu sistematiği gören 

Atatürk ulusal egemenliğin önündeki engelleri birer birer ortadan 

kaldırdıktan sonra laikliği bir ilke olarak ortaya koymuştur. 

1924 anayasasının, ulusal egemenliğin tecelligahı TBMM’ni 

devlet yönetiminde en etkin güç haline getirmesi böyle bir anlayışın 

ürünü olsa gerektir. Yasa tasarısında bazı şartlar çerçevesinde 

cumhurbaşkanına meclisi feshetme yetkisi öngörülmesine rağmen, 

milletvekillerinin itirazları sonucunda genel kurulda kabul edilmemiş8 

, cumhurbaşkanına bütçe ve anayasa kanunlarının dışındaki kanunları 

bir kez daha görüşülmek üzere meclise iade yetkisi tanınmıştır. 

1924 anayasasının değiştirilmesi teklif dahi edilemeyecek 

tek maddesi vardı ki o da devlet şeklinin cumhuriyet olduğuna dair 

olan birinci maddesi idi. Egemenlik millete aittir, bu bir hak olduğu 

kadar aynı zamanda görev ve yükümlülüktü. Millet, her halükarda 

egemenlik hakkını kullanacaktı. Egemenlik hakkının kullanımından 

vazgeçilemez, bu hak terk edilemezdi. Egemenlik hakkı egemenlikten 

vazgeçme hakkını içermiyordu. Söz konusu anayasanın 51. 

maddesi idari dava ve anlaşmazlıkları, özellikle hükûmetin kanun 

8 Tasarının 25. maddesi, “Meclis kendiliğinden intihabatın tecdidine karar verebileceği 

gibi, Reisicumhur da Hükûmetin mütalaasını aldıktan sonra esbabı 

mucibesini Meclise ve millete bildirmek şartıyla buna karar verebilir.” Şeklinde 

düzenlenmişti. Madde ile ilgili olarak söz alanların sayısındaki çokluk, 

maddeye verilen önemi gösterdiğinden, bizzat komisyon başkanı Yunus Nadi 

Bey, “... bazı tadilat yapmak üzere...” komisyona iadesini talep etmiş, bu talep 

olumsuz karşılanmış, usül tartışmaları yapılmış, komisyona gitmemesi ve 

görüşülüp oylanması yönündeki istekler ön plana çıkmıştır. Saruhan mebusu 

Reşad Bey, maddenin Gazi Paşa tarafından serdedilen düsturlara aykırı olduğunu, 

onun sözlerinden örneklerle anlatarak, “ Ferdi saltanat, ferdi hâkimiyet 

mülahazalarında bulunanlar emin olunuz millet nazarında müttehimdir.” diyerek 

konuşmasını şöyle sürdürmüştür: “Allah reisicumhur olsa...Haşa...Melaikei 

Kiram Heyeti Vekile olsa fesih selahiyetini verecek yoktur.” Bu sözler 

alkışlarla karşılanmış konuşmalar uzadıkça uzamıştı. Bu konuda verilen değişiklik 

önergeleri de kabul olunmayınca 25. madde tasarıdaki şekliyle oylandı, 

yeterli çoğunluğu sağlayamadığından bir sonraki birleşime bırakıldı. 24 Mart 

1924 te yapılan yirminci birleşimin birinci oturumunda ikinci kez tayini esami 

suretinde oya konuldu ve oylama neticesinde yine kabul edilmedi (TBMM 

Zabıt Ceridesi, Devre II. C. 7/1, s. 992 vd.).

44 


tasarıları üzerinde görüş beyan etmek üzere Şura-yı Devlet’in teşkilini 

ön görüyordu. Üyeleri TBMM tarafından seçilen, teşkilat olarak 

başbakanlığa bağlı bulunan Şura-yı Devlet’te her biri bir başkan 

dört üyeden oluşan beş daire vardı. İkinci daire Tanzimat Dairesi 

idi ki genellikle kanun ve tüzük tasarılarını inceleyerek görüşlerini 

yazardı. Kanun tasarılarının anayasaya uygunluğunu, öteki yasalarla 

uyumluluğunu sağlamak üzere geliştirilen sistemde son söz daima 

meclise ait olurdu. 

29 Ekim 1923 te cumhuriyet ilan edilirken tadil yasasının 

ikinci maddesi “Türkiye Devleti’nin dini din-i islamdır, resmi lisanı 

Türkçedir.” şeklinde düzenlenmiştir. ”Din-i islam” ifadesi 1924 anayasasında 

da muhafaza olunmakla birlikte uygulamalar laik devlet 

düzeni içerisinde cereyan ediyordu. 1925 yılı Şubatında Şeyh Sait 

ayaklanmasını çıkması üzerine hükûmetçe alınan tedbirler arasında 

25 Şubat 1925 te kabul edilen Hıyanet-i Vataniye Kanunu’nun birinci 

maddesinin tadili hakkında 15 Nisan 1339 tarihli kanuna müzeyyel 

kanun yer almaktadır. Yasanın birinci. maddesinde dini veya 

dince kutsal kabul edilen değerleri siyasi amaçlara esas ve alet etmek 

amacıyla cemiyetler kurmak yasaklanmış, bu gibi cemiyetleri kuranlar 

ve bu cemiyetlere girenler vatan haini sayılmışlardır. Olağanüstü 

şartlar altında çıkarılan bu kanunda dini siyasete alet edenlere en ağır 

cezaların verilmesi ön görülmüştür. Böylece siyaset ile dinin kulvarlarını 

birbirinden ayırmak için önemli bir adım daha atılmış, ulusal 

egemenlik açısından mahzurlu görülen bir uygulamanın daha önüne 

geçilmiş oldu. Bundan sonraki düzenleme ve uygulamalar bu yönde 

sürdürülerek laiklik ilkesi temel nitelik olarak anayasamızdaki yerini 

almıştır.

TÜRKİYE CUMHURİYET TARİHİNİN BAŞLICA 

KAYNAKLARINDA ATATÜRK 

Prof. Dr. Seçil Karal AKGÜN 

Tarihimizin güzel olaylarını anmak kuşkusuz hoş bir alışkanlık. 

Bu güzel alışkanlıkla Atatürk’ü doğumunun 125. yılında anmak için 

yıl boyunca sürecek türlü etkinlikler düzenlendi. Ne var ki, bu etkinlikleri 

gitgide yoğunlaşan Atatürk’ü karalama kampanyalarıyla 

Atatürkçü olan ve olmayanlar şeklinde ikiye ayrılmış bir Türkiye 

olmanın burukluğuyla sürdürmekteyiz. Atatürk’ün yaşadığı günlerden 

uzaklaştıkça onun getirdiği aydınlanmadan uzaklaşmayı, cumhuriyetin 

laik, ulusal çağdaş değerlerinden sapmalar çoğaldıkça, yakın 

geçmişimizin kıvanç dolu sayfalarını gözardı etmeyi, o sayfaları 

yazanların anılarını sarsmayı üst üste yaşayarak kabullendik. Bunun 

kaygısı Türkiye’nin düşünen ve duyarlı kimselerin bağrına bir karabasan 

gibi oturdu. Bu ara anma toplantıların sanıldığı kadar işlevsel 

olmadığı kavrandı. Bu toplantılar gitgide aydınlar için dertleşmek ve 

çözüm aramak toplantılarına dönüştü. Artık herkes bu toplantılarda 

onun açtığı aydınlık yolda yürüyerek ilerlerken içine düşüverdiğimiz 

yanılgılara çözüm üretilmesini bekliyor. Bu yanılgıların sürmesine 

olanak vermeyecek çözümü bulabilmek için, iyi bir gözlemci ve iyi 

bir eleştirmen olan tarihe sarılarak yakın geçmişimizi öğrenmemiz, 

Atatürk’ü ve Türk devrimini anlamamız gerekiyor. Her neyi olursa 

olsun tanımak, öğrenmek anlamaksa Atatürk’ün de yönlendirdiği 

gibi ilimin yol göstericiliğini benimsemek, akılla, bilimsel düşünebilmekle 

ilgili bir sorunudur. 

Düşünce, ilkel insanı çağdaş, uygar insana dönüştüren değerdir. 

İnsan oğlu aydınlığa akılın yol göstermesiyle ulaştığı özgür, bilimsel 

düşünceyle erişmiştir. Düşünsel özgürlükle insan onuru ile

46 

SEÇİL KARAL AKGÜN 

bağdaşan yaşama ve yönetime kavuşmuştur. Aydınlığa erişebilmiş 

toplumlar ileri, özgür toplumlar olmuş, düşünsel tutsaklıktan kurtulamayanlarsa 

geri kalmışlardır. Bu tarihsel akışın bilinciyle Atatürk, 

kurtuluş savaşı ile bağımsızlığını kazanan Türk ulusunun onurlu bir 

yönetimle ileri ülkeler yanında yer almasını hedeflemiştir. Bu hedefe 

varmak için gerçekleştirdiği Türk Devrimiyle eski ile yeni, doğu ile 

batı arasında bir köprü kurmuştur. Bu köprüyü kurarken akıldan ve 

bilimden yararlanmış, doğu toplumlarına özgü inanmayı önde tutma 

felsefesini bilimi öne alarak değiştirmiştir. İlk kez bir doğu toplumuna 

yönetsel, düşünsel ve kurumsal çağdaşlaşma getirmiştir. Bu 

çağdaşlaşmanın önemini ve derinliğini kavrayıp sahip çıkmak için 

onun tasarımcısı ve uygulayıcısı olan Atatürk’ü iyi tanımak, doğru 

anlatmak gerekir. Bu nedenle O’nu özellikle yeni kuşaklara öğretebileceğimiz 

temel kaynakların birkaçına inceleyici bakışla değinmek 

istiyorum. 

Atatürk’ü tanıyabileceğimiz bellibaşlı birkaç kaynağı ele alırken 

öncelikle altı çizilmesi gereken, onun kişiliğinin çok yönlülüğüdür. 

Atatürk’ün kişiliğindeki asker nitelik, Türk ulusuna kurtuluş ve 

bağımsızlık savaşını kazandırmıştır. Demokrasi niteliği, hanedana 

dayalı teokratik monarşinin yerine eşitliğe dayalı ulusal egemenliği 

getirmiştir. Özgür düşünen yönü, yönetim, eğitim ve hukuk sistemlerini 

dinsel kalıplardan düşünce ve vicdan özgürlüğüne dayalı laik 

sisteme dönüştürmüştür. Hümanist niteliği bugün bile tüm ülkelerin 

bir gün ulaşabilmeyi hedeflediği yurtta barış dünyada barış ilkesini, 

devlet adamı yönü de demokratik, laik temellere dayalı Türkiye 

Cumhuriyetini kazandırmıştır. 

Akıl ve bilim çevresinde geliştirdiği saydığım yönleriyle 

Atatürk’ü en iyi ve doğru olarak yakın tarihimizi yansıtan tarih kitaplarından 

öğrenebiliriz. Ne var ki derine inmeyen bir araştırma bile 

karşımıza Atatürk üzerine yazılmış sayısı abartmasız on binlerle söylenen 

Türk ve yabancı yapıt çıkarıvermektedir. Bu sayı yeni araştırmacıların 

yeni katkılarıyla durmaksızın çoğalmaktadır. Bu bile onun 

sadece Türkiye’de değil, dünyada sahip olduğu yerin ufak bir göstergesidir. 

Bu çokluğu gözeterek bu çalışmada, sadece tarih kitapları 

niteliğinde olan Nutuk’a ve onun Söylev ve Demeçlerini içeren beş 

ciltlik derleme yayına değineceğim. Bunları seçmemin nedeni, bu

TÜRKİYE CUMHURİYET TARİHİNİN BAŞLICA KAYNAKLARINDA ATATÜRK 47 

yapıtlarda okura yansıtılan tarihi yapan ve yazanın aynı kimse, yani 

Atatürk’ün kendisi olmasıdır. Dolayısıyla, tamamen kendi sözlerinden 

oluşan bu yapıtların her birinde türlü yönleriyle onun kişiliğinin 

ve bugün dünyada doğu toplumları için çağdaşlaşma modeli olarak 

görülen Türk aydınlanmasını ve Türk devrimini gerçekleştiren düşün 

dünyasının yansımasıdır. Gerek Nutuk’un, gerek derlenen Söylev ve 

Demeçlerin incelenmesinde görülen kanımca en çarpıcı yön, hiç birinin 

şahsa odaklı olmayıp her birinde Türk toplumunun yaşatılmış 

olmasıdır. Eylemlerinde ve söylevlerinde kendini öne çıkarmak gibi 

bir tutkusu olmayan Atatürk, bu yapıtlarda yansıtılan konuşmalarının 

hepsinde her adımın toplumla birlikte toplum için atıldığını anlatmış, 

yaşanan çağdaşlaşmayı Türk toplumuna mal etmiştir. Böylece 

yapıtlar subjektiviteyi aşan toplumsal değer taşımaktadırlar. 

Ele aldığım kitaplar arasında NUTUK, üzerinde en çok konuşulmuş 

tartışılmış ve yazılmış olanıdır. Atatürk’ün 1927 yılında CHP 

Kurultayında 6 gün boyunca okuduğu bu başyapıt, Atatürk’ün kendi 

sözleriyle ulusal yaşamı son bulmuş sayılan büyük bir milletin 

bağımsızlığını nasıl kazandığını ve ilim ve fennin en son esaslarına 

dayanan ulusal ve çağdaş bir devletin nasıl kurulduğunu anlatır. 

303 belge ile desteklenmiş olması, bu yapıtı bilimsel bir kaynak 

yapmaktadır. Bununla birlikte, sadece Atatürk tarafından anlatıldığı 

için, yansızlığı da tartışma götürür. 

Gerek belgeli bir tarih kaynağı gerekse kişisel değerlendirme 

olarak bakıldığında görülen, Nutuk’un onda çok gelişmiş olan sorumluluk 

duygusunun ürünü olduğudur. Atatürk, Nutuk’ta değindiğim 

dönem içinde tarihsel gelişmeleri sadece genel gidiş içinde, 

yani yorum yapmadan iletmekte olduğunu belirtmekte ve amacını 

“inkılabımızın tetkikatında tarihe medarı suhulet olmak” 1 yani tarihe 

yardımcı olmak şeklinde açıklamaktadır. İşte bu saptama, yapıtın 

büyük bir sorumluluk ürünü olduğunun göstergesidir. Çünkü Nutuk, 

Kurtuluş Savaşı başarıyla tamamlandıktan, Türkiye Büyük Millet 

Meclisi açıldıktan, Cumhuriyet duyurulup Halifelik kaldırıldıktan, 

devrimlerin büyük adımları atıldıktan sonra Atatürk’ün ulusa hesap 

vermesidir. Bu da Atatürk’ün kişiliğiyle ilgidir. Nutuk’la, demokra- 

1 Nutuk, Cilt II s. 433 (Bu araştırmada Türk İinkılap Tarihi Enstitüsü Yayını 

olan 1967 baskısını esas almaktayız)

48 


siye inanan bir kimse olan Atatürk, yakın tarihte yaşananları ulusla 

paylaşmak istemiştir. Bu paylaşmaya ortam olarak resmi bir kimliği 

olan Meclis’i değil de Halk Partisi Kurultayı’nı seçmiş olması da 

bunun bir göstergesidir. Nutuk’ta olayları tarihsel bir akış içinde anlatan, 

kumandan, ihtilal lideri, meclis başkanı, devlet başkanı, ve insan 

Atatürk’tür. Bu anlatımı tarihte yaşananları katı bir nakil olarak 

bırakmayıp canlandıran, sık sık duygularının etkisi altında kalması, 

duygularını yansıtması, dolayısıyla, okurun insan Atatürk’le karşılaşmasıdır. 

Bunun önemi şudur ki böylece Nutuk’u okuyan herkes, 

bu önemli yapıtın bir mucize adam tarafından yansıtıldığı düşüncesinden 

uzaklaşabilmekte, kendi içinde bir Atatürk bulabilmektedir. 

Kendi içindeki Atatürk’ün ülküsünü, özgüvenini ve ilkelerini ortaya 

çıkarma ve sergileme isteğini doğurmaktadır. Bu nedenle Nutuk’ta 

insan Atatürk’ü görmek, önemlidir. 

Atatürk’ün bu yönünü örneklemek istersek, Samsun’a gitmek 

üzere yola çıktığında Türk ulusunun geleceği için mandalara veya 

bölgesel kurtuluş yollarına dayanan kurtuluş çözümleri içinde kendi 

kararının ulusal egemenliğe dayalı kayıtsız koşulsuz bağımsız yeni 

bir Türk devleti kurmak olduğunu, ancak, bunu bir “millî sır olarak” 2 

kendine sakladığını söylemekle karşımıza sırrını dinleyenlerle, okurlarla 

paylaşan Atatürk çıkmaktadır. Yine aynı cümle içinde her aşamayı 

kendi sözleriyle adım adım vakti geldiğince uygulamaktan söz 

ederek, tek adım adamı olduğunu anlatmaktadır. Gerçekten de Atatürk, 

Türk devriminin hiç bir aşamasında ortam oluşmadan hareket 

etmemiştir. Bu hem Nutuk’ta hem de Söylev ve Demeçler dizisinde 

izlenebilmektedir. 

Öte yandan, bu uzun bilanço içinde kimi yerde Atatürk’ün duygusallığının 

daha da ağır bastığını görmekteyiz. Örneğin, bir bakıma 

Kurtuluş Savaşı’nın manifestosu sayılabilen Amasya Genelgesi 

hazırlanırken, bu belgeyi kişiselleştirmek istemeyerek yanında bulunan 

ve genelgeyi birlikte hazırladığı yakın çevresinin de metni 

imzalamalarını istemiştir. İmza anının Nutuk’taki yansıması, çevresindekilerin 

kendinin sahip olduğu “ya istiklal ya ölüm” duygusunu 

paylaşmadıklarını görerek belki de ilk kırıklığını yaşadığını 

anlatmaktadır. Rauf Bey’in misafir olduğunu öne sürerek genelgeyi 

2 Nutuk, Cilt I s. 16


ilk sunuşta imzalamaktan kaçındığını hafif sitemle anlattıktan sonra 

Refet Bey’in bu ihtilal belgesini imzalamamayı yeğlemesinden duyduğu 

üzüntüyü sözlere dökmüştür. Ancak genelgeyi hiç düşünmeden 

imzalayan Ali Fuat Paşa’nın açıklamalarından sonra zoraki imzalamasını 

da “Refet Bey müsveddeyi eline alarak kendine mahsus bir 

işaret vaz’etti. Öyle bir işaret ki, bunu, bu müsveddede bulmak biraz 

müşküldür” diyerek kırıklıkla karışık kızgınlık duygularını yansıtmaktadır. 

3 

Benzeri duyguları İstanbul’da 1920 Ocak ayında toplanan 

Meclis-i Mebusan’a Misak-ı Millî’yi duyurmak üzere Anadolu’dan 

katılanlardan söz ederken yansıtır. Bu kimseler, İstanbul’da Sivas’ta 

kararlaştırılan Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Grubu yerine Felah-ı Vatan 

Grubu adını kullanmışlardır. Atatürk, Nutuk’ta bundan söz ederken 

o denli kızgındır ki, hala bu adı sorgulamakta, “Niçin? Evet niçin?! 

Buna bugün cevap isterim” Fellah-ı Vatan Grubu imiş derken 

sadece fellah-ı sözünü vurgulu olarak söylemekle yetinmeyip, “..bu 

grubu teşkil etmeyi vicdan borcu, millet borcu bilmek vaziyet ve 

kabiliyetinde bulunan efendiler imansız idiler… cebin idiler… cahil 

idiler” diyerek aldatılmışlık duygularını bütün öfkesiyle açığa vurmaktadır. 

4 

Atatürk’ün bir zamanlama ustası olduğu da Nutuk’ta belirmektedir. 

Saltanatın kaldırılmasından aylar önce Refet Paşa’nın evinde 

bu konuyu görüşmek üzere Ali Fuat Paşa ve Rauf Bey ile bir araya 

geldiklerinde Rauf Bey’in “Benim babam padişahın nanü nimetiyle 

yetişmiş. Osmanlı devletinin ricali sırasına geçmiştir. Benim kanımda 

o nimetin zerratı vardır” 5 demesi üzerine ortamın bu işleme hazır 

olmadığını anlayan Atatürk’ün saltanatın kaldırılmasının gündeme 

getirilmesini ertelemesi, bu özelliğine önemli bir örnektir. Aynı önemi 

taşıyan zamanlamayı, Teşkilat-ı Esasiya Kanunu’nda yapılan değişiklikte 

de uygulamıştır: 1921 Anayasası hazırlanırken içeriğine 

devletin dinine ilişkin bir madde konulmamıştır. Ne var ki, Halifeliğin 

kaldırılması için nabız yoklamak ve basının desteğini sağlamak 

üzere 1923 yılı başında çıktığı Batı Anadolu gezisi sırasında İzmit’te 

3 İbid, s. 34. . 

4 İbid, s.363-64 

5 Nutuk, Cilt II s. 684.

50 


gazetecilerle görüştüğünde kendisine yeni hükûmetin dini olacak mı 

sorusu yöneltilmiştir. Nutuk’ta bu olayı anlatırken “İtiraf edeyim ki 

bu suale muhatap olmayı hiç de arzu etmiyordum. Sebebi, pek kısa 

olması lazım gelen cevabın o günkü şeraite göre ağzımdan çıkmasını 

henüz istemiyordum” dedikten sonra halifeliğin kaldırılması gibi 

önemli bir adımın, halk arasında dinsiz bir sisteme gidildiği kanısı 

uyandırarak engellenmesini önlemek için, zorunlu olarak “Vardır 

Efendim. İslam dinidir” 6 dediğini açıklamaktadır. Nitekim, cumhuriyet 

duyurulduktan ve halifelik kaldırıldıktan sonra 1924 Teşkilat-ı 

Esasiye Kanunu’na yapılan ekler arasında bu madde vardır. Atatürk, 

Nutuk okunduğu zaman henüz kaldırılmamış (1928’de kaldırılır) bu 

maddeyi hiç de içine sindiremediğini “Millet Teşkilat-ı Esasiye Kanunumuzdan 

bu zevahidi (fazlalıkları) ilk münasip zamanda kaldırmalıdır!” 

sözleriyle yine duygularını dile getirerek açık etmektedir. 

Demokratik anlayış yerleştirmek isteğine ve gayretine karşın, 

gerektiğinde bir ihtilal lideri olduğunu, yani iplerin elinde olduğunu 

hatırlatıvermesi de Atatürk’ün Nutuk’ta karşılaştığımız bir özelliğidir. 

1922 Mayısı başında (6 Mayıs) Atatürk’e yasama yürütme yetkileri 

de veren Başkumandanlık yasasının uzatılması, Meclis’te bu 

unvanın sadece Padişaha ait olabileceğini öne süren tutucular tarafından 

ulusal egemenliği sarstığı gerekçesi ile engellenmek istenmişti. 

O da, yetkilerinin sürdürülmesi gerektiği açıklamasını yaptıktan 

sonra “Düşman karşısında bulunan ordumuz başsız bırakılamazdı. 

Binaenaleyh, bırakmadım, bırakamam ve bırakmayacağım” 7 diyerek 

bu yetkileri bırakmamanın da elinde olduğunu hatırlatıvermiştir. 

Bu yönde bir başka çarpıcı örnek de saltanatın kaldırılması önerisi 

Meclise sunulmak üzere üçlü komisyonda görüşülürken hocalar grubunun 

olumsuz tavrına karşılık “Mevzubahis olan; millete saltanatını, 

hâkimiyetini bırakacak mıyız bırakmayacak mıyız? Meselesi değildir. 

Mesele, zaten emrivaki olmuş bir hakikati ifadeden ibarettir. 

Bu, behemehal olacaktır. Burada içtima edenler, Meclis ve herkes 

meseleyi tabii görürse, fikrimce muvafık olur. Aksi takdirde, yine 

hakikat usulsü dairesinde ifade olunacaktır. Fakat ihtimal bazı ka- 

6 İbid, s. 716-717. 

7 İbid, s. 662.


falar kesilecektir” 8 demesi, böylece, bir ihtilal lideri olduğunu, yani 

gerçek gücünü hatırlatmasıdır. 

Nutuk’un Gençliğe Hitabe ile bitmesi, Atatürk’ün gençliğe, bir 

başka deyimle geleceğe verdiği önem ve beslediği güveni yansıtması, 

ayrıca, günümüzde iyice anlaşıldığı gibi, uzak görüşlülüğünü 

ifade etmesi bakımından çok anlamlıdır. 

ATATÜRK’ÜN SÖYLEV VE DEMEÇLERİ : 5 CİLT 

Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Danışma Kurulu, Enstitü Müdürü 

Prof. Dr. Enver Ziya Karal’ın önerisi üzerine 1945 yılında Atatürk’ün 

çeşitli vesilelerle çeşitli yerlerde yaptığı konuşmaları ayrıca tamim, 

telgraf ve beyannameleri ve onunla ilgili erişilebilen tüm belgeleri 

mekansal sınıflandırma ve kronolojik sıralama yapılarak derlenmesini 

ve yayınlanmasını kararlaştırmıştır. Birinci el kaynakların 

oluşturduğu bu yayın grubunun ilki Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri 

olmuştur. Özenli bir araştırma ve Osmanlıca’dan Türkçe’ye dikkatli 

çeviri gerektiren bu önemli işlevi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Müdür 

Yardımcısı Nimet Unan gerçekleştirmiştir. Türk İnkılap Tarihi 

Enstitüsü yayını olan ve 1945-1971 yılları arasında yayınlanan beş 

ciltten oluşan bu kaynakça, büyük ölçüde 1942 yılında kurulan TITE 

arşivinde toplanan belgelerden, bazı özel arşivlerden, ve dönemin 

gazetelerinden haberlerin derlenmesiyle bir temel kaynak olarak hazırlanmıştır. 

1972 yılında yayınlanan serinin beşinci cildi, Dr. Utkan 

Kocatürk ve Sadi Borak tarafından derlenmiştir. 

CİLT I : Atatürk’ün TBMM ve Halk Partisi kurultaylarında 

yaptığı konuşmaları içeren, ilk baskısı 1945 yılında yayınlanan 418 

sayfalık bu yapıt, iki belge dışında, TBMM Zabıt Ceridelerinden 

derlenmiştir. 1919 yılı Erzurum Kongresi’nden başlayıp 1 Kasım 

1938 de TBMM Beşinci Dönem Dördüncü Toplantı Yılı’nın açılışında 

Başbakan Celal Bayar’ın okuduğu söyleviyle son bulur. Yapıt, 

Atatürk’ün kendi yaşamı ile özdeşleşmiş olan Türk siyasal yaşamının 

Kurtuluş Savaşı’nın örgütlenmesi yönünde ilk adımlardan 

olan Erzurum Kongresi’nden başlayıp Kasım 1938’e kadarki kesitinin 

panoramasıdır. Sadece içeriğindeki söylevlerin başlıkları bile 

8 Nutuk, Cilt II s. 690-691

52 


okuyucuyu bu akış hakkında bilgilendirmeye yeterlidir. İçeriğinde 

Erzurum ve Sivas kongrelerinden sonra TBMM’nin açılış gününde 

Meclis yapısı hakkında açıklamadan başlayarak katledilen bütün 

aşamalar için söylevleriyle yaptığı açıklamalar vardır. 

Atatürk, Kurtuluş Savaşı’nı aynı zamanda bağımsızlık savaşı 

şeklinde geliştirip yönetime ulusun egemen olduğu yeni bir Türk 

devleti kurmayı hedeflemektedir. Bu devlet, ulus devlet olacaktır. Bu 

nedenle, ulusun söz sahibi olduğu Meclisin kurulması, onun için en 

önde gelen noktadır. Hatta, Kurtuluş Savaşı’nın silahlı gücü olan kuvayı 

Millîyenin düzenli ordu şekline dönüştürülmesi için bile Meclis 

kararını gerekli görmektedir. Önce Meclis, sonra ordu demektedir. 

Kongreler, Misakı Millî ile de ulusal egemenliğin siyasal yapı içinde 

yerini tanımlar. Bu da Meclis öncesi kısımda belirir. 

Meclisli yaşamın yapıta yansıması 24 Nisan 1920’de 

Mondros’tan Meclisin açılışına kadar geçen zamanda cereyan eden 

siyasi olayların açıklamasıyla başlar. 1921 Martından başlayarak 

Atatürk’ün Meclis Başkanı olarak yaptığı yıllık Meclis açılış söylevleri 

kesintisiz olarak kitapta yer alır. 

Bilindiği gibi, TBMM’nin açılışında bu Meclisin görevi, yurdun 

işgalden kurtarılması olarak saptanmıştır. 1922 yılının Eylül ayında 

Meclis bu görevini yerine getirir. 1923 yılı Mart ayında dördüncü 

toplanma yılına giren Meclis, görevini tamamlamıştır. Lozan, seçimler, 

Meclisi ikinci devreye getirir. Dolayısıyla, 13 Ağustosta İkinci 

Dönemin açılışını yapar. Bu tarihten sonra yapıtta her yıl Mart ayında 

ilgili dönemin Birinci, Kasım ayında İkinci Toplanma yılı açılış 

konuşmaları yer alacaktır. 1928 Üçüncü, 1931 Dördüncü, 1935 Beşinci 

Dönemin başlangıcıdır. İkinci dönemi 13 Ağustos’ta başlayan 

1923’den sonra her yıl Atatürk’ün 1 Mart ve 1 Kasım söylevleri vardır. 

Siyasal gelişmeleri Meclise bildirmek ve Meclis yapısı içinde 

tartışmaya açmak, demokrasi geleneği olmayan bir toplumu bu uygulamaya 

alıştırmak, bu yapıttaki söylevlerde çok dikkat çekici bir 

yöndür. Aslında Osmanlı İmparatorluğu’nun 1876 yılında parlamenter 

sistemle tanıştığı, 1908-1920 arasından da bu sistemin uygulandığı, 

dolayısıyla, bu geleneğin zaten oluşmuş olduğu söylenebilir. 

Ancak, bu sistemin otokratik bir yönetimde uygulanması gerçek


anlamda ulusun egemenliğindeki meclisten kuşkusuz çok farklıdır. 

Türk ulusu, gerçekten kendinsin söz sahibi olduğu meclis sistemiyle 

23 Nisan 1920’de tanışmıştır. Atatürk’ün Meclis söylevlerinin her 

birinde görüldüğü gibi, hesap veren, açıklama yapan, bilgilendiren 

bir Meclis başkanı ile karşılaşmıştır. Gerçekten de Mustafa Kemal 

Paşa sıradan bir Meclis Başkanı değildir. İlk olmakla örnek olmak 

gibi bir görev yüklendiğinin bilinciyle, içeriğinden hitaplarına kadar 

konuşmaları ve açıklamaları, son derece özenli seçilmiş bilgilendirmeler 

üzerine gelişmiştir. Meclisin açıldığı günlerde savaş gelişmelerine 

ilişkin açıklayıcı bilgileri tarihsel olayların söylenti şeklinde 

anlatılamayacağını yerleştirmek için belgelendirmiştir. 

Meclisin açıldığı sıralar, iç ayaklanmalar vardır. Kuvayi Millîye, 

daha sonra düzenli ordu, işgalcilerle olduğu kadar bu iç ayaklanmalarla 

da karşı karşıya kalmış, bir de iç savaş yaşanmıştır. İç ve dış 

destekli bu ayaklanmalar, Heyeti Temsiliye’nin Ankara’ya gelişinden 

itibaren Ankara’yı hedef almış, kenti çepeçevre sararak gelişmiştir. 

Mustafa Kemal Paşa, Meclistekileri sürekli bu olaylarla ilgili 

olarak bilgilendirmektedir. Bunları 1921 yılının ortasına kadar bu 

yapıtta bulabilmekteyiz. İçlerinden belki de en çarpıcı olanlarından 

biri, 24 Nisan 1920 tarihi ile Millet Meclisi Riyaseti Celilesine başlıklı, 

Mevcut 52 ulema ve eşrafı belde namına Belediye Reisi Hakkı 

ve Müftü Mevlüt imzalı bir telgrafla Beypazarı olaylarının haber verilmesidir. 

Mustafa Kemal Paşa bu telgrafı Meclis’te okumuş açıklamalarda 

bulunmuş, konu Meclis’te tartışılmıştır. Ama ne zaman? 

25 Nisan 1920’de. 9 Bu konuyu meclise taşımakla Atatürk, Meclisin 

daha ilk gününden kabul gördüğünü de göstermek istemiştir. Bilgilendirilmeyi 

halk için olsun Meclis üyeleri için olsun en gerekli olgu 

görerek basın yayın etkinliklerinin iç ve dış basını içerecek şekilde 

genel müdürlükle yönlendirilmesini sağlayıp bunu Mecliste açıklaması 

da kamu oyuna meclisin vermesi gereken önemi belgelemiştir. 

10 Ancak 1923’den sonraki söylevler sadece Meclis açılış nutukları 

ve CHP 1927, 1931 ve 1937 kurultaylarına özgü kalabilmiştir. 

Saltanatın kaldırılması gibi çok önemli bir dönüm noktasında verdiği 

uzun ve açıklayıcı İslam tarihi bilgisi, onun tarihe verdiği önemi 

9 Söylev ve Demeçler, Cilt I, Ank. 1961 s. 65. 

10 İbid, 122-125.

54 


göstermektedir. 11 Teşkilatı Esasiye Kanunu için uzun açıklamaları, 

Sakarya Meydan Muharebesi’nin kazanılmasının sağladığı öz güvenle 

Pan İslamizm, Pan Turanizm gibi emperyalist emellere sapılmadığının, 

sadece bağımsız yaşam hakkı için savaşıldığının altını 

çizip “biz bize benzeriz” diyerek Anadolu’daki savaşın özelliğini tanımlayan 

konuşmaları, hep Atatürk’ün aydınlatıcı ve yüreklendirici 

kimliğini yansıtmaktadır. 12 

Özellikle 1924 yılından sonra Meclis açılış söylevlerinin içeriği 

çok değişmiş, ancak, düzeni değişmemiştir. Savaş yerine yeni gelişen 

ilişkilerden, ekonomik bağlantılardan söz edilmektedir. Her yılın 

söylevinde olduğu gibi, kamu düzenini ilgilendiren tüm konulardan 

bir iki cümle ile de olsa söz edilmekte, neler yapıldığı ve yapılacağı 

anlatılmaktadır. 

Yapıttaki başlangıç yıllarının söylevleriyle ile 1929 sonrası dil 

farkı çok çarpıcıdır. Atatürk’ün Türk dilini en iyi kullanan kimselerden 

biri olduğu bilinmektedir. Ancak, ilk birkaç yılı söylevlerini 

günümüzün gençlerinin sözlüğe baş vurmadan anlayabilmesi olanaksızdır. 

Azayı Kiram, 1929’da Büyük Millet Meclisi’nin Muhterem 

Azası, 1934’de BMM’nin Sayın Üyeleri, Efendiler, Sevgili 

Arkadaşlar, Meclis çoğu zaman Kamutay olmuştur. Dil, gayet iyi 

anlaşılabilmektedir ve günümüz Türkçesine çok yakındır. Bununla 

birlikte bazı istatistik verilerde eski terminilojiden vaz geçmemiştir. 

Örneğin, ifa edilen hıdemat-ı mahalliye, zükur, inas, iptidai tahsil 

hala görülmektedir. Öte yandan 1933-35 yıllarında dil devrimi çok 

belirgin biçimde yansımaktadır.”Acun” “Ergani ödüncü” (madeni) 

“devlet gelirinin oranlandığı” 

CİLT II : Atatürk’ün TBMM ve Halk Partisi kurultayları dışında 

devlet merkezinde ve memleket içinde söylev ve demeçlerinin 

tam metinleri, gazeteler ve ajans haberleri ile karşılaştırılarak 1946 

yılında ilk baskısı yapılan 298 sayfalık bu ciltte toplanmıştır. Kapsadığı 

dönem Suriye’den gizlice geldiği Selanik’te 1906 yılında 

Vatan ve Hürriyet Cemiyeti’nin Selanik Şubesi kurulurken Hakkı 

Baha Pars’ın evindeki söyleşide konuştukları, Kırşehir gazetesinden 

alınarak bu cildin ilk söylevini oluşturmuştur. Yapıt, 29 Ekim 1938 

11 İbid, s. 269-280. 

12 İbid, 174-182, 187-220.


Cumhuriyet bayramı geçit töreninde Celal Bayar tarafından okunan 

Türkiye Cumhuriyeti Ordularına Mesaj’la son bulmaktadır. 

Bu yapıt, Atatürk’ün halkla konuşmalarını içerdiğinden, Türk 

devriminin topluma yansıtılışını anlatmak açısından kanımızca 

beş ciltlik dizinin en önemlisidir. Bu ciltteki söylevler incelenince 

Atatürk’ün nerede neyi ve kime hitapla söylemesi gerektiğini çok 

özenle seçtiği görülür. Atatürk’ün Heyet-i Temsiliye ile birlikte 

Ankara’ya gelişinin ertesi günü yani 28 Aralık’ta, yerleşmiş olduğu 

Ziraat okulunda kendisini ziyarete gelen belli başlı Ankaralılar’a 

yaptığı, 13 NUTUK’ta da 220 sayılı vesika olarak yer verdiği konuşmadan 

başlayarak bu ciltte yer alan söylevlere dikkatle bakınca, ortaya 

çok ilginç bazı noktalar ortaya çıkmaktadır: Kurtuluş Savaşı’nın 

örgütlenmesi ve sürdürülmesi için belli bir plan program çerçevesinde 

hareket etmeye kararlılığına karşın, toplumun değer yargılarını 

iyi bilen ve ona göre değerlendiren bir lider olduğu, Nutuk’ta olduğu 

gibi, bu ciltte yer alan konuşmalarda da görülmektedir. Şöyle 

ki Atatürk’ün ilk Ankara konuşmasında İtilaf Devletlerinin Türklere 

yönelik kanıları olarak altını çizdiği iki nokta vardır: 14 Bunları şu 

sözlerle anlatır “Anasırı gayrımüslimeyi müsavat ve adalet düsturlarına 

tevfikan idareye gayrımuktedir olduğu” öbürü “milletimizin 

heyeti umumiyesiyle kabiliyetten mahrum bulunduğu”.Yine bu konuşma 

içinde çok önemli bir sözü, “Her halde alemde bir hak vardır. 

Ve hak kuvvetin fevkindedir.” 15 Bu sözler, Atatürk’ün amacının sadece 

Kurtuluş Savaşını başarıya ulaştırarak ülkeyi düşmandan kurtarmak 

olmadığını anlatır. Amaç, burada yansıtılan iki kanıyı, yani, 

Türklerin eşitlik ve adaletten yoksun olduklarını ve yeteneksiz nitelenmelerini 

ortadan silmek; bunları hak edilenden öteye uzanmayarak 

gerçekleştirmektir. Bir başka deyimle amaç, toplumu çağdaş 

uygarlık yolunda ilerleyecek bir ulus haline getirmek olacaktır. Türk 

ulusunun bağımsızlığının sağlanmasından sonra Türk devrimiyle, 

laik hukuk çerçevesinde, antiemperyalist bir anlayışla yeni bir 

devlet yapısına kavuşturulacağı, bu üç cümlecikte anlatılmıştır. Bu 

cümlelerden hareketle altını çizmemiz gereken noktalar, Atatürk’ün 

13 Söylev ve Demeçler. Cilt II, Ank. 1952, s 4-15. 

14 Nutuk, Cilt III s. 1132. 

15 İbid,. s.184.

56 


daha 1919 Ararlık ayının sonundaki özgüveni ve bu özgüveni Türk 

ulusuna da aşılama, ulusu sahip olduğu nitelik ve niceliklerine inandırmak, 

güvendirmek isteğidir. Nitekim, bu kitapta yer alan bundan 

sonraki bütün söylevlerinde bu ilkelere yönelik noktalar ortaya çıkmaktadır. 

Hedeflenen “Ulus devlet olarak çağdaş, demokratik hukuk 

devleti” modeli olunca, Atatürk’ün bu ilkeyi adım adım uyguladığı 

gözler önüne serilmektedir. Bu olgunun yine bu yapıtta bulduğumuz 

en önemli göstergesi, halkı dışlayan bir adım atmamasıdır.. 

Bilindiği gibi, belirttiğimiz esaslara ulaşabilmek için gereken 

Türk devrimi, bir aydınlanma hareketidir. Bu hareketin temel taşları 

Kurtuluş Savaşı sırasında yerleştirilmeye başlanır. Ne var ki halkın 

büyük bir yüzdesi bilinçsizdir, daha önemlisi, bilgisizdir. Bu kitapta 

gözler önüne serilen özellik, Atatürk’ün her büyük ve önemli adımdan 

önce bir yurt gezisi yaptığıdır. Ankara’da Meclis kürsüsünden 

söylenmiş söylevlerle getirilen açıklamalarla kalmayıp mutlaka biriki 

yöreyi ziyaret eder ve halkla konuşarak gelmekte olan yeniliği haber 

verir, açıklar. Bu yurt gezileri aynı zamanda bir nabız yoklamasıdır, 

çünkü Atatürk, halkın hazır olmadığı bir gelişmeyi uygulamaya 

koymayı uygun bulmaz. Bildiği, kamu desteği olmaksızın, toplum 

tarafından benimsenmeden hiçbir yeniliğin kabul görüp sürekli olamayacağıdır. 

Bu noktadan hareketle, bu gezileri sırasında öğretmenlerle 

konuşmaya büyük önem verir. Bir öğretmen, onlarca öğrenci, 

ve aileleri demektir. Dolayısıyla, öğretmenlerin gidişi kavramış 

olmalarını ve öğrettiklerini konu olan yönde geliştirmeleri, devrim 

hareketlerinin benimsenmesinde en önemli bir etken olacaktır. Bu 

bilinçle, eğitim ordusunun desteğini arar. “Muallimden, mürebbiden 

mahrum bir millet henüz millet namını almak istidadını kesbetmemiştir. 

Ona alelade bir kütle denir. Millet denemez. Bir kütle millet 

olabilmek için mutlaka mürebbilere muallimlere muhtaçtır” 16 sözleriyle 

onlara görevlerinin önemini hatırlatır. 

Yine bu kitapta bir araya getirilmiş yurt gezilerindeki söylevlerden 

iki önemli noktaya daha varabiliyoruz. Bu da, cumhuriyetin 

duyurulması, halifeliğin kaldırılması gibi en önemli aşamalarda ordunun 

ve basının desteğini aramasıdır. Dönemin halka ulaşmada tek 

16 İbid, s. 235-36 Ekim, 1925.


yolu, gazetelerdir. Gazetelerin yaygınlığı ve okur yazar sayısı elbette 

günümüzle karşılaştırma kabul etmeyecek orandadır. Bununla birlikte, 

tek olanak olduğundan, 1923 yılı başında İzmit, 1924 yılı başında 

da İzmir’de gazetecilerle basın toplantısı yapıp çok ayrıntılı açıklamalarla 

sorularını yanıtlar.”Türkiye matbuatı milletin hakiki seda ve 

iradesinin tecelligahı olan Cumhuriyetin etrafında çelikten bir kale 

vücuda getirecektir. Bir fikir kalesi, zihniyet kalesi” 17 diyerek basına 

düşen büyük görevi hatırlatır. Sonra ordu ileri gelenleriyle konuşur. 

1924 batı Anadolu gezisi, hem bir kaç ay önce duyurulmuş cumhuriyetin 

nasıl kabul gördüğünü hem de çok yakın zamanda kaldırılmak 

üzere olan halifeliğe yaklaşımı gözleyip gereken bilgilendirmeyi 

yapmak üzere planlanmıştır.Atatürk, İzmir’de harb oyunlarına katılarak 

askerin de görüşünü öğrenip desteğini sağlamayı istemektedir. 

“Türkiye Cumhuriyeti yalnız iki şeye güvenir. Biri millet kararı, diğeri 

en elim ve müşkül şerait içinde dünyanın takdiratına bihakkın 

kesbi liyakat eden ordumuzun kahramanlığı” 18 diyerek düşüncelerini 

açıklamış ve öğretmenlerden fikri hür irfanı hür vicdanı hür kuşaklar 

yetiştirmelerini istemiştir. 

Türkiye Lozan Anlaşmasıyla bağımsızlığını bütün dünyaya kabul 

ettirdikten sonra Türk devrimi, Atatürk’ün yaşamının amacı ve 

hedefi olmuştur. Türk ulusunun bu gidişi, Konferans sırasında da 

gözler önüne serildikçe Türk toplumuna ortaçağ toplumu gözü ile 

bakan yabancı ülkeler burada yeşermeye başlayan uygarlaşmayı 

görerek etkilendikleri kuşkusuzdur. Bu ciltte bu büyük çağdaşlaşma 

atılımının her adımını, Atatürk’ün topluma bu adımlara yönelik 

açıklamalarında bulmaktayız. Bu büyük uygarlık projesini bütün 

toplumu kucaklayacak bir hareket olarak gören Atatürk, konuşmalarında 

Tevfik Fikret’in “Elbet sefil olursa kadın alçalır beşer” sözlerini 

tekrarlayarak 19 toplumun kadın erkek birlikteliğiyle oluştuğunun 

altını çizmiştir. Kadının toplum içinde yerinin erkekle her bakımdan 

eşit olması gereğine yönelik 1923 Ocak ayındaki İzmir konuşmasının 

“Yaşamak demek faaliyet demektir…Bir heyeti içtimaiyenin bir 

uzvu faaliyette bulunurken diğer uzvu atalette olursa o heyet mef- 

17 İbid. s. 167. 

18 Söylev ve Demeçler, Cilt II, s. 172. 

19 İbid, s. 235.

58 


luçtur...Bizim heyeti içtimaiyemiz için ilim ve fen lazım ise bunları 

aynı derecede hem erkek hem kadınlarımızın iktisap etmesi lazımdır…Kadınlarımız 

da alim ve mürefennin olacaklar ve erkeklerin 

geçirdikleri bütün derecatı tahsilden geçeceklerdir. Kadınlar..erkekle 

beraber yürüyerek birbirinin muin ve müzahiri olacaklardır.” 20 

“Medeniyim diyen Türkiye Cumhuriyeti halkı fikriyle, zihniyetiyle 

….aile hayatıyla yaşayış tarzıyla medeni olduğunu göstermek mecburiyetindedir.” 

Bir millet erkek ve kadın denilen iki cins insandan 

mürekkeptir. Kabil midir ki bir kitlenin bir parçasını terakki ettirelim. 

Diğerini müsamaha edelim de kitlenin heyeti umumisi mahzarı 

terakki olabilsin? Mümkün müdür ki bir camianın yarısı topraklara 

zincirle bağlı kaldıkça diğer kısmı semalara yükselebilsin?” 21 sözlerinde 

Atatürk’ün kadın için düşünceleri ve beklentileri yansır. Kadın 

konusundaki sözleri, eğitimi, ekonomiyi, toplum yaşamının tümünü 

kapsar. Atatürk’e göre Kadın, kültür olayıdır. 

Çağdaşlaşmanın ekseninin eğitim kadar kültür olduğu bilinciyle 

Atatürk, yine değindiğimiz yurt gezilerindeki konuşmalarında aydınlanmanın 

kaçınılmaz ögesi olan kültür ve sanata da yer vermektedir. 

Topluma sanat sevgisi ve bilinci yerleştirmek isterken batı müziğini 

öne çıkarma çabaları kimi zaman alışılmadık bu müzik için 

tepkilerle karşılanmaktadır. Bu konuyu 1925 yılı Ekim ayında İzmir 

Kız Öğretmen Okulunda gündeme getirmiştir. Kız öğrencilerle konuşması 

sırasında “Hayatta musiki lazım mıdır?” diye sormuş ve bu 

soruyu “Hayatta musiki lazım değildir çünkü hayat musikidir. Musiki 

ile alakası olmayan mahlukat insan değildirler….Musikisiz hayat 

zaten mevcut olamaz. Musiki hayatın neşesi, ruhu, süruru ve her 

şeyidir” 22 sözleriyle yanıtlamıştır. Bu sözleriyle, sanattan kopuk bir 

devlet adamının sadece yönetici olacağını, toplumun mutluluğunu 

sağlamayı hedefleyen önder olamayacağını açıklamaktadır. 

Atatürk’teki insan sevgisine şu sözleri de eklenebilir: “İnsanları 

mesut edeceğim diye onları birbirine boğazlatmak gayrı insani ve 

son derece teessüfe şayan bir sistemdir. İnsanları mesut edecek yegane 

vasıta, onları birbirine sevdirerek karşılıklı maddi ve manevi 

20 İbid, s. 85. 

21 İbid, 212, 219. 

22 İbid, 235.


ihtiyaçlarını temine yarayan hareket ve enerjidir. Cihan sulhü içinde 

beşeriyetin hakiki saadeti, ancak bu yüksek ideal yolcularının çoğalmasıyla 

ve muvaffak olmasıyla mümkün olacaktır” 23 

Engin tarih bilgisi, Atatürk’e sadece Türkiye’de değil, dünyada 

bütün ilerleme hareketlerinin en büyük düşmanının dogmalar 

ve skolastik düşünce olduğunu öğretmiştir. Ona göre Türkiye 

Cumhuriyeti’nin en büyük düşmanı da dayanaksız görenekler ve 

kara sestir. Cumhuriyeti kara sesten korumakta da siyasilere büyük 

görev düştüğünü şapka devrimi sırasında Ağustos ayı sonunda 

Kastamonu’da Cumhuriyet Halk Partisi binasında partililere söylevinde 

aşağıdaki sözleriyle anlatmıştır: 

“Ölülerden istimdat etmek medeni bir heyeti ictimaiye için şindir… 

Bugün ilmin, fennin bütün şumulüyle medeniyetin şulepaşında 

filan veya falan şeyhin irşadıyla saadeti maddiye ve maneviye arayacak 

kadar iptidai insanların Türkiye camiası medeniyesinde mevcudiyetini 

asla kabul etmiyorum. Efendiler ve ey millet biliniz ki Türkiye 

Cumhuriyeti şeyhler, dervişler, müridler, mensuplar memleketi 

olamaz. En doğru, en hakiki tarikat, tarikatı medeniyedir” 24 

Cumhuriyet bile duyurulmadan, 20 Mart 1923’de Konya gençlerine 

seslenişi de aynı doğrultudadır: 

“Hakiki ulema ile dine muzır ulemanın yekdiğerine karıştırılması 

Emeviler zamanında başlamıştır…ondan sonra bütün müstebit hükümdarlar 

hep dini alet edindiler, ihtiras ve istibdatlarını terviç için 

hep sınırı ulemaya müracaat eylediler…Artık bu milletin ne öyle hükümdar, 

ne öyle alimler görmeye tahammül ve imkanı yoktur. Artık 

kimse öyle hoca kıyafetli sahte alimlerin tezvirine ehemmiyet verecek 

değildir. En cahil olanlar bile o gibi adamların mahiyetini pek ala 

anlamaktadır. Fakat bu hususta tam bir emniyet sahibi olmaklığımız 

için bu intibahı, bu teyakkuzu, onlara karşı bu nefreti halası hakiki 

anına kadar bütün kuvvetiyle hatta mütezayit bir azimle muhafaza 

ve idame etmeliyiz. Eğer onlara karşı benim şahsımdan bir şey anlatmak 

isterseniz, derim ki, ben şahsen onların düşmanıyım. Onların 

menfi istikamette atabilecekleri bir hatve yalnız benim şahsi imanı- 

23 İbid, s. 270. 

24 İbid, s. 218.

60 


ma değil, yalnız benim gayeme değil, o adım benim milletimin hayatıyla 

alakadar, o adım milletimin kalbine havale edilmiş zehirli bir 

hançerdir. Benim ve benimle birlikte hareket eden arkadaşlarımın 

yapacağı şey mutlak ve mutlak o adımı atanı tepelemektir. Şüphe 

yok ki arkadaşlar, millet bir çok fedakarlık bir çok kan pahasına en 

nihayet elde ettiği umdei hayatiyesine kimseyi tecavüz ettirmeyecektir. 

Bugün hükûmetin, meclisin, kanunların Teşkilat-ı Esasiyenin 

mahiyeti ve hikmeti hep bundan ibarettir. Sizlere bunun da fevkinde 

bir şey söyleyeyim: farzı muhal eğer bunu temin edecek kanunlar olmasa, 

bunu temin edecek meclis olmasa, öyle menfi adımlar atanlar 

karşısında herkes çekilse ve ben kendi başıma yalnız kalsam, yine 

tepeler ve yine öldürürüm.” 25 

CİLT III : Atatürk’ün Türk ve yabancı gazetecilere demeçlerinin 

tam metinleri ve ajans haberlerini içermekte olan ilk baskısı 1946’da 

yayınlanan 104 sayfalık bu ciltte Atatürk’ün düşünceleri kadar duygularını 

da yansıttığı karşılıklı görüşmeler yer almaktadır. Derlemeler, 

genellikle Hâkimiyet-i Millîye ve Vakit gazetelerindendir. Özellikle 

yabancı gazetecilerle konuşmalarda Türk dış ve iç politikaları 

da belirmektedir. Dış politika barış, iç politika da ulusal egemenliğe 

odaklanmıştır. Konuşmalarda Yapıt, Mondros’un imzalanmasından 

sonra Atatürk’ün İstanbul’a dönüşünden sonra ilk demeciyle başlamaktadır. 

Vakit Gazetesi muhabirine 18 Kasım günü verdiği bu 

demecinde “millet doğrudan doğruya umur-u millete karışmaz. Vekilleri 

olan heyeti mebusanın itimadına mahzar hükûmetin netice-i 

icraatına intizar eder” sözleriyle, Padişah, Halife ve saltanatın yönetime 

egemen olduğu o günlerde bireysel egemenliği yok bilip 

Meclis’in önemini belirtmektedir. 

Amasya’da Tasvir-i Efkar yazarı Ruşen Eşret Bey’e 24 Ekim akşamı 

verdiği demeçte ulusa sevgisini ve ulustan beklentisini bir anı 

naklederken söylediği “Bak birader, böyle milletten nasıl ayrılırsın? 

Bu palasparelerin içinde perişan gördüğün insanlar yok mu? Onlarda 

öyle yürek, öyle cevher vardır ki, olmaz şey! Çanakkale’yi kurtaran 

bunlardır” 26 sözleriyle anlatmaktadır. 

25 İbid, s. 147. 

26 Söylev ve Demeçler, Cilt III Ank. 1961, s. 10.


Atatürk’ün bu kitapta yer alan yabancı gazetecilerle görüşmelerinin 

ilki 10 Mayıs 1920 tarihli Hâkimiyet-i Millîye’den alınan 

Chicago Tribune Gazetesi muhabiriyle söyleşidir. Bu görüşmeden 

son görüşme olan 29 Ekim 1936 da Yugoslav Gazetecilere demecine 

kadar hep barış ilkesi işlenmiştir. 17 Ocak günü United Telegraph 

muhabirine “Kan dökmek taraftarı olmayan milletimiz hakkı teslim 

ve vatanı derhal tahliye edildiği takdirde sulh ve müsalemet müzakeratına 

hazırdır” 27 sözleri, Kurtuluş Savaşı’nın en yoğun günlerinde 

barış düşündüğünü göstermektedir. 

TBMM yıldönümü dolayısıyla 24 Nisan’da Hâkimiyeti Millîye 

muhabiri ile görüşürken Türk ulusunun bütün dünyaya karşı durması 

düşüncesine ne zaman ve nasıl ulaştığı sorulduğunda, Atatürk, 

“Hürriyet ve istiklal benim karakterimdir. Ben milletimin ve büyük 

ecdadımın en kıymetli mevrusatından olan aşk-ı istiklal ile meftur 

bir adamım..Bence bir millette şerefin, haysiyetin, namusun ve insanlığın 

vücut ve baka bulabilmesi mutlak o milletin hürriyet ve 

istiklaline sahip olmasıyla kaimdir…Ben yaşayabilmek için mutlaka 

müstakil bir milletin evladı kalmalıyım. Bu sebeple millî istiklal 

bence bir hayat meselesidir. Millet ve memleketin menafi icab 

ettirdiği takdirde beşeriyeti teşkil eden milletlerden her biriyle medeniyet 

muktezasından olan dostluk ve siyaset münasebatını büyük 

bir hassasiyetle takdir ederim. Ancak, benim milletimi esir etmek 

isteyen herhangi bir milletin de bu arzusundan sarfınazar edinceye 

kadar biaman düşmanıyım” 28 demektedir. 

İzmir alındıktan, savaş bittikten sonra 26 Eylül’de Daily Mail’in 

bu kentteki muhabirine “Artık muharebeye devama sebep kalmamıştır. 

Ben suret-i ciddiyede sulh arzu ederim. Son taarruzu yapmaya 

arzum yoktu. Fakat Yunanlıları Anadolu’dan tard için başka 

çare bulamadım” 29 sözleri, Atatürk’ün barışçılığını çok açık olarak 

göstermektedir. Aynı gün, Yunan işgali altında yıllarca inlemiş olan 

İzmir’de özellikle Rumlara karşı ne gibi bir politika izleneceğini 

dünya merakla izlerken Chicago Tribune’in kendisiyle görüşmek 

üzere İzmir’e gönderdiği muhabirine de “Bir intikam ve mukabelei 

27 İbid, s. 16. 

28 İbid, s. 24. 

29 İbid, s. 44.

62 


bilmisil fikrinde değiliz. Buraya eski hesapları araştırmaya gelmedik, 

bizim için mazi gömülmüştür.” 30 diyecek kadar humanisttir. 

Atatürk’ün Türkiye’ye kazandırmak istediği sadece sınırsal ve 

yönetsel bağımsızlık değil, aynı zamanda eğitim ve kültür bağımsızlığıydı. 

Bu olgunun kazanılması Türk deviminin devamlılığını 

sağlayacaktı. Bu nedenle tüm öğretim kurumlarının birleştirilerek 

öğrenimin ulusallaştırılması, büyük önem taşımaktaydı. Bu güçlü 

adımın yaklaşmakta olduğu, daha Cumhuriyet duyurulmadan anlaşılmıştı. 

Türkiye Cumhuriyeti’nin duyurulması üzerine kendisini 

ziyaret eden Fransız gazeteci Maurice Pernot ile yabancı okullar 

hakkında konuşurken geçmişte Fransız okullarının Türk kültürüne 

katkısı olduğunu söyleyip “biz hepimiz Fransa’ nın hars membaından 

içtik. Ben bile çocukken Fransız mektebine gittim…. Müesseseleriniz 

aynı sınıfa Türk müessesatına mevzu olan kanun ve nizama 

riayet ettikçe kalabilir... Türkler bütün medeni milletlerin dostlarıdır. 

Ecnebiler…hürriyetimize müşkilat irasına çalışmamak şartıyla burada 

daima hüsnü kabul göreceklerdir... Memleketler muhteliftir fakat 

medeniyet birdir ve bir milletin terakkisi için de bu yegane medeniyete 

iştirak etmek lazımdır. Osmanlı İmparatorluğu’nun sukutu garbe 

karşı elde ettiği muzafferiyetlerden çok mağrur olarak, kendisini 

Avrupa milletlerine bağlayan rabıtaları kestiği gün başlamıştır. Bu 

bir hata idi bunu tekrar etmeyeceğiz...” 31 ...Ve söz yurt içinde ve dışında 

merak konusu olan halifelik-din bağlantısına gelince “Dinime 

bizzat hakikate nasıl inanıyorsam öyle inanıyorum. Şuura muhalif, 

terakkiye mani hiçbir şey ihtiva etmiyor. Halbuki Türkiye’ye istiklalini 

veren bu Asya milletinin içinde daha karışık, suni, itikadat-ı 

batıladan ibaret bir din daha vardır. Fakat bu cahiller, bu acizler sırası 

gelince tenevvür edeceklerdir. Onlar ziyaya takarrup edemezlerse 

kendilerini mahv etmiş demektir. Onları kurtaracağız” sözleriyle 

Türk toplumunu sözde dinsel bağlarla kendi sömürgelerindeki Müslümanlara 

yaptıkları gibi tutsak almak isteyen batı yayılmacılığına 

da meydan okumaktadır. 

Yobazlıkla dindarlığı ayırmaya hep özen gösteren Atatürk, dinin 

siyasete alet edilemeyeceğini Halifeliğin kaldırılması sırasında de- 

30 İbid, s. 45. 

31 İbid, s. 66-70.


falarca tekrarladığı sözleri, bu kurumun kaldırıldığı yıl Cumhuriyet 

bayramı dolayısıyla 31 Ekim 1924’te görüştüğü Vakit muhabirine de 

tekrarlar: “ Türkiye’de esasen mürteci yoktur. Vehim vardı, vesvese 

vardı… Bundan sonra yalnız bir şey varid-i hatır olabilir. O da bazı 

adi politikacıların, hasis menfaatperestlerin o vehim ve hayali uyandırmağa 

çalışması o yüzden temin-i hırs ve menfaat düşüncesinden 

ibarettir. Temin ederim ki, bütün mevcudiyetimle temin ederim ki, 

bu gibiler her ne şekil, suret ve vesile ile olursa olsun, mevcudiyetlerini 

ihsas ettikleri gün, Türk milletinin amansız kahrına hedef olmaktan 

kurtulamayacaklardır”. Atatürk, Türkiye için gerçek tehlike 

gördüğü gericiler hakkında toplumu her vesile ile uyarmaktadır. Bu 

konuşma sırasında bu uyarıyı şu sözlerle topluma yansıtır: “Artık 

Türkiye din ve şeriat oyunlarına sahne olmaktan çok yüksektir. Bu 

gibi oyuncular varsa kendilerine başka taraflarda sahne arasınlar. 

Mazinin gafletleri ve paslı aletleri Türkiye halkının dimağından silinmiş 

olduğundan şüphe ve tereddüde mahal yoktur. Vasıl olduğumuz 

mesut vaziyetten bir hatve geri gitmek, kimsenin mevzuubahs 

etmeğe dahi salahiyettar olmadığı kati bir hakikattir.” 32 

Aynı bağlamda, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası kurulduğunda 

bu partinin programı ve özellikle dine yönelik maddelerinin 

hükûmetin baskıcı yönetim uygulaması ile bağlantılı olup olmadığını 

din hakkında başka ayrıntılı sorularla soran Times muhabirine 

Atatürk, söz konusu maddenin parti tarafından halkı din açısından 

çekmek için koyulduğunu, kısacası, yine dinin siyasete alet edildiğini 

anlatarak şu yanıtı vermiştir: “Efkarı itikadatı diniyeye hürmetkar 

olmak, ötedenberi tabii ve umumi bir telakkidir. Bunun aksini düşünmek 

için sebep yoktur. Hâkimiyeti millîyemiz asla tehlikeye maruz 

değildir. Bütün millet onun müdrik ve vefakar muhafızıdır. ….bu 

yoldaki ima ve telmihlerin nazarı millette hiçbir kıymeti yoktur.” 33 

Osmanlı yenilik hareketlerinin yobaz zihniyetliler tarafından engellendiğini 

çok iyi bilen Atatürk, bir yandan ulusu bu konuda aydınlatmayı 

hedeflerken bir yandan da yurt dışından gelen hemen hemen 

bütün gazetecilere Türkiye’nin dinden vazgeçmediği, ancak, bunun 

halkı kandırma vasıtası olarak kullanılmasına da izin verilmeyeceği 

32 İbid 75. 

33 İbid s. 78

64 


mesajını vermektedir. 21 Mart 1930’da görüştüğü Vossiche Zeitung 

muhabirine de bu bağlamda açıklamalar yaparken Kuranı Kerim ve 

Hz. Muhammed’in hayatına ait bir kitabı Türkçeye çevirttirmekte 

olduğunu anlatır. “Halk, tekerrür etmekte bulunan bir şey mevcut olduğunu 

ve din ricalinin derdi ancak kendi karınlarını doyurup, başka 

işleri olmadığını bilsinler. Camilerin kapanmasına hiçbir kimse taraftar 

olmamasına rağmen, bunların bu suretle boş kalmasına taacüp 

ediyor musunuz?... Türk yalnız tabiatı takdis eder...” demesi üzerine 

muhabir, Goethe’nin tabiata “Allahlar” dediğini hatırlatınca Atatürk, 

yine bağımsızlığı vurgulayan şu yanıtı verir: “Takdise layık ancak 

cemiyet-i beşeriyenin reisi olan kimsedir” Konuşma sırasında konuğu, 

bilime dört elle sarıldığını anladığı Atatürk’ün talih ve tesadüf 

üzerine görüşlerini sorunca aldığı yanıt “Talihin esası, tatbiki mümkün 

olan mesailde tefekkür ve mülahaza ettikten sonra işe başlamaktır. 

Kumandan olan bir kimsenin büyük bir azim ile fırsatları elinden 

kaçırmaması lazımdır. Aynı zamanda akla muvafık olan şeyleri takip 

etmesi lazım gelir.” 34 Atatürk bu sözleri ile akılcı ve gerçekçi bakış 

açısından başkasına yaşamında yer vermediğini anlatmaktadır. 

Atatürk, 1926 Haziranında İzmir’de karşılaştığı suikast teşebbüsünün 

aslında Cumhuriyete bir kasıt olduğunu bilerek “Teşebbüsü 

elimin benim şahsımdan ziyade mukaddes Cumhuriyetimize ve 

onun istinat ettiği ali prensiplerimize müteveccih bulunduğuna şüphe 

yoktur... Cumhuriyetimizin ve milletin ruhundan mülhem prensiplerimizin 

bir vücudun izalesi ile haleldar olabileceği zehabında 

bulunanlar çok zayıf dimağlı bedbahtlardır….Benim naçiz vücudum 

elbet bir gün toprak olacaktır, fakat Türkiye Cumhuriyeti ilelebet payidar 

kalacaktır. Ve Türk milleti emniyet ve saadetini zamin prensiplerle 

medeniyet yolunda tereddütsüz yürümeğe devam edecektir.” 35 

diyerek Cumhuriyetin öneminin bireysel kaygılardan çok üstün olduğunu 

anlatması da kuşkusuz onun hem yurt sevgisini, hem cumhuriyetçiliğini 

belgeleyen en önemli sözlerinden biridir. 

Atatürk’ün Amerikalı gazeteci Gladys Baker ile İkinci Dünya 

Savaşı’nı getirecek kara bulutlar dolaşmaya başladığı sıralarda yaptığı 

söyleşi de barış ağırlıklı olmak yönünden öbür yabancı gazete- 

34 İbid, s. 84-88. 

35 İbid,s. 80.


cilerle konuşmalarından farklı değildir. 21 Haziran 1935’de savaşın 

gelmekte olduğuna ve Amerika’nın bu savaşın dışında kalamayacağına 

işaret ettiği bu söyleşide Bayan Baker, Atatürk’e dışarıda çok 

merak konusu olan diktatör olup olmadığı sorusunu da yöneltmiştir. 

Atatürk’ün yanıtı, diktatörlerin en ön adımlarının bu niteliklerini duyurmak 

ve kabul ettirmek olduğu dikkate alındığında, hiçbir soruya 

yer bırakmayacak içeriktedir: “Ben diktatör değilim. Benim kuvvetim 

olduğunu söylüyorlar. Evet, bu doğrudur. Benim arzu edip de 

yapamayacağım hiçbir şey yoktur. Çünkü ben zoraki ve insafsızca 

hareket etmek bilmem. Bence diktatör, diğerlerinin iradesine ramedendir. 

Ben, kalbleri kırarak değil kazanarak hükmetmek isterim.” 

Söyleşisini Baker’in kendisine mutlu olup olmadığını sorması üzerine 

şu sözlerle bitirir: “Evet, çünkü muvaffak oldum.” 36 

CİLT IV. ATATÜRK’ÜN TAMİM TELGRAF VE BEYAN- 

NAMELERİ : 1964 yılında 649 sayfa olarak yayınlanan bu yapıt, 

Atatürk’ün 1917 yılında Osmanlı Devleti henüz savaştan çekilmeden 

Başbakan ve İçişleri Bakanı olan Talat Paşa’ya ve Başkumandan Vekili 

ve Harbiye Nazırı olan Enver Paşa’ya ayrı ayrı gönderilen genel 

değerlendirme raporuyla başlar. Yapıt, 1938 Eylül ayında Hatay’ın 

anavatana katılmasından önce bağımsız devlet konumunu kazandığı 

kısa bir süre içinde başa gelen yeni yöneticilere kutlama telgraflarıyla 

son bulur. Atatürk’ün kronolojik bir sıralama içinde derlenmiş 

resmi yazışmalar, telgraflar, raporlar ve genelgelerdeki imzaları bile 

bu yapıta Atatürk araştırmacılığı açısından özel bir kimlik kazandırmaktadır. 

Şöyle ki kitapta Atatürk’ün ilk imzaları Yedinci Kolordu 

Komutanı Mir-i Liva Mustafa Kemal’dir. İlerleyen tarihler içinde, 

görev ve sorumluluklarına göre Fahri Yaver Hazreti Şehriyari Yıldırım 

Orduları Kıtaatı Kumandanı, 9. Ordu Müfettişi, Üçüncü Ordu 

Müfettişi Mustafa Kemal imzalı yazıları, 7 Temmuz’da askerlikten 

istifasıyla sadece Mustafa Kemal’e dönüşür. Erzurum Kongresinde 

Heyeti Temsiliye’nin kurulmasından sonra Şarki Anadolu Müdafaa-i 

Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliye azası olarak imzaladığı yazıları, 

Sivas’ta Kongre Reisi, sonra Anadolu Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti 

Heyeti Temsiliyesi namına, 1920’de TBMM’nin açılışından 

sonra, 24 Nisan’dan başlayarak Büyük Millet Meclisi Reisi unva- 

36 İbid,, s. 100.

66 


nıyla imzalanmıştır. 9 Ağustos 1921 (1337)den 4 Ocak 1923’e kadar 

Başkumandan sözü de eklenmek üzere, kimi zaman da sadece 

Başkumandan olarak imzalanmış yazışmalar, bu tarihten sonra Gazi 

Mustafa Kemal, 1 Kasım 1923’ten sonra Reisicumhur Gazi Mustafa 

Kemal, soyadı yasası çıktıktan sonra da 2 Aralık 1935’den başlayarak 

Kemal Atatürk olarak imzalamaktadır. Atatürk’ün bu yapıtın belgelerindeki 

unvanları bile Birinci Dünya Savaşı bitiminden ölümüne 

kadar olan zaman diliminin akışını izlemek açısından işlevseldir. 

Kitapta ilk belge olan yukarıda değindiğimiz raporda Atatürk, 

savaş sona ermek üzereyken ülkedeki durumu “evlerinde kalan ahali…ya 

kadınlardan, ya acizlerden veya firarilerden ibaret….cihanın 

en müşkül işlerini görmek üzere bin mevcutlu taburlarla bana gönderilen 

59. fırkanın ellisi ayakta durmaya mecalsiz zuafadan ibaret 

olduğundan tefrik edilmiş ve sağlam kalan efrat 17/20 yaşındaki 

neşvünemasız çocuklarla 45/55 yaşındaki amelimandalar” “…harp 

devam ettiği halde karşısında bulunduğumuz en büyük tehlike her 

taraftan çürüyen binayı muazzamı saltanatın birgün dahilen birdenbire 

ve hep birden çökmesi ihtimalidir” “..Bu muhtasar nazari 

umumiden neticei istidlalim….imkanı halas ve hayat mevcut olup 

ancak tedabiri saibeyi bulmak” 37 sözleriyle anlatmaktadır. Bu bilgi, 

savaş biterken Osmanlı’nın yüz yüze kaldığı kara tabloyu çizerken, 

dikkatli bir bakışla görüleceği gibi, çok kısa bir süre sonra başlayacak 

olan Kurtuluş Savaşı’nın insan gücünü de ortaya koymaktadır. 

Değindiği güçsüzlük içinde bile umutsuzluk sözünü ağzına almayan 

Atatürk, işte burada söz ettiği halkı örgütleyecektir. Raporun geri 

kalan ekinde bir iki ayrıntı daha vardır: “Falkenhayn (Kumandası altında 

bulunduğu Alman General) her vesilede herkese karşı.. Alman 

menfaatini en ziyade düşüneceğini söyleyecek kadar ne askerî ne 

siyasi Falkenhayn’a asla itimadım yoktur… Hakikatte ideali bütün 

Arabistanı Alman idaresine almak idi... Araplar Türklere düşmandır… 

Bu halde takviyei hükûmet ve memleket şartı şöyle dursun 

memleket kamilen bizim elimizden çıkarak bir Alman müstemlekesi 

haline girmiş olacaktır. Bu devirde memleketin hiçbir köşesinin herhangi 

bir ecnebi tahtı nüfuz ve idaresine verilmesi hayatı saltanatı 

katiyen ihlal ve iptal eder.” Bu durumda ya Sina’nın tek kumandanı 

37 Atatürk’ün Tamim Telgraf ve Beyannameleri, Cilt IV s. 1-7, 11-12.


olmak veya 7’nci ordu kumandasının kendisinden alınmasını istemektedir. 

Bu belge, Atatürk’ün askerî ve politik bilgisine olduğu kadar 

özgüvenine de çok güzel bir örnek oluşturmaktadır. 

Mondros’un Karadeniz’de uygulanmasını sağlamakla görevlendirilerek 

için padişah tarafından Anadolu’ya gönderilen Atatürk’ün 

amacının ulusal Kurtuluş Savaşı örgütlemek olduğunun anlaşılması 

üzerine geri çağırılması, onunsa askerlikten istifa etmesi, Kurtuluş 

Savaşı’nı İstanbul’un baskısını üzerinde hissetmeden örgütlemesine 

ortam oluşturacaktır. Ancak, istifa dilekçesindeki “Bundan sonra 

gayei mukaddesei millîyemiz için her türlü fedakarlıkla çalışmak 

üzere sinei millette bir ferdi mücahit suretile bulunmakta olduğumu 

tamimen arz ve ilan eylerim.” 38 sözleri, dolambaçlı yola sapmayarak 

amacını ortaya koymasıdır. Üniformasını giydiği devlete karşı tavır 

almayı içine sindiremeyerek resmi bağlantılarını kestiğini de gösteren 

bu istifa mektubunun benzeri, aynı mücadeleye katılan Rauf Bey 

tarafından da yazılmıştır. Şu farkla ki Rauf Bey istifasında “hilafet 

ve saltanat kurtarılana kadar” sözünü kullanmıştır. Kısacası, söz konusu 

dilekçe, daha millî mücadelenin ilk adımında bu mücadelenin 

önde gelen isimleri arasında ülkü birliği olmadığını belli eden önemli 

bir belgedir. 

Sivas Kongresi’nde Mondros’tan sonra işgale uğrayan bölgeleri 

savunmak için oluşturulan bütün kuruluşların birleşerek Anadolu 

ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti kurulduğunu Sivas Valiliğine 

bildiren 11 Eylül tarihli dilekçe ve ekli beyanname, Atatürk’ün yasallık 

olgusuna bağlılığının çok önemli bir göstergesidir. Dünyanın 

Anadolu’daki harekete bir ihtilal, düzene başkaldırı olarak baktığı 

günlerde O, askerlikten istifa etmiş bir ihtilal lideri olarak her hangi 

bir makama bağlı olmadan hareket edebilecek durumdayken ülkenin 

yasaları çerçevesinde hareket etmekle, bir bakıma ülkü birliğinde olduğu 

kimselere kurulacak yeni Türk devletinin yasaları önde tutan 

bir hukuk devleti olacağını anlatmaktadır. 39 Stratejik işgal altındaki 

İstanbul’da Sivas Kongresi ile toplanması sağlanan Meclisi Mebusanın 

sağlıklı bir çalışma yapamayacağını bilerek Meclis çalışmalarını 

daha yakından izlemek üzere Heyeti Temisliye ile Ankara’ya gelmesi 

uzak görüşünün, Ankara’daki meclisi de ancak İstanbul’un resmen 

38 İbid, s. 49 

39 İbid, s. 59, 60

68 


işgal edilmesi üzerine toplamasıysa devlet saygısının göstergeleridir. 

Anadolu’daki harekete katılmak isteyen İstanbul’dan kaçan mebuslar, 

gazeteciler ve Veliahd Yusuf İzzet Paşa ile ilgili bilgilendirme 

yazışmalarının her biri, Atatürk’ün ulusal egemenliği her kavramın 

önünde tuttuğunun ve sarsılmasına asla razı gelmeyeceğinin ifadeleridir. 

40 Millî Mücadele kadrosunu idam cezasına çarptırarak halkı 

olumsuz yönde etkilemeye çalışan İstanbul hükûmetine aynı silahla 

karşılık verip Ankara Müftüsüne millî mücadeleye katılmanın caiz 

olduğu fetvası verdirmesi 41 , halkın psikolojisini çok iyi bildiğinin 

göstergesi sayılabilir. 

Cumhuriyetin duyurulmasından sonra bu yapıttaki belgeler de 

öbürleri gibi hem sayıca azalmakta hem içerik olarak değişik boyutlara 

dökülmektedir. 1930’lu yılların ortalarındaki belgelerde öztürkçe 

kelimeler günümüzdekinden daha katı biçimde kullanılmış olması 

(11 Aralık 1935 Mülkiye Kuruluş Yıldönümü yazısındaki gibi,) 42 

yine dil devriminin gelişmesini anlatmaktadır. 

CİLT V : Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri Tamim ve Telgrafları 

Cilt V olarak 1972 yılında Dr. Utkan Kocatürk ve Sadi Borak tarafından 

yayınlanan 223 sayfalık yapıt, adından da anlaşılacağı gibi hem 

söylevleri ve demeçleri hem de telgraf ve genelgeleri kapsar. Bunlar, 

ilk dört cilt yayınlandıktan sonraki araştırmalarda karşılaşılan yeni 

saptamalardır. V. Cildin içeriği, ilk dört cildin her birinin türlerini sıralayarak 

hazırlanmıştır. Şöyle ki, ilk bölümü TBMM konuşmaları, 

ikincisi yurt gezileri ve Meclis dışı konuşmaları, üçüncüsü genellikle 

yerli ve yabancı gazetecilerle söyleşiler ve demeçler ve dördüncü 

bölümü telgraflar ve genelgeleri içermektedir. Bu yapıt, Sivas 

Kongresi’nin bitiminden sonra, 13 Eylül tarihinde Tasvir-i Efkar muhabiri 

ile söyleşiyle başlayarak 1938 yılı Ekim ayına kadar uzanan 

bir zaman dilimini içermektedir. Gerek Büyük Millet Meclisi’nin 

açılışından gerek Lozan Anlaşması’nın imzalanmasından ve Cumhuriyetin 

duyurulmasından sonra yeni devleti tanıyan ülkelerin sayısı 

çoğaldıkça bu ülkelerin Ankara’da büyükelçiliklerinin açılması 

biribirini izlemektedir. Büyükelçiler itimatnamelerini sunduklarında 

40 İbid, S. 259, 273, 277, 288. 

41 İbid, s. 298. 

42 İbid, s. 575.


Atatürk, her birini Kurtuluş Savaşı’nın yoğun günlerine rastlasalar 

bile, zarif teşekkürlerle yanıtlamaktadır. 43 Gerek büyükelçilere verilen 

yanıtlar, gerekse büyükelçilerin Atatürk tarafından kabul edildiklerinde 

verdikleri söylevlere yanıtlar, öbür ciltlerde olmayan yeniliklerdir. 

Bu yanıtlar, her birinde Türk dış politikasına egemen barış 

ilkesinin işlenmesi kadar Türkiye’yi resmen tanımaları sıralamasını 

da göstermektedir İçlerinde 6 Ağustos 1925 tarihi ile Yunan Sefiri’ne 

verilen yanıttaki son cümle “Bu mesainizde hüsn-i muvaffakiyetinizi 

diler ve Yunanistan’ın saadet ve refahı hakkındaki temennilerimi 

beyan eylerim” yıllarca süren Türk-Yunan çarpışmalarının acılarını 

silmek isteğini yansıtırken Atatürk’ün bir kez daha barışçı kimliğini 

ortaya koyan bir anlatımdır. Amerika Birleşik Devletleri’nin 

Türkiye’yi resmen tanımadaki gecikmesi de bu belgeler arasında 

ilginç bir noktayı hatırlatmaktadır. 

Atatürk’ün Söylev ve Demeçlerinden kendisini ön plana çıkarmak 

sevdasında bir kimse olmadığını anlamaktayız. Bu ciltte 1922 

yılı Ocak ayında Vakit Gazetesi Başyazarı ile söyleşisinde ailesini 

ve kendini anlatması türünün ender karşılaşılan örneklerindendir. 44 

Her cildi Kurtuluş Savaşın’dan Atatürk’ün ölümüne kadar bir 

tarih dilimini aydınlarıcı belgeler olan Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, 

tarihsel olaylara ışık tutmak kadar Atatürk’ün özelliklerini de 

anlatan bir dizi olarak Türkiye Cumhuriyeti Tarihi çalışmalrında kesinlikle 

göz ardı edilmemesi gereken yapıtlardır. Ne var ki, dil açısından 

günümüz Türkçesine çok uzak içeriği, özellikle genç kuşakların 

bu yapıtlardan gereği gibi yararlanmasını engellemektedir. Bu 

yapıtların günümüz Türkçesinde yeniden yayınlanmasını sağlamak, 

Atatürk ve yakın tarihimizle ilgili kurumların önde gelen uğraşılarından 

olmalıdır. 

Türkiye’yi içinde bulunduğu üzücü durumdan kurtarmak ve tekrar 

ezilen ülkelere çağdaş uygarlık yolunda ilerlemede model olan 

ülke haline getirebilmek, yetişecek kuşakların Atatürk’ün getirdiği 

aydınlanmanın bilinciyle yetişmesini sağlamak ve bunu yürütecek 

özgüvene kavuşturmakla sağlanabilir. Bunun için de özellikle ülke 

yöneticilerinin ve eğiticilerin Atatürk’le ilgili bu yapıtları anlayarak 

43 Söylev ve Demeçler, Cilt V, Ank. 1972, s28, 29, 31, 35 v.s.. 

44 İbid, s. 84-95

70 


okumaları, ondan sonra da okutmaları, anlatmaları, öğretmeleri gerekir. 

Bu yapıtlarda okunanları anlamak ve değerlendirmenin, okuyanı 

aydınlığa ulaştıracağı hiç tartışma götürmeyen bir gerçektir. Bu 

yapıldığında Türkiye’nin bir zamanlar üstlendiği aydınlatıcı görevi 

yeniden üstlenmemesi ve yerine getirmemesi için bir neden kalmayacaktır.

ÖZSOY OPERASINDAN SADABAD PAKTINA: 

ATATÜRK’ÜN DIŞ POLİTİKA DEHASI 

Yrd. Doç. Dr. Gülseren AKALIN 

Millî Mücadele’nin zaferle sonuçlanmasından sonra kurulan 

genç Türkiye Cumhuriyeti’nde önemli atılımlar, devrimler gerçekleştirilmiştir. 

Gündelik hayattan eğitim ve bilime, ekonomiden tarım 

ve sanayiye kadar pek çok alanda yapılan çalışmalarla çağdaş bir 

cumhuriyet kurulmuştur. Elbette, Türkiye’nin çağdaşlaşmasında sanat 

alanında atılan adımlar da çok önemli bir yere sahiptir. Çağdaş 

uygarlık düzeyine ulaşılabilmesi Geleneksel Türk sanatının yanı sıra 

çağdaş sanatlarla da ilgili çalışmalar yapılması için ortamın oluşturulması, 

yeni kurumlar kurulması, bu kurumlara ve kişilere imkânlar 

sağlanması gerekiyordu. 

Ülkemizde klasik Batı müziği, opera, bale gibi sanat dallarının 

sahnelenmesi ve icra edilmesi de Cumhuriyet ile birlikte yaygınlaşmıştır. 

Osmanlı döneminde İtalyan gruplarının İstanbul’da sahnelediği 

operalarla Türk toplumu bu sanatla tanışmıştı ancak Türk toplumu 

birtakım girişimler olsa da uzun süre kendi dilinde operasını yazamamış, 

besteleyememiş ve sahneleyememişti. İlk Türk operasının 

librettosunun yazılması, bestelenmesi ve sahnelenmesi Cumhuriyet 

döneminde mümkün olmuştur. Yazılan bestelenen ve sahnelenen ilk 

Türk operası Özsoy’dur. Özsoy, Türk opera tarihinin başlangıcıdır, 

Türk müzik tarihinde önemli bir yere sahiptir. Ancak Özsoy, Türk 

opera ve müzik tarihinin önemli bir eseri ve bir ilk olma özelliğinin 

yanı sıra Cumhuriyet dönemi Türk dış politikasını şekillendiren bir 

düşüncenin aracı ve Atatürk’ün dehasının bir sonucudur. 

Bir opera, Türk dış politikasını şekillendirmede nasıl aracı 

olabilir? Bir opera eseri, müzik sanatı ve müzik tarihi dışında dış 

politika alanında nasıl önem kazanır sorusu, ancak Atatürk’ün de-

72 

GÜLSEREN AKALIN 

hası ile açıklanabilir. Çağdaş Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk operası 

Özsoy, Atatürk’ün isteği ile yirmi yedi günde hazırlanarak İran 

Şahı’nın Türkiye’yi ziyareti sırasında sahnelenmiştir. İran Şahı Rıza 

Pehlevi’nin 1934 yılı Haziranında Türkiye’ye yapacağı resmî ziyarete 

Atatürk büyük önem veriyordu. Çünkü XVIII. ve XIX. yüzyıllarda 

Türkiye ve İran toprakları başta İngiltere ve Rusya olmak üzere 

birçok devletin çıkar çatışmasına hedef olmuştu. Özellikle İngiltere 

ve Rusya, zaman zaman bölgeyle ilgili emellerinde birbirlerini karşılarına 

almamak için aralarında üstünlük paylaşımı diyebileceğimiz 

antlaşmalar yapmışlardı. Dünya tarihini ve Türk tarihini çok iyi bilen 

ve olayları çok iyi değerlendirme yetisine sahip olan Atatürk, geçmişte 

benzer gelişmeleri yaşamış ve XX. yüzyılın başlarında bağımsızlıklarını 

elde etmiş bölge ülkelerinin gelecekte de aynı tehlikeleri 

yaşamamaları için bağımsızlıklarını korumaları düşüncesindeydi. 

“Devrimler ve düşünceler sanatla yayılır” ilkesini benimsemiş 

olan Atatürk, 1934 yılında İran Şahı’nın ziyareti sırasında dış politikadaki 

düşüncelerini Özsoy operası adı altında Şah’a anlatmayı 

tercih etmiştir. Bu düşünce, istenilen sonuca ulaşmayı sağlamış 

ve aralarında bazı anlaşmazlıklar olan İran, Irak, Afganistan ve 

Türkiye’nin 1935’te hazırladıkları ancak iki yıl sonra imzaladıkları 

Sadabad Paktı, Atatürk’ün büyük dehası sonucu gerçekleştirilmiştir. 

Sadabad Paktı’nın kurulmasıyla ilgili birçok sebep gösterilebilir. 

Ancak bu sebeplerin arasında Atatürk’ün konusunu bizzat kendisinin 

seçtiği, kurgusunu tasarladığı ve Türk – İran dostluğunu vurguladığı 

Özsoy Operası da önemli bir yer tutar. Özsoy’un yalnızca Şah’ın 

Türkiye’yi ziyareti sırasında yazılması, bestelenmesi ve sahnelenmesi 

de bu düşüncenin doğruluğunu ortaya koymaktadır. 

İran Şahı Rıza Pehlevi’nin Türkiye’yi ziyareti ile ilgili hazırlıklar 

aylar öncesinden başlamıştı. Şah, daha Türkiye’ye gelmeden gerek 

Türkiye’de gerek İran’da gerek bölge ülkelerinde ve dış dünyada, yapılacak 

bu ziyaret önemli yankılar bırakıyordu. İran Şahı’nı sınırda 

karşılamak üzere Üçüncü Ordu Müfettişi Ali Sait Paşa başkanlığında 

bir heyet de görevlendirilmişti (Hâkimiyet-i Millîye, 10.06.1934: 1). 

Türkiye’deki gazeteler de İran’ın önemi, tarihte Türk – İran ilişkileri, 

iki ülkenin iş birliği sonucunda bölgede meydana gelebilecek

ÖZSOY OPERASINDAN SADABAD PAKTINA:ATATÜRK’ÜN DIŞ POLİTİKA DEHASI 73 

olumlu gelişmeler üzerine yazılar yayımlamaya başlamıştı. 1 

Durum İran’da da farklı değildi. İran Başbakanı Sadık Han, 

Millî Şûra’da yaptığı konuşmada İran ve Türkiye arasında geçmişten 

gelen ve yüzyıllarca süren anlaşmazlıklar bulunduğunu belirtmiş, bu 

anlaşmazlıkların her iki tarafa da zarar verdiğine dikkat çekmiştir. 

Yeni İran ile yeni Türkiye’nin başına gelişme ve yükselme yollarında 

öncülük eden görgü ve bilgi sahibi kişiler geldiğini, her iki önderin 

de kişisel arzu ve isteklerini bir yana bırakarak yalnızca ülkelerinin 

ve uluslarının selametini düşünüp İran ile Türkiye arasında dostluk 

bağlarını geliştirme düşüncesinde olduklarını söylemiştir. 

İşte böyle bir ortamda Şah’ın Türkiye gezisi 3 Haziran 1934 

Pazartesi günü Tahran’dan hareketiyle başlar. Doğu illerimizden 

başlayıp Karadeniz’den Ankara’ya oradan da İzmir’e, İstanbul’a ve 

pek çok il ve ilçeye gidecek olan Şah’ın ziyareti, bölgede yeni bir 

ittifak kurulması düşüncesindeki Atatürk için önemli bir fırsattı. Bu 

nedenle, bu resmî ziyaretin anısını yaşatmak için çeşitli çalışmalar 

da yapılmıştı. Bunlardan biri de Darphane’de basılan 150 adet madalya 

olmuştur. Madalyaların bir tarafında Şah’ın diğer tarafında da 

Atatürk’ün resimleri vardır. Resimlerin altında şu cümle yazılmıştır: 

“İran Şehinşahı Alâ Hazreti Hümayun Rıza Şah Pehlevi Hazretlerinin 

Türkiye Cumhurreisi Gazi Mustafa Kemal Hazretlerini ziyaretleri 

hatırası” (Hâkimiyet-i Millîye 3.06.1934: 1) 

Türkiye’ye girişinden itibaren Rıza Pehlevi’ye tarihten gelen 

Türk-İran kardeşliğini göstermek ve bu kardeşliği somut iş birliği 

adımlarına dönüştürmek isteyen Atatürk, konuğunun Türkiye’nin 

çeşitli şehirlerini, bu şehirlerdeki tarihî mekânları, fabrikaları, 

askerî birlikleri ve çeşitli bölgeleri ziyaret etmesini istiyordu. Ama 

Atatürk’ün bir düşüncesi daha vardı: İki komşu ülke halkının kardeşliğini 

İran Şahı’na edebî bir üslupla ve bir sahne sanatıyla anlatmak… 

Böylece Rıza Pehlevi’nin duygularına hitap ederek onu 

etki altında bırakmak istiyordu. Bunun için bir sanat eserine ihtiyacı 

vardı Atatürk’ün. Bu sanat dalı opera olacaktı… Önce, Türk – İran 

kardeşliğini ortaya koyacak, binlerce yıl öncesinden başlayan, Millî 

Mücadele’yi ve İran’ın yakın zamanda yaşadığı gelişmeleri konu 

1 O günün gazetelerinde İran Şahı’nın gezisi ile ilgili her gün bir habere rastlamak 

mümkündü.

74 


alacak bir librettonun yazılmasına gerek vardı (Altar 1993: 308). 

Operanın konusunu Atatürk Şahname’den yararlanarak belirler. 

Hakan Feridun’un Tur, İraç ve Selm adında üç çocuğu vardır (Altar 

1993: 309). Atatürk, öyküde üçüncü kardeş Selm’e yer vermeyerek 

Tur ve İraç’ın ikiz kardeş olarak dünyaya gelişini, tanrıların bebekleri 

kutsamalarını ancak daha sonra şeytanın yani Ahriman’ın gazabına 

uğrayarak birbirlerinden ayrı düşmelerini, kayboluşlarını işlemektedir. 

Tanrılar tarafından kutsanmaları bebeklere ölümsüzlüğü 

kazandırmıştır (Saygun 1987: 39). Öykünün sonunda iki kardeş birbirine 

kavuşacak ve bir araya geleceklerdir (Kahramankaptan 2005: 

8). Ana hatlarıyla konuyu böylece çizen ve konuyu bizzat kendisi 

veren Atatürk (Refiğ 1997: 24), istediği gibi konuyu en mükemmel 

bir biçimde kimin işleyip librettoyu yazabileceğini araştırır. Pek çok 

kişiye danıştığı gibi Halkevleri Başkanı Küçükağa Necip Ali Bey’e 

de sorar. Necip Ali Bey’in aklına Halkevlerinde çalışan Münir Hayri 

Bey gelir. Sonradan Egeli soyadını alacak olan Münir Hayri Bey’e 

librettoyu yazma görevi verilir (Kahramankaptan 2005: 9). 

Münir Hayri Bey, Atatürk’ün de görüşlerini ve önerilerini de 

alarak üç perdeden oluşan librettoyu yazmaya başlar. Ancak bu arada 

operayı kimin besteleyeceği sorunu gündeme gelmiştir. O günlerde 

Ankara’da birkaç genç kompozitör vardır. Atatürk hepsini çeşitli 

vesilelerle dener, ancak hiçbirinden de memnun kalmaz. Öte yandan 

Şah’ın ziyaret günü de yaklaşmaktadır. Librettoyu yazan Münir 

Hayri Bey’in aklına Ahmet Adnan gelir. Türk müzik tarihinin ünlü 

bestecilerinden olacak ve daha sonra Saygun soyadını alacak olan 

Ahmet Adnan’ın kapısını çalar Münir Hayri Bey. Konuyu anlatır ve 

Necip Ali Bey’in bu konuda kendisiyle konuşmak istediğini söyler. 

Birlikte Necip Ali Bey’e giderler. Ahmet Adnan Bey operayı besteleme 

görevini üstlenir ama solistlerin bulunması, koronun ve orkestranın 

kurulması, operanın sahnelenmesi de gerekmektedir. Bu görev 

de Ahmet Adnan Bey’e düşmektedir. Oysa o günlerin Ankara’sında 

Musiki Muallim Mektebi dışında hiçbir şey yoktur. 

Ahmet Adnan Bey, operayı besteleme işine girişmişti ama en 

önemlisi provaların yapılması ve eserin sahnelenmesiydi. Ayşim 

rolü için İstanbul’dan Semiha (Berksoy) getirtilir (Refiğ 1997: 25). 

Ahriman rolü için de Ziraat Mektebi kütüphanesinde çalışan bir kişi


seçilir. Provalar sırasında yetersiz görülen bu kişi kadrodan çıkarılacaktır 

ama gösteri yaklaştığı için önceden basılan program kitapçığında 

bu kişinin resmi kalacaktır (Kahramankaptan 2005: 11) Bu 

yoklukların yanı sıra kişisel çatışmalar, mesleki kıskançlıklar da işin 

içerisine girmiştir. O zamanki adıyla Riyaseti Cumhur Orkestrası 

Şefi Zeki Bey (Üngör) çalışmalarda gereken yardımı göstermiyordu 

(Refiğ 1997: 24). Ahmet Adnan Bey’in yeni bir orkestra kurma 

girişimi üzerine Zeki Bey işi daha da ileri götürmüş ve yakın dostu 

Hasan Rıza Bey’e (Soyak): “Buraya böyle bir orkestra kurmak 

için onunla çalışmak için İstanbul’dan orkestra getirtmek istiyorlar. 

Hâlbuki onların içinde Rum var, Ermeni var, muhtelif milletlerden 

insanlar var. Buraya Atatürk gelecek, İran Şahı gelecek, bunlar suikast 

yapabilirler.” demiştir (Kahramankaptan 2005: 14). Provaları 

yakından takip eden Atatürk, Halkevindeki locasından Zeki Bey’in 

Ahmet Adnan Bey’e çıkardığı zorlukları görünce öfkelenecek ve 

“Bu bir devrim hareketidir!” diyerek Zeki Bey’i orkestranın başından 

uzaklaştıracak, şefliğe de genç Ahmet Adnan Bey’i getirecektir 

(Refiğ 1997: 25). 

Bütün olanaksızlıklara, güçlüklere karşın Özsoy operası yirmi 

altıncı günün sonunda tamamlanır ve yirmi yedinci gün, 19 Haziran 

1934 günü saat 16.00’da sahnelenmeye hazır hâle gelir. 

Bu arada Rıza Pehlevi ve beraberindekiler Azerbaycan yoluyla 

gelerek 10 Haziran 1934 Pazar günü Gürcübulak sınır kapısından 

geçerler. Sınırda yapılan törenle Şah’ın Türkiye’yi resmî ziyareti 

başlamıştır. Beyazıt, Iğdır, Kağızman yoluyla Kars’a ulaşan Şah’a 

Atatürk’ün gönderdiği telgraf iletilir. Bunun üzerine Şah da Atatürk’e 

cevabi bir telgraf gönderir. Yolculuğuna Erzurum, Bayburt, Gümüşhane 

üzerinden karayoluyla devam eden ve Trabzon’a ulaşan Rıza 

Pehlevi geçtiği her yerde halkın büyük ilgisi ile karşılanıyordu (Ayın 

Tarihi Temmuz 1934: 8-14). 

İran Şahı, 14 Haziran 1934 günü Trabzon’dan Yavuz zırhlısıyla 

Samsun’a doğru hareket eder. (Hâkimiyet-i Millîye 14.06.1934: 

1) Heyet, Samsun’a 15 Haziran günü ulaşır. Buradan yolculuğunu 

demiryoluyla sürdüren Şah ve beraberindekiler 16 Haziran 1934 

günü Ankara’ya varırlar (Hâkimiyet-i Millîye 17.06.1934: 1). Ankara 

Garı’nda Şah için büyük bir tören düzenlenmiştir. Cumhurbaşka-

76 


nı Gazi Mustafa Kemal başta olmak üzere Meclis Başkanı Kâzım, 

Başbakan İsmet ve Erkânıharbiye Reisi Fevzi Paşalar İran Şahı’nı 

törenle karşılamışlardır. Gar’dan hareket eden iki devlet adamı ve 

beraberindekiler doğruca Halkevine gelirler. Halkevine giden yol 

binlerce insanla doludur. Birkaç gün sonra Özsoy operasının sahneleneceği 

Halkevinin balkonunda sohbet eden iki devlet adamı daha 

sonra Gazi Köşküne geçerler. Böylece Şah’ın Ankara programı başlamış 

olur. 

Ankara’da bulunduğu süre içerisinde Rıza Pehlevi Türkiye Büyük 

Millet Meclisini, Kız Enstitüsünü, Ticaret Lisesini, Müzeyi ve 

daha pek çok yeri ziyaret etmiştir. Nihayet Özsoy operasının sahneleneceği 

19 Haziran günü gelir. O gün saat 16.00’ya doğru Atatürk 

ile birlikte Şah Rıza Pehlevi Halkevine gelirler (Cumhuriyet 

20.06.1934: 1). 

Halkevinin izleyici koltukları bakanlar, milletvekilleri, devlet 

erkânı ve eşleriyle dolmuştur. Atatürk ve Şah Rıza Pehlevi, başta 

Meclis Başkanı Kâzım ve Başbakan İsmet Paşalar olmak üzere bakanlar, 

İran Dışişleri Bakanı ve Büyükelçisi ile beraberindekiler locada 

yerlerini alırlar. Günlerdir sahnelenme hazırlığı sürdürülen Özsoy 

operası Üvertür ile başlar. Üvertürün ardından, tarihsel olayları 

hikâye edecek olan Özozan sahneye gelir ve şu sözlerle kendisini 

tanıtır: 

Alnımda çizgilerle süzerek adım adım 

Gönlümü büyük dünle damla damla suladım 

Ey beni dinleyenler, ey karşıdaki erler, 

Tanır mısınız beni? Bana Özozan derler. 

Benim sesim haykırır, ama sazım ağlamaz, 

Gönlüm doğruyu duyar, boşa umut bağlamaz. 

Tarih diyor ki bize: 

Uygarlıklar2 ırmağı 

Brakisefal soyda buldu özlü kaynağı 

Bu soy Asya’dan çıktı, dört bir yana yayıldı, 

2 1934’teki librettoda “medeniyet”


Bu tarih, yükselişin başlangıcı sayıldı. 

Avrupa, Anadolu, İran ve Orta Yayla 

Uygarlığa3 girdi, 

Bakın, bu büyük soyla 

Zaman durur mu? Sakın zaman durur sanma 

Duran düşer, ilerden başkasına4 inanma. 

Yüzyıllar5 geçti böyle, tarih önünde boy boy 

Bakın size söyleyeyim nasıl doğdu büyük soy 

Gözünüzü yumunuz, gönlüm sizi kavrasın, 

Kırk bin yıl eskideyiz… 

Gözlerinizi açın. (Refiğ 1997: 60-62) 

Operanın bu bölümündeki dizelerde, o yıllarda gündemde olan 

Türk Tarihi Tezine göndermeler de bulunmaktadır. Özozan kendisini 

Homeros, Firdevsi gibi tarihteki kişilerle; anlattıklarını da Kalavela 

gibi destanlarla kıyaslamaktadır. Özozan’ın bu etkileyici girişinden 

sonra gözlerini açanlar kırk bin yıl öncesine giderler. Operanın ilk 

perdesinde insanlığın doğuşu, buna bağlı olarak iki karşıt öge karanlıkla 

aydınlığın savaşı ve bu savaşın sonucunda karanlığın yenilgisi 

anlatılmaktadır. İran mitolojisine göre Karanlık Dahhâk’tır, Aydınlık 

ise İran mitolojisine göre Gâve, Türk mitolojisine göre Bozkurt’tur. 

Aydınlığa kavuşan insanlar başlarına hakan olarak Feridun’u seçerler. 

Halkı temsil eden korolar, Feridun’un baba olması için Tanrı’ya 

yakarmaktadır. 

Üçüncü tabloda ise Feridun’un eşinin doğumu beklenmektedir. 

Ülkenin dört bir yanından beyler, bu amaçla bir araya gelmiştir. Halkın 

ve beylerin dileği, Hakan Feridun’un bir oğul sahibi olması içindir. 

Hakan Feridun’un danışmanı Başşaman ve beyler arasında İran 

mitolojisindeki Dahhak ile Feridun’u karşılaştıran sözlerin yer aldığı 

konuşmalar geçer. 

Bu sırada burçlardan yükselen boru sesleri Hakan’ın gelişini haber 

verir. 

3 1934’teki librettoda “medeniyete” 

4 1934’teki librettoda “gayrısına” 

5 1934’teki librettoda “asırlar”

78 


Feridun’u karşılayan beyler ve halk birlikte dua eder. Gelen haberci 

Hatun’un ikiz çocuk doğurduğunu müjdeler. 

Bir sonraki tabloda felekler gelir. Feridun, çocuklarına adlarını 

şu dizelerle verir. 

Feridun – Sen ey nur topu çocuk 

Senin adın Tur olsun 

Kutlu rengin mavi, eşin ay 

Yoldaşın kurt olsun 

Sen ey sevgili çocuk 

Senin de adın İraç olsun 

Nurun yeşilden çıksın, güneş seninle parlasın 

Yoldaşın arslan olsun 

Ve her ikiniz de, cesaretin, erliğin rengi al ile 

Temizliğin paklığın rengi beyaza birlikte sarılın. 

Haydi şölen başlasın 

Kutlayalım bu anı… (Refiğ 1997: 63) 

Ad verme töreninde kullanılan simgeler son derece dikkat çekicidir. 

Tur Turan halkının, İraç İran halkının atasını temsil etmektedir. 

Tur’un kutlu rengi mavi, eşi aydır. Burada Türk bayrağındaki hilale 

göndermede bulunulmaktadır. Tur’un yoldaşı kurt ise Türk destanlarında 

gördüğümüz bozkurttur. İraç’ın rengi yeşil, eşi güneştir. Yoldaşı 

ise aslandır. Bunlar da İran mitolojisinin simgeleridir. Her iki 

çocuğun da cesaretin rengi kırmızıya, temizliğin rengi beyaza birlikte 

sarılması da anlamlıdır. Bilindiği gibi bu iki renk de Türk bayrağında 

yer almaktadır. Atatürk, Şah’ı etkilemek, böylece Türk – İran 

ilişkilerinde yeni bir dönem başlatmak için Tur ve İraç’ı ikiz kardeş 

olarak canlandırtmıştır. 

Feridun’un çocuklarına ad koymasından sonra yedi felek, Tur 

ve İraç ile ilgili iyi dileklerini belirtirler. Bu bölümün ardından şölen 

başlar. Tur ve İraç’ın doğumları kutlanır. Son tabloda sahnede yalnızca 

Hatun vardır. Kötülüğün timsali, karanlıklar tanrısı Ahriman 

sahneye çıkar. Şölene çağrılmadığı için çok kızgın olan Ahriman, 

Hatun’un yalvarmasına aldırmadan bebeklerin iki kuşak sonrası birbirlerini 

unutup sonsuza dek ayrı kalmaları için bir lanet okur.


Perde, koronun Hatun’a okuduğu iyi dilek parçası ile kapanır. 

Özsoy’un ikinci ve üçüncü sahneleri yakın dönem olaylarını 

konu almaktadır. Türklerin yurdu düşman işgaline uğramış verilen 

Millî Mücadele ile ülke bağımsızlığını kazanmıştır. İran’da da yaşanan 

olaylar sonucunda yeni bir dönem başlamıştır. 

Son bölümde operanın tüm kadrosu sahnededir. Sanki kırk bin 

yıllık tarihteki bütün kahramanlar sahnede yerini almıştır. Böylece 

yüzyıllar boyunca ayrı kalan Türklerin ve İranlıların bir araya gelmesiyle 

Tur ve İraç’ın birbirine kavuştuğu anlatılmaktadır. Oyunun 

bütün kahramanları sahnededir ama Tur ve İraç yoktur. Hakan Feridun 

Özozan’a sorar: “Oğullarım Tur ile İraç’ı göremiyorum? Tur ve 

İraç nerededir?” 

Özozan sahnenin ortasına doğru ilerler ve locada oyunu izlemekte 

olan Atatürk ile Rıza Pehlevi’yi işaret ederek herkesin dikkatinin 

locaya yönelmesini sağlar ve Atatürk’ü göstererek “İşte Tur!” 

der. Sonra Rıza Pehlevi’yi göstererek “İşte İraç!” der ve sözlerine 

devam eder: 

“Her Türk bir Tur, her İranlı bir İraç’tır.” 

Bu etkileyici sahne karşısında Rıza Pehlevi kendisini tutamaz 

ve ayağa kalkıp Atatürk’e “Kardeşim!” diyerek sarılır. Atatürk, bu 

sahnede Rıza Pehlevi ile kendisinin âdeta operanın oyuncusu olarak 

rol almasını sağlamıştır. Opera, âdeta Atatürk ile Şah’ın bulunduğu 

ortamda oynanmak için sahnelenmiştir. Nitekim daha sonra Atatürk, 

“Bu opera bir daha oynanmaz!” diyerek Özsoy’un özel bir amaç 

doğrultusunda sahnelendiğini ifade etmiştir. 

İki ülkenin millî marşlarının çalınmasıyla opera sona erer. Atatürk 

ve Şah, alkışlar arasında Halkevinden ayrılırlar. Atatürk’ün dehası 

kendisini bir kez daha göstermiş ve Özsoy operası amacına ulaşmıştır. 

İran Şahı Ankara’dan İstanbul’a gider (Millîyet 20.06.1934: 

1) ve daha sonra ziyaretini tamamlayıp Türkiye’den büyük bir 

memnuniyetle 6 Temmuz 1934 günü Gürcübulak sınır kapısından 

çıkarak ülkesine döner. 

Bu ziyaretten sonra İran Şahı, Türkiye’nin girişimiyle Irak ve 

Afganistan’ı da içine alan bir pakt oluşturulması yolunda üzerine düşen 

görevi yapmıştır. Dört ülkenin imzalarını taşıyan pakt antlaşması

80 


Şah’ın ev sahipliğinde 8 Temmuz 1937’de imzalanmıştır. Böylece 

bölgede İkinci Dünya Savaşı öncesinde yeni bir ittifak oluşturulmuştur. 

Paktı imzalayan Türkiye dışındaki üç devletin günümüzdeki durumlarını 

göz önüne aldığımızda Atatürk’ün bu girişiminin ne kadar 

önemli olduğu açık bir biçimde ortaya çıkar. 

Bu paktı imzalayan ülkelerden Irak ve Afganistan bugün büyük 

bir karmaşa içerisindedir. Son günlerdeki gelişmelere bakanlar 

İran’da da durumun farklı olmayacağını söylemektedir. Bugün süper 

güçlerin çeşitli adlarla büyük politika diye tanımladıkları Orta Doğu 

ve Asya’daki ülkeleri işgal ederek kendi çıkarları doğrultusunda sözde 

demokrasiler kurmaya çalışması, bu ülkelerin haritalarını değiştirme 

çabalarına girişmesi karşısında Atatürk’ün politikası her ülkenin 

bağımsızlığını koruyarak komşu ülkelerle ortaklık oluşturulması 

temelinde şekillenmektedir. İşte Sadabad Paktı da bu düşüncenin bir 

sonucudur. 

Elbette Sadabad Paktının temelinde yalnızca Özsoy operası yoktur. 

Atatürk, bu opera ile bir yandan Türkiye’de çağdaş müzik sanatının 

gelişmesini başlatırken öte yandan o günkü koşullarda Türk 

– İran ilişkilerinin gelişerek Doğu ülkelerinden bazılarını da içine 

alacak bir güvenlik ve dayanışma paktına doğru gidişte Özsoy’u 

önemli bir çıkış noktası olarak görmüştür. 

Peki, Özsoy operası daha sonra ne olmuştur? 

Şah’ın gezisi sürerken Özsoy operası iki kez Ankara’da halk için 

sahnelenmiş sonra da unutulmaya terk edilmiştir. Atatürk’ün 100. 

doğum yıl dönümü dolayısıyla Özsoy’un yeniden sahnelenmesi gündeme 

gelmiştir. Ancak, operanın librettosu ve notaları saklanmadığından 

kaybolmuştur. Adnan Saygun bestelenişinden neredeyse elli 

yıl sonra Özsoy’u yeniden hazırlamıştır. İlk yazılışında üç perde olarak 

sahnelenen eserin yalnızca ilk perdesini yazan Saygun, böylece 

bu önemli operayı tamamen kaybolmaktan kurtarmıştır (Kahramankaptan 

2005: 27-36). Böylece Özsoy, Atatürk’ün yüzüncü doğum yıl 

dönümü etkinlikleri kapsamında yeniden sahnelenebilmiştir. Elimizdeki 

bütün kayıtlar ve libretto işte Adnan Saygun’un 1981’de yeniden 

bestelediği Özsoy’a aittir. 

Atatürk’ün 125. doğum yıl dönümünü kutladığımız bugünlerde 

Özsoy operasıyla ilgili bu bildiriyi sunarak hem bu tarihî ope-


rayı yeniden bilim ve sanat dünyasının gündemine getirmeyi hem 

de Atatürk’ün dehasını bir kez daha ortaya koymayı amaçladık. 

Özsoy’un yazılmasını, bestelenmesini sağlayan yüce Atatürk’ü bir 

kere daha saygı ve rahmetle anıyoruz. Librettoyu yazan Münir Hayri 

Egeli ile Özsoy’u besteleyen Adnan Saygun’a ve emeği geçen bütün 

sanatçılara da Tanrı’dan rahmet diliyoruz. 

Kaynaklar 

Altar, Cevad Memduh (1993), Opera Tarihi, C. IV, Kültür Bakanlığı 

yayını, Ankara. 

Ayın Tarihi (1934), Matbuat Umum Müdürlüğü yayını, Ankara 

Kahramankaptan, Şefik (2005), Atatürk, Saygun ve Özsoy 

Operası, Sevda-Cenap And Müzik Vakfı yayını, Ankara. 

Refiğ, Gülper (1997), Atatürk ve Adnan Saygun, Özsoy Operası, 

Boyut yayınları, İstanbul. 

Saygun, A. Adnan (1987), Atatürk ve Musıki, O’nunla Birlikte 

O’ndan Sonra, 2. baskı, Ankara. 

Gazeteler 

Cumhuriyet. 

Hâkimiyet-i Millîye. 

Millîyet.

ATATÜRK’ÜN BÜYÜK NUTUK’UNDA GEÇEN 

MİLLİ KİMLİKLE İLGİLİ KAVRAM, TERİM VE SÖZ 

ÖBEKLERİNİN ANALİZİ 

Dr. Hüseyin AĞCA 

Bilindiği gibi Atatürk, Mustafa Kemal olarak, Gazi olarak, Gazi 

Mustafa Kemal Atatürk olarak hiçbir devlet başkanının ayağına gitmemiştir. 

Gazi Hazretleri’nin kendisini Trablusgarp cephesinden tanıyan 

ve kendisi gibi yine bir General olan Yugoslav Kralı Alexandre 

Ankara’da kendisini ziyaret edip, bir akşam sofrasından kalktığında, 

Gazi’yi yatak odasının kapısında durdurur ve “Gazi Hazretleri size 

iki şey söylemek istiyorum. Gazi “Buyur” der. Bugün sofranızda 

bulunanlar, sizin epeyce eskiden beri yanınızda bulunan insanlardır 

değil mi?” diye sorar. Gazinin cevabı, “Evet Alexandre” “Üzgünüm, 

sizi benim kadar tanımıyorlar. Sizi bu kadar uzun süre aranızda bulunmanıza 

rağmen, sizi benim kadar iyi tanımıyorlar.” 

İşte bu toplantıya vücut veren zannediyorum sayın başkanımızın 

engin tecrübelerinin bugünkü nesli Gazi Hazretlerini yeteri kadar tanımamalarıdır. 

İnşallah bu toplantı bir vesile olur veya bir vesilenin 

başlangıcı olur. Alexandre’ın ikinci sözü şudur. 

“Gazi Hazretleri Türkiye’yi bölmeye, parçalamaya (dolayısıyla 

bugün de geçerliliği başka bir maske altında önümüze konulan Şark 

Meselesi’ni gerçekleştirmeye) alışan devletler Anadolu’yu 1915’de 

Yunanistan’ın işgali görevini Yunan ordularından önce, bana yani 

Yugoslav ordularına teklif etmişlerdi. Ama ben sizi Trablusgarb’dan, 

Derne’den, Yanya’dan tanıdığım için bu görevi kabul etmedim.” 

Şimdi soruyorum bu söz karşısında Mustafa Kemal’in dehası 

dışında birisinin cevabı ne olur. Zannediyorum ki Kral Hazretleri sağ 

olun, teşekkür ederim.

84 

HÜSEYİN AĞCA 

Ama, Gazi Gazice bir cevap veriyor, “Öyleyse Kral Hazretlerine 

geçmiş olsun.” Şaşkın bakışlarla “Neden” diye soran Alexandre’ya 

“Trikoposun kaderini siz paylaşacaktınız.” 

Gazi Hazretlerini önce gerçek kimliği ile doğru tanımak sonra 

da bu kimlikle tanıtmak için pek çok araştırıcı farklı yöntemler kullanmışlardır. 

Bunlardan pek çoğu Gazi Paşamızı ikinci elden yani 

hakkında yazılanlardan hareketle tanıtma yöntemidir. Bize göre de 

pek sağlıklı değildir. Bu sebeple birincil kaynakları doğru anlayarak 

kullanmanın diğerlerine kıyasla güvenirliliğinin daha yüksek olduğu 

noktasından yola çıkarak, 36, 5 saat dakika ayakta takdim edilmiş bir 

Nutku iyi anlamak, iyi tahlil etmek için ben de, bir deneme yapmak 

üzere, huzurunuza çıktım. 

Nutuk’ta hangi kavramlar nasıl ifade edilmiş ve bunların içi Gazi 

Hazretleri tarafından nasıl doldurulmuş? Benim şurada gösterdiğim 

1960 Maarif Basımevi İstanbul Baskısı. Türk Devrim Tarihi Enstitüsü 

tarafından 2514 numara ile basılıp 350 kuruş fiyatla satılan, her 

biri ve Atatürk’ün kendi sesinden, kendi ağzından çıkmış kelimelerle 

oluşturulmuş Nutuk metnini esas aldım. Seçtiğim bu kavram ve 

terimlerin analizini de buna göre yaptım. 

Yaptığım tespite göre büyük Nutuk’ta kullanılan toplam kelime 

sayısı 176.906’dır. Bunlara ve, ile, vb kelimeler dahil edilmemiştir 

ki, bunları sayısı da 700 civarındadır. 

Böylece 898 sayfalık bu iki ciltlik eserde, her bir sayfanın ortalama 

kelime sayısı tarafımdan 197 olarak tespit edilmiştir. Bunu 898 

rakamla çarptığımızda ortaya çıkan rakam 176.906’dır. 

Millî Kimlikle ilgili olarak kullanılmış kavram ve terimlerin sayısı 

da 1.367’dir. Bu miktarı toplam kelime sayısı ile oranlandığında 

%8’i oluşturur. Dolayısıyla Millî Mücadele’nin hareket noktasının; 

artık kaybolmaya yüz tutmuş, dört tarafından kuşatılmış tarihten silinmeye 

karar verilmiş olan bir milletin ancak millî kimliğini koruma, 

kollama ve geliştirme sonucu ayakta kalabileceğindeki kararın 

daha işin başındayken verildiğinin de bir göstergesi olarak neler olduğuna 

bir bakalım. Ama dediğim gibi ben burada bir deneme niteliğinde 

olmak üzere yaptığım tespiti; büyük hocalarımızın bu konudaki 

dikkatlerine, bunlara dayalı analizlerine bir başlangıç olarak 

değerlendirmeleri için arz ediyorum. Bu kavramlar tespitime göre

ATATÜRK’ÜN BÜYÜK NUTUK’UNDA GEÇEN MİLLİ KİMLİKLE İLGİLİ KAVRAM, 

TERİM VE SÖZ ÖBEKLERİNİN ANALİZİ 

ki, bu bir mantığa dayalı olarak sıralanmıştır; “Millî amaç” her işin 

başında bir amaç var. Büyük Nutuk’ta 60 kere kullanılmış. Bu “millî 

amacı” ne doğuruyor? “Millî irade” doğuruyor. 25 kere tekrarlanmış. 

Bu “millî irade” ancak bir teşkilat haline gelirse iş görebilir. 45 

kere kullanılmış. Bunun dayandığı kuvvet nedir? Mustafa Kemal 

Hazretlerinin çok sevdiği “Kuvay-i Millîye”, millî kuvvet, millî güç 

97 kere tekrarlanmış. Peki ne olacak. Fikir planında mı kalacak? Hayır. 

Bir harekata dönüşecek. Harekete değil. 48 kere tekrarlanmış. 

Bu yapılan mücadelenin adı nedir? “Millî Mücadele” 40 yerde 

geçiyor. Bunu kim yapacak? Birazdan Mustafa Kemal’in ne anladığını 

kendi sözlerinden ifadeye çalışacağım. Millî ordu 30 yerde 

tekrarlanmış. Niye yapacak bu mücadeleyi? Vatan kurtulsun diye 

yapacak. Elinden alınmaya çalışılan, büyük bir bölümü alınmış ve 

mevcut idare tarafından tescil edilmiş olan bu vatanın kurtarılması 

için yapılacak. 110 yerde tekrarlanıyor. 

Bu mücadeleyi kim yapacak? Biliyorsunuz “millî mücadele” 

“milletleşme” mücadelesidir. Bir toplumdan, birilerine göre de “ümmetten” 

hatta biraz daha eskilere giderseniz, sosyoloji ile meşgul 

olanlar bunu çok iyi bilirler. Topluluktan topluma, toplumdan millete 

geçiş. Millet kavramı 277 defa tekrarlanır. Bunun söylemek istediği 

şu: Mille olursanız yaşarsını. Millet olmanın da şartları vardır. 

Bunu hepimiz biliyoruz. Peki bu millete bu vatanın kurtarılması için 

kim öncülük edecek? Şeçilmişler. “Heyet-i Temsiliye” yani milleti 

temsil eden kişiler 98 yerde tekrarlanır. 

Heyet-i Temsiliye’den biraz daha zaman geçince bunun yerini, 

“Millî Meclis” alıyor ve 25 yerde kullanılıyor. Bu seçilmişlerin ortak 

karakterleri vardır. Başta Mustafa Kemal’in “Hürriyet ve istiklal benim 

karakterimdir.” dediği gibi 74 yerde “istiklal” ifadesi kullanılır. 

Peki “İstiklâl-i Tamme” yani “Tam istiklal/Tam Bağımsızlık”. Bütün 

yönleriyle sahip olunan hür ve bağımsız bir millet ve bu milletin 

kurduğu bir devlet anlayışıdır benimsenen. Onun hangi unsurlardan 

oluştuğunu biraz sonra kendi ifadesi ile arz edeceğim. 

“Müdafa-i Hukuk” her şeyin meşru zeminlerde yürütülmesi ilkesi 

18 yerde, bir adım daha atıyoruz “Türkiye Büyük Millet Meclisi”, 

“Meclis-i Ali” 185 defa tekrarlanıyor. 

Bu Türkiye Büyük Millet Meclisi yani milleti temsil eden, mil- 

85

86 


leti kurtuluşa götürecek olan meclis, nasıl bir siyaset takip edecek? 

“Millî siyaset” 21 yerde tekrarlanmış. Millî siyasetten kastedilen, 

“millî menfaatlerin korunması” anlamında kullanılan bu kavram 

12 yerde geçiyor. Bu sorumluluğu yerine getirecek teşkilatın adı da 

“Millî Devlet” yani “Türkiye Cumhuriyeti Devleti” adıyla Dünya 

tarihinde geçmişine yakışır bir unvanla yerini alıyor.. Çok şükür adı 

böylesine sağlam temeller üzerine oturmuş ve adı konulmakla eş zamanlı 

olarak hür ve bağımsız devletler listesinde yerini almış olan 

bir devletin vatandaşı olmak, bunun hizmetinde bulunmak gururu 

bizim yaşama sebebimizdir. Şimdi çok kısa olarak millî kimlikle ilgili 

olarak titizlikle seçtiğimiz ve şüphesiz, belki eksikleri de olan bu 

kavramlardan, (Gazi Mustafa Kemal Hazretleri ne anlıyordu? Yine 

O’na ait bir özel idrakle ifade edilmiş olan söz konusu ana kaynaktan 

sayfa, sayfa size aktarayım. 

“Millî amaç”; Gazi hazretlerine göre “millî amaç” şudur. 

Tam istiklale sahip, hür demokratik, millî kültürü muasır medeniyet 

seviyesini kazanıp üstüne çıkarılmış konumda olan Türkiye 

Cumhuriyeti’nin; kurulması, geliştirilmesi, yaşatılması millî amaçtır.” 

“Millî irade”; Burada şahsen çok etkilendiğim iki kavram vardır. 

Her durumda, her seviyedeki güç karşısında DAYANIKLILIK, 

hangi seviyede olursa olsun görevde KUSURSUZLUK. “Millî irade” 

bu iki kavram etrafında oluşuyor. “Millî mücadele” ye vücut 

veren şuurun nihai hedefi; “kayıtsız, şartsız bağımsız yeni bir Türk 

devletinin kurulmasıdır.” “Kuvay-i Millîye”, “Teşkilat-ı Millîye” 

“Harekat-ı Millîye” kavramları, ortak olarak milletin bağımsızlığını, 

vatanın istiklalini, yine milletin azim ve kararının kurtaracağına olan 

inanca dayanıyor. Buradan besleniyor. Millî ordu 30 yerde kullanılıyor. 

Halktan ayrı, halktan kopuk, halkın üstünde, dışında değil. Gazi 

Mustafa Kemal’e göre “millî teşkilat” kadrosu içindedir. Onun ruh 

esasını teşkil eden ise Türk halkıdır. İstiklâli tam kavramından (Gazi 

Hazretlerinin anladığı ;vatanın ve milletin siyasi, malî, iktisadî, adlî, 

askerî, kültürel ve benzer konularda tam bağımsızlık ve serbestliğin 

millî hayatımıza SÜREKLİ OLARAK HÂKİM OLMASIDIR 

Benim için bir tek hedef vardır. Cumhuriyet hedefi. Yani halkın 

kendisini hiç kimseden emir ve kumanda almadan denetlemesi.

ATATÜRK’ÜN BÜYÜK NUTUK’UNDA GEÇEN MİLLİ KİMLİKLE İLGİLİ KAVRAM, 

TERİM VE SÖZ ÖBEKLERİNİN ANALİZİ 

Vatan ne peki? Bu günlerde beni en az benim kadar hepinizi rahatsız 

eden bir harita ve 19 meselesinin koruyucularını, kullanıcılarını, 

fikir babalarını vazgeçmeye çağırıyorum. BU HAM HAYALLER- 

DEN. Vatan hiçbir kayıt ve şart altında ayrılık kabul etmez bir kütledir. 

Vatanın tarifi budur. Gazi Mustafa Kemal’e göre. O’nun yolunda 

olduğunu her fırsatta tekrarlayan değişik konum, kuşak, makam ve 

mevkidekilere göre Türk Vatanının tanımı, konumu budur ve değişmeyecektir. 

Peki bütün bu hizmetleri “millî kimlikle” ilgili bu kavramları 

kim geliştirecek? Halk. MO’nun bir tavsiyesi bana göre değişmez 

bir emri var. Bu emir Nutuk’un ikinci cildinin 607 sayfasında yer 

alıyor. “Muhterem milletime şunu tavsiye ederim ki; sinesinde yetişerek 

başının üstüne kadar çıkaracağı adamları, yöneticileri (her 

seviyedeki temsilcileri kastediyor) kanındaki, vicdanındaki öz cevheri 

çok iyi incelemek dikkatinden biran vazgeçmesin”. Duvarlara 

yazılmış şapkamızı çıkarıp selamladığımız Atamızın sözleri arasına 

bir çok sözler de yazılsa iyi olur. 

Peki mirasa kim sahip oldu? Bu mirasın sahibi bu günde var mı? 

Elbette var. Büyük Ata’mızı Rahmet-i Rahmana uğurladığımız 

1938’in 10 Kasımından sonra bu Millet az badirelerle karşılaşmadı. 

İkinci Dünya Savaşı’nın en çetin, en dayanılmaz zorluklarına katlanmak 

için en kutsal saydığı mekanları Camileri cephe değiştiren askerlerine 

verdi. Tekalüf-i millîyeye ihtiyaç kalmadan iki defa askerlik 

yaptı. Ekmeğini karneyle aldı, yarasını kocakarı ilaçlarıyla sardı. 

Ama dimdik durmayı başardı. 20. yüzyılın ikinci yarısında insanlık 

ideali. uğruna, öz vatanından kilometrelerce uzakta kan döktü. Tarihe 

yeniden kendi imzasını attı. Yeni destanlara konu oldu. Aynı asrın 

üçüncü çeyreğinde Yavru Vatan için şehitler verdi. GİZLİ, AÇIK 

sayısız düşmanlara, onların hainane tavırlarına karşı yılmaz tavırlar 

sergiledi. Bu da yetmezmiş gibi, şimdilerde de; tarihini, ekmeğini, 

emeğini paylaştıklarının içinden çıkan bir avuç kandırılmış sırtlan 

kümeleriyle yiğitçe boğuşuyor. Şehit oluyor, gazi oluyor. Bir evladını 

Cennete uğurlarken UĞRUNA ŞEHİT VERİLEN ŞANLI BAY- 

RAĞINA SARILIP, VATAN SAĞ OLSUN BİR EVLADIM DAHA 

VAR DİYE DEVLETİNE SAHİP ÇIKIYOR. Bu insanlar “Atatürk” 

87

88 


adlı babanın özbeöz mirasçısıdırlar. Kimliklerinde bu kutsal mirası 

redde yönelen DNA’lardan eser de yoktur 

Atatürk’ün mirasına Türk milleti sahip çıkıyor. 

Birlikle, dirlikle, iz’an ve en mühimi irfanla... 

Hepinizi saygıyla selamlıyorum.

ATATÜRK’ÜN YARATTIĞI NAHÇIVAN: 

DOSTLUK KÖPRÜSÜ DEVLETİ 

Prof. Dr. İsmail HACIYEV* 

Prof. Dr. Ebülfez AMANOĞLU* 

Belli olduğu gibi I. Cihan Savaşı’ndan sonra, özellikle 1918- 

1921 yılları arasında büyük devletler arasında dünya haritasını yeniden 

çizmek teşebbüsleri ortaya çıkmıştı. Bununla ilgili olarak 

bu dönemde Güney Kafkasyada da bir takım gelişmeler meydana 

gelmişdi. Bu yıllarda stratejik bir mekan durumunda olan Nahçıvan 

bölgesi olayların odak noktasına dönüşmüştü. İngiltere, Amerika ve 

Rusya her vechle yeni kurulacak Ermenistan devletinin bu bölgede 

çoğunluk Türk ahaliden oluşmasına rağmen egemenliğini sağlamaya 

gayret ediyorlardı. İlk zamanlar Osmanlı Devleti, 1919 yılından 

itibaren ise temelleri yenice atılmağa başlanan Atatürk Türkiyesi 

bölge ahalisinin düşmandan korunmasına, onun güvenliğinin sağlanmasına 

çaba göstermiştir. 1918 yılında Nahçıvan bölgesini ermeni 

işgalinden kurtaran muzaffer Türk Ordusu 1920-1921 yıllarında 

da bilhassa ulu önder Atatürk’ün talimatları doğrultusunda bölgede 

Türk birlikleri yerleşdirilmiş, hain ermeni kuvvetlerinin bölgeye sokulmasına 

müsaade edilmemiştir. Bütün bunlara rağmen Ermeniler 

Türkiyenin Azerbaycan ve bilhassa Orta Asya ile bağlantısını sağlayan 

yegane koridoru kapatmak işin her türlü yöntemlere baş vururlardı. 

Bu amaçla Ermenilerin istekleri üzerine 1919 yılında bölgede 

önce İngilizler hâkim olmuş, sonra Amerikan valiliği oluşturulmuştu. 

Bu durumda Ermenistan’ı geri adım atmaya mecbur etmek için 

en elverişli yer Nahçıvan idi. Hem de bu bölgenin İran’a yakın olması 

Ermenistan’ı tehdid ediyordu. Kazım Karabekir Paşa’nın 3 Mayıs 

* Nahçıvan Devlet Üniversitesi Öğretim Üyesi

90 

İSMAİL HACIYEV EBÜLFEZ AMANOĞLU 

1919 tarihinde Erzurum’a gelerek V. Ordu Komutanlığı’nı üstlenmesi 

ile Nahçıvan siyaseti ana hatlarıyla belli olmaya başladı. Bu 

nedenle 1919 yılı 19 Mayıs gecesi Mustafa Kemal Paşa’nın bilgisi 

dahilinde Kazım Karabekir Paşa’nın talimatı ile Halil Bey komutasında 

küçük bir grup Nahçıvan’a ulaştı. Bu grup uzun süre Nahçıvan 

ahalisinin ermeni saldırılarına direnmesini sağladı. 

Millî Mücadele liderleri Mustafa Kemal Paşa ve onun sadık ve 

güvenilir meslektaşı Kazım Karabekir Paşa, Nahçıvan bölgesinin 

stratejik önemini çok iyi anlıyorlardı. Bölgeyi çok yakından tanıyan, 

Ermenilerin Müslüman Türk ahaliye yapacağı mezalimi ve Türkiye 

tarafına vereceği zararı iyice anlayan Kazım Karabekir Paşa’ya göre 

Nahçıvan doğunun kapısı olduğundan dolayı onu elde tutmak zaruri 

idi. Erzurum kongresinden sonra binbaşı Veysel Beyle II. Tümen 

komutanı Cavid Bey’e gönderdiyi mektupta paşa şöyle yazıyordu: 

Her taraftan mahsur bir haldeyiz, yalnız Azerbaycan’a açık Nahçıvan 

penceresi vardır, onun kapanmamasını istiyorum. 1 Kazım Karabekir 

Paşa, Azerbaycan’a ve bilhassa Orta Asya Türk Dünyası’na 

açılan yegane koridor sayılan ve ahalisinin çoğunluğunu Türklerin 

oluşturduğu Nahçıvan bölgesinin önemini önceden fark etmiş ve bu 

bölgede yerli ahaliden gönüllüler alayı oluşturmuştu. Mustafa Kemal 

Paşa, Nahçıvan’daki gelişmeler hakkında bilgi alıyor ve onları 

tahlil ediyordu. 2 

Nahçıvan bölgesinde oturan Türklere yapılan saldırılar 15. Ordu 

Komutanlığı tarafından hemen temsilciler heyetine bildirilmiş ve 

Mustafa Kemal Paşa da 22 ve 28 Mart 1920 tarihlerinde durumu 

dünya devletleri karşısında protesto etmişti. 3 Ermeni saldırılarının 

yoğunlaşması nedeniyle durumun kritik olmasından dolayı ve 

Nahçıvanlıların askerî yardım çağrıları üzerine aynı yılın Temmuz 

ayı başlarında Nahçıvan’a Binbaşı Ali Demir Bey komutasında bir 

Türk müfrezesi gönderildi. 23 Nisan 1920’de Türkiye Büyük Millet 

Meclisi’nin açılması ve Azerbaycan’da bolşeviklerin hâkimiyeti ele 

geçirmesi, Kızıl Ordu’nun da gelmesi, şübhesiz, Türk-Sovyet mü- 

1 Veysel Ünüvar, İstiklal Müharibesinde Bolşeviklerle 8 Ay (1920-192l), İs- 

tanbul, 1948, s.4. 

2 M.K.Atatürk, Söylev ve Demeçler,.III.cilt.İstanbul.l967, s.l018. 

3 Atatürkün Telgraf ve Beyannameleri, IV.cilt, Ankara, 1991, s.281.

ATATÜRK’ÜN YARATTIĞI NAHÇIVAN: DOSTLUK KÖPRÜSÜ DEVLETİ 

nasibetlerinin de dönüş noktasını teşkil etmişti. TBMM’nin başkanı 

Mustafa Kemal Paşa Sovyet Rusyası hükûmetine ilk resmi teklif 

hazırlamış ve yerine getirilmesini Kazım Karabekir Paşa’ya havale 

etmişti. Ama Bakü’ye gitmek için daha elverişli olan Batum yolu 

tehlikeli ve kapalı olduğundan Kazım Karabekir Paşa bu evrakları 

Nahçıvan yolu ile Azerbaycan’a göndermek için gerekli tedbirleri 

aldı. Bu görevi yerine getirmek amacıyla 11. Tümen karargah reisi 

Veysel Bey ile Kamil Bey ve Celal Bey 1920 yılı Mayıs ayının 

altısında Beyazıt’tan çıkarak Nahçıvan üzerinden geçmek suretiyle 

Bakü’ye yola düştüler. Ancak yolda iken aldıkları emre esasen 

Veysel Bey Nahçıvan’da kaldı, Kamil ve Celal Bey ise yola davam 

ettiler. Binbaşı Veysel Ünüvar bu devirden itibaren bir müddet kendi 

Türk-Sovyet münasibetlerinin kurulmasında mühüm bir köprü rolünü 

oynayan Nahçıvan diyarı ile bağlamıştır. Bu bölge Ermenistan’a 

karşı askerî üstünlüğün temin edilmesi bakımından büyük bir strateji 

önem taşıdığından ve Azerbaycan’a açılan yegane Türk koridoru 

olduğundan daha 1918 yılında Türkiye ve Azerbaycan hâkim çevrelerinin 

dikkatini çekmişti Nahçıvan sanki yeni bir misyon yerine 

yetirmeyi taahüt etmişti. 

Kazım Karabekir Paşa, bölgenin Ermeni nezaretinden çıkması 

ve Azerbaycan’a bağlanması için Bolşeviklerle ilişkilerin genişlendirilmesini 

çok mühüm sayıyordu. Kazım Karabekir Paşa 16 Temmuz 

tarihli telgrafı ile Nahçıvan’daki Türk müfrezesinin müfettişi olan 

Veysel Bey’e yazmıştı ki, Bolşeviklerle samimi münasibet kurulmasına 

özel olarak önem versinler. Bolşeviklerle yakın alaka o zaman 

yardıma ihtiyacı olan Türkiye Cumhuriyeti için çok önemli idi. İlk 

vakitler bölgede Türk Ordusu’nun müfettişi sıfatıyla bulunan binbaşı 

Veysel Bey Temmuz ayının başlarında Nahçıvan’daki bolşevik kuvvetlerinin 

ve yerli ahalinin davetiyle Ermeni baskınlarını önlemek 

için büyük bir müfreze ile Şahtahtı mıntıkasından Aras nehrini geçerek 

bölgeye geldi. Ekim ayında ise Veysel Bey yeni yaratılan Nahçıvan 

Askeri Savunma Komitesi’nin başkanı görevine atandı. 1920 

yılının sonlarından başlayarak Bolşevikler, Ermenistan’da Sovyet 

hâkimiyetini kurduktan sonra Nahçıvan’ı Ermenistan’ın terkibine 

vermek fikrine düştüler ve Nahçıvan askerî devrim komitesi başkanı 

Velibeyov’un yardımıyla bölgenin statüsünü değiştirmek için 

faaliyete geçtiler. Bu süreçte ahalini sakinleştirmek için Nahçıvan’a 

91

92 


gelmiş Behbud Bey Şahtahtinski Velibeyov’u yarıtmaz faaliyyetine 

göre Askerî Devrim Komitesinin başkanı görevinden aldığını ilan 

etmiş ve Nahçıvan ahalisine hitaben demişti ki, siz toprağınızla beraber 

kendi mustakilliyinizi ister isenizse, burada güvenebileceğiniz 

yegane kuvvet Türkiye askerleridir. Halk ise bu askerler etrafında 

sıkı bir şekilde birleşmelidir. Sizin mustakilliyinizi ve topraklarınızı 

ancak onlar koruyacak ve bu ağır felaketlerden kurtaracaktır. 

Veysel Bey’in yürüttüğü siyasi faaliyet sayesinde bölgenin arazi 

bütünlüğü korundu ve bu çizgi 1921 yılı Moskova Antlaşmasının 

uygun şartlarla imzalanmasına zemin hazırladı. 

Burada bir paratez açarak belirtelim ki, bu görkemli serkerde 

bölgede çalıştığı müddetçe günlük yazmış ve hadiseleri, gözlemlerini 

o günlükte kayd etmiş ve bu kayıtlar esasında bu hadiselerin 

üzerinden bir kaç yıl geçdikten sonra hatıralarını kaleme almaya 

karar vermiş ve böylece binbaşıVeysel Ünüvarın “İstiklal Harbinde 

bolşeviklerle sekiz ay (1920-1921)” adlı kitap meydana çıkmıştır. 

Kitab 1948 yılında İstanbulda yayınlanmıştır. Dikkati çeken hususlardan 

biri de budur ki, müellif kitabının ön kapağında4 Nahçıvan 

Came mescidinin Andranikın Taşnak çeteleri tarafından minaresinin 

top mermisiyle vurulmuş (ressamımız Behruz Kengerli’nin resmi) 

resmini vermiştir. Şunu da belirtelim ki, bölgenin tarihi bakımından 

önemli bir kaynak niteliği taşıyan Veysel Ünüvar’ın söz konusu kitabı 

bu günlerde tarafımızdan Azerbaycan Türkçesine aktarılmış ve 

ulu önder Mustafa Kemal Atatürk’ün 125. doğum yılına armağan 

olarak onun yarattığı Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’nde başkonsul 

İsmail Sefa Yüceer’in maddi desteği ile basılmıştır. 

1920 yılının sonbaharında Nahçıvan bölgesinde iç durum karışık 

olarak kalmakta, bu konuda tartışmalar gittikçe büyümekte, 

konu uluslararası nitelik taşımağa başlamakta idi. Nahçıvan konusu 

da bu devirde yürütülen Rusya-Ermenistan ve Türkiye-Ermenistan 

görüşmelerinde ve onlar arasında yapılan anlaşmalarda önemli 

yer tutuyordu. Türkiye ile Ermenistan’ın Taşnak hükûmeti arasında 

yapılan Gümrü anlaşmasının (2 Aralık 1920) 2. ve 12. maddeleri 

Nahçıvan bölgesi ile ilgili idi. Bu bölge ile bağlantısı olan taraflar 

4 General Veysel Ünüvar, Nahçıvan: Telatüm ve burulğanlar (1920-1921), 

Nahçıvan, 2006.

ATATÜRK’ÜN YARATTIĞI NAHÇIVAN: DOSTLUK KÖPRÜSÜ DEVLETİ 93 

aşağıdaki şekilde anlaşmışlardır: Ermenistan Kükü Dağı, Hemesur 

Dağı, Kurtkulak Köyü, Saat Dağı, Arpaçay Evleri, Kamerli Dağı, 

Saraybulak dağları, Ağrı (Ararat) istasyonu, Araz Çayı yakınlığındaki 

Aşağı Karasu’nun döküldüğü yerden geçen şeridin güneyindeki 

-Nahçıvan, Şahtahtı, Şerur- araziye daha sonra referandumla tayin 

olunacak idari şekline ve bu idarenin kapsayacağı topraklara karışmayacak. 

Şimdiki arazide geçici olarak Türkiyenin himayesinde 

yerli idare yaratılacaktır. 5 

Gümrü Anlaşmasını Mustafa Kemal Paşa yeni Türkiye 

Cumhuriyeti’nin kurulması yolunda büyük siyasi zafer olarak değerlendirmiş 

ve bu zafer münasibetiyle Kazım Karabekir Paşa’yı ve 

heyet üyeleri olan Erzurum Valisi Hamit Bey’i ve Erzurum milletvekili 

Süleyman Necati Bey’i tebrik etmiştir. 1920 yılı 3 Aralık tarihinde 

Cavit Bey Nahçıvan’daki Türk askerî müfrezesi komutanlığına 

Gümrü Anlaşmasına göre Nahçıvan’ın hangi statüye sahip olduğunu 

bildirdi. 21 Şubat 1921 tarihinde Ordubat kazası devrim komitesi reisinin 

müfreze komutanına mektubunda yazılmıştı: “Telgrafı sevinçle 

okuduk. Bu telgraf yıldırım hızıyla tüm kazaya yayıldı, ahaliyi 

sevindirdi. Taşnak adını bundan sonra duymamak umuduyla büyük 

Türkiye’nin himayesinde yaşamak saadetine ulaşmış halkımız bu 

sevinci Ordubat kazasında coşku ile karşıladı. Mazlum milletimizin 

saadeti ve rifahı için inkilab silahına sarılmış büyük ve kahraman 

Türk İnkılap ordusunun gücünün artmasını Cenab-ı Haktan dilemek 

amacıyla bütün ahali camilere toplanır, törenler düzeniliyor, dualar 

okuyordular. Bundan dolayı sizi tebrik edir ve sizin vasıtanızla ahalimizin 

samimi tebriklerini Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne ve ordu 

komutanlığına bildiriyoruz”. 6 

Türkiye ile Sovyet Rusyasının yaklaşması, karşılıklı ilişkilerin 

geliştirilmesi bu iki devlet arasında görüşmeler, anlaşmalar yapılmasını 

zaruri etti. Bu amaçla Moskova’ya bir heyet gönderildi. 

Atatürk’ün ricası üzerine Sovyet Rusyası Hükûmeti ile görüşmeler 

yapmak için giden Türk temsil heyetini düşündüren en önemli sorunlardan 

biri Nahçıvan meselesi idi. Türkiye’nin bu meseleye öze- 

5 Soysal İsmail, Tarihçeleri ve Açıklamaları ile Birlikte Türkiye’nin Siyasi 

Anlaşmaları, I.cilt (1920-1945), Ankara, 1989, s. 19.23. 

6 Dipnot: İbrahim Atnurun adı geçen eserinden alınmıştır, s.393.

94 


likle önem vermesi stratejik ve geopolitik faktörlerin yanısıra, hem 

de Nahçıvan’ın Türkiye-Azerbaycan ilişkilerinde en yakın mesafede 

yegane nokta olması ile ilgiliydi. Mustafa Kemal Paşa, Yusuf Kemal 

Bey’e Nahçıvan’ın Türk kapısı olduğunu hatırlatmış ve buna göre 

hareket edilmesini istemişti. 7 Yusuf Kemal’in “Paşam! Ruslar Nahçıvan 

üzerinde ısrar ederlerse ne yapalım”-sorusuna Mustafa Kemal 

Paşa: “Nahçıvan Türk kapısıdır, bu hususu nazar-i itibara alarak 

onun mevcudiyyetini korumak için elinizden geleni yapınız”- cevabını 

vermişti. 

Moskova Anlaşması görüşmelerine katılan temsilcilerin hatıralarından 

belli oluyor ki, Nahçıvan konusu ile ilgili müzakereler, tartışmalar 

bir hayli uzamıştır. 

Hatta Stalin’in “Nahçıvan üzerinde ne için bu kadar ısrar ediyorsunuz?” 

sorusuna da “Orası Türk kapısı, ondan.” cevabı verilmiştir. 

Türkiye ile Rusya arasında yapılan görüşmelerde Nahçıvan’ın 

kaderi her zaman Türk temsilciler heyetinin dikkatinde olmuş ve 

Moskova Anlaşmasının (16 Mart 1921) 3. maddesinin eki ile Nahçıvan 

vilayeti arazisinde Azerbaycan’ın himayesinde bu himayeyi 

Azerbaycan’ın hiç bir devlete bırakmaması koşulu ile Nahçıvan 

Özerk Cumhuriyeti oluşturulması karara bağlandı. Göründüğü üzere 

burada en önemli husus Nahçıvan meselesinde Azerbaycan’ın himaye 

hakkının bir üçüncü devlete bırakılmaması idi. 

Türkiye temsil heyetinin ciddi çabaları sonucunda Moskova 

görüşmelerinde Azerbaycan’ın arazi bütünlüğü kısmen de olsa korunmuş, 

Nahçıvan’ın Azerbaycan’a bağlı özerk bölge teşkil etmesi 

konusunda anlaşmaya varılmıştı. 

Böylece mimarı büyük Atatürk olan Moskova Anlaşması ile Nahçıvan 

meselesi adil çözümünü buldu. Türk temsil heyeti Ankara’ya 

döndüğü zaman Atatürk’e hitaben “Nahçıvan üzerinde elden geleni 

yaptık” diye söylediklerinde o “Kapımız mevcudiyetini muhafaza 

edir, bizim için önemli olan budur.” diye cevap vermişti. 

Moskova Anlaşmasından sonra Türkiye Nahçıvan’ın statüsünü 

bölge ülkelerine kabul ettirmek için çaba gösteriyordu. Bu amaçla 

7 Mustafa Kemal Paşa, “Nahçıvan Türk kapısıdır.” Türk Dünyası Tarih Dergisi, 

No: 64, s.5-6.


Türkiye Güney Kafkasya cumhuriyetleri ile anlaşma yaptı. Kars anlaşması 

sonucunda Türkiye ile onlar arasındaki arazi sorunları halledilmiş 

ve iyi komşuluk munasibetlerinin temeli atılmıştı. 8 

Kars Anlaşmasında Nahçıvan’la ilgili önemli bir madde yer aldı. 

Türkiye Hükûmeti Azerbaycan ve Ermenistan Sovyet Hükûmetleri 

böyle bir ortak fikre geldiler ki, bu anlaşmanın 5. maddesi ve 3. 

ekinin tespit ettiği, belirlediği sınırlar içerisinde Nahçıvan bölgesi 

Azerbaycan’ın himayesinde özerk bir arazi oluşturmuş olsun. 9 

Bu anlaşmayla Nahçıvan’ın sınırları çizildi.Ayrıca anlaşmanın 

fevkalade derecede önemi ondan ibarettir ki, Ermenistan Nahçıvan’ı 

Azerbaycan toprağı olarak kabul etmiştir. Böylelike, 1918 yılından 

başlayarak Nahçıvan bölgesini gasp etmek niyetinde olan Ermenistan 

Mustafa Kemal Atatürk’ün akıllı diplomasisi sonucunda Moskova 

ve Kars Anlaşmaları vesilesiyle Nahçıvan’ın Azerbaycan toprağı 

olduğunu itiraf etmek zorunda kalmıştır. 

Yusuf Kemal Bey’in belirttiğine göre Nahçıvan Müsalümanları 

bir kere daha soykırıma maruz kalarsa o zaman Türk Ordusu’nun 

buna seyirci kalmayacağı resmî olarak belgelenmiştir. 

Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’nin yaratılmasında büyük önem 

taşıyan Moskova ve Kars Anlaşmaları Atatürk’ün gerçekçi diplomasisinin 

bir sonucu ve bu diplomasinin başarısı olarak ortaya çıkmıştır. 

Söz konusu antlaşmalara göre eski Türk Oğuz Yurdu olan Nahçıvan 

Azerbaycan’ın sınırları içerisinde kalmayı başarmıştır. Hatta 1924 

yılında Azerbaycan’a bağlı Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’nin teşkili 

de uluslararası anlaşmalar sayesinde mümkün olmuştur. Ulu önderin 

baskı ve ısrarları sonucunda Türkiye hatta bölgeyi Ermenistan’a 

kaptırmak isteyen o dönemdeki bazı Azerbaycan bolşeviklerinin 

de teşebbüslerini önleyerek bölgeye ancak Azerbaycan terkibinde 

özerk arazi statüsünün verilmesi işini başarmıştır. Ayrıca Moskova 

ve Kars Antlaşmalarında bu özerk bölgenin sınırları tespit edilmiş, 

antlaşmayı imzalayan devletler tarafından Türkiye’nin bölge üzerinde 

garantörlüğü resmen ve yazılı olarak kabul edilmiştir. Bu yolla 

geçici de olsa Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti Ermenilerin arazi iddi- 

8 Musa Kasımov, Harici Devletler ve Azerbaycan, Bakü, 1998, s. l76 

9 İsmail Hacıyev, Mustafa Kemal Atatürk ve Nahçıvan, V. Uluslararsı Atatürk 

kongresi, 8-12 Aralık 2003, Ankara, 2005, s.ll33.

96 


alarından korunabilmiştir. Ama Sovyetler Birliği döneminde Ermenilerin 

sık sık birleştirme iddiaları bu Kars Antlaşması’nı delememiş, 

çiğneyebilmemiştir. Atatürk’ün yarattığı Nahçıvan Özerk arazi 

statüsü hakkında Kars Anlaşmasının önemine değinen seçkin devlet 

adamı Haydar Aliyev demiştir: “Nahçıvanın statüsünü muhafıza etmek 

için Türkiye Cumhuriyeti’nin imzaladığı Kars Antlaşması’nın 

büyük rolü olmuştur. Nahçıvan toprak bakımından Azerbaycan’dan 

ayrı düştüğüne göre Nahçıvan’ın bütünlüğünü, güvenliğini, devletciliğini, 

özerkliğini gelecekte de sağlamak için Kars Antlaşması bizim 

için çok büyük ve emsalsiz belge, kaynaktır” 10 . 

Şunu da belirtelim ki, 1990 yılı başlarında Sovyet hâkimiyeti 

yıkıldığı zaman Ermenilerin senarisi esasında Nahçıvan Özerk 

Cumhuriyeti’nin İran İslam Cumhuriyeti ile olan sınırı Sovyet 

KGB’sinin teşviki ile yerli ahali tarafından dağıtıldı. Bundan az sonra 

aynı yılın 20 Ocak tarihinde, yani Bakü’de işgalci Moskova kuvvetleri 

silahsız ahaliyi katliam yaparken bununla eşzamanlı olarak 

Ermenistan kuvvetleri silahsız Nahçıvan ahalisi üzerine saldırıya 

geçti. İran hududu açık olduğundan Ermeniler ahali arasında panik 

yaydılar, onları İran sınırını geçmeye teşvik ettiler. Kahraman nahçıvanlılar 

bu tehditlerden korkmayarak 25 şehit verdi, ama hududları 

korudu, vatanı terk etmediler. Sovyet döneminde İranla Nahçıvan 

arasındaki hudud hattı Nahçıvan’da yerleşmiş hudud muhafıza kuvvetleri 

tarafından korunuyordu, Türkiye ile Nahçıvan arasındaki hudud 

ise Ermenistan’a bağlı hudut muhafıza komutanlığına ait idi. 

Bu nedenle İranla Nahçıvan arasındaki gümrük kapısı 1990 yılından 

faaliyete geçtiği halde, aynı şey Türkiye ile Nahçıvan arasında ancak 

1992 yılından itibaren gerçekleşebilmiştir. 1991 yılında Azerbaycan 

bağımsızlığına kavuştuktan sonra ulu önder Mustafa Kemal 

Atatürk’ün hayalleri gerçekleşmeye başlamıştır: Ulu Atatürk’ün yarattığı 

Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti dostluk köprüsü devletine dönüşmüştür. 

O zaman Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti ali meclis başkanı 

görevinde bulunan Haydar Aliyev, Ankara’ya gelmiş, başbakan Süleyman 

Demirel’le görüşmüş, Atatürk’ün mimarı olduğu Kars An- 

10 Haydar Aliyev’in Nahçıvan Özerk Cumhuriyetinin 75.kuruluş yıldönümü 

dolayısıyla düzenlenmiş toplantıda yaptığı konuşma, Azerbaycan gazetesi, 

Bakü, 14 Ekim 1999.


laşmasından bahis etmiş, Türkiye’nin Nahçıvan üzerinde söz hakkı 

olmasını gündeme getirmiş, garantörlüğünü hatırlatmış ve yardım 

istemiştir. Bu görüşmeden sonra Türkiye Nahçıvan’la daha yakından 

ilgilenmiş, 1992 yılı 28 Mayısında Iğdır ilinin Aralık ilçesinde 

Dilucu mıntıkasında Türkiye, Cumhuriyeti ve Azerbaycan arasında 

Hasret Köprüsü adlandırılan dostluk köprüsü hizmete açılmıştır. 

Açılış töreninde Türkiye Cumhuriyeti başbakanı Süleyman Demirel 

ve Azerbaycan cumhurbaşkanı liderimiz Haydar Aliyev birer konuşma 

yapmışlar. Böylece Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti Azerbaycan ve 

Orta Asya’yı birleştiren dostluk köprüsü devleti rolünü oynamaya 

başlamıştır. Bundan hemen sonra Ermenistan Nahçıvanı abluka altında 

tuttuğundan dolayı, onun Azerbaycan ile kara yolunu kestiğinden 

dolayı Türkiye kardaş cumhuriyet olarak Atatürk’ün vasiyetlerini 

yerine getirerek Nahçıvan bölgesine sahip çıktı, ona yardım etti. 

Kısa bir zaman içinde Nahçıvan Merkezde ölümsüz komutan Kazım 

Karabekir’in ismini taşıyan görkemli bir cami inşa edildi. Türkiye 

şimdi Nahçıvan’ın sosyo-ekonomik alt yapısının gelişmesinde katkı 

sağlamaktadır. Şu anda Türkiye’nin Emin Uçar inşaat şirketi bu 

bölgede çok sayıda okullar, hastaneler inşa etmiştir. Aynı zamanda 

Türkiye ile ortaklaşa havaalanı, Vayhır barajı inşa edilmiştir. 

Yüce Atatürk’ün sayesinde Ermenistan’ın işgalinden ve Ermeni 

mezaliminden kurtulan dostluk köprüsü devleti niteliğine sahip olan 

Nahçıvan bölgesinin devletçilik statüsünün temelleri yukarıda belirttiğimiz 

gibi daha 1920-1921 yıllarında Gümrü, Moskova ve Kars 

Antlaşmalarında atılmışdır. Bu unsurlar 1995 yılındaki 13 Ekim 

Azerbaycan Anayasası’nda da göze alınmış, Nahçıvan bölgesinin 

özerk devlet olması meselesine bakılmış ve bu olay resmen bir daha 

pekiştirilmiştir. 11 

Kısa süre içereisinde hasret köprüsünden eğitim, kültür ve okul 

köprüsüne bir yol açılır. Azerbaycan’ın başkenti Bakü’de atılan sağlam 

temeller yeni köprülere model olur. Nice yıllardır o köprülerden 

artık Dünya milletleri geçer. Bu eğitim ve kültür meşalesi artık her 

yerden görünmekte ve onun ateşi hiç sönmemektedir. 

Dünyanın dört bir tarafına yayılmış bu okulların öğrencileri her 

11 İsmail Hacıyev, Nahçıvan Muhtar Respublikası Azerbaycanın Millî Dövletçilik 

tarihinde Doktora tezinin özeti. Baku, 1999 s.6.

98 


yıl uluslararası Dünya ilmi olimpiyatlarında iştirak edirler, birinci, 

ikinci, üçüncü yer tutarak büyük başarı elde edirler. Bu Türk okullarının 

mezunlarının az kala yarısı Avrupa ve Amerika’nın muhtelif 

üniversitelerinde tahsillerini devam ettiriyorlar. En önemlisi de 

ondan ibarettir ki, bu mekteblerde eğitim faaliyeti ve ahlaki terbiye 

sağlam temeller üzerinde kurulmuş, o nedenle de bu tahsil kurumunun 

bütün mezunları dinine, diline ve vatanına bağlı insanlar 

olarak, gerçek vatandaş olarak yetişirler. Yeri gelmişken bir faktı belirtmek 

istiyorum ki, Azerbaycan çapında tahminli olarak söylersek 

14 Türk okulu faaliyet gösterir ve bunlardan üçü Nahçıvan Özerk 

Cumhuriyeti arazisindedir. Sevindirici haldır ki, Nahçıvan Merkezdeki 

Türk lisesi 2005 yılı üniversite giriş sınavları sonuçlarına göre 

Azerbaycan’ın 4550 okulu arasında üçüncü yer tutmuştur.

CUMHURİYET OLGUSUNUN ATATÜRK’ÜN 

KİŞİLİĞİNDE ERZURUM’DA ŞEKİLLENMESİ 

Yrd. Doç. Dr. Serpil SÜRMELİ* 

12 Mart 1918’de Ermeni işgali ve zulmünden kurtulan, Erzurum 

daha kurtuluşunun sene-i devriyesini dolduramadan Mondros 

Mütarekesi’nin 24. maddesi hükmüyle karşı karşıya kaldı. Bu hükümle 

ortaya çıkan durum, Ermenilere XIX.yy’ın sonlarından beri 

canlı tutulmaya çalışılan doğuda bir Ermeni Devleti kurma hayalini 

gerçekleştirme imkanı vermekteydi. Doğal olarak işgalin ağır tahribatını 

üzerinden atamamış bir şehir ve maddi manevi tüm değerleri 

acımasızca tüketilmiş bir halkın yaşadığı tecrübeler henüz hafızalarda 

tazeliğini korurken bu durum karşısında hissedilen endişe oldukça 

büyük ve sarsıcı olacaktı. Nitekim bir Erzurum aydını olan 

Süleyman Necati Bey’in mütareke metnini inceleyip 24. maddeye 

geldiğinde “Eyvah Vilayat-ı Şarkiye Ermenistan Oluyor” 1 sözleriyle 

tepki vermesi duyulan endişenin bir ifadesiydi. Ancak, Erzurum ve 

doğu vilayetleri kadar acı tecrübeler yaşamamış Anadolu için de tehlike 

ve duyulması gereken endişeler sözkonusuydu. 7. madde hükmüyle 

beliren bu tehlike, mütarekeden sonra gerçekleşen işgallerle 

açıkça ortaya konmuştu. 

Mütarekeyle birlikte devlet olma niteliğinden yoksun bırakılan 

ve siyasi bir güç olmaktan çıkan devlet ve idaresinin, teslimiyetçi 

bir politika izleyerek hayat hakkı elinden alınan millete sahip çık- 

* Atatürk Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Öğretim Üyesi, 

Erzurum/25240. 

1 Enver Konukçu, Selçuklulardan Cumhuriyete Erzurum, Ankara 1992, 

s.757; Asuman Demircioğlu, 1919-1923’de Süleyman Necati (Güneri) Bey, 

Erzurum 1992 (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), s.12-13.

100 

SERPİL SÜRMELİ 

maması, tehlikenin boyutunu ve duyulan endişeyi giderek artırmış 

ve millet kendi başının çaresine bakma arayışında varlığını binlerce 

yıllık ata yurdunda kanıtlama gayretine düşmüştür. Fakat ne yazık 

ki, topraklarına göz diken ve onu parçalama ve paylaşma mesaisi 

ile meşgul, işgal kuvvetleri nezdinde yapılan bu girişimler beyhude 

çabalar olarak kalmıştır. 

Bu durum karşısında öyleyse yapılması gereken “Türk ata yurduna 

ve Türk’ün bağımsızlığına saldıranlar kimler olursa olsun, onlara 

milletçe silahlı olarak karşı çıkmak ve savaşmaktı” 2 . Bu teşhisi 

ortaya koyan sözler, Türk milletinin kaderini değiştirecek ve millet 

olarak yeniden doğuşunu hazırlayacak gelişme ve değişimlerin 

mimarı Mustafa Kemal Paşa’ya aitti. O, “Türk milletinin onurlu ve 

şerefli bir millet olarak yaşaması temel ilkesinden”, Millet egemenliğine 

dayanan tam bağımsız, yeni bir Türk Devleti kurmak” 3 kararlılığıyla, 

Türk milletinin geleceğinde tarihi sorumluluk almaya hazır 

bir liderdi. Karakteri olarak tanımladığı hürriyet ve istiklal aşkını 

milletinin ve büyük ecdadının en kıymetli mirası olarak kabul eden 

ve yaşayabilmesinin kesinlikle bağımsız bir milletin evladı olarak 

kalmasına bağlı olduğunu 4 söyleyen Mustafa Kemal Paşa mensubu 

olduğu milletin hislerine tercüman olurken, bu ortak paylaşımdaki 

ruhu millî bir karakter olarak şahsında yansıtmaktaydı. 19 Mayıs 

1919’da Anadolu topraklarına adım atmasıyla bu millî ruh şahlanarak, 

zorlu ve onurlu bir millet mücadelesinden Cumhuriyet Türkiye’sine 

uzanan tarihi yolculukta bir şiar olacaktı. 

Millet egemenliğine dayanan tam bağımsız bir Türk devleti kurmak 

düşüncesi ve kararıyla yola çıkan, ancak bu kararın uygulamasını 

olaylardan yararlanarak, milletin duygu ve düşüncelerini hazırlamayı 

sağlamak için birtakım safhalara ayırmayı ve böylece adım 

adım amaca ulaşmayı hedefleyen Mustafa Kemal Paşa, önce ülkeyi 

dış saldırılardan kurtarmak için bir savaş bu başarıya ulaştıkça millî 

iradeye dayanan bir idare ve bu idarenin bütün ilke ve şekillerini 

2 Gazi Mustafa Kemal(Atatürk), Nutuk-Söylev, I, 2.Baskı, TTKB, Ankara, 

1986, s.21. 

3 Gazi Mustafa Kemal, Nutuk-Söylev, I, s.19. 

4 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, III, TTKB, Ankara, 1997, s.31.

CUMHURİYET OLGUSUNUN ATATÜRK’ÜN KİŞİLİĞİNDE ERZURUM’DA ŞEKİLLENMESİ 101 

safha safha gerçekleştirecek 5 bir irade örneği göstererek, başarıya da 

tabii ve kaçınılmaz bir tarihi seyir içinde ulaşılmasını sağlayacaktı. 

Yukarıda belirtildiği üzere tam bağımsız ve millet egemenliğine 

dayanan yeni bir Türk devleti kurmak yolunda alınan karar ve bu 

kararın uygulama safhaları fikri ve fiili olarak adından bahsetmeksizin 

Cumhuriyete doğru tarihi bir seyir gösterecektir. Mustafa Kemal 

Paşa’nın Samsun’a çıkışıyla başlayan ve onun bir ay gibi kısa bir 

süre içinde ivedilikle bu yolda attığı ilk adımlar bütün ordu birlikleriyle 

temas ve irtibatın sağlanması, milletin mümkün olduğu kadar 

aydınlatılıp uyarılması, millî teşkilatlanmanın yayılmasının sağlanması 

olurken, Amasya’da bir genelge halinde ortaya konan hükümler, 

bu tarihi seyirde aşılacak yolun ilk ışıklandırmasını yapmaktaydı. 

Buna göre yurdun bütünlüğü ve milletin istiklalinin tehlikede olduğu 

işareti verilerek başlangıç yapan genelge, tehlike unsurunu, İstanbul 

hükûmetinin üzerine aldığı sorumluluğu yerine getirememesi ve bu 

durumun milleti yokmuş gibi göstermesine bağlı olarak belirdiğine 

dikkat çekip çözümü kaynağına bıraktığını, milletin istiklalini yine 

milletin azim ve kararı kurtaracaktır maddesiyle ortaya koymakta, 

bunu da milletin durumunu ve davranışını göz önünde tutarak, haklarını 

dile getirip, her türlü etki ve denetimden uzak millî bir heyetin 

varlığının çok gerekli olduğu hükmüne bağlamaktaydı. 

Amasya Genelgesi’nde yer alan bu hükümlerin, her bir maddesi 

birbirini açan, tanımlayan ve çözümleyen ifadelerle, milleti saltanat 

idaresine karşı millî egemenlik ve vatan birliği yolunda birleşmeye 

davet eden bir ihtilal beyannamesiydi ve millî bir ihtilal hareketinde 

olması gereken esaslar bir program halinde millete sunulmaktaydı. 

Bu arada Erzurum, mütarekenin 24. maddesiyle ortaya çıkan 

tehlike ve yakın geçmişinde yaşadığı acı tecrübeler üzerine 3 Mart 

1919’da Vilayat-ı Şarkiye Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nin Erzurum 

şubesi kuruluşunu gerçekleştirmekte ve cemiyet, 9 Mart’ta ilk beyannamesini 

hazırlamış bulunmaktaydı. Bu beyannamede savaşın 

sonunda mağlubiyet nedeniyle Türk Milleti’nin meşru haklarına siyaset 

sahnesinde tecavüz edilmek istendiği, bu haksızlığın en büyüğünün 

doğu vilayetleri üzerinde yapılarak Ermenilerin hâkimiyet 

5 Gazi Mustafa Kemal, Nutuk-Söylev, I, s.21.

102 


hukuku iddialarına yol açtığını, oysa iddialarının aksine doğu vilayetlerinde 

nüfuslarının % 15’i geçmediğinin vurgulanarak, savaş 

esnasında Ermenilerin doğuda icra ettikleri faaliyet nedeniyle önceki 

hükûmetin tehcir uygulamasından Avrupa’nın Türk Milleti’ni 

sorumlu tuttuğunu, bunda milletin küçük bir mahcubiyet payı bile 

olmadığı ifadesiyle Vilayat-ı Şarkiye Cemiyeti’nin bu memleketteki 

tarihi ve millî hukuku koruyacağı ve memleketlerine dikilen ihtiras 

bakışlarının hükümsüz bırakılmasına çalışılacağı belirtilmekteydi 

6 . Fakat bu sırada yaşanan gelişmeler, bir taraftan Paris Barış 

Konferansı’nda Ermeni taleplerinin benimsenmesi ve Damat Ferit 

hükûmetinin doğu vilayetlerinden bir kısmını gözden çıkarıp Ermenilerle 

anlaşmaya çalışması 7 diğer taraftan tüm ülkede millî infiale 

yol açan İzmir’in işgali Erzurum ve Trabzon Müdafaa-i Hukuk Cemiyetlerini 

Erzurum’da bir vilayet kongresi toplamak üzere harekete 

geçirmişti. 17-25 Haziran 1919 tarihleri arasında toplanan kongre 

Ermeni saldırısı durumunda memleketi son ferdin ölümüne kadar 

savunmayı ve Osmanlı camiasından ayrılmamak için her türlü fedakarlığı 

göze almayı karar altına alırken, yine Trabzon Müdafaa-i 

Hukuk Cemiyeti ile birlikte bir Doğu Vilayetleri Kongresi toplamak 

üzere anlaşmış ve çalışmalara girişmişti. 

Mustafa Kemal Paşa’nın kongreye davet edilmesiyle de bundan 

sonra Erzurum, Amasya’da açıklanan Millî İhtilâl Programı’nın 

cumhuriyete giden yolda ivme kazandıran fikrî ve fiilî gelişimine 

sahne olmaya hazırlanacaktı. 

Kongreye davet edilmesi üzerine 3 Temmuz 1919’da Erzurum’a 

gelen Mustafa Kemal Paşa vakit geçirmeden Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti 

ile temasa geçerek faaliyetleri hakkında bilgi almıştı. Bir 

iki gün sonra Erzurum Kalesi Muhafızlığı’na ait küçük bir binada 

6 TİTE Arşivi, K.29, G.74, B.74. 

7 Mazhar Müfit Kansu, Erzurum’dan Ölümüne Kadar Atatürk’le Beraber 

I.Cilt, 3.Baskı, TTKB, Ankara, 1988, s.10. İstanbul Hükûmeti Türkiye Ermenilerine 

Türkiye sınırları içinde muhtar bir idare kurmaları vaadinde bulunmuş, 

atta gerginliğin fazla olduğu bölgelerde nüfus mübadelesi önermişti. 

1919 Şubat’ın da yapılan bu öneriyi Ermeniler, Türklerin daha önce doğu illerinde 

azınlık teşkil ettiği iddiasında bulunduğundan ve Türkiye sınırları içinde 

kalmayı istemediklerinden reddetmişti. (Firuz Kazemzadeh, The Struggle for 

Transcaucasia, Newyork 1951, s.214).


15.Kolordu Kumandanı Kâzım Karabekir Paşa, Hüseyin Rauf (Orbay) 

Bey, Erzurum Valisi Münir (Akaya) Bey, İzmit Mutasarrıfı Süreyya 

(Yiğit) Bey, Ordu Müfettişliği Kurmay Başkanı Kâzım (Dirik) 

Bey, Kurmay Binbaşı Hüsrev (Gerede) Bey, Doktor Binbaşı Refik 

(Saydam) ve Mazhar Müfit (Kansu) Beylerin katıldığı ilk toplantıda 

ülkenin ve milletin içinde bulunduğu durum ve ortada dolaşan çeşitli 

fikirlerle ilgili görüşlerini belirtmiş ve o günlerde herkesin kendi 

kendine sorduğu “ne yapılmak lazımdır” sorusuna “hâkimiyet-i 

millîyeye dayanan kayıtsız şartsız bağımsız bir Türk Devleti kurmak 

ve bu hedefe vakit geçirmeden ulaşmak olarak cevap vermişti 8 . 

Mahzar Müfit Bey daha sonra bu bahsi Mustafa Kemal Paşa ile aralarında 

geçen bir konuşmada tekrar açmış ve aynı cevabı alınca her 

ne kadar padişah ve hilafetin istikbalinden ve rejimden bahsetmeksizin 

bu konuları kapalı geçse de kendi anlayış ve düşüncesine göre 

bunun cumhuriyetten başka bir şey olmadığını Paşanın niçin müstakil 

bir Türk Cumhuriyeti demediğini düşünürken onun bu durumu 

fark edip kendisine, bu konuyu tartışmanın henüz zamanının gelmediğini, 

geldiğinde görüşeceklerini söylediğini ifade etmişti. Ancak 

Mazhar Müfit Bey, Mustafa Kemal Paşa ile 20 Temmuz 1919’da 

yaptığı bir sohbette fikri sabitinin harekete geçerek başarılı olunması 

halinde muhakkak ki, mevcut hükûmet şeklinin bu memleketin refah, 

saadet ve ilerlemesine yetmeyeceği başka bir hükûmet şeklinin 

aranıp bulunması gerekeceği kanısında olduğu sözleriyle bahsi yine 

aynı konuya getirmesi ve Paşa’nın devamlı aynı nokta üzerinde dolaşmasından 

usanmış olduğu hükmüyle kendisine gülerek: “Açıkça 

söyleyeyim: şekl-i hükûmet zamanı gelince Cumhuriyet olacaktır”. 

cevabını vermesinden memnun olan Mazhar Müfit Bey, bu sözleri 

Paşa’ya bütün katiyet ve ciddiyetiyle söyletmekten duyduğu sevinci 

notları arasına kaydetmişti 9 . 

Bu arada Mustafa Kemal Paşa’nın Anadolu’daki faaliyetlerinin 

anlaşılmasıyla İstanbul hükûmetinin ve işgal kuvvetlerinin duyduğu 

rahatsızlığın Erzurum’a gelişinin altıncı günü 8-9 Temmuz 

1919 gecesi sarayla yaptığı bir telgraf başı görüşmesinde son raddine 

ulaştığı görülmüş ve Anadolu’ya gönderilişindeki resmî göreve 

8 Kansu, Erzurum’dan Ölümüne Kadar Atatürk’le Beraber, I, s.30-32. 

9 Kansu, Erzurum’dan Ölümüne Kadar Atatürk’le Beraber, I, s.74.

104 


son verilmişti. Anadolu’daki faaliyetlerinden duyulan rahatsızlığın, 

8 Haziran’da İstanbul’a dön çağrısıyla başlayan ve resmî görevine 

son verilişinin yaşandığı 8-9 Temmuz gecesi “…birden bire perde 

kapandı. Ve 8 Haziran’dan 8 Temmuz’a kadar bir aydır süren oyun 

sona erdi” sözleriyle ifade eden Mustafa Kemal Paşa tarihi kararını 

da o gece vermiş göreviyle birlikte çok sevdiği askerlik mesleğinden 

çekildiğini bildirmişti. 10 

Bu kararın telgraf başında İstanbul’a iletilmesinden sonra yanında 

bulunan arkadaşlarına “bu andan itibaren hiçbir resmî sıfat ve memuriyetim 

yok, bir millet ferdi olarak ve milletten kuvvet ve kudret 

alarak vazifeye devam edeceğim” 11 demişti. 

Mustafa Kemal Paşa, askerlikten çekildikten sonra bütün Erzurum 

halkının ve Vilayat-ı Şarkiye Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Erzurum 

şubesinin, kendisine karşı çok açık olarak gösterdikleri güven 

ve yakınlığının kendisinde unutulmaz izler bıraktığını ifadeyle 10 

Temmuz’da gönderdikleri bir yazıyla cemiyetin başına geçmesini ve 

çalışma kurulu başkanlığını kabul etmesini önerdiklerini, kongreye 

Rauf Bey’le girmelerini kolaylaştırmak için Erzurum delegesi olarak 

seçilmiş bulunan Emekli Binbaşı Kazım (Yurdalan) Bey’le Dursunoğlu 

Cevat Bey’in delegelikten çekildiklerini belirtmişti12 . 

Böylece cemiyetin çalışma kurulunun başına geçen ve Rauf 

Bey’le birlikte Erzurum delegeliği gerçekleşen Mustafa Kemal Paşa 

kongre hazırlıklarıyla yakından ilgilenerek, kongreye gelecek delegelerin 

yola çıkarılmaları ve seyahatlerinde kolaylık gösterilmesi 

için kumandan ve valilere gerekli bildirilerde bulunmuştu. 

Bu gelişmeler olurken, 10 Temmuz’da kongre toplanacağını öğrenen 

İngiliz kontrol subayı Yarbay Alfred Rawlinson 9 Temmuz’da 

Mustafa Kemal Paşa’yı ziyaret etmiş ve aralarında şöyle bir konuşma 

geçmişti13 : 

-İşittiğime göre yarın bir kongre açacak mısınız? 

-Evet milletçe açılması kararlaştırılmıştır. 

10 Gazi Mustafa Kemal, Nutuk-Söylev, I, s.65. 

11 Kansu, Erzurum’dan Ölümüne Kadar Atatürk’le Beraber, I, s.39. 

12 Gazi Mustafa Kemal, Nutuk-Söylev, I, s.85-87. 

13 Kansu, Erzurum’dan Ölümüne Kadar Atatürk’le Beraber, I, s.44-45.


-Açılmaması daha uygun olacaktır? 

-Kongre muhakkak toplanacak ve gününde açılacaktır. Millet 

buna karar vermiştir. Açılmamasını tavsiye eden düşüncelerinize 

hâkim olan sebepleri bile sormayı lüzumlu görmüyorum. 

-Fakat hükûmetim, bu kongrenin toplanmasına müsaade edemez. 

-Ne hükûmetinizden ne de sizden müsaade istemedik ki, böyle 

bir müsaadenin verilip verilmeyeceği bahis konusu olsun. 

-Kongreden vazgeçmezseniz kuvvet zoruyla toplantının dağıtılmasına 

mecburiyet hasıl olacak. 

-O halde biz de mecburi ve zaruri olarak kuvvete kuvvetle karşı 

koyar ve herhalde milletin kararını yerine getiririz. Ne pahasına 

olursa olsun kongreyi açacağız dedikten sonra Mustafa Kemal Paşa 

ayağa kalkarak görüşmenin bittiğini belirtmişti. Ancak bundan sonradır 

ki, Erzurum’da toplanacak kongreye bir İngiliz müdahalesinin 

yapılabileceği düşünülerek kongreyi sivil giydirilmiş polis ve jandarmaların, 

korumaları tedbiri alınmıştı. 

Delegelerin Erzurum’a gelişlerindeki gecikme yüzünden 23 

Temmuz’a ertelenen kongre o gün mütevazi bir okul salonunda açılarak 

7 Ağustos’a kadar sürmüştü. Onüç oturum olarak gerçekleşen 

kongrenin ilk günkü oturumunda Mustafa Kemal Paşa, 45 delegeden 

38’inin oyunu alarak kongre başkanlığına seçilmiş 14 ve kongreyi 

açış konuşmasında mütareke hükümlerine aykırı olarak yapılan saldırı 

ve işgallerden bahisle söze başlayarak tarihin bir milletin varlığını 

ve hakkını hiçbir zaman inkâr edemeyeceğini, Türk vatanı ve 

milleti aleyhinde verilen hükümlerin muhakkak surette iflasa mahkum 

olduğunu belirtmiş, milletin kaderinde millî bir iradenin ancak 

Anadolu’dan doğabileceğini, millî iradeye dayanan millî bir şura 

kurulması ve kuvvetini millî iradeden alacak bir hükûmetin teşkilini 

çalışmada ilk hedef olarak gösterdiğini ifade etmişti 15 . 

Kongre ondört gün süren çalışmaları süresince bir nizamname 

ve bir de beyanname hazırlamış, Amasya genelgesinde yer alan her 

14 M.Fahrettin Kırzıoğlu, Bütünüyle Erzurum Kongresi, II.Cilt, Ankara, 1993, 

s.14. 

15 Gazi Mustafa Kemal, Nutuk-Söylev, I, s.87-89.

106 


türlü etki ve denetimden uzak millî bir kurulun varlığının çok gerekli 

olduğu hükmü Erzurum Kongresi’nde bir Temsil Heyetinin seçilmesiyle 

gerçekleşerek, dokuz kişiden oluşan Temsil Heyeti başkanlığına 

Mustafa Kemal Paşa getirilmişti. 

Kongre kararları, ilk alınan tarihi kararı bir aşama daha ileriye 

götürür nitelikte olup, millî sınırlar içinde vatanın bir bütün olduğu 

ve parçalanamayacağı, her türlü yabancı işgal ve müdahalesine karşı 

Osmanlı hükûmetinin dağılması halinde milletin birlikte direneceği 

ve karşı koyacağı, millî kuvvetleri etkin ve millî iradeyi hâkim kılmanın 

esas olduğu, Hıristiyan unsurlara siyasi hâkimiyeti ve sosyal 

dengeyi bozacak ayrıcalıkların verilemeyeceği, manda ve himayenin 

kabul edilemeyeceği hükümlerini içermekteydi. Bölgesel amaçlı 

olarak toplanan Erzurum Kongresi almış olduğu bu kararlarla millî 

bir nitelik kazanırken, Mustafa Kemal Paşa’nın kongrenin kapanışında 

yaptığı konuşma da bu niteliği teyit eder şekildeydi. Mustafa 

Kemal Paşa, konuşmasında şöyle diyordu. 

“Milletimizin kurtuluş ümidi ile çırpındığı en heyecanlı bir zamanda 

fedakâr Heyet-i Muhteremeniz her türlü zahmetlere katlanarak 

burada Erzurum’da toplandı. Hassas ve soylu bir ruh ve sağlam 

bir imanla vatan ve milletimizin kurtuluşuna ait esaslı kararlar aldı. 

Bilhassa bütün dünyaya karşı milletimizin mevcudiyetini ve birliğini 

gösterdi. Tarih bu kongremizi şüphesiz ender ve büyük bir eser 

olarak kaydedecektir…” 16 

Kongre kararları, kongrenin sona erdiği 7 Ağustos 1919 gecesi 

bütün Türkiye’ye telgraflarla ilan edildiği gibi 10 Ağustos 1919’da 

Türk Matbaasında basılan kongre beyannamesi de binlerce nüsha 

halinde her yere gönderildi ve kararların duyulması üzerine Erzurum, 

Cumhuriyet sözcüğünün ilk kez sesli bir şekilde dile getirildiği 

yer olarak Yakın Tarihimize geçti. 

Bununla ilgili olarak, Mütareke hükümlerinin yerine getirilmesini 

takip etmek üzere Erzurum’da bulunan İngiliz kontrol subayı 

Yarbay Alfred Rawlinson, Erzurum’da toplanan kongreyle ilgili etrafta 

şayiaların dolaştığını, Eski Osmanlı İmparatorluğu kalıntıları 

16 Kansu, Erzurum’dan Ölümüne Kadar Atatürk’le Beraber, I, s.113; Kırzıoğlu, 

Bütünüyle Erzurum Kongresi, s.236.


üzerinde bir Türk Cumhuriyeti’nin kurulması amacıyla ihtilal organize 

edildiğini belirtmekteydi 17 . Yine İstanbul’daki İngiliz Yüksek 

Komiseri Amiral Sir John de Robeck Dışişleri Bakanı Lord Curzon’a 

gönderdiği 17 Eylül 1919 tarihli telgrafta Anadolu’nun işgali üzerine 

Erzurum’da başlayan, Mustafa Kemal Paşa hareketinin gittikçe 

yayıldığı ve bunun bağımsız bir Anadolu Cumhuriyeti’ne doğru hızla 

geliştiğini ifade etmekteydi 18 . Görüldüğü üzere Mustafa Kemal 

Paşa’nın millet egemenliğine dayanan tam bağımsız yeni bir Türk 

devleti kurma kararıyla çıktığı Anadolu yolculuğunun Erzurum’a 

uzanan ve kongre kararlarıyla ortaya çıkan durum, tarihi gidişatın 

Cumhuriyete doğru bir seyir izlediğini anlamada gecikilmediğini 

göstermekteydi. Kongrenin sona erdiği gece, millî irade prensibinin 

kavranması ve benimsenmesinin çok önemli ve millî iradeyi millet 

işlerinde hâkim kılmanın birinci gaye olduğunu belirten Mustafa 

Kemal Paşa, “Bu şuur kongrede bütün hâkimiyetiyle kendini 

gösterdi” 19 . Demekteydi. Kongre sonucundan duyduğu memnuniyet 

ve sevinci gizlemeyen Mustafa Kemal Paşa yine o gece Mazhar Müfit 

ve İbrahim Süreyya Beylerle yaptığı bir sohbette Türk milletinin 

geleceğine yönelik kararlarının ne olduğu yönünde düşüncelerini 

açıklayarak bu paylaşımı ilk kez Erzurum’da kayda geçirtmişti. 

Mazhar Müfit Bey’in not defterinde bu paylaşımın yer aldığı konuşma 

şöyle gelişmişti. Mustafa Kemal Paşa Mazhar Müfit Bey’e 

söyleyeceklerini yazdığı: 

-Bu defterin, bu yaprağını kimseye göstermeyeceksin. Sonuna 

kadar gizli kalacak. Bir ben, bir Süreyya, bir de sen bileceksin. Şartım 

bu…sözleriyle başlamış Süreyya ve Mazhar Müfit Beyler: 

-Buna emin olabilirsiniz Paşam dedikten sonra: 

-Öyle ise önce tarih koy! 

-Koydum 7-8 Ağustos 1919 sabaha karşı. 

-Pekala…yaz! 

-Zaferden sonra şekl-i hükûmet Cumhuriyet olacaktır. Bunu size 

17 A.Rawlinson, Adventures in The Near East 1918-1922, Newyork 1924, 

s.216-217. 

18 Bilal N.Şimşir, İngiliz Belgelerinde Atatürk (1919-1938), Cilt I, TTKB, Ankara, 

1992, s.103-104. 

19 Kansu, Erzurum’dan Ölümüne Kadar Atatürk’le Beraber, I, s.129.

108 


daha önce de bir sualiniz münasebetiyle söylemiştim. Bu bir. 

-İki: Padişah ve hanedan hakkında zamanı gelince icap eden 

muamele yapılacaktır. 

-Üç, Tesettür kalkacaktır. 

-Dört: Fes kalkacak, medeni milletler gibi şapka giyilecektir. 

Bu anda Mazhar Müfit’in elinden kalem gayri ihtiyari düşünce 

Mustafa Kemal Paşa’nın yüzüne bakmış o da: 

-Neden durakladın. 

-Darılma ama Paşam, sizin de hayalperest taraflarınız var. Bu 

sözler üzerine Mustafa Kemal Paşa, Mazhar Müfit Bey’e gülerek: 

-Bunu zaman tayin eder. Sen yaz. 

-Beş Latin harfleri kabul edilecek dedikten sonra Mazhar Müfit 

Bey 

-Paşam kafi…kafi… 

-Cumhuriyet ilanına muvaffak olalım da üst tarafı yeter: 20 sözlerini 

söyleyerek not defterini almış ve Mustafa Kemal Paşa’nın yanından 

ayrılmıştı. Mazhar Müfit Bey, hatıratında daha sonra olayların 

kendisini nasıl yalanladığından bahisle, buna örnek olarak Mustafa 

Kemal Paşa’nın Çankaya’daki akşam yemeklerinde kendisine birkaç 

defa şu sözleri söylediğini ifade etmişti. 

-Bu Mazhar Müfit yok mu, kendisine Erzurum’da tesettür kalkacak, 

şapka giyilecek, Latin harfleri kabul edilecek dediğim ve bunları 

not etmesini söylediğim zaman defterini koltuğunun altına almış 

ve bana hayalperest olduğumu söylemişti. Mazhar Müfit Bey Mustafa 

Kemal Paşa’nın bunları demekle kalmadığını, bir gün kendisine 

önemli bir ders verdiğini de notları arasına kaydetmişti. 

Bu derse dair hatıratında, Mustafa Kemal Paşa’nın Şapka 

İnkılâbını ilan etmiş olarak Kastamonu’dan dönerken Ankara’ya 

geldiği sırada eski meclis binası önünden otomobille geçtiğinde kendisinin 

de kapı önünde bulunduğunu manzarayı görünce gözlerine 

inanamadığını ifade ile: 

20 Kansu, Erzurum’dan Ölümüne Kadar Atatürk’le Beraber, I, s.131; Nuyan 

Yiğit, Atatürk’le 30 Yıl, İbrahim Süreyya Yiğit’in Öyküsü, Remzi Kitabevi, 

İstanbul, 2004, s.130.


“Kendisinin ve yanında oturan Diyanet İşleri Başkanının başında 

birer şapka vardı. Kendisi neyse ne? Fakat, kendisini karşılamaya 

gelenler arasında bulunan Diyanet İşleri Başkanı’na da şapkayı giydirmişti. 

Ben hayretle bu manzarayı seyrederken otomobili durdurttu, 

beni yanına çağırdı ve birden: 

-Azizim Mazhar Müfit Bey kaçıncı maddedeyiz? Notlarına bakıyor 

musun? Dedi. 

Mazhar Müfit Bey, Paşa’nın bu sözleri şaka olarak söylediğini 

fakat bunun kendisini mahcup ettiğini belirtirken, o gün hayal ve 

masal diye not ettiği her maddenin zamanla birer gerçek abidesi olarak 

karşısında bütün endamıyla boy gösterdiğini21 ifade etmişti. 

Cumhuriyet fikrinin Erzurum’da işlenişine dair Süleyman Necati 

Bey de şöyle bir olaya hatıratında yer vermişti. 

“Sivas’a gitmeden önce Kemal Paşa, Köşk denilen mesirede 

hava almaya gitmişti. Benim Albayrak Mektebi talebesi de o civarda 

gezinmeye çıkmışlardı. Müştak Sıtkı, Hüseyin, Ömer Rahmi Beyler 

talebeyle beraberdiler. Çocuklar Paşa’yı görünce koşarak etrafını 

aldılar. Biz de ulaştık. Paşa çocuklarla sohbet ediyordu. Aldıkları 

fikirlerden dinleyenler riyaset-i Cumhur kavramının burada tecelli 

ettiğini görmüşlerdi. Birden bire bir ses yükseldi. “Yaşasın Cumhuriyet” 

talebenin avazı Mustafa Kemal’i memnun etmişti. Kendisi de 

sohbetlerinde ilk Cumhuriyet fikrini, Erzurum’da buldum” diyerek 

görüşlerinden bahsetmişlerdi” 22 . 

Görüldüğü üzere Erzurum, gerek kongre kararlarıyla oluşan 

genel kanaat, gerekse millet egemenliğine dayanan tam bağımsız 

yeni bir Türk Devleti kurmak kararıyla zorlu ve onurlu bir mücadeleye 

hazır bir liderin; Mustafa Kemal’in, kendi kişiliğinde özdeşleştirdiği 

Türk milletinin vicdanında ve geleceğinde sezdiği büyük 

gelişme yeteneğini “egemenlik onun olduğu gibi yönetim hakkı da 

onundur” 23 . Düşüncesiyle Türk Milleti’nin layık olduğu yönetim biçiminin 

Cumhuriyet olacağı fikrini özel sohbetlerinde ilk paylaştığı 

yer olmuştur. 

21 Kansu, Erzurum’dan Ölümüne Kadar Atatürk’le Beraber, I, s.132. 

22 Demircioğlu, 1919-1923’de Süleyman Necati (Güneri) Bey, s.118. 

23 Arı İnan, Gazi Mustafa Kemal Atatürk7ün 1923 Eskişehir-İzmit Konuşmaları, 

TTKB, Ankara, 1982, s.31.

110 


Erzurum’da millî iradeye dayanan bir Temsil Heyetinin teşkili 

ve kuvvetini millî iradeden alacak bir hükûmet kuruluşunun gerçekleşmesi 

Türk İstiklal Mücadelesi boyunca millî hâkimiyet esasları 

dairesinde Türk Anayasa’nın da temel prensibini teşkil etmiştir. 

Mustafa Kemal Paşa’nın verdiği ilk tarihi kararla Erzurum’da 

millî irade, millî hâkimiyet ve millî egemenlik kavramlarıyla şekillenen 

ve hayat bulan Cumhuriyet olgusu ve işleyişi, onun bu yolda 

gösterdiği inanç, azim ve kararlılıkla yürüttüğü millet mücadelesinde 

başarıyı getirmiş “Millî egemenlik uğrunda canımı vermek, benim 

için vicdan ve namus borcu olsun” 24 sözünü 29 Ekim 1923’te 

yeni Türk devletinin idare şeklinin Cumhuriyet olduğunu ilan ederek 

yerine getirmiştir. 

24 Utkan Kocatürk, Atatürk’ün Fikir ve Düşünceleri, Atatürk Araştırma Merkezi 

Yayınları, Ankara 999, s.34.

ATATÜRK İLE YESEVİ’NİN ORTAK 

DÜŞÜNCE ZEMİNLERİ 

Doç. Dr. Dosay KENCETAY* 

Mustafa Kemal Atatürk ile Hoca Ahmet Yesevi farklı zemin ve 

zamanlarda yaşamasına rağmen düşünce tarzları ve ilkeleri ortaktır. 

Her ikisi yaşadığı dönem itibariyle genel Türk tarihi içerisinde geçiş 

transit dönemi temsil etmektedir. Atatürk ile Yesevi ilkeleri zaman 

acısından ele alındığında ortak yönleri ortaya çıkacaktır. Yesevi düşüncesinin 

tarihteki yeri ve yaşadığı dönem, Türkler için hayati bir 

dönüm noktasıdır. Yesevi düşüncesi yeni değer ölçülerini o zaman 

ve zemine göre ayarlamada ve sunmada kendine has yöntem geliştirmiştir. 

Atatürk de yeni Türk devletini kurmada ve milleti yönlendirmede 

yeni yöntem ve değerler manzumesini ortaya koymuştur. 

Bağımsızlık benim karakterim diye, tarih sahnesine çıkan Atatürk, 

Osmanlı’nın çöküşü ve vatanın dört bir yandan düşman ordularınca 

istila edilişi, devlet topraklarının parçalandığı, ulusun haysiyeti ve 

namusu çiğnendiği bir kara dönemde Türk’e yakışan iradenin tecellisi 

olmuştur. Yesevi’nin ve Atatürk’ün düşünce temellerinde insan 

ve evrensellik, dönüşümsel düşünce tarzı, sabit aksiyolojik çekirdekler 

gibi eski Türk düşünce esasları yatmaktadır. 

Onun için her ikisinin düşüncesini tanımak, bugünkü Türk dünyası 

için nitelik bakımından değişken şart ve hedefler karşısında yeniden 

değer biçme ilkelerini bulmada da ışık tutacaktır. 

Milleti millet yapan iki temel unsur vardır. Biri dildir, diğeri 

de dindir. Dil bir milletin kültürünün, din ise medeniyetinin özünü 

oluşturur. Bunlardan biri yok olur ise millet millî varlığını devam 

ettiremez. 

* Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk Kazak Üniversitesi / TÜRKİSTAN- 

KAZAKİSTAN.

112 

DOSAY KENCETAY 

Onun için Atatürk “Türk demek Türkçe demektir. Ulus olmanın 

çok belirgin niteliklerinden birisi dildir” 1 “...dinsiz milletlerin devamına 

imkan yoktur” 2 ve “...dinime, bizzat hakikate nasıl inanıyorsam, 

buna da öyle inanıyorum 3 ” “Biz ne bolşevikiz, ne de komünist 

ne biri ne diğeri olamayız. Çünkü, biz milleyetperver ve dinimize 

hürmetkarız. 4 ” demektedir. 

Sovyet felsefecileri zamanında Atatürk’ün devleti ve nizamını 

sosyal millîyetçilik olarak tanımlamışlardır. Atatürk’ün düşüncesinde 

Batı Diyalektik düşünce ve devletçilik unsurlarının temel izleri 

rastlanılmamaktadır. Bazılarının sandığı gibi Atatürk devletçiliğinde 

ne aydınlanma ne de sosyalizm vardır. Atatürk’ün kendisi de 

“Türkiye’nin tatbik ettiği devletçilik sistemi on dokuzuncu asırdan 

beri sosyalizm nazariyecilerinin ileri sürdükleri fikirlerden alınarak 

tercüme edilmiş bir sistem değildir5 ” demektedir. 

Atatürk bir askerdir. O teori ile pratiği birlikte götüren insandır. 

Atatürk zamanındaki düşünce sistemlerinin kurucuları sadece 

kuru nazariyecilerdir. Mesela liberalist düşünce tarzının savunucusu 

Smitht ve maddeci diyalektiğin savunucusu Marx fılozof-ekonomist 

idiler. Tarihi, toplumu ve insanı ekonomik olay ve sosyal ilişkiler 

acısından “birey” ve “sınıfların oyunu olarak değerlendirmekteydiler. 

Düşünce kalıpları ve ilkeleri zaman ve mekanı dondurarak diyalektik 

hakikati anlatmaktaydı. Yani, Marx fenomenleri ve oluşları 

tez-antitez ve sentez acısından ele alıp açıklamaya çalışmaktadır. 

Bunlarda belirli bir ön kalıplar var ve ona göre değerlendirme ve 

yorumlar yapılırdı. Alemin içinde insan yoktu sınıflar vardı. Allah 

yoktu sadece madde vardı. 

Atatürk’ün düşünce ve eyleminin temelinde Yesevilik düşünce 

tarzı vardır. Yesevi düşüncesi insanlar arasındaki “doğal sohbet” 

veya “eşit diyalog” ortamım sağlayan sosyal eşitlik, kardeşlik ve 

sevginin esas kaynağını teşkil eden bir hikmettir. Bu kültür aşkın 

1 Tarihi gerçekler ışığında belgelerle Mustafa Kemal Atatürk, Haz: Yusuf 

Koç, Ali Koç, Kamu Birlik Hareketi Eğitim Yay., Ankara 2004. s.90. 

2 a.g.e., s. 113. 

3 a.g.e., s.118. 

4 a.g.e.. ss.3-4. 

5 a.g.e., s. 87.

ATATÜRK İLE YESEVİ’NİN ORTAK DÜŞÜNCE ZEMİNLERİ 113 

üstünlüğü gerçeğini ortaya koyan, tamamen pratik ve ahlaki önem 

taşıyan sistematik düşünce tarzıdır. Yesevi düşüncesi kendini bilme 

sanatıdır. Bu düşünce tarzı zaman ve mekanı dondurarak değil 

zaman ve mekanla iç içe onunla birleşerek olayı kavrama, Alemi 

ve insani bütünlük içerisinde değerlendirme vardır. Atatürk olayları 

ve gelişmeleri insan merkezli bir düşünce kalıplarıyla değerlendirirdi. 

Atatürk’te Allah, Alem ve İnsan kategorik olarak birliktedir. 

Atatürk’de insan, olayları ve gelişmeleri kendi kontrolünde tutan etkin 

süje ise, Marx ve diğerlerinde insan, olayların yönettiği bir esirdir. 

Bu açıdan bakıldığında Atatürk düşüncesinde, ilke ve idesinde 

Batı tarzı kalıplar ve düşünceler yoktur. 

Atatürk’ün yaptığı devrim bu Türk’e has bir devlet inşasıdır. 

Türkün kendim yeniden yorumlamasıdır. Yeni değerler yaratmanın 

ve millî bir transformasyonun fenomonolojik örneğidir. Halkın iradesini 

yansıtan cumhuriyet ilkesel olarak Batıdan veya ondan bundan 

alınmış veya dikte edilmiş bir nizam değildir. Halka ait yönetim ve 

seçimle gelen yöneticilik Türk tarihinde mevcuttur. Eski Türk devletlerinde 

hakanın seçimle han olması, kurultay gibi kurumunun han 

ile halk arasındaki birliği ve geleceği belirlemesi, aksakallar meclisi 

ve onayının büyük önem arzetmesi, Türklerin ta baştan cumhuriyetçi 

olduğunun kanıtıdır. Batılı kalıpta bir cumhuriyet anlayışı olmasa 

bile, halk egemenliğini öngören ilkeler ve düşünce tarzı Türklerde 

vardır. 

“Bu memleket tarihte Türk’tü, halde de Türk’tür ve ebediyen 

Türk olarak yaşayacaktır. Türk milletinin tarihi Osmanlı tarihinden 

ibaret değildir. Türk’ün tarihi daha eskidir ve bütün milletlere kültür 

çağı açmış olan millet Türk milletidir. Biz bugünkü Türkler de onların 

çocuklarıyız6 ”. Evet gerçeği de öyledir, Atatürk’ün ülkücülük 

ruhunu besleyen ve onu ata yapan Osmanlıdır, Osmanlıyı Osmanlı 

yapan da Türk milletidir ve Türk varlığını ortaya koyan da İslam’dır. 

İşte Atatürk, Türk’ün geçmişinin üç çağı ve haletini birlik ve bütünlük 

içerisinde yorumlayabilen, yoğuran ve sonuçta yeni bir değer 

kuvvetini bulan insanlık tarihinin en büyük dehasıdır. 

Atatürk iyi bir Müslüman olarak dinine, kitabına, peygamberine 

çok saygılıdır. Onun derdi millete dinini, peygamberini, kitabını 

6 a.g.e., s. 65; 94-97.

114 


yeniden ve zamanın şartlarına göre tanıtmak ve ona göre eğitmek 

olmuştur. Atatürk diyor ki: “...temeli çok sağlam bir dinimiz var. 

Malzemesi iyi, fakat bu bina, uzun asırlardır ihmale uğramıştır 7 . 

Atatürk’ün yaşadığı dönem dünya Müslümanlarının ezildiği, yabancı 

devletlerin esiri olduğu ve inlediği bir kara dönemdi. Müslümanların 

çağa ayak uydura bilmeleri için dini yeniden yorumlamaları ve 

anlamaları gerekmekteydi. Bu konuda Atatürk şöyle diyor: “Türk 

Kuran’ın arkasından koşuyor, fakat onun ne dediğini anlamıyor, 

içinde neler var bilmiyor ve bilmeden ibadet ediyor. Benim maksadım 

arkasından koştuğu kitap da neler olduğunu Türk anlasın 8 ”. 

Burada dil ve anlama söz konusudur. Yesevi atamız da: 

“Ayet hadis manası Türki olsa muvafık, 

Anlamına erenler yere koyar börkünü 9 ”- demektedir. 

Gördüğümüz gibi anlayarak bilmek ve anlamadan bilmiş görünmek 

arasında büyük bir fark vardır: Olmak ve görünmek. Anlama 

olgusu insan varlığının hayatında her işte şuurlu olmasının şartıdır. 

Onun için insan hayatındaki felsefi, dini, bilimsel, okkült-sırrî vs. 

bilgilerinin hepsinin gayesi anlatmaktır. 

Bize Türklere dinimizi, peygamberimizi ve kıblemizi tanıtan ve 

sevdiren Yesevî’dir. Tabii, ki Atatürk de bir Türk olarak “Hz. Muhammed 

Allah’ın birinci ve en büyük kuludur: O sonsuza kadar 

ölümsüzdür10 ’” diyor. 

Gerçek ibadet ve kulluk insanı kendi kendisini muhasebe etmeye, 

suçu başkasında değil kendinde aramaya sevk edecektir. Yesevi 

kendinden habersiz kalanlara; et ve kemiklerini eğip bükmeyi bir 

kalıp ve adet haline getirenlere; bedenin hareketleriyle amacına ulaşmak 

için ibadet eden gafillere; gösteriş ve riyadan ibaret ibadetlerini 

bencillik örtüsüyle örtenlere; kendilerini topluma dinin bekçileri ve 

cennetin tellâlları olarak göstermeye çalışan abid ve mollalara içten 

acımaktadır. Onların dindarlığı sadece, kural ve kaideleri yerine 

getirmekten ibarettir. Onların Allah’a yaptığı ibadetleri de ticarete 

7 a.g.e., s. 110 

8 a.g.e., 108. 

9 Hoca Ahmet Yesevî, Divan-ı Hikmet, Haz: H. Bice. TDVY., Ankara, 199. 

10 Tarihi gerçekler ışığında belgelerle Mustafa Kemal Atatürk, Haz: Yusuf 

Koç, Ali, Koç. 1. Kamu Birlik Hareketi Eğitim Yay., Ankara 2004. s.l 10;

dayanmaktadır: 


“Işk pazarı Uluğ bazar, sauda/ticaret/ haram, 

Aşıklara Sen’den başka kavga haram. 11 ” Onlar, Allah’tan bekledikleri 

sevaplarını da sayı ve hesaba çevirmektedir. Bunun gibilere 

Yesevi, hikmetlerinde “Görünüşün sûfı, evliyasın ama hiçbir zaman 

Müslüman olmadın”, diye uyarmakta ve insanları onlardan uzak olmaya 

davet etmektedir. Sebebi, onlar, gönül ve ruhtan başka tüm 

şeylerden ümit ummaktadır, ama ruhtan şüphelenmektedir. Allah’ı 

Gökte arıyorlar ve kendi ruh âlemine bakmayı bilmezler. Kendi 

Mâna ve hakikatlerinden kaçtıklarının farkında bile değillerdir. Camiler 

doldurup, “Allah-Allah” deyip, eğilip bükülüp, yüzlerini cennete 

çeviren yolcular, cehalet örtüleri ve kalıplarıyla insani manadan 

gittikçe uzaklaşmaktadır. Bunları Yesevi, cahiller olarak nitelemektedir. 

“Alimim deyip, Kitap okur, mânâsını kavramadan, 

Tekebbür, bencilliği, dini tutmaz, 

Onun gibiler alim değil, cahil nadan...”. Yesevi, ruhun huzuru 

ile saadetine düşman ve görünüşte “evliya kesilenlerle” mücadele 

etmekten hiçbir zaman geri kalmamıştır: 

“İlmi yok, amiden beter, ahir zaman şeyhleri 

Beline kayış bağlayıp, kendini kişi sanar, 

Başına destar sarar, ilmi yok neye yarar, 

Oku yok yay çekerler, ahir zaman şeyhleri...” 

Yesevi, katı doğmalardan önce dini ve yoldan önce muradın esas 

olduğunu düşünemeyen zahidler ile şekle bürünen ulemalardan nefretle 

söz etmektedir: 

“Kadı olan ve rüşvet yiyen alimleri, nâr-i sakar’da gördüm, 

Zalim olan ve yetimin malını yeyip, gönlünü kıran, yüzü karaları 

“mahşerde tutuklu” gördüm, 

Cemaate katılmadan terk-i namaz kılanları, Şeytanla beraber 

“derk-i esfelde” gördüm” ve Oruç tutup ve halka riya kılanları, Şeyhim 

deyip, “başa bina yapanları, Son deminde, imanından cüda kıldım12 

”. 

11 H.A.Y. Divanı Hikmet, H-33 

12 Dosay Kenjetay, Hoca Ahmet Yesevi’nin Düşünce Sistemi, H:A:Y.O.Yay.,

116 


Atatürk de “...dinden maddi menfaat temin edenler iğrenç kimselerdir. 

İşte biz bu vaziyete muhalifiz ve buna müsaade etmiyoruz. 

Türk milletinin din duygularını bir sürü skolastik cahilin eline bırakamayız 

ve ileride bu işi bizzat eline alacağını söylüyor13 . 

Evet, Atatürk laisizmi/laikliği devletin ilkesi olarak görmüştür. 

Ama Atatürk’ün laiklik anlayışı Batı ve Dünkü Sovyet laiklik anlayışıyla 

bir değildir. Atatürk’ün laiklik anlayışının farkı ve özelliği 

de Türk tarihinde yatmaktadır. Devlet dini eğitim ve dini idareyi de 

kendi bünyesinde bulundurmaktadır. Din ile hilafet başka şeylerdir. 

Yeryüzünde Allah’ın devletini kurma veya Allah’ın adına devleti yönetme 

saçmalığı Atatürk’ün yaşadığı dönemde her iki medeniyette 

de bilinen bir gerçek idi. Dünya düzeni bir bütün kozmos halinde 

aşkmlıktan içkinliğe doğru gidiyordu. Allah’ın transendental/müteal 

yorumunun savunulması yavaşlamıştı. Düşüncedeki immanental/ 

içkin kalıplar somutlaşarak zaman ve zemine göre yeni bir oluşum 

sergilenmekteydi. Ve bu oluşumun hızı da giderek artmaktaydı. Yeni 

kurulan Türkiye Cumhuriyeti’nin de bu hızı yakalaması ve gelişmesi 

zaruriydi. Yanı, Türkiye Cumhuriyeti Türk tarihinde bir gerekliliğin 

sonucudur. 

Yesevilikte insanın olgunluğa erişmesini sağlayan dört önemli 

ilke mevcuttur. Bunlar “zaman, mekan, ihvan ve rabt-i sultandır”. 

Bir insanın olgunluğa erişmesi için ilk önce mekana, yani bir vatana 

ihtiyacı vardır. İkinci o vatanda o zamanda sulh, istikrar olması şarttır. 

Üçüncü bu yoldakilerin yakınlığı kardeşçe olmalıdır. Dördüncüsü 

devlete ve devletin başındaki yöneticiye sadık olması şarttır. 

Bunlar Yesevilik kültürünün askerî bir yapıya sahip olduğunu sergilemektedir. 

Atatürk de aynı ilkeleri kendince yeniden yorumlamış gibidir. 

Mekan-Atatürk’de ise vatan ve vatanın bölünmezliği, Zaman-ise 

sulh, yurtta sulh, cihanda sulhtur, ihvan - millîyetçilik, insan sevgisi, 

rabt-sulta ise-cumhuriyetçilik ve devletçiliktir. 

Atatürk’ün Türk Dünyasına yönelik hedef düşünceleri de kendi 

başına bir konudur. Geleceğe yönelik, “Bugün Sovyetler Birliği 

Ankara-2003., s. 162-163. 

13 a.g.e., s. 121.


dostumuzdur, komşumuzdur, müttefikimizdir. Bu dostluğa ihtiyacımız 

vardır. Fakat yarın ne olacağını kimse daha önceden kestiremez. 

Tıpkı Osmanlı gibi, tıpkı Avusturya-Macaristan gibi parçalanabilir, 

ufalanabilir. Bugün elinde sımsıkı tuttuğu milletler avuçlarından kaçabilirler. 

Dünya yeni bir dengeye ulaşabilir, işte o zaman Türkiye 

ne yapacağını bilmelidir... Bizim bu dostumuzun iradesinde dili bir, 

inancı bir, özü bir kardeşlerimiz vardır. Bunlara sahip çıkmaya hazır 

olmalıyız. Hazır olmak yalnız o günü susup beklemek değildir. 

Hazırlanmak lazımdır. Milletler buna nasıl hazırlanır? Manevi köprülerini 

sağlam tutarak; dil bir köprüdür, inanç bir köprüdür, tarih bir 

köprüdür 

Köklerimize inmeli ve olayların böldüğü tarihimizin içinde, bütünleşmeliyiz. 

Onların bize yaklaşmasını bekleyemeyiz, bizim onlara 

yaklaşmamız gerekli... 14-demesi, Atatürk’ün bir gaibi bilen değil 

de, gerçek tarihi kavrayabilen bir devlet adamı olduğunun kanıtıdır. 

Bu hedefler bizim gibi bağımsızlığına yeni kavuşmuş genç devletler 

için hayati önem arz etmektedir. Atatürk’ün kişiliği, tarihi şahsiyeti, 

devletçiliği ve eserleri bizler için örnektir. Onun için Nursultan Nazarbayev, 

“Atatürk’ü tanımak kendi devletimizin geleceğinin nasıl 

şekilleneceğini bilmektir”- demektedir. 

Son olarak, bizim tarihimizde, evrenselleşen dünya karşısında 

millî varlığımızı ve devletimizi koruyabilecek değerler manzumesini 

öz tarihi şahsiyetlerinde somutlaştıran iki büyük sima var: Yesevi 

ve Atatürk. Bugünkü kuşağın asli görevi iki büyük atamızı tanımak 

ve tanıtmak olmuştur. 

14 Atatürk Haftası Armağanı, Ankara Genelkurmay Basımevi, Ankara 1998, s. 

43.

ATATÜRK’Ü DOĞUMUNUN 125. YILINDA KUTLARKEN... 

ATATÜRK VE DEVRİMİNİN EVRENSEL YÖNÜ 

Prof. Dr. İsmet GİRİTLİ 

1981 yılında Atatürk’ü Anma ve Gençlik ve Spor Bayramı’nın, 

Mustafa Kemal’in Millî Mücadeleyi başlattığı 19 Mayıs ile birleştirilmesi 

çok yerinde olmuştur. Zira bütün dünya, büyüklerini doğumlarında 

anmakta, Mustafa Kemal’ e yakın olanların, Atatürk’ün, 

“Doğum günümü ben de bilmiyorum, ama en uygunu 19 Mayıs 

olur.” dediğini ve gerçekten Mustafa Kemal’in Kurtarıcı olarak bir 

bakıma 19 Mayıs’da doğduğunu kabul etmekteyiz. Nitekim, Atatürk 

şairi merhum Behçet Kemal Çağlar’ın da “Samsun Güneşi” adlı şiirinde 

bu hususu belirttiğini biliyoruz. 

Diğer taraftan, BM Eğitim, Bilim, Kültür Örgütü UNESCO Genel 

Kurulu’nun, 27 Kasım 1978’de - ve her Türk’ün gurur duyacağı 

bir gerekçe ile- Atatürk’ün, doğumunun 100.yılı olan 1981’de anılmasına 

ve Atatürk’ün kişiliğini ve eserlerini belirtmek amacı ile düzenlenecek 

uluslararası bilimsel toplantı konusunda UNESCO’nun 

işbirliği yapmasına karar vermesi ve özellikle bu kararda Mustafa 

Kemal’in “Evrensel” niteliklerini zikretmesi Atatürk’ün doğum ve 

ölüm yıldönümleri dolayısı ile yapılacak toplantı ve anmalara çok 

önemli bir unsur katmıştır. 

Çok az faniye nasip olan ve fakat garip bir umursamazlıkla bu 

güne kadar kamuoyuna yeterince ve doğru-dürüst duyurulmamış 

olan bu kararı aynen, aşağıya aktarmakta yarar görüyorum: 

“UNESCO Genel Konferansı, Uluslararası anlayış, işbirliği ve 

barış yolunda çaba göstermiş üstün kişilerin gelecek kuşaklar için 

örnek olacakları inancı ile, 

- Türkiye Cumhuriyeti’nin Kurucusu Mustafa Kemal Atatürk’ün

120 

İSMET GİRİTLİ 

doğumunun 100.yıldönümünün 1981’de yapılacağını hatırlayarak, 

- UNESCO’nun üstünde çalıştığı tüm alanlarda, olağanüstü bir 

devrimci olduğunu göz önünde tutarak, 

- Özellikle sömürgecilik ve emperyalizme karşı açılan savaşların 

ilk lideri olduğunu göz önünde tutarak, 

- Dünya ulusları arasında, karşılıklı anlayış, sürekli barışın değerli 

öncülüğünü yapmış olduğunu, tüm yaşamı boyunca insanlar 

arasında hiçbir renk, din, ırk ayrımı gözetmeyen bir uyum ve 

işbirliği çağının doğacağına inancını unutmadan, 

- Eylemi, her zaman barış, uluslararası anlayış ve insana saygı 

yönünden gerçekleşen, Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucu Atatürk’ün 

kişiliğini ve eserlerinin çeşitli yanlarını belirtmek amacı ile düzenlenecek 

uluslararası bilimsel toplantı konusunda, 1980 yılında düşünsel 

ve teknik planda UNESCO’nun işbirliği etmesine karar verir.” 

Nitekim bu uluslararası toplantının hem Paris’te hem de 

İstanbul’da gerçekleştirildiğini biliyoruz. 

Özetlemek gerekirse, Atatürk’ün doğumunu Atatürk’ün 100. 

doğum yılı olan 1981’den itibaren “Resmi Tatil” günü olarak 

“Atatürk’ü Anma, Spor ve Gençlik Bayramı “ içinde kutlanmaya 

başlayan Türk Milleti, “ Atatürk Olayı “ matem tutulacak bir 

olay değil sevinilecek bir olay olduğu için, 10 Kasım’ları da matem 

havasından çıkararak, hem 19 Mayıslarda, hem de 10 Kasımlarda 

Atatürk’ün evrensel kişiliğini ve “Atatürk Düşünce Sistemini” vurgulayarak 

kutlamaktadır ve kutlamalıdır. 

Bu yılki, “Atatürk’ü Anma, Gençlik ve Spor Bayramı” aynı 

zamanda Atatürk’ün doğumunun 125.yılına rastlamaktadır. Böyle 

olunca da, UNESCO Genel Kurulu’nun Atatürk’ün 100.doğum yıldönümü 

dolayısı ile, 27 Kasım 1978’de verdiği karar metnini ele 

almakta büyük fayda vardır. 

Zira bu karar dikkatle okunduğu takdirde, milletlerarasında eğitim, 

bilim ve kültür yolu ile adaletin, hukukun üstünlüğünün ve ırk, 

cins ve din farkı gözetmeyen, insan hak ve özgürlüklerinin gerçekleşmesini 

sağlayan bir iş birliğini amaçlayan UNESCO Genel Kurulu, 

Atatürk’ün gelecek kuşaklar için örnek olacak üstün kişiliğini, 

uluslararası anlayış, işbirliği ve barış yolundaki çabalarını, eşsiz

ATATÜRK’Ü DOĞUMUNUN 125. YILINDA KUTLARKEN...ATATÜRK VE 

DEVRİMİNİN EVRENSEL YÖNÜ 

devrimciliğini ve özellikle sömürgecilik ve emperyalizme karşı açılan 

savaşların ilk lideri olduğunu ve “Mazlum Milletler”in bağımsızlığına 

kavuşacak insanlar ve ülkeler arasında hiçbir renk, din, cins 

ve ırk ayrımı gözetmeyen bir uyum ve işbirliği çağının doğacağına 

inandığını, Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusu olarak, politikasında 

ve davranışlarında her zaman barış, uluslararası anlayış ve insan 

haklarına saygı ile öncelik tanıyan bir tutum içinde bulunduğunu 

dünyaya ilan etmektedir. 

Bu metnin dikkatle tetkikinden UNESCO’nun, Atatürk ile ilgili 

evrensel niteliklerin bir kısmını dile getirdiğini anlamak mümkündür. 

Özellikle UNESCO’nun beyanlarından Mustafa Kemal’i emsalsiz 

bir ulusal bağımsızlık savaşının, ilk liderlerinden biri olduğunu, 

diğer önemli evrensel niteliğinin ise çağdaşları, Stalin, Mussolini ve 

Hitler’den farklı olarak, “Barışçı” ve hukukun üstünlüğüne dayanan 

bir “Çağdaşlaşma” lideri olarak gördüğünü anlıyoruz. 

II 

Atatürk’ün hemen hemen bütün evrensel niteliklerinin Birinci 

Ordu Komutanı Sayın İlker Başbuğ’un bir konuşmasında çok güzel 

bir şekilde sayıldığını görüyoruz. Gerçekten, 2005 yılında Genelkurmay 

Başkanlığı tarafından düzenlenen uluslararası bir sempozyumun 

açış konuşmasını yapan dönemin Genelkurmay İkinci Başkanı sayın 

Orgeneral İlker Başbuğ’un, çok güzel vurguladığı üzere1 ; ”...Türkiye, 

uygar ve laik bir ülke olarak inanılmaz bir dehanın hayellerini 

gerçekleştirdiği bir mucizenin ta kendisidir. Mustafa Kemal’in vizyonu 

sayesinde Türkiye’de tarihin iki mucizesi gerçekleşmiştir. 

Birincisi, bilgi çağının öncesinde bilgiye inanarak kitaplardan 

beslenen Mustafa Kemal Atatürk’ün doğuşu, ikincisi ise, Mustafa 

Kemal’in bugün bile gelişmiş dünyanın tüm dış desteklerine, 

çabalarına rağmen bazı ülkelerde gerçekleştirilme olasılığı küçük 

olan laik, demokratik ve uygar bir ulusun yaratılmasını... 

Nitekim, Mustafa Kemal’in İstiklal Savaşı’nda kazandığı zaferle 

siyasi hayatı biten İngiltere Başbakanı Lloyd George’un “İnsanlık 

tarihi birkaç asırda ancak bir dahi yetiştirebilyor. Şu talihsizliğe 

1 Genelkurmay İkinci Başkanı Orgeneral Sayın İlker Başbuğ’un Uluslararası 

Sempozyum Açış Konuşması, İstanbul, 12 Mayıs, 2005, sy.19-34 

121

122 


bakınız ki, beklenilen o dahi bugün Türkiye’de doğmuştur, elden 

ne gelebilir?” sözü de bu durumu vurgulamıştır. 

1914’te Mustafa Kemal, arkadaşı Yarbay Nuri Conker, kendisinin 

vermiş olduğu konferanslardan derlediği “ Subay ve Komutan” 

adlı eserini Mustafa Kemal’e okuması için gönderir. Mustafa Kemal 

“Subay ve Komutan”ı okur ve görüşlerini “Subay ve Komutan ile 

Söyleşi” başlığı altında toplar. Atatürk şöyle demektedir: “İnsanlar 

nasıl yönlendirilir? diye bir kez daha kendime soruyorum. İnsanlar 

ancak emelleri ve düşünceleri doğrultusunda sevk ve idare edilebilirler. 

Dünyayı istediği gibi kullanan güç, düşünceler ve düşünceleri 

belirginleştiren ve yayan kişilerdir. 

1914’te Sofya’da ortaya koyduğu bu düşünceyi 1915’te 

Çanakkale’de uygulaması onun hem bir düşünce hem de bir uygulama 

adamı olduğunu göstermesi açısından önemlidir. Bu düşünce 

yapısıdır ki, Mustafa Kemal’e Çanakkale’de askerlerine “size savaşmayı 

değil ölmeyi emrediyorum.” diyebilme gücünü vermiştir. 

“Atatürk Düşünce Sistemi”ni, anlamak için iki ana konu üzerinde 

durmamız gerekiyor. Birincisi, “Atatürk Düşünce Sistemi”nin 

kaynağının derinliğine inebilmek için, Osmanlı Devleti’nin 19.yüzyılın 

başından sonuna doğru geçirdiği sürecin ve değişikliklerin 

eleştirel bir gözle analiz edilmesi, ikinci husus ise; Atatürk’ün düşünce 

yapısına nelerin etki yaptığının analiz edilmesidir... Bir idealistin 

oluşmasında kitap kültürü gerçekten önemlidir. Atatürk’ün 

okudukları ile reformları, devrimleri arasında direkt bir ilişki vardır. 

Atatürk’ün askerlikten tarihe, dilden uygarlıklara, sosyolojiden 

psikolojiye, felsefeden ekonomiye kadar uzanan ilgi alanının genişliğini 

ve okuduğu düşünür ile yazarları en iyi anlatan kaynak özel 

kitaplığıdır. Çözülmesi gereken sayısız sorunla karşılaşan bir lider 

için, kısa bir yaşama sığdırılan e üzerine not düşülecek kadar inceden 

inceye okunan 4000’i aşkın kitap... Çankaya ve Anıtkabir’deki 

kitaplarına baktığınız, kenarlarına düştüğü notları incelediğiniz 

zaman şüphesiz göreceksiniz ki “Atatürk Düşünce Sistemi”, entelektüel 

temele dayanmakta olduğundan, son yüzyıla da damgasını 

vuracaktır. 

Atatürk’ün düşüncelerinde ve gerçekleştirdiği “Türk Devriminin 

temellerinde büyük ölçüde rasyonalizm ve pozitivizmin izleri 

bulunmaktadır. Rasyonalizmin önemli temsilcilerinden Descartes’in



“Metot Üzerine Konuşmalar” kitabı, Atatürk’ün isteğiyle Türkçeye 

çevrilerek basılmıştır. Rasyonalizmin diğer önemli temsilcisi olan 

Kant’ın eserlerinden “Kant ve Felsefesi” adlı inceleme de yine o dönemde 

yayımlanmıştır. Pozitivizmin öncüsü Auguste Comte da incelediği 

düşünürler arasındadır. Atatürk’ün en çok yararlandığı düşünürlerin 

başında, Jean Jacques Rousseau gelmektedir. Rousseau’nun, 

birey özgürlüğüne önem vermesi ve toplumda siyasal rejim olarak 

cumhuriyetçi olması Mustafa Kemal için çok önemliydi. Diğer 

önemli olan husus Rousseau’nun, birey için özgürlüklerin “mutlak 

olmayacağı” sınırları olabileceği ve sınırların ise yasalarla tayin ve 

tespit edilebileceği görüşüydü. 

Dünya tarihine ilişkin George Wells’in “Tarihin Ana Hatları” kitabı 

üzerinde çok durmuştur. Bir konuşmasında “Wells’in Birleşik 

Dünya Devleti kurma düşünün, tatlı bir düş olduğunu yadsıyacak 

değiliz.” derken “olabilir ki bir sıra bölgesel gelişmeler yapılabilir” 

düşüncesini dile getirmiştir. Bu düşüncesi Balkan Antantı ve Sadabat 

Paktının oluşmasına neden olmuştur. 

Atatürk, Gobineau’nun “İnsan Irklarının Eşitsizliği Üzerine Deneme” 

başlıklı kitabını da incelemiştir. Kitap üzerine koymuş olduğu 

işaretlerden Gobineau’nun ırkçı görüşlerine katılmadığı anlaşılmaktadır. 

Atatürk’ün “millet” tanımında Ernest Renan’ın görüşlerine 

katıldığını biliyoruz. Düşünür, millet tanımını, antropolojik bir kavram 

olarak değil, dil ve kültüre, ülke birliğine bağlı bir kavram olarak 

görmektedir. Bu düşünce biçimi de Atatürk’ün millîyetçilik anlayışını 

tanımlamaktadır. Görüldüğü gibi; Atatürk’ün tek bir öğretinin 

ya da düşünürün izleyicisi olmadığı, onların hepsini değerlendirerek 

üstün bir analiz yeteneğiyle bir sonuca ve senteze vardığı açık olarak 

ortadadır. Bu ise bilgi çağının temel düşüncesi olan eleştirel açıklığın 

ta kendisidir. Bugün entelektüel olarak tanınan pek çok kişinin 

bile sadece tek yanlı, kendi görüş ve düşüncelerini destekleyici okumalar 

yaptığı, dolayısıyla doğru bir analize ulaşmakta güçlük çektiği 

düşünülürse bir lider olarak Mustafa Kemal’in entelektüel bakış açısına, 

düşünce tarzına hayran olmamak mümkün değildir. Okumak 

O’nun için sorgulamak da demektir. Yanlızca kendi bilgi birikimiyle 

sorgulamakla kalmaz, konuları yetkili ve bilgili kişilerle derinliğine 

tartışır. 

Atatürk’ün düşünce sistemi, kendi ifadesiyle, belli bir ideolojiye 

dayanmanın donup kalmakla aynı anlama geleceğini düşünerek, 

yeni durumlara yeni düşüncelerle çözüm bulmanın gereğine inan- 

123

124 


maktadır. Bu görüşe verdiği önemi şu sözlerinde görebiliriz. “Ben 

manevi miras olarak hiçbir dogma, hiçbir donmuş ve kalıplaşmış 

kural bırakmıyorum. Benim manevi mirasım ilim ve akıldır. Benden 

sonra, beni benimsemek isteyenler, bu temel istikamette akıl ve 

ilmin rehberliğini kabul ederlerse, manevi mirasçım olurlar.” Bilim 

ve aklın rehberliğinde kendini sürekli yenileyen “Atatürkçü düşünce”, 

sonsuza dek kendini yenilemek ve geliştirmek gücüne sahip bir 

düşünce sistemidir. Ne var ki, Onu iyi anlamak ve doğru uygulamak 

gerekir. 

Atatürk’ün tüm yaptıklarını önceden düşünmüş, planlamış ve bir 

plan çerçevesinde zamanı gelince uygulamıştır. Bunu şöyle ifade etmektedir: 

“İstanbul’dan çıkmadan önce düşündüğüm ve Samsun’da 

Anadolu topraklarına ayak basar basmaz uygulamaya başladığım 

karar, ulusal egemenliğe dayalı, kayıtsız şartsız bağımsız yeni bir 

Türk Devleti kurmaktadır. Bu önemli kararın bütün gereklerini ve isteklerini 

ilk gününde açıklamak ve söylemek elbette yerinde olmazdı. 

Uygulamayı birtakım evrelere ayırmak ve adım adım ilerleyerek 

amaca ulaşmaya çalışmak gerekiyordu. 

“Atatürkçü Düşünce Sistemi” çağdaş uygarlık düzeyinin üzerine 

çıkılmasını temel hedef alan bu hedefe ulaşmak için akıl ve ilmin 

yol göstericiliğini kabul eden, dinamik bir dünya görüşüdür. “Atatürkçü 

Düşünce Sistemi”nin temelini laiklik ilkesi oluşturmaktadır. 

Laiklik ilkesinin felsefi anlamda temeli de, akılcılık ve pozitif bilimin 

esas alınmasıdır. Bu ilke “Atatürkçü Düşünce Sistemi”nin “olmazsa 

olmaz” ön koşulu ve kilit taşıdır. Çok daha önemlisi, Mustafa 

Kemal’in toplumsal, tarihsel, ulusal analizleriyle biçimlendirerek 

vardığı sentez noktası olan laiklik, tüm toplumlara örnek bir anlayış 

ve yaşam biçimidir. Kurallara, yasalara dayanan “Atatürkçü Düşünce 

Sistemi”nin diğer temel noktaları ise; ulusal egemenlik, ulus devlet 

ve ulus devlete dayanan millîyetçilik anlayışı, devletçilik ve tam 

bağımsızlıktır. 

Atatürk’ün sözleriyle devletçilik “ Türkiye’nin uyguladığı devletçilik 

sistemi, 19.asırdan beri sosyalizm kuramcılarının ileri sürdükleri 

fikirlerden alınarak tercüme edilmiş bir sistem değildir. Bu 

Türkiye’nin ihtiyaçlarından doğmuş bir sistemdir.” Onun bu sözlerinden 

de devletçilik anlayışındaki hâkim faktörün Türkiye’nin ihtiyaçları 

olduğu görülmektedir.



21.yüzyılın ilişkiler ağında tam bağımsızlık kavramı üzerinde de 

düşünmek zorundayız.” diyen sayın Orgeneral Başbuğ’un sorduğu 

Ulusal egemenlik haklarının belirli bir alanını, kendi arzusu ve kendi 

iradesiyle, o kuruluşun karar mekanizmalarında yer alması kaydıyla 

ve o kuruluştan kendi arzusuyla çekilebilmesi mümkün olduğu 

sürece, uluslararası bir kuruluşa devretmesi acaba tam bağımsızlığı 

zedeler mi? sorusuna, benim cevabım şudur: Hayır zedelemez. Nitekim 

bunun canlı örneği, bağımsızlığın ve egemenliğin diyarı üniter 

Fransa Cumhuriyetinin bu yönde anayasal değişiklikler yaparak 

AB’nin önemli üyesi olmak durumunu sürdürmesidir. 

Nitekim, “Atatürkçü Düşünce Sistemi’nin dayandığı yaklaşımda 

gelişim, gerçekçilik ve pragmatizmin öne çıktığına da dikkat 

edilmelidir.” ifadesiyle sayın Başbuğun da aynı düşüncede olduğu 

sonucunu çıkarıyorum. 

Tebliğimi, aziz dostum olan ve birbirinden değerli eserleri ile 

“Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi” konularındaki araştırmalarla 

ve araştırmacılara büyük katkı ve yardımlarda bulunan Prof. 

Dr. Utkan Kocatürk’ün, 2005 yılında, çok yerinde bir kararla, Atatürk 

Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi tarafından yayınlanan 

“ Atatürk Çizgisinde, Geçmişten Geleceğe” adlı son eserinin 

“Önsöz”ünden aldığım bir paragraf ile noktalamak istiyorum. Kocatürk 

şöyle diyor2 ; “ Atatürk... Türk Devriminin yapıcısı ve Türkiye 

Cumhuriyeti’nin kurucusu olmanın yanı sıra yurtta barış dünyada 

barış ilkesi ile evrensel boyutlar kazanmış, hümanist yönüyle bütün 

insanlığın sevgi ve saygısını üzerinde toplamıştır. Atatürk hiç şüphe 

yok ki, çağını aşmış insan idi. Aklı ve bilimi rehber alan yöntemi ile 

ölmez fikir ve düşünceleri ile biz onu dün olduğu gibi bugün de -ve 

ben ilave adeyim- doğumunun 125.yılında milletimize yol gösterici 

ışık olarak görüyoruz.” 

2 Prof. Dr. Utkan Kocatürk, Atatürk Çizgisinde, Geçmişten Geleceğe, Atatürk 

ve Yakın Tarihimize İlişkin Görüşmeler, Araştırmalar, Belgeler, Atatürk 

Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara 

2005. 

125

ÜLKEMİZE YÖNELİK TEHDİT VE TEHLİKELER 

KARŞISINDA ATATÜRK’ÜN ÖNERDİĞİ FİKİR VE 

TEDBİRLER 

Prof. Dr. S. Esin DERİNSU DAYI * 

Türkiye, Balkanlar, Avrupa, Akdeniz, Karadeniz, Ortadoğu, 

Kafkaslar ve Asya ile bağlantılı bir ülke. Jeostratejik, jeopolitik, ekonomik, 

yer altı ve yerüstü kaynakları, genç insan gücü ile de önemli 

dinamik bir ülke. Bütün bu özelliklerinden dolayı, hem Türkiye 

Cumhuriyeti Devletimize, hem de millî sınırlarımız içindeki toprak 

bütünlüğümüze; hâkimiyetin; kayıtsız şartsız milletimize ait olduğu 

temel ilkeye, millî bağımsızlığımıza, millî varlığımıza ve varlık sebeplerimize 

yönelik iç ve dış tehdit ve tehlikeler, geçmişte olduğu 

gibi günümüzde de artarak devam etmektedir. 

“Bütün dünya bilmelidir ki; artık bu devletin ve milletin 

başında hiçbir kuvvet yoktur, hiçbir makam yoktur. Yalnız bir 

kuvvet vardır. O da millî egemenliktir. Yalnız bir makam vardır 

o da milletin kalbi, vicdanı ve varlığıdır” 1 . 

Atatürk’ün Türk Milletinin ruhunu ve varlığını tanımayan veya 

düşman olanlara asla tavizi yoktu. Çünkü, Yeni Türk Devleti’nin yapısının 

ruhu, kayıtsız şartsız millî egemenliktir. 

Milletin egemenliğine, millî varlığına ve Misak-ı Millî sınırları 

içindeki millî sınırlarımız dahilindeki vatan bütünlüğümüze yönelik 

her türlü tehlike ve tehdit karşısında en ufak bir tahammülü yoktu. 

Bu konuda, en ufak bir hoşgörü ve ihmalin olmasını bile kabul 

* Atatürk Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Anabilim 

Dalı Başkanı. 

1 (1 Nisan 1923, Seçimin Yenilenmesi hakkındaki karar münasebeti ile). 

Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, I, Ankara, 1997, s.329.

128 

S. ESİN DERİNSU DAYI 

etmediği gibi, bu düşünce ve faaliyet içinde olanların da amansız 

düşmanı idi. 

Atatürk’ün Yıldırım Orduları Grup Kumandanlığı’nın lağvedilmesinden 

sonra Adana’dan İstanbul’a geldiği 13 Kasım 1918 günü 

Boğaz’daki İtilaf Devletlerinin donanmasını gördüğünde yanındaki 

Yaveri Cevat Abbas’a söylediği “Geldikleri gibi giderler” 2 cümlesi 

bu açıdan çok önemlidir. Bu kısa cümlenin de içinde bir liderin gelişinin 

ayak sesleri işitiliyordu. 

Bu cümlede, milletin sıkıntılarına, çaresizliğine ve beklentilerine 

çare olacak bir liderin çözüm ve umud ile yola çıkışının işareti 

vardı. 

Bu cümlede, devletinin ve milletinin varlığına, bağımsızlığına 

kasteden düşmanların ne kadar güçlü olursa olsun, onlar karşısında 

mücadele azim ve kararından asla vazgeçmeyecek ve kendisine 

inanan milletinden aldığı büyük bir güçle, milleti ile beraber “Ya 

İstiklâl, Ya Ölüm” mücadelesini yapacak gerçek bir liderin inancı 

vardı. 

Atatürk’ün, 10 Haziran 1919’da yayınladığı genelgede; “Milletimle 

beraber milletin istiklali uğrunda nihayete kadar çalışacağıma 

mukaddesatım namına söz veririm” 3 demesi yukarıdaki 

ifadelerini doğrulamaktadır. 

Atatürk, nereden gelirse gelsin, kaynağı içerde veya dışarıda 

olan ve dışarıdan yönetilen, yönlendirilen; başka milletlerin millî 

doktrinlerine dayanan ve onlara hizmet eden her türlü fikir ve akımın 

karşısında idi. Bunlardan kaynaklanan, ülkemize yönelik tehditler 

karşısında da mücadele edilmesini isterdi. 

Zaten, “Türkiye bütün düşmanlık dünyasına karşı kazandığı 

maddi ve manevi zaferlerle ölmez bir varlığa sahip olduğunu, 

parlak bir şekilde ispat etmiştir” 4 ve edecektir de. 

Atatürk’e göre; Türkiye’yi dinamik idealine “varmaktan alıkoyan 

iki kuvvet vardır. Biri dış düşmanlardır. Bunlar bizi bir 

sömürge haline koymak için ilerlememizi istemeyenlerdir. Fa- 

2 Celal Bayar, Ben de Yazdım, Milli Mücadeleye Giriş, İstanbul, 1997, s.2. 

3 (10 Haziran 1919), Atatürk’ün Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, Ankara, 

1991, s.31. 

4 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, II, Ankara, 1997, s. 20.

ÜLKEMİZE YÖNELİK TEHDİT VE TEHLİKELER KARŞISINDA ATATÜRK’ÜN 

ÖNERDİĞİ FİKİR VE TEDBİRLER 

kat… bizim için bunlardan daha zararlı ve daha öldürücü bir 

sınıf daha vardır: O da içimizden çıkması muhtemel olan hainlerdir. 

Aklı eren, memleketini seven, gerçeği gören kimselerden 

böyle bir düşman çıkmaz. İçimizden böyleleri çıkarsa onlar, ya 

aklı ermeyen cahiller, ya da memleketini sevmeyen kötüler, ya 

gerçeği görmeyen körlerdir. Cahil dediğimiz zaman mutlaka, 

okula gitmemiş olanları kastetmiyoruz, kastettiğim ilim, gerçeği 

bilmektir. Yoksa okumuş olanlardan en büyük cahiller çıktığı 

gibi, hiç okuma bilmeyenlerden de gerçeği gören bilginler 

çıkar” 5 . 

Bir devletin ve milletin siyasi, askeri, kültürel, ekonomik, hukuk, 

eğitim, sosyal vs. alanlardaki hayatına dışarıdan yapılacak her 

müdahale, o milletin bağımsızlığını tartışılır hale getirir. 

Şüphesiz kendi yaşantısını sağlama yeteneğinden yoksun olan 

bir devlet ve millet de gerçek mânâda bağımsız olamaz. 

Dolayısıyla devletin icra organları olan Yasama, Yürütme ve 

Yargı gücünün yetki, görev ve sınırları TC Anayasası ile belirlenmiş 

olup; bu yetkiler yerli ve yabancı başka bir kişi, kurum, kuruluş veya 

millet ve devlet ile paylaşılamaz. 

“Siyasi kuvvet, millî irade ve egemenlik milletin bir bütün 

halinde ortak kişiliğine aittir; birdir, bölünemez, ayrılamaz ve 

devredilemezdi.” 6 İşte bundan dolayı 21 Kasım 1922’de başlayan 

Lozan Görüşmeleri, 4 Şubat 1923’de yarıda kesilmiş ve heyetimiz 

geri dönmüştü. Peki kesilmesinin sebebi ne idi? Çünkü Sevr ruhu ile 

hareket eden İtilaf Devletleri, Sevr’i tekrar olabildiğince yaşatmak, 

canlandırmak istiyorlardı. 

İtilaf Devletleri’nin Heyetimize sundukları barış tasarısında anlam 

ve öz bakımından, istiklalimize zarar veren şartlar vardı 7 . “Özellikle 

adli, mali ve iktisadi konulardaki maddeler çok ağırdı” 8 . 

Oysa Atatürk, “idari, siyasi, mali, iktisadi ve diğer konularda, 

5 (20 Mart 1923Konya Gençleri ile Konuşma). A.S.D, II, s.148-149. 

6 A.Afetinan, Medeni Bilgiler ve Mustafa Kemal Atatürk’ün El Yazıları, An- 

kara, 2000, s.42-43. 

7 (Lozan Görüşmelerinin Kesilmesi Üzerine) Kemal Atatürk, Nutuk, 1919- 

1927, Haz.Prof.Dr.Zeynep Korkmaz, ATAM Yayını, Ankara, 2000, s.487. 

8 (Lozan Görüşmelerinin Kesilmesi Üzerine). Nutuk, s.487. 

129

130 


millet ve memleketin haklarını ve istiklalini tam ve güvenilir bir 

şekilde elde etmek ve düşmandan kurtarılmış olan topraklarımızın 

kesin olarak boşaltılmasını şart koşmak esası” 9 üzerinde 

durmuş ve heyetimize de bu yönde talimatlar verilmişti. 

Çünkü Atatürk’e göre; millet hâkimiyeti çok önemli idi ve 

“Hâkimiyet, hiçbir anlamda hiçbir şekilde, hiçbir renk ve hiçbir 

kılavuzlukta ortaklık kabul etmez”di10 . 

Atatürk “Hâkimiyet kayıtsız ve şartsız milletindir” derken ve 

bugün dahi TBMM duvarlarına yazılan bu sözün gerçek anlamını ve 

gücünü kavramamız ve sahiplenmemiz gerekiyor. 

Gerek resmi, gerekse gayri resmi; gerek ferdi, gerekse milletçe 

atacağımız her adımda, yapacağımız her işte alacağımız her kararda; 

bu, millî menfaatlerimize uyar mı? Ona zarar mı verir, yoksa 

hizmet mi eder? Bağımsızlığımızın dayandığı temel niteliklere zarar 

mı, yoksa faydası mı olur? Bu sorularının cevaplarında, kesinlikle 

olumsuzluk ve olumsuzluk ihtimali dahi olmamalıdır. 

“Türk milletinin maddi ve manevi huzuruna her şeyden 

fazla önem vermek” 11 ve bunu sağlamaya, korumaya çalışmak her 

Türk vatandaşının ilk hedefi olmalıdır. 

“Milleti millet yapan, ilerleten ve yükselten kuvvetler vardır; 

fikir kuvvetleri ve sosyal kuvvetler…”dir 12 . Bununla beraber 

bütün bunların hepsi tek bir kuvvettir 13 . 

Millet, “dil, kültür ve ülkü birliği ile birbirine bağlı vatandaşların 

oluşturduğu bir siyasi ve sosyal toplumdur” 14 diye tarif 

eden Atatürk; Türkiye halkını, “ırkî veya dini ve kültürel yönden 

birleşmiş, bir diğerine karşı, karşılıklı hürmet ve fedakarlık 

hisleriyle dolu ve kaderi; geleceği ve çıkarları ortak olan bir 

toplum” 15 olarak değerlendirir. 

9 (Lozan Görüşmelerinin Kesilmesi Üzerine). Nutuk, s.488. 

10 Nutuk, s.474. 

11 (27 Ekim 1922 Bursa Öğretmenlerine hitaben) Daniel DUMOULIN, 

Atatürk’ten Düşünceler, ATAM Yayınları, Ankara, 2000, s.89. 

12 (Öğretmenlere 24 Ekim 1922) A.S.D, II, s.47. 

13 (11 Kasım 1937 TBMM 5:Dönem 3. Toplama Yılını Açılışı) A.S.D., I, s.423. 

14 Afet İNAN, Medeni Bilgiler, Ankara, 2000, s. 28. 

15 (Birinci Dönem Üçüncü Toplanma Yılını Açarken, 1 Mart 1922) TBMM ZC, 

I-XVIII, TBMM Matbaası, Ankara, 1959, s.2.



Yine Atatürk’e göre Türk vatandaşları, “Diyarbakırlı, Vanlı, 

Erzurumlu, Trabzonlu, İstanbullu, Trakyalı ve Makedonyalı 

hep bir ırkın evlatları, hep aynı cevherin damarlarıdır” 16 . 

Atatürk, hem devletine, milletine yönelik her türlü tehdit ve tehlike 

ile hem de iç ve dış düşmanlara karşı “milletimizin tek bir vücud 

gibi gösterdiği birlik ve gayret sayesinde başarıya ulaştığını” 17 (4 

Ekim 1922) yaşayarak tecrübe etmişti. Kazanılan başarının, milletin 

kuvvetlerini birleştirmesinden ileri geldiğini biliyordu ve “aynı başarıları 

ileri de de kazanmak için aynı temele dayanmak ve aynı 

yolda yürümeyi tavsiye ediyordu”. 18 

“Bir milletin ruhu zaptolunmadıkça, bir milletin azim ve 

iradesi kırılmadıkça, o millete hâkim olmanın imkanı yoktur. 

Oysaki asırların yarattığı millî bir ruha, kuvvetli ve daimi bir 

millî iradeye hiçbir kuvvet karşı koyamaz” 19 diyordu. 

Millî ruhu, millî birlik ve beraberlik ruhunu zedeleyen ve manevi 

gücü zayıflatan, ülke insanlarının suni olarak bölünmesidir. Bu 

nedenle Atatürk; 

“Efendiler, bir memleketin, bir memleket halkının düşmandan 

zarar görmesi acıdır. Fakat, kendi ırkından büyük tanıdığı 

ve başlarında taşıdığı insanlardan vefâsızlık, felaket görmesi 

ondan daha acıdır. Bu, kalp ve vicdanlar için unutulmaz bir 

yaradır” 20 der. 

Yine, çok hassas olduğu bu konuda; “Bugünkü Türk milleti, 

siyasi ve sosyal topluluğu içinde kendilerine Kürtlük fikri, Çerkezlik 

fikri ve hatta Lazlık fikri veya Boşnaklık fikri propaganda 

edilmek istenmiş vatandaş ve milletdaşlarımız vardır. Fakat, 

geçmişin bu keyfi idare devirlerinin sonucu olan bu yanlış adlandırmalar, 

düşmana alet olmuş birkaç gerici ve beyinsizden 

başka hiçbir millet ferdi üzerinde, kederlenmekten başka bir 

16 (Büyük Zafer Hakkında 04.Ekim.1933 Dolmabahçe Sarayı, “Diyarbakır” Gazetesinin 

Sahibine Demeç)Utkan KOCATÜRK, Atatürk’ün Fikir ve Düşünceleri, 

Ankara, 1999, s.206. 

17 (4 Ekim 1922) A.S.D, I, s.286. 

18 (1923) D.DUMOULIN, Atatürk’ten Düşünceler, s.11. 

19 (01 Eylül 1924) D.DUMOULIN, Atatürk’ten Düşünceler, s.97. 

20 (1 Eylül 1924, Bursalılarla Konuşma) A.S.D, II, s.189-190. 

131

132 


etki meydana getirmemiştir. Çünkü bu milletin fertleri de, genel 

Türk toplumu gibi aynı ortak geçmişe, tarihe, ahlaka, hukuka 

sahip bulunuyorlar… Bugün içimizde bulunan Hıristiyan, 

Musevi vatandaşlar, kader ve talihlerini Türk Milleti’ne vicdanı 

arzularıyla bağlandıktan sonra kendilerine yan gözle, yabancı 

gözü ile bakmak; medeni Türk milletinin asil ahlâkından beklenebilir 

mi” 21 der. 

“Milletin varlığını devam ettirmek için, fertleri arasında düşündüğü 

müşterek bağ, asırlardan beri gelen şekil ve mahiyetini 

değiştirmiş, yani millet, dini ve mezhebi bağlar yerine, Türk 

millîyeti bağı ile fertlerini toplamıştır” 22 

“Milletimizin yüksek karakterini, yorulmaz çalışkanlığını, 

fıtri zekasını, ilme bağlılığını güzel sanatlara sevgisini, millî birlik 

duygusunu sürekli olarak ve her türlü vasıta ve tedbirlerle 

besleyerek geliştirmek millî ülkümüzdür” 23 . 

“Vatandaşların saadet ve huzurunun Cumhuriyet kanunlarında 

ifade olunan millî birlikte saklı bulunduğunu, bundan 

dolayı vatan haricinden hiçbir iğfal ve tahrikin olamayacağını” 24 

ifade eden Atatürk, yapılan veya yapılacak olan olumsuz propagandalar 

ile, Türk milletinin kendi kendine yetemeyeceğini ve asla başarılı 

olamayacağına inananlara; “Efendiler, maddi ve özellikle manevi 

çöküş korku ile… güçsüzlükle başlar”. 

Güçsüz ve korkak insanlar, herhangi bir felaket karşısında, milletin 

de uyuşukluğa düşmesine ve çekingen duruma gelmesine yol 

açarlar. Güçsüzlük ve kararsızlıkta o kadar ileri giderler ki, adeta 

kendi kendilerine hakaret ederler. Derler ki: “Biz adam değiliz ve 

olamayız! Kendi kendimize adam olmamızın imkanı yoktur: 

Biz, kayıtsız ve şartsız olarak varlığımızı bir yabancıya teslim 

edelim. 

Türkiye’yi böyle yanlış yollarda çökme ve yok olma uçurumuna 

sürükleyenlerin elinden kurtarmak lazımdır. Bunun için 

bulunmuş bir gerçek vardır. Ona uyacağız. O gerçek şudur: 

21 İNAN, Medeni Bilgiler, s. 34. 

22 (5 Ekim 1925 Ankara Hukuk Mektebi’ni Açarken) AS.D., II, s.249.. 

23 (29 Ekim 1933 10.Yıl Nutku) A.S.D., II, s.318. 

24 (Üçüncü Dönem 4. Toplanma Yılını Açarken) 1 Kasım 1930, TBMM ZC, 

III/21, s.2-3.



Türkiye’nin düşünen kafalarını yepyeni bir imanla donatmak… 

Bütün millete taptaze bir manevi güç vermek” 25 tir der. 

Türk milletinin doğrudan doğruya kendisinin yaptığı Millî 

mücadele’ye millî ülkü ve millî onurun sebep olduğunu belirten 26 

Atatürk, millî ülküye tam iman ve onun gereklerini tereddütsüz 

yerine getirmenin sonucunun mutlaka başarı olacağını biliyordu 27 . 

Çünkü “millî varlığımızın temeli, millî şuur ve millî birlikte” 28 

olduğundan; Millî birlik duygusunu sürekli ve her türlü vasıta 

tedbirlerle besleyerek geliştirmek millî ülkümüz” 29 olmalıdır. 

Millî varlığımızı millî şuur ve millî birlikle devam ettirmek isteyen 

“Türk esareti kabul etmeyen bir millettir, Türk milleti esir 

olmamıştır” 30 Türkiye, esir olarak mahvolmaktansa, son nefesine 

kadar mücadele ve savaş vermeyi azmetmiştir” 31 . 

Kendisini yok etmek isteyen hiçbir güç karşısında eğilmeyen 

Türkler bir bağımsızlık savaşı vermişlerdir. Bu “ (Millî hareket) 

hareket milletin bir arzusudur. Hatta bir ihtiyacıdır. Bu arzu ve 

ihtiyacı doğuran şey de şahıslar değil, bizzat olaylardır. Devletini 

birlik ve bağımsızlığını tehdit eden meşru olmayan birtakım 

ihtirasat, topraklarımıza hiçbir hakka dayanmaksızın gerçekleşen 

saldırılar, tehlikeler karşısında millet birleşmek gereğini 

duymuştur. Böyle bir harekete macera demek bu harekatı takdir 

edenleri maceraperestlikle adlandırmak gafillik, garazlık 

değil midir?” 32 diyen Atatürk, Türk milletinin kendisine yönelmiş 

tehdit ve tehlikeler karşısında birleşmek gereği duyarak, kendi arzusuyla 

millî mücadeleyi yaptığını; bu istek ve ihtiyacın şahıslarda 

değil olaylardan kaynaklandığını vurgulamaktadır. Yusuf Hik- 

25 Nutuk, s.432. 

26 (14 Ekim 1925İzmir Kız öğretmen okulunda Konuşma) A.S.D., II, s.242. 

27 (10 Mayıs 1931CHP Üçüncü Büyük Kongresini Açarken,) A.S.D., I, s.386. 

28 (TBMM Beşinci Dönem İkinci Toplanma Yılını Açarken, 1 Kasım 1936) 

A.S.D., I, s.405. 

29 (29 Ekim 1933 Onuncu Yıl Söylevi,) A.S.D., II, s.318-319. 

30 (14 Ekim.1925 İzmir’de ileri Gelen Memurlarla bir konuşma), A.S.D., II, 

s.241. 

31 (25 Aralık 1922 Le Journal Muhabiri Paul Harriot’ya Çankaya’da verdiği Beyanat) 

Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, III, Ankara, 1997, s.80. 

32 (24./25 Ekim 1919 Amasya Tasvir-i Efkâr Muhabiri Ruşen Eşref İle Mülâkat) 

A.S.D., III, s.11-12. 

133

134 


met BAYUR, “Türk İnkılabı Tarihi” adlı eserinin “önsöz”ünde; 

Atatürk’ün gerçekleştirdiği inkılâbı, başarılı olmamış veya yarıda 

kalmış diğer inkılaplardan ayırt etmek için “Atatürk İnkılâbı” denilmesinin 

uygun olacağını düşündüğünü ifade etmektedir.. 

Ancak yaptığı bütün hizmetlerin şevk ve gücünü milletinden 

alan ve yaptığı tüm hizmetlerini de milletine mal etmek ısrarında 

olan Atatürk’ün, kendisine has tevazu ve her şeyde Türk milletini 

ileri sürmek isteğinden dolayı; bu son inkılabın adının “Türk İnkılabı”; 

dersin adının da, Türk İnkılabı adını taşımasını emrettiğini, 

bu emre uyarak da kitaba “Türk İnkılabı Tarihi” adının verildiğini 

açıklar33 . 

Atatürk Kısa ömrüne ve az zamanda çok şey yapmasına rağmen 

“Benim Türk Milleti’ne, Türk Cumhuriyeti’ne ait görevlerim 

bitmemiştir. Sizler onları tamamlayacaksınız” diyerek, 1938’den 

günümüze, yapmış olmamız gereken ve yapmamız gereken çok şeylerin 

olduğunu hatırlatır ki, bizimde hatırlamamız gerekiyor. 

Zaman zaman yaşanan bazı olumsuzluklara ve zorluklara rağmen 

Milletin kararına daima güvenen “Türklük, benim en derin 

güven kaynağım, en engin övünç dayanağım oldu. Kendimi 

hiçbir zaman Osmanlılığın telkin ettiği başka ulusları öven ve 

Türklüğü aşağı gören eksiklik duygusuna kaptırmadım” diyen34 Atatürk; “Ne mutlu Türk’üm diyene” 35 diyecek kadar Türklüğü ile 

övünen “Türk! Övün, çalış, güven” 36 diyerek, kendisini ve gücünü 

tanımasını telkin eden; “Yüksel Türk… Senin için yüksekliğin 

sınırı yoktur” 37 diyecek kadar, büyük ve yüce bir hedef gösteren 

vatansever bir liderdir. 

Bugün biz, bu sözleri sloganlaştırdık, her yere yazdık ama, insanların 

ruhlarına, gönüllerine, akıllarına gerçek ve samimi duygularla 

yazıp yerleştirip gerçek bir bilinç oluşturabildik mi? Bugün 

33 Y.H.BAYUR, Türk İnkılâbı Tarihi, I, T.T.K., Ankara, 1983, s.XIII. 

34 (1931) Atatürkçülük, Yay.Haz.Genelkurmay Başkanlığı, I, İstanbul, 1998, 

s.83. 

35 (29 Ekim 1933 10.Yıl Nutku) A.S.D., II, s.319. 

36 (1934) Afet İNAN, Atatürk Hakkında Hatıralar, Belgeler, Ankara, 1959, 

s.304. 

37 (1935) DUMOULIN, Atatürk’ten Düşünceler, s.135.



bunu ciddi olarak sorgulamamız gerekiyor. 

Atatürk, millî bilinci uyandırarak; millî bütünleşmeyi sağlamak 

istiyordu. Çünkü, geçmişte Türk aydınlarının kendini bilmemesi ve 

başka milletlerde şu veya bu sebeple üstünlük varsayarak kendini 

onlardan aşağı görüp nefsine olan güvenini yitirmesinden dolayı 

ciddi sorunlar yaşadığını biliyordu. Bundan dolayı “Artık bu yanlış 

görüşe son vermek Türklüğümüzü bütün asalet ve necabeti 

ile tanımak ve bu gerçeğe bütün Türklerin inanmasını, bununla 

övünüp kendine güvenmesini ülkü bildim” 38 demektedir. 

Atatürk’ün; bu sözlerinden millîyetçiliğin kendimize güvenin 

bir simgesi, kendimizi bir millet olarak tanımanın görüntüsü39 olduğunu 

söyleyebiliriz. 

Atatürk’ün “Biz doğrudan doğruya millîyetperveriz ve Türk 

millîyetçisiyiz; Cumhuriyetimizin dayanağı Türk topluluğudur. 

Bu topluluğun efradı ne kadar Türk kültürü ile dolu olursa, o 

topluluğa dayanan cumhuriyet de kuvvetli olur” 40 sözlerinden 

Cumhuriyetin, Türk kültürü ile kuvvetle donatılmış Türk topluluğuna 

dayandığı takdirde, varlığını da güçlü bir şekilde devam ettirebileceği 

gerçeği ortaya çıkmaktadır. 

Öyleyse kendimizi tanımamak, güvenmemek ve aşağılık duygusuna 

kapılmak, bir milletin bugünü ve gelecekteki varlığı için en 

büyük tehdittir ve tehlikedir. Bu tehdit ve tehlikeyi yok edecek en 

önemli tedbir Atatürk’ün ifade ettiği gibi, kendine güvenen ve Türk 

kültürü ile dolu bir toplum yetiştirmektir. 

Atatürk, kökü dışarıda olup; dışarıdan yönlendirilen, devletimizin 

temellerinin dayandığı temel niteliklere, milletimizin inanç ve 

fikirlerine ters düşen; huzurunu, güvenliğini ve varlığını tehlikeye 

düşüren her türlü akım ve ideolojiye karşı idi. 

Mesela Bolşevizm hakkında. “Bizim memleketimizde bu 

doktrinin hiçbir şekilde bir yeri olamaz. Dinimiz, adetlerimiz ve 

aynı zamanda sosyal bünyemiz tamamiyle böyle bir fikrin yer- 

38 Utkan KOCATÜRK, Atatürk’ün Fikir ve Düşünceleri, Ankara, 1999, s.204. 

39 Prof.Dr.Orhan TÜRKDOĞAN, “Gökalp’ten Atatürk’e Milli Birlik”, Makaleler, 

“Atatürkçülük ve Devrimler”, I: Kitap Atatürk Üniv. Yay.534, Ankara, 

1979, s.90. 

40 (26 Nisan 1926Türk Ocakları Delegelerine,) A.S.D., III, s.118. 

135

136 


leşmesine uygun değildir… Türk Milleti lüzumu halinde mücadeleye 

hazırdır” demiştir. 41 . 

O günün şartları içinde Bolşevik Rusya ile siyasi ve askerî ittifak 

kurmaya çalışırken; komünizm ve bolşevizme karşı alenin aleyhtarlığı 

uygun görmez ama, “bilâ kayd-ü şart Rus tabiiyeti demek 

olan dahildeki komünizm teşkilatı gaye itibariyle tamamen bizim 

aleyhimizdedir. Gizli komünizm teşkilatını her surette tevkif 

ve teb’it etmek mecburiyetini” 42de hissetmiş ve zamanı geldiğinde 

de gerekenleri de yapmıştır. 

“Biz, ne Bolşevikiz ne de Komünist, ne biri ne de diğeri 

olamayız. Çünkü biz millîyetçi ve dinimize saygılıyız” 43 derken; 

“Şurası unutulmamalıdır ki, Türk Aleminin en büyük düşmanı 

komünistliktir! Her görüldüğü yerde ezilmelidir” 44 sözleri ile de, 

kısa ve öz olarak mesajı vermektedir. 

Atatürk yaşadığı dönemlerde ortaya çıkan ve II. Dünya 

Savaşı’nın önemli sebeplerinden olan Almanya ve İtalya’nın Faşizmi 

ve Nasyonal Sosyalizmini de aynı şekilde reddetmiştir. 

Bugün günümüzde isimleri değiştirmekle birlikte amaç ve içerik 

bakımından aynı olan tehlike ve tehditler vardır. Bunlar nedir? 

Devletimizin ve milletimizin varlığına, bağımsızlığına ve toprak bütünlüğüne 

yönelik yıkıcı ve bölücü terörist faaliyetler; samimi ve 

gerçek dini inanış ve gereklerini yerine getirmekten uzak, halkımızın 

inançlarını sömüren suistimal eden anti laik faaliyetler ve din sömürüsü; 

demokratikleştirilme kisvesi altında devletimizin yasama, 

yürütme ve yargı yetkilerine müdahale; siyasi, ekonomik ve kültürel 

emperyalizm Atatürk’e göre bir başka tehlike de, Büyük ve hayali 

şeyleri, yapmadan yapmış gibi görünmek yüzünden, bütün dünyanın 

düşmanlığını, kinini bu memleketin ve bu milletin üzerine çekmekti. 

41 (General Harbord’a gönderdiği 24 Eylül 1919 tarihli yazısı)Gotthard JAESC- 

HKE, “Kemalizmin Temel Düşünceleri ve Tarihi”, Makaleler, Atatürkçülük 

ve Devrimler, I.Kitap, Atatürk Üniv. Yayınları: 534, Ankara, 1978, s.37. 

42 (14 Eylül 1920. TBMM Başkanı Mustafa Kemal Paşa’nın Garp Cephesi Komutanı 

Ali Fuat Paşa’ya Talimatı) General Ali Fuat Cebesoy, Milli Mücadele 

Hatıraları, İstanbul, 1953, s.474. 

43 Hikmet TANYU, Atatürk ve Türk Milliyetçiliği, Ankara, 1981, s.184. 

44 Fethi TEVETOĞLU; Türkiye’de Sosyalist ve Komünist Faaliyetler, Ankara, 

1967, s.437.



Geçmişte bunu yaşadığımızı kastederek;. 

“Biz, panislamizim yapmadık. Belki “yapıyoruz, yapacağız” 

dedik. Düşmanlarımızda “Yaptırmak için bir an önce öldürelim!” 

dediler. Panturanizm yapmadık!... “Yaparız, yapıyoruz 

dedik yapacağız dedik ve yine öldürelim” dediler. Bütün dava 

bundan ibarettir. Biz böyle yapmadığımız ve yapamadığımız 

kavramlar peşinde koşarak, düşmanlarımızın adedini ve üzerimize 

olan baskılarını artırmaktansa, tabii halimize, asıl durumumuza, 

geçerli olan durumumuza dönelim. Kendimizi bilelim. 

Bu nedenle biz, “hayat ve bağımsızlık isteyen milletiz ve yalnız 

ve ancak, bunun için hayatımızı feda ederiz” 45 demektedir. 

Atatürk’ün bu sözlerinin amacı geçmişte yapılan hataların tekrarına 

engel olmaktır. Çünkü; resmi devlet ve hükûmet politikası 

olarak takip edilmeyecek veya edilemeyecek bazı fikir veya siyasetlerin 

varmış veya gerçekmiş gibi gösterilmesi; ülkemize yönelik 

tehlikelerin artmasına sebep olacaktır. Dolayısıyla gerçekten uzak 

söylemlerde bulunarak; öncelikle komşularımızın ve dünyanın düşmanlığını 

çekmek; hem aleyhimize bir kamuoyu oluşmasını, hemen 

sonrasında bize karşı resmi veya gayriresmi tedbirlerle birlikte tehlike 

ve tehditlerin oluşmasına neden olacaktır. Bu demek değil ki 

devletimizin, hükûmetimizin, yakın, uzak ve en uzak millî hedefleri 

ve siyaseti olmayacak! Tabiiki “dış siyaset, iç teşkilat ve iç siyasete 

dayandırılmak ve hayali dış siyaset peşinde koşmamak” 46 şartıyla 

olacaktır. 

Atatürk, “Biz barış istiyoruz dediğimiz zaman tam bağımsızlık 

istediğimizi herkesin anlaması gerekir” 47 (1923) derken; barışı, 

ancak tam bağımsızlık sağlanması şartıyla kabul ediyordu. “Barışın 

kanla değil mürekkeple imza etmek isteyen” 48 ve tercih eden 

Atatürk “aksi takdirde mücadelenin ve savaşın devam edeceğini 

45 (Bakanlar Kurulunun Görev ve Yetkisini Belirten Kanun Teklifi Münasebetiyle, 

1 Aralık 1921). A.S.D., I, s.216. 

46 (İzmir İktisat Konuşmasının Açış Söylevi 17 Şubat 1923). A.S.D., II, s.113- 

116. 


48 (23 Ocak 1923 Morning Post Yazarı Grace Ellison’a Demeç), A.S.D., III, 

s.81. 

137

138 


memleket için gerekli olan sonucun mutlaka elde edileceğini” 49 

de özellikle vurguluyordu. 

“Türkiye’nin kesinlikle barış sever bir siyaset takip ettiğini” 50 

söyleyen ve “Komşularıyla ve bütün devletlerle iyi geçinmek, 

Türkiye siyasetinin esasıdır… Bu ilkenin bütün devletlerce siyaset 

esası kabul edilmesiyledir ki, medeniyet için ve milletin saadet 

ve refahı için en lazımlı olan sulh, istikrar meydana çıkmış 

olur” 51 : diyen Atatürk; dışarıdan gelen saldırgan tehlikeler, özellikle 

aniden çıkacak savaş tehlikesine karşı, milletlerin birleşerek önlemler 

alınmasını isterdi. “Eğer bir harp, bir bombanın patlaması 

gibi birden bire çıkarsa, milletler harbe mani olmak için silahlı 

mukavemetlerini ve mali güçlerini, saldırgana karşı birleştirmekte 

kararsızlık göstermemeli. 

En hızlı ve etkili tedbir, muhtemel bir saldırgana saldırının 

yanına kar kalmayacağını açıkça anlatacak, milletlerarası teşkilatın 

kurulmasını” 52 istemiştir ve bunları da gerçekleştirmiştir. 

Milletlerarası teşkilatlar, hem iç ve dış güvenliği, hem de karşılıklı 

huzur ve barışı sağlamak ve korumak adına önemli idi. Atatürk’ün 

“Yurtta barış, dünyada barış” ilkesinden hareketle, kendi döneminde 

gerçekleştirdiği milletlerarası teşkilatlara örnek ise; 

1932 yılında Milletler Cemiyeti’ne girilmesi, 1934 yılında 

Türkiye, Yunanistan, Romanya ve Yugoslavya arasında bir Balkan 

Antantı’nın oluşturulması; 1937 yılında Türkiye, İran, Irak ve Afganistan 

arasında Sadabat Paktı’nın imzalanmasıdır. 

Atatürk’ün ülkemize ve milletimize yönelik tehdit ve tehlikeler 

karşısında; kendi gücümüzle karşı koymanın yanı sıra uluslararası 

da anlaşmalar ve ittifaklar yapması, uluslararası denge ve barış siyasetini 

önemsediğini gösterir. 

Atatürk, 1 Mart 1921’de TBMM’nin 2.Toplanma Yılının Açılış 

Konuşması’nda; Millî Mücadele dönemindeki iç isyanlar ile ilgili 

49 (16 Ocak 1923 Arifiye’de Konuşma) A.S.D., II, s.57. 

50 (25 Ekim 1928 Lehistan Elçisinin Söylevine Cevap) Bilal Şimşir, Atatürk ve 

Yabancı Devlet Başkanları, II, Ankara, 2001, s.448-449. 

51 (16 Ekim 1930 Yugoslavya Elçisine Verilen Cevap) Bilal Şimşir, Atatürk ve 

Yabancı Devlet Başkanları, IV, s.275-276. 

52 Hasan Rıza SOYAK, Atatürk’ten Hatıralar, II, Ankara, 1973, s.513.



gelişmeler ve bastırılması hakkında bilgi verirken; kandırılmış ve 

kışkırtılmış halkı aydınlatarak bilgilendirerek gerçek durumdan haberdar 

eylediklerini ifade etmektedir53 . 

Bu çok önemli bir konudur. Çünkü eğer halk, eğiterek, öğreterek, 

anlatarak hatta belgeleyerek, açıklayarak bilgilendirilmezse, 

bilinçlendirilmezse; yalan ve yanlış şeylerle halkı, tesir altına alacak 

karşı kuruluş, cemiyet, zümre veya başka bir devlet ve millet 

olacaktır. Yani devletin boş bıraktığı alanı birileri veya birşeyler 

mutlaka dolduracaktır. Dolayısıyla devlet, tüm millet fertlerini gerçek 

bir millî eğitim sistemi içerisinde yoğurarak eğitmelidir. Çünkü 

“Eğitimde süratle yüksek bir seviyeye çıkacak bir Milletin hayat 

mücadelesinde maddi manevi bütün kudretlerinin artacağı 

muhakkaktır” 54 . 

“Bir milletin gerçek kurtuluşunun eğitim ile olacağını!” 55 daima 

vurgulayan Atatürk; terbiye (eğitim)in, bir milleti ya hür, bağımsız, 

şanlı yüksek bir toplum halinde yaşatacağını, ya da bir milleti 

esâret ve sefâlete terk edeceğini bildiğinden 56 bundan dolayı uygulayacakları 

siyasetin temelinde cehaletin ortadan kaldırılması fikrini 

esas almıştır. 

Bu nasıl gerçekleştirilecekti? Atatürk’e göre; okuma-yazma öğretmek, 

vatanını, milletini dinini, dünyasını tanıtacak kadar coğrafi, 

tarihi, dini ve ahlaki bilgiler vermekti 57 . Bu bilgilerle donanmış 

halkın, iç ve dış tehditlere malzeme olması veya içinde olması pek 

mümkün görünmemektedir… “Memleketimizin en ileri, en hoş, 

en güzel yerlerini üç buçuk sene kirli ayaklarıyla çiğneyen düşmanı 

mağlup eden zaferinin sırrı nerededir bilir misiniz?” diye 

sorar ve cevap verir; “Orduların sevk ve idaresinde ilim ve fen 

esaslarını rehber almaktır. Milletimizi yetiştirmek için asıl olan 

mekteplerimizin, üniversitelerimizin kuruluşunda aynı yolu takip 

edeceğiz. Evet, milletimizin siyasi, sosyal hayatında, mille- 

53 (1 Mart 1921, TBMM’ne 1. Dönem Toplanma Yılını Açarken) TBMM Z.C., 

IX/2, s.3. 

54 (1 Kasım 1928 3. Dönem. 2. Toplanma Yılını Açarken) A.S.D., I, s.377. 

55 (27 Ekim 1922Öğretmenlere) A.S.D., II, s.47. 

56 (1 Mart 1922) TBMM ZC, I/XVIII, s. 

57 (1 Mart 1922) TBMM ZC, I/XVIII, s. 

139

140 


timizin fikir terbiyesinde de rehberimiz ilim ve fen olacaktır” 58 . 

Türkiye Cumhuriyeti’ni fikren, ilmen, fennen, bedenen kuvvetli 

ve yüksek (ahlaklı, seciyeli) muhafızlar koruyacaklardır 59 . İşte bu 

nitelik ve kabiliyette “fikri hür, vicdanı hür, irfanı hür” nesilleri 

yetiştirmek için, öğretmenleri görevlendiren Atatürk; yeni neslin, 

öğretmenlerin eseri olacağını da vurgulamaktadır 60 . 

Atatürk’e göre çözüm, okuldur. Çünkü; okul, “genç dimağlara, 

insanlığa hürmeti, millet ve memlekete şerefi ve bağımsızlığı 

öğretir. Bağımsızlık tehlikeye düştüğü zaman onu kurtarmak 

için izlenmesi uygun olan en doğru yolu belletir… Memleket ve 

milleti kurtarmaya çalışanların aynı zamanda mesleklerinde birer 

namuslu uzman ve birer alim olmaları lazımdır. Bunu temin 

eden okuldur” 61 . 

“Gençliği yetiştiriniz. Onlara ilim ve irfanın müspet fikirlerini 

veriniz. Geleceğin aydınlığına onlarla kavuşacaksınız” 62 

diyen Atatürk; “Bütün ümidim gençliktedir. Atatürk yeni Türk 

Cumhuriyetinin yeni nesle vereceği terbiyenin kesinlikle “millî 

terbiye” olduğunu ve “Millî ahlâkımızın medeni esaslarla ve hür 

fikirlerle beslenmesini ve takviye olunmasını” 63 isteyerek; “Gençliğin 

çalışkan, duyarlı ve millîyetçi yetişmesi esas dileklerimizdendir. 

Gençlik her türlü faaliyetlerinde Cumhuriyet kanunlarına 

ve Cumhuriyet kuvvetlerinin usul ve kurallarına uymaya da 

dikkatli olmalıdır” 64 der 

“Yüksek tahsil gençlerimizi, istediğimiz ve muhtaç olduğumuz 

gibi millî şuurlu ve modern kültürlü olarak yetiştirme… 

”nin65 önemini vurgular. 

Memleket davalarının ideolojisini anlayacak, anlatacak ne- 

58 (27.Ekim 1922 Bursa Öğretmenlerine) A.S.D., II, s.47. 

59 (25 Eylül 1924 Muallimler Birliği Kongresi Üyelerine) A.S.D., II, s.178 

60 (25 Eylül 1924 Muallimler Birliği Kongresi Üyelerine) A.S.D., II, s.178-179. 

61 (27 Ekim.1922 Bursa Öğretmenlerine) A.S.D., II, s.47. 

62 (1930) A.Afetinan, M.K.Atatürk’ten Yazdıklarım, Ankara, 1971, s.36. 

63 (25 Ağustos 1924 Muallimler Birliği Kongresi Üyelerine) A.S.D., II, s.179. 


65 (01 Kasım 1938 TBMM 5.Dönem 5. Toplanma Yılını Açış Nutku) A.S.D., I, 

s.428.



silden nesile yaşatacak kişi ve kurumları yaratmak” 66 bu da, eğitimin 

amacı olmalıdır. 

“Türk çocuğu atalarını tanıdıkça daha büyük işler yapmak 

için kendinde kuvvet bulacaktır” 67 . 

“Her şeye rağmen, muhakkaka bir nura doğru yürümekteyiz. 

Bende bu imanı yaşatan kuvvet, yalnız aziz memleket ve 

milletim hakkındaki payansız muhabbetim değil; bütün bu karanlıkların, 

ahlaksızlıkların, şarlatanlıkların içinde sırf vatan ve 

hakikat aşkıyla ziya serpmeye ve aramaya çalışan bir gençlik 

gördüğümdendir” 68 diyerek gençlere yol gösterir. 

“Muhterem gençler, hayat mücadeleden ibarettir. Bundan 

dolayı hayatta yalnız iki şey vardır. Galip olmak, mağlup olmak. 

Size, Türk Gençliğine terk ettiğimiz ve bıraktığımız vicdanı 

emanet, yalnız ve daima galip olmaktır ve eminim daima galip 

olacaksınız…” 69 der 

Türkiye nüfusunun büyük bir oranı genç bir nüfus ise ve bu büyük 

bir potansiyel güç ise; bu gücün farkına varmak, sahip çıkmak 

ve doğru değerlendirmek lazımdır. İşte Atatürk bu gücün farkındadır. 

“Gençler!; Cesaretimizi kuvvetlendiren ve devam ettiren 

sizsiniz. Siz almakta olduğunuz terbiye ve irfan ile, insanlık meziyetinin, 

vatan sevgisinin, fikir hürriyetinin en kıymetli örneği 

olacaksınız. Ey yükselen yeni nesil! Gelecek sizindir. Cumhuriyeti 

biz kurduk; onu yükseltecek ve devam ettirecek sizsiniz” 70 . 

“…Sizler yani, yeni Türkiye’nin genç evlatları, yorulsanız dahi 

beni takip edeceksiniz. Dinlenmemek üzere, yürümeye karar 

verenler asla ve asla yorulmazlar. Türk gençliği gayeye, bizim 

yükselme idealimize durmadan, yorulmadan yürüyecektir. Biz 

de bunu görmekle bahtiyar olacağız…” 71 

66 Afetinan, Atatürk Hakkında Hatıralar, Belgeler, Ankara, 1959, s.297. 

67 Enver Ziya KARAL, Atatürk ve Devrim, Konferans ve Makaleler, Ankara, 

1980, s.100. 

68 (24 Mayıs 1918, Ruşen Eşref’e imzaladığı resim arkası)Utkan KOCATÜRK, 

Atatürk’ün Fikir ve Düşünceleri, s.192. 

69 (18 Mart 1923 Tarsus’da Gençlere Konuşma.) A.S.D., II, s.137. 

70 (30 Ağustos 1924 Dumlupınar’da konuşma) A.S.D., II, s.188. 

71 (26 Mart 1937 Ankara’da Tahsilde Bulunan Bursalı Gençlerin Tertib Ettikleri 

Uludağ Gecesinde söylenmiştir) A.S.D., II, s.327-328. 

141

142 


“Gençler!, benim gelecekteki emellerimi gerçekleştirmeyi 

üstlenen gençler! Bir gün memleketi sizin gibi beni anlamış bir 

gençliğe bırakacağımdan dolayı çok memnun ve mesudum” 72 diyerek 

Gençliğe olan güveninden öte, büyük de bir sorumluluk yüklemektedir. 

Üstelik Atatürk, Türk Devleti’ne ve Türk Milleti’ne yönelik tehdit 

ve tehlikelerin neler olduğu ve yapılması gerekenleri “Gençliğe 

Hitabe”de tüm açıklığı ile ortaya koymakta ve çözüm önerilerini de 

beraberinde sunmaktadır. 

“Ey Türk Gençliği!, Birinci vazifen, Türk İstiklalini, Türk 

Cumhuriyetini ilelebet muhafaza ve müdafaa etmektir. Mevcudiyetinin 

ve istikbalinin yegane temeli budur. Bu temel senin en 

kıymetli hazinendir…” 73 

“Türk Devleti’nin bağımsızlığı mukaddestir. O ebediyen güvende 

ve korunmuş olmalıdır” 74 Çünkü “Hürriyet olmayan bir 

memlekette ölüm ve çöküş vardır. Her ilerlemenin ve kurtuluşun 

anasının Hürriyet” 75 olduğunu düşünen Atatürk; “Hürriyet 

ve istiklal benim karakterimdir. Ben, milletimin ve büyük atalarım 

en kıymetli mirasından olan istiklal aşkı ile yaratılmış bir 

adamım. Çocukluğumdan bugüne kadar ailevi, hususi ve resmi 

hayatımın her safhasını tanıyanlarca bu aşkım bilinmektedir. 

Bence bir millette şerefin, haysiyetin, namusun ve insanlığın var 

olması ve devam etmesi, mutlak o milletin hürriyet ve istiklaline 

sahip olmasıyla mümkündür Ben şahsen bu saydığım niteliklere 

çok önem veririm ve bu niteliklerin kendimde varlığını iddia 

edebilmek için, milletimin de aynı nitelikler ile donanmış olmasını 

şart ve esas bilirim…” 76 der. 

“Tam istiklal, bizim bugün üzerimize aldığımız görevin can 

damarıdır. Bu görev bütün millete ve tarihe yüklenilmiştir… Biz 

yaşamak isteyen, haysiyet ve şerefiyle yaşamak isteyen bir milletiz. 

Bir yanlışlığa boyun eğme yüzünden bu vasıflardan yoksun 

72 (26 Mart 1937 Ankara Halkevinde Bir Konuşma) A.S.D., II, s.327-328. 

73 (1927, Gençliğe Hitabesi) Nutuk, s.607. 

74 (13 Ağustos 1923 İkinci Dönem Açarken) A.S.D, I, s.337. 

75 (1906 Vatan ve Hürriyet Cemiyeti’nin Selanik Şubesi’ni Kurarken) A.S.D., II, 

s.1. 

76 (22 Nisan 1921, Hâkimiyet-i Milliye)A.S.D., III, s.31.



kalmaya katlanamayız” 77 diyen Atatürk, istiklalimizi, egemenliğimizi 

kaybetme endişesi ve tehlikesi karşısında alınacak olan önlemlerde 

sabırsızdır ve temkinlidir. “…Eğer bazen ihtiyatkar hareket 

ediyorsak, aşırı ölçüde şüpheli davranıyorsak, bize çok pahalıya 

malolan hürriyetimizi kaybetmek hususundaki korkumuzdandır. 

Bu hürriyetin bir küçük kısmını sakat etmektense, hepsini 

birden feda etmeyi tercih ederiz.” 78 diyecek kadar da gözü kara ve 

kararlıdır. 

Hürriyeti ve istiklalimizin tehlikeye düştüğünde gereği yapmış 

bir lider olan Mustafa Kemal Atatürk, asıl mesleği askerlik olmasına 

rağmen, çok gerekmedikçe savaşmayı asla uygun bulmayan bir 

liderdi. 

“Derhal şu veya bu sebepler için milleti harbe sürüklemek 

taraftarı değilim. Harp zorunlu ve hayati olmalı. Hakiki kanaatim 

şudur: milleti harbe götürünce vicdanımda azap duymamalıyım. 

Öldüreceğiz diyenlere karşı ölmeyeceğiz diye harbe 

girebiliriz. Ama millet hayatı tehlikeye düşmeyince, harp bir 

cinayettir” 79 düşüncesindedir 

Ama mutlaka, “Çok emekle kurduğumuz, canımızla korumaya 

and içtiğimiz kutsal yurdumuzun da güven altında olması” 

gerekir. Atatürk’e göre; “güvenlik altında bulunması demek 

bize saldıracakların, kendi yurtlarında bizim aynı zararları yapabileceğimize 

güvenimiz demektir” 80 . Yani bize zarar veren düşmanın, 

bizim de ona aynı zararı verebileceğimize inanmasıdır. 

Türkiye Cumhuriyeti’ne yönelik tehdit ve tehlikeler karşısında 

ona karşı koyacak, savunacak olan güç ne idi sorusuna ise; “türkiye 

Cumhuriyeti yalnız iki şeye güvenir. Biri milletin kararı, 

diğeri en elim ve en zor şartlar içinde dünyanın takdirine hakkıyla 

layık olma niteliği kazanan ordumuzun kahramanlığı, bu 

iki şeye güvenir” 81 cevabını vermektedir. 

77 Nutuk, s.73. 

78 (29 Ekim 1923 Fransız Muhabiri Maurice Pernot’ya Demeç) A.S.D., III, s.92. 

79 (16 Mart 1923 Adana Çiftçileriyle Konuşma) A.S.D., II, s.128. 

80 (1 Kasım 1935 Beşinci Dönem Birinci Toplanma Yılını Açarken) A.S.D, I, 

s.404. 

81 (22 Şubat 1924 İzmir Ordu İleri Gelenleri ile İkinci Konuşma) A.S.D., II, 

s.176. 

143

144 


Atatürk, batı milletlerini ve bütün dünyanın milletlerini şahsen 

tanıdığını ve bu tanışmanın savaş alanında ve ateş altında ve ölüm 

karşısında olduğunu vurgulayarak; “Yemin ederek size temin ederim 

ki, bizim milletimizin manevi kuvveti bütün milletlerin manevi 

kuvvetinin üstündedir” demiştir 

Dolayısıyla, Türk milletinden aldığı manevi kuvvetle güçlenen 

Türk birliğinin, Türk kudret ve kabiliyetinin Türk vatanseverliğinin 

çelikleşmiş bir ifadesi 82 olan Ordumuzu da, “Türk topraklarının 

ve Türkiye idealini gerçekleştirmek için sarfetmekte olduğumuz 

sistemli çalışmaların yenilmesi imkansız teminatı 83 ” olarak görmektedir 

Köklü yenileşme ve gelişme içinde bulunan ülkemizin, hem 

kendisinde hem de komşularında barış ve huzuru isteyen bir düşünceye 

dayanan dış politikamızda; ülkenin korunması ve güvenliğin 

sağlanması, vatandaşlarımızın haklarının herhangi bir saldırıya karşı 

bizzat savunacak güce de sahip olunmasını önemle isteyen Atatürk, 

“Kara, deniz ve hava kuvvetlerimizin bu ülkede barışı ve güvenliği 

koruyacak bir güçte bulundurulması” 84nın öneminin altını 

çizmektedir. 

“Memleketimizi en buhranlı ve müşkül anlarda zulümden, 

felaket ve musibetlerden ve düşman istilasından nasıl korumuş 

kurtarmış ise Cumhuriyetin bugünkü verimli devrinde de askerlik 

tekniğinin bütün modern silah ve vasıtaları ile donanmış 

olduğu halde görevini aynı bağlılıkla yapacağına hiç şüphemiz 

yoktur” 85 . diyerek Türk ordusu’nun gerektiği zaman, Türkiye Cumhuriyeti 

Devleti ve milletin hakkını, bağımsızlığını ve varlığını korumak 

için gerekeni yapacağını ifade etmektedir. 

“Devleti ve hükûmeti kendi malı ve koruyucusu tanımak bir 

millet için büyük nimet ve mazhariyettir” 86 diyen Atatürk, halk ile 

82 (1 Kasım 1937 Beşinci Dönem üçüncü Toplanma Yılını Açarken) TBMM, 

ZC., 5/XX, s.3-9. 

83 (1 Kasım 1937 Beşinci Dönem üçüncü Toplanma Yılını Açarken) TBMM, 

ZC, 5/XX, s.3-9. 

84 (29 Ekim 1938 Türkiye Cumhuriyeti Ordularına Mesaj) A.S.D, II, s.331. 

85 (29 Ekim 1938 Atatürk’ün TC. Ordularına Mesajı) A.S.D., II, s.331. 

86 (1 Kasım 1936 Beşinci Dönem İkinci Toplanma Yılını Açarken) TBMM Z.C, 

V/12, s.4.

ÜLKEMİZE YÖNELİK TEHDİT VE TEHLİKELER KARŞISINDA ATATÜRK’ÜN 145 


kendisini korumak ve milletin refahını temin etmek görevini üstlenen87 

hükûmet arasındaki yakınlığın ve beraber çalışma gayretinin, 

idari ve ekonomik tedbirlerin iyi uygulanması, anlaşılması ve iyi sonuçlar 

alınması için gerekli olduğunu biliyordu. Çünkü onun için 

milletin, maddi ve manevi huzuru her şeyden fazla önemli idi88 . 

“Millî egemenlik esasına dayalı ve özellikle Cumhuriyet idaresine 

sahip bulunan memleketlerde, siyasi partilerin olmasını” 89 

isteyen Atatürk, Cumhuriyetin yaşaması ve gelişmesi için de gerekli 

gördüğü siyasi partilerin, siyaset alanındaki karşılıklı faaliyetlerin 

vatandaşlar arasında düşmanlık yaratılmasına sebep olmamasını 

tavsiye ediyordu.. Bunun için de partiler içine girebilecek samimi 

olmayan ve gizli amaçlı unsurların, kanun ötesinde sonuç isteyen 

istek sahiplerinin, bütün milletçe nefretle karşılanmasını ve bir de 

cumhuriyet esası üzerinde çalışan partilerce, bu gibilerin faaliyetlerinden 

uzak kalınmasını; hürriyeti kötüye kullanmanın doğurduğu 

birçok felaketleri çekmiş olan bu memlekette bu özelliklere dikkat 

edilmesini tavsiye ediyordu90 . 

“Memleket işlerinde, millet işlerinde, hakiki işlerde, duyguya, 

hatıra, kardeşliğe ve dostluğa bakılmaz” 91 diyerek; iç huzur 

ve güven ortamının sağlanması ve ayrımcılığın önüne geçilmesini 

isteyen Atatürk, siyasi partilerde çalışacakların “kişisel çıkarlardan 

ve bencil emellerden ayrılmalarını, ancak canlı ve alevli 

ideallere” 92 sahip olmalarını; özellikle milleti temsil eden milletvekillerinin 

“Milletvekilliğinin, her düşünceden daha önemli bir 

millet vekâleti olduğunu ve bunun resmi ve özel hayatta bile birçok 

manevi ve belirli külfetleri bulunduğunu gözden uzak tutmamalarının 

gerek” 93tiğini ifade etmektedir. 

Devletine ve milletine yönelik iç ve dış tehdit ve tehlikelerle baş 

etmenin ilk yolu devlet yöneticilerin kendi içlerinde uyum, güven ve 

sadakat duyguları içinde çalışmalarıdır. Bu nedenle “Bir millette, 

87 A.Afetinan, Medeni Bilgiler, s. 58 

88 (Beşinci Dönem İkinci Toplama Yılını Açarken) TBMM Z:C, V/12, s.4. 

89 (11 Aralık 1924 siyasi Fırkalar Hakkında) A.S.D., III, s.109. 

90 (1 Kasım 1930 Üçüncü Dönem 4. Toplanma Yılını Açarken) A.S.D., I, s.384. 

91 (1 Aralık 1921Bakanlar Kurulunun Görev ve Yetkisini Belirten Kanun Teklifi 

Münasebeti İle) A.S.D., I, s.234. 

92 (23 Mart 1923 Afyon Karahisar’da Halk İle Konuşma) A.S.D., II, s.160. 

93 ATT ve B, IV, s.580.(29 Ağustos 1927 Seçim Hakkında Beyanname)

146 


özellikle bir milletin yönetimde sorumlu bulunan yöneticilerinin 

kişisel ihtirasları, kişisel tartışmaları millî ve vatani görevlerinin 

gerektirdiği yüce duyguların üzerine çıkacak dereceye varmış 

olan memleketlerde, dağılmaktan ve batmaktan kurtulmak 

mümkün değildir” 94 diyerek çözümünü de şöyle ifade eder: 

“Bir amaca doğru yürürken, kişisel düşünce ve çıkarları bir tarafa 

bırakarak, el ele vermek icap eder: başarının sırrı budur. Unutulmamalıdır 

ki, bizlerin gerçek vazifesi, topluluğumuzun gelecekteki 

yüksek çıkarlarını sağlamaya çalışmaktır”. 

Atatürk ayrıca bu konuda çok önemli bir tavsiyede bulunur; 

“Muhterem milletine şunu tavsiye ederim ki; sinesinde yetiştirerek 

başının üstüne kadar çıkaracağı adamların kanındaki 

vicdanındaki asıl cevheri çok iyi incelemek dikkatinden bir an 

vazgeçmesinler” 95 . 

Atatürk “Yurt içinde bozgunculuğa ve anlaşmazlığa izin vermeyen 

ve nimet ve külfeti bütün memlekette her vatandaş için 

eşit tutan millî birlik sınırları içinde ekonomik gelişmeyi” 96 hedefleyen 

bir iç politika izlenmesi ile iç huzur ve güvenliğin sağlanacağına 

inanmaktadır. 

Önemle vurguladığı bir nokta ise; “ekonomisi zayıf bir milletin 

hem fakirlik ve yoksulluktan hem de toplumsal ve siyasi felaketlerden 

yakasını kurtarama”dığı gerçeğidir97 . Bu nedenle ona göre 

öncelikle; “İyileştirilecek şeyler ekonomi ve eğitimdir. Bu sayede 

memleket imar edilecek, millet refah sahibi olacaktır” 98 . 

Atatürk; “Artık vatanın, imar istediğini, zenginlik ve refah 

istediğini, şeref, namus, istiklal, hakiki varlık, vatanın bu taleplerini 

tamamen ve seri olarak yerine getirmek için esaslı ve ciddi 

bir biçimde çalışmayı emrettiğini” 99 bu nedenle çalışkan olmaktan 

başka hiçbir şeye ihtiyacımız olmadığını düşünüyordu. Çünkü; ona 

göre çalışkanlık zamanın gereklerine göre bilim ve teknik ve her tür- 

94 (1 Mart 1921 İkinci Toplanma Yılını Açarken), A.S.D., I, s.183. 

95 Nutuk, s.607. 

96 A.T.T ve B, s.532. 

97 (11 Eylül 1924 Bursalılarla Konuşma) A.S.D., II, s.188. 

98 (Ocak 1922 Vakit Gazetesi Başyazarı Ahmet Emin’e Demeç) A.S.D., III, 

s.49. 

99 (30 Ağustos 1924Dumlupınar’da Konuşma) A.S.D., II, s.186.



lü uygar buluşlardan büyük ölçüde yararlanmaktı. Böylece servet ve 

onun doğal sonucu olan refah ve saadete ulaşılacaktı100 . Böylesi bir 

medeniyet ve refah seviyesine ulaşmış bir devlet, dışa ekonomik bağımlılıktan 

kurtulacağı gibi, bunlara sahip bir toplumun da bir takım 

oyunlara gelmesi, en ufak bir tahrik ve teşvikle sokaklara dökülmesi, 

kandırılıp yönlendirilmesi mümkün olmayacaktır. 

“Vatanın her köşesinde, kamu huzurunu bozan hadiselerin, 

yalnız oradaki vatandaşları değil, en uzak yerlerdeki vatandaşların 

rahatını, mutluluğunu ve çalışma hayatını ve ekonomi durumunu 

ve üretimini etkilediği ve zarar verdiği açıktır. Bundan 

dolayı, her saadetin ve her faaliyetin ve bilhassa iktisadi ve ticari 

gelişiminin ilk şartı, huzur ve sükun ile emniyet ve asayişin, bozulması 

mümkün olmayan bir emniyet ve kuvvet bulunmasıyla 

kabildir. Bu sebeple de Cumhuriyet polis ve jandarmasının ve 

cumhuriyet ordusunun şeref ve itibarı, her düşüncenin üstündedir. 

Bu şeref ve itibara saygı için vatandaşlarımın dikkat ve 

uyanıklığını isterim” 101 der. Atatürk’ün vatandaşlarımızın dikkatini 

çektiği bu konu, maalesef bugün hepimizi ziyadesi ile üzecek ve endişelendirecek 

bir noktaya gelmiştir. 

Atatürk, kalkınmamız için dış ekonomik ve mali yardım almamız 

gerektiğinin bilincindedir ki; bu bilinci Erzurum ve Sivas Kongresi 

ile Misâk-ı Millî kararlarında da görmekteyiz. 

Ama bu yardımların manda, himaye veya kapitülasyonlar 

şeklinde olmasına kesinlikle karşıdır: Çünkü geçmişte Osmanlı 

İmparatorluğu’nda olduğu gibi egemenlik haklarından olan ekonomik 

ve mali özgürlüğümüzü, başkaları ile paylaşmanın, bir ülke için 

önemli bir tehdit ve tehlike olduğunu; o ülkeyi, sonunda parçalamaya 

götürdüğünü biliyordu Bu nedenle, “Bize yardımcı olacak 

insaniyetkâr kaynaklara biz de karşılıklı taahhüt ile birliğimiz 

ve bağımsızlığımız çerçevesinde samimiyetle bağlı oluruz” 102 demiştir. 

Kendi kaynaklarımız ve yalnız kendi sermayemiz ile halledi- 

100 (16 Ocak 1923 İstanbul Gazeteleri Temsilcilerine) A.S.D., II, s.63. 

101 (7 Mart 1925 Genç İsyanı Dolayısıyla Orduya ve Memurlara Beyanname) 

A.T.T ve B., IV, s.563 

102 (24/25 Ekim 1919 Harekat-ı Milliyenin Karakteri) A.S.D., III, s.16. 

147

148 


lemeyecek birtakım iktisadi meselelerin olduğundan, bize yardım 

edecek dostlar aramaya mecbur olduğumuzu düşünen Atatürk 103 ; 

“Dışarıdan gelecek sermaye, yol gösterici faaliyetlere, çalışma 

usullerine ihtiyacımız vardır. Fakat, bu, birliğimize bağımsızlığımıza 

son verecek bir koruma tarzı demek olamaz” 104 düşüncesindeydi. 

“…Millî hududlarımız dahilinde bulunan toprakların bize 

verilmesinde ısrar edeceğiz. Ondan sonra bu topraklar üzerinde 

tamamıyla, bağımsız, yani kapitülasyonsuz bir Türkiye yaşamasını 

istiyoruz. İşte bütün istediklerimiz budur…” 105diyerek; kısa 

ve öz olarak, tüm samimi duygularıyla amacımızı açıklamaktadır. 

Osmanlı İmparatorluğu’nu siyasi, mali, hukuki tahakkümü altına 

alan kapitülasyonların ne demek ve neye mal olduğunu çok iyi 

biliyordu. “…Kapitülasyonların hiçbir kısmında istisnayı kabul 

etmiyoruz. Adli, mali veya askerî kapitülasyonların hiçbirini tanımıyoruz. 

106 ” 

“Kapitülasyonların Türk milleti için ne derece nefret edilen 

bir şey olduğunu size tarif edemem. Bunları diğer şekil ve namlar 

altında gizleyerek bize kabul ettirmeye muvaffak olacaklarını 

planlayan ve hayal edenler, bu konuda pek çok aldanıyorlar. 

Zira, Türkler kapitülasyonların devamının kendilerini pek az 

vakitte ölüme sevkedeceğini pek iyi anlamışlardır…” 107 diyerek, 

kabul etmemekte derinmiş ve de kabul etmemiştir. 

Ülkemiz, müslüman bir ülke ve aynı zamanda laik bir ülkedir. 

Ancak, bu laik ve demokratik düzeni bozmaya veya yıkmaya yönelik 

her türlü faaliyetler, ülkemiz için bir tehlike yaratmaktadır: 

Çünkü Türkiye, Müslüman ülkeler içinde en istikrarlı ve lider konumunda 

önemli bir ülkedir. Ülkemizin bu özelliklerinden rahatsız 

olan birtakım güçler, ülke içinde insanlarımızın samimi ve tamamen 

103 (2 Eylül 1922 Sulh Şartları, İç ve Dış Siyasi Meseleler) A.S.D., III, s.70. 

104 (25 Ekim 1919 Kuva-yı Milliyenin Vaziyeti) A.S.D., III; s.18. 

105 (2 Ekim.1922, Petit Parisien Muhabirine Bursa’da Verilen Demeç) A.S.D., 

III, s.71. 

106 (26 Eylül 1922 Chicago Tribun’un İzmir’e Gönderdiği Muhabirine Verilen 

Demeç) A.S.D., III, s.66. 

107 (25.Aralık 1922 Le Journal Muhabiri Paul Herriot’a Çankaya’da Verilen Be- 

yanat) A.S.D., III, s.79.



vicdani özgürlüklerine dayanan dini düşünce ve inançlarını istismar 

etmektedirler. Bundan dolayı da, Türkiye Cumhuriyeti’nin laiklik 

anlayışı, birtakım iç ve dış mihrakları rahatsız etmektedir. 

Atatürk’e göre; “Laiklik, yalnız din ve dünya işlerinin ayrılması 

demek değildir. Bütün yurttaşların vicdan, ibadet ve din 

hürriyeti demektir” 108 

Yine Atatürk’e göre; “Laiklik asla dinsizlik olmadığı gibi, sahte 

dindarlık ve büyücülükle mücadele kapısını açtığı için, gerçek 

dindarlığın gelişmesi imkanını sağlamıştır” 109 

Atatürk, milletin hâkimiyetini bir şahıs veya belirli şahısların 

elinde bulundurmakta menfaat bekleyen perestlerin, bunu din kisvesine 

büründürerek milleti iğfak, küçük görmeye çalıştıklarını; 

“Nihayet milletin kulağı bu söylentilerle dolar ve o telkinlerin dinin 

icabı ve gerçeklerin ifadesi olarak kabul ederler. Bu gibilere gerici 

ve hareketlerine de irtica derler. 110 diyerek irticayı şöyle tarif eder. 

“Hayat felsefesinin garip bir tecellisidir ki, her faydalı ve her 

yeni şeye karşı mutlaka bir kuvvet çıkar. Buna bizim dilimizde 

irtica derler. İşte bu irticanın imhası için gerekli tedbirleri evvelden 

almış olmak lazımdır” 111 

“Bizim milletimiz ve onu temsil eden hükûmetimiz tabii 

olarak dünya yüzünde mevcud bütün dindaşlarımızın mesut ve 

müreffeh olmasını isteriz. Dindaşlarımız değişik çevrelerde vücuda 

getirmiş oldukları toplumların bağımsız olarak yaşamalarını 

isteriz. Bununla yüksek bir zevk ve mutluluk duyarız. Bütün 

Müslümanların, İslam dünyasının refah ve mutluluğu kendi refah 

ve mutluluğumuz gibi kıymetlidir! Ve bununla çok ilgiliyiz. 

Ve bugün onların dahi aynı şekilde bizim mutluluğumuzla ilgili 

olduklarına şahidiz” 112 diyerek İslam alemi ile olarak samimi fikir 

ve düşüncelerin dile getirmektedir. 

Sonuç olarak; Bir millet için, o milletin çocukları gençleri için 

108 Özdeyişleriyle Atatürk, ATASE Yayınları, Ankara, 1981, s. 24. 

109 Atatürkçülük, I, s.110. 

110 (31.01.1923 İzmir’de halk ile konuşma) A.S.D., II, s.92. 

111 (18 Ocak 1923, İzmit’te Halk ile Konuşma) A.S.D., II, s.67. 

112 (01 Aralık 1921 Bakanlar Kurulunun Görev ve Yetkisini Belirten Kanun Münasebeti 

İle) TBMM) TBMM, ZC., I/XIV, s.430. 

149

150 


en büyük tehlike nedir derseniz? Hepimizin hemfikir olacağımız ilk 

ve en önemli tehlike; ardından koşacağı, amaç edineceği bir millî 

ülküsü, ideolojisi ya da bir düşüncesinin olmamasıdır. 

Buna bağlı olarak ardından koşacağı inandığı, güvendiği benimsediği 

bir millî liderinin olmamasıdır. 

Bu endişeler ya da boşluklar Türk milleti için sözkonusu değildir. 

Atatürk, Türk’ün İstiklal Savaşı’nda ona liderlik etmedi mi? Yıkılan 

bir imparatorluktan yani bir devlet yaratmadı mı? Ülkesini ve 

milletini çağdaş medeniyet seviyesinin üzerine çıkmasını hedefleyen 

ve hedef gösteren bir lider olarak bir dizi inkılaplar yapmadı mı? Öyleyse 

Türk milletinin ve gençliğimizin bir ideali, bir millî ülküsü ve 

örnek alacağı bir liderinin olmadığını söylemek mümkün değil! Ama 

bunu hakkıyla anlatabildik mi, öğretebildik mi, benimsetebildik mi? 

İlk görev yeri olan Şam’da kurduğu “Vatan ve Hürriyet 

Cemiyeti”nin kurduğu 1906 tarihinden 1938’e kadar yaptıkları ya 

da yapmak istediklerine bakın! Kendisi için özel ne istedi? Hep bu 

millet ve devlet için istemedi mi? Çabalamadı mı? 

Bugün çocuklarımız ve gençlerimiz yakın tarihimizi, Türk Millî 

Mücadelesi’ni yeterince bilmiyorlarsa, Türk dilini yeterince doğru 

ve güzel kullanamıyorlarsa; Nutuk’u okumamışsa ortada ciddi bir 

eğitim-kültür sorunu var demektir. 

Atatürk’ün ortaya koyduğu fikir, düşünce ve faaliyetlerini bir 

fikir sistemi olarak bilgilendirip, benimsetemiyorsak; millî kültürümüzün 

ve tarihimizin gereklerini çocuklarımıza ve gençlerimize 

öğretemiyorsak; o zaman gençlerimiz, Marksizm, Faşizm, teokratik 

dünya görüşü veya uydurma ve sapkın inanç, düşünce vs. gibi kökü 

ve uygulayıcıları dışarıdaki fikir ve ideolojilerin veya onların liderlerin 

etkisi altında olacaktır. 

Atatürk’ün hem iç hem de dış siyaset konusundaki fikir ve faaliyetlerinin, 

devletimize ve milletimize yönelik tehdit ve tehlikelerin 

neler olduğu ve onlara karşı nasıl mücadele ettiğinin ve edilmesi gerektiğinin 

en güzel ifadesi, şüphesiz Nutuk’tur. 

Bir “Millî Siyaset Belgesi” alan Nutuk’u bundan sonra hakkını 

vererek okumamız ve okutmamız gerekmektedir. 

Atatürk içinde yaşadığımız zamanın, “sen, ben, o” kavgasını 

aşıp “Biz” olma, “sen şusun, ben buyum” sunî söylemlerinden ve



kardeş kavgasından uzak durup; “Biz aynı kökten gelen bir milletiz” 

demek zamanı olduğunun bilincine varmamızı isterdi. 

Zaten birbirinin öz kardeşi olan millet fertlerimizi “alt kimliküst 

kimlik” gibi söylemlerle birbirinden farklı imişler gibi göstermek 

isteyenlerin karşısında Atatürk, fikirlerinin babası olduğunu 

vurguladığı Ziya Gökalp’in; 

“Dediler kavmimin bir adı var mı? 

Adı bir değil çok bu da bir ar mı? 

Türkiye devletim, Türklük milletim cinsinin çokluğu Türk’e 

zarar mı113 “ dizeleri ile karşılık vermemizi isterdi. 

Atatürk, her Türkiye Cumhuriyeti vatandaşının, şahsî menfaat 

ve hedeflerinin üzerinde millî menfaat ve hedeflerin olduğunu ve bunun 

da kutsal bir görev olduğunu tekrar hatırlamasını isterdi. 

Atatürk, tıpkı millî mücadele döneminde de olduğu gibi hem dışarıdan 

hem de içeriden millî birliğimiz ve toprak bütünlüğümüzü 

bozmak isteyen dahili ve harici düşmanlarımızın daima varolduğunu 

hatırlayıp; geçmişte yapılan hataların ve zararların tekrarından kaçınılmasını 

isterdi. 

Atatürk, vatanseverlik, millîyetçilik, modernleşme ve çağdaşlaşma; 

çalışkanlık, dürüstlük, milletimizle varlığımızla övünmek, 

adalet, gerçek ve samimi dini inanç ve düşünceler, laiklik, hoşgörü 

ile sevgi-saygının sadece sloganlarda, sözlerde ve duvarlarda kalmamasını 

isterdi. 

AB içinde olup da kendi üniter devletlerinin varlığını, millî egemenliklerini, 

anayasal düzenlerini devam ettirmeyi kendilerine vazgeçilmez 

hakları gören batılı devletler, kendileri dışındaki milletler 

için de aynı hakların geçerli olduğunu kabul etmiyor ve görmezlikten 

geliyorlar. Özellikle Türkiye Cumhuriyeti Devleti ve Türk Milleti 

söz konusu olduğunda herhangi bir kurum veya kuruluş adına ülkemize 

gelen bir yabancı, “Hâkimiyet kayıtsız şartsız milletindir” 

prensibinin temsilcisi olan TBMM’ne, Yasama, Yürütme ve Yargı 

kuvvetlerimize; onların karar ve faaliyetlerine karışmayı, eleştirmeyi 

ve geri adım atılmasını istemeyi, kendilerinin doğal hakkı olarak 

görmektedirler. 

113 Ziya Gökalp, Yeni Hayat Doğru Yol, Ankara, 1976, s.24. 

151

152 


Türk’ün bağımsızlık savaşını, Büyük Türk İnkılâbı’nı, tüm bunların 

sonucu kurulan Yeni Türk Devleti’ni ve onun millî sınırlarını 

hâlâ kabul etmekte zorlanıyorlar. Hâlâ Sevr’i kabul ettirme saplantısından 

vazgeçmemiş görünüyor ve bunu da açıkta gösteriyorlar. 

Tüm bunlar yetmezmiş gibi Atatürk’ün de vurguladığı gibi “Bununla 

beraber her devirde her memlekette ve her zaman zuhur 

ettiği gibi bizde de kalb ve asabı zayıf, gayr-i müdrik (anlayamayan) 

insanlarla beraber, vatansız ve aynı zamanda refah ve 

menfaati şahsiyesini vatan ve milleti zararında arayan esafil 

(pek aşağı, bayağı) de vardır”. 114 

Ama tüm bunlara rağmen aklı başında, sağduyu sahibi, gerçekten 

geçmişi ve bugünü iyi değerlendirip, geleceği ve gerçekleri gören 

aydın ve vatanseverler Türkiye Cumhuriyeti vatandaşları, bugün 

Türkiye toprakları ve Türk milleti üzerinde oynanan oyunların farkındadır. 

“Biz millîyetperverler, gözleri açık adamlarız. Gözlerimizi 

her gün daha ziyade açmaktayız ve gerek dahilde ve gerek 

hariçte olup biteni görüyoruz. Milletimizin devamlı olarak milletlerle 

temasını kolaylaştırmak menfaatimiz gereğidir” 115 . diyen 

Atatürk; 

Memleketimizin çağdaş, medeni ve refah olmasını bir hayat davası 

olarak görerek, Türklerin daima doğudan batıya doğru yürüdüklerini 

116 içinde bulunulan medeniyet ailesi içinde layık olduğumuz 

mevkiyi bularak, onu korumamızı ve yükseltmemizi isterken; “Refah, 

saadet ve insanlık budur” 117 diyerek; daima çağdaş medeniyet 

seviyesini yakalamayı hatta onu aşmayı hedef göstermiştir. 

Ama, Avrupa’nın bizi daima kendisinden aşağı gördüğünü, 

mahvolmamızı yok olmamızı çabuklaştırmak için ne gerekirse onları 

yaptığını da ifade ederek; “Batı ve Doğu zihinlerinde birbirine 

saldıran iki prensip söz konusu olduğunda, bunun en önemli 

114 (23 Temmuz 1919, Mustafa Kemal Paşa’nın Erzurum Kongresini Açış Nutku) 

Mahzar Müfit Kansu, Erzurum’dan Ölümüne Kadar Atatürk’le Beraber, I, 

T.T.K, Ankara, 1986 2 ; M.Fahrettin Kırzıoğlu, Bütünüyle Erzurum Kongresi, 

II, Ankara, s. 21. 

115 (27 Eylül 1923 Türkiye’de Cumhuriyet ve Şarklılık, Garplılık Meselesi) 

A.S.D., III, s. 88 

116 (4 Aralık 1923, İstanbul Halkı ve Cumhuriyet) A.S.D., III, 94 

117 (5 Şubat 1924, İzmir’de Gazetecilerle Konuşma) A.S.D, II, s.171.

ÜLKEMİZE YÖNELİK TEHDİT VE TEHLİKELER KARŞISINDA ATATÜRK’ÜN 153 


kaynağını bulmak için Avrupa’ya bakmalı. İşte Avrupa’da devamlı 

mücadele ettiğimiz bu düşünce vardır” 118 diyen; milletlerin 

siyasetinde ancak menfaatlerin olduğunu ve kimsenin kimseye 

dost olmayacağını bilen; dostu ve düşmanı ayırt eden ve daima uyanık 

bir bilinçle “Biz kimsenin düşmanı değiliz. Yalnız insanlığın 

düşmanı olanların düşmanıyız” 119 diyen Atatürk’te asla yabancı 

düşmanlığı ırkçılık yoktu. Nitekim bu konuda “Ecnebi düşmanlığı 

noktasına gelince; şu bilinsin ki, biz ecnebilere karşı herhangi 

düşmanca bir his beslemediğimiz gibi onlarla samimi ilişkilerde 

bulunmak arzusundayız. Türkler bütün medeni milletlerin dostlarıdır. 

Ecnebiler memleketimize gelsinler, bize zarar vermemek, 

hürriyetimize güçlükler çıkarmaya çalışmamak şartıyla burada 

daima güler yüz göreceklerdir” 120 ve “Türkiye’nin istiklali her 

sahada tamamen eksiksiz onaylanmak şartıyla kapılarımız bütün 

yabancılara açık kalacaktır” 121 sözleri ile de düşünceleri gayet 

açık bir şekilde ifade eder. Atatürk; bugün hâlâ geçerliliğini koruyan 

önemli bir soruna da işaret etmektedir. Ancak bu sorunun çözümünü 

de vermektedir: 

“Tarihi yapan, akıl, mantık, muhakeme değil, belki bunlardan 

çok hislerdir. Düşmanlarımızın hakkımızda uzun asırlarla 

yoğunlaşan hislerini yalnız bugünkü olaylarla silebileceğimizi 

zannetmek, doğru olmaz. Biz bunu zaferlerle değil, ancak bugünkü 

ilerlemeyi kabul, bugünkü ilmin ve medeniyetin istediği 

özelliklerin hepsine sarılarak, inanarak ve bütün medeni milletlerin 

kültür seviyelerine ulaşmakla yapacağız” 122 . 

Atatürk’ün bu sözleri üzerine bizim milletçe kendimize şu soruyu 

sormamız gerekiyor. Biz; acaba Atatürk’ün bütün ömrü boyunca 

gerçekleştirmek için uğraştığı, az zamanda çok iş yapmak için çabaladığı 

millî ülkünün farkında mıyız? 

118 (27 Eylül 1923 Türkiye’de Cumhuriyet ve Şarklılık, Garplılık Meselesi), 

A.S.D., III, s.87-88. 

119 D.DUMOULIN, Atatürk’ten Düşünceler, s.35. 

120 (29 Ekim 1923 Fransız Muhabiri Mavrice Pernot’a Demeç) A.S.D., III, s.90. 

121 (2 Kasım 1922 Petit Parisien Muhabirine Bursa’da Demeç), A.S.D., III; s.70. 

122 (15 Mart 1923, Adana’da Halkla Konuşma), A.S.D., II, s.120.

154 


“Benim Türk milleti’ne Türk cumhuriyeti’ne ait görevlerim 

bitmemiştir. Sizler onları tamamlayacaksınız” dediği ve bize gösterdiği 

millî hedeflerin hangilerini, ne kadar gerçekleştirdik? Ya da 

Atatürk’ün gerçekleştirdiklerini ne kadar koruduk? Her biri vecize 

niteliğindeki sözlerindeki derin anlam ve mesajları alabildik mi uygulayabildik 

mi: Ne yapmamız veya ne yapmamız gerekiyor? 

Bütün bu soruların cevapları tekrar ediyorum; bir, “Millî Siyaset 

belgesi” olan “Nutuk”ta ve özellikle tek başına bir “Millî Siyaset 

Belgesi” alan “Atatürk’ün Gençliğe Hitabesi”nde açıkça 

ifade edilmektedir. Ve bizler Türkiye Cumhuriyeti vatandaşları olarak 

“Bu sarsılmaz inançla Cumhuriyeti tehlikeye karşı her türlü 

vasıta ile savunmak” 123 için daima varız ve hazırız. 

123 Atatürkçülük, III. Kitap, s.60.

ATATÜRK’ÜN LAİKLİK SİYASETİ VE 

KIRGIZİSTAN’A YAPTIĞI TESİR 

Doç. Murat KOCABEKOV* 

Atatürk, islami değerleri güçlü olan bir devlette ve halkın da % 

99’u müslüman olan Türkiye Cumhuriyeti’nde Laiklik siyasetini 

yerleştiren bir önderdir. Şimdi Türkiye Cumhuriyeti’nin geleceğini 

düşünecek olursak, direk 100 yıl sonrasını görebilen bir devlet adamıdır. 

Türkiye Cumhuriyeti XX. yüzyılın 20 ve 30 yıllarında eski 

değerler yerine Kemalist yeni reformlar uygulanmaya başlandı ve bu 

değişimin en önemlisi toplumun kültürel ve manevi zenginliklerine 

yenilik getiren Laiklik siyaseti olarak bilinmektedir. 

Laiklik siyaseti şimdiye kadar Avrupa devletlerine kullanılıp 

gelmesiyle beraber onu Türkiye’de kullanılması durumu ve devletteki 

halkın dinle olan ilişkisini göz önünde bulunduracak olursak, 

buradaki Laiklik birkaç noktada farklılaşmaktadır. Türkiye Cumhuriyeti 

eski Osmanlı devletinin mirası üzerine kurulması ve halk 

o zamana kadar kendilerini nasıl müslüman kabul ederek gelmişse, 

laiklik reformundan sonra da islami değerlerden vazgeçmemiştir. 

Bizim bildirimiz Atatürk’ün laiklik siyasetinin Kırgızistan’a ettiği 

tesirle ilgili olduğu için Türkiye’deki Laiklik reformu ile kendi 

dönemindeki Kırgızistan devletinde uygulanan ateistlik siyasetinin 

farklılığını ve şimdiki Kırgızistan Cumhuriyeti’nde dini durumu ana 

hatlarıyla anlayabiliriz. 

Mustafa Kemal Atatürk yürüttüğü Laiklik siyaseti ile ateistlik siyaseti 

çok farklıdır. Eğer Sovyetler Birliği ve onun sınırları içindeki 

Kırgızistanda ateistlik siyasetini hatırlayacak olursak, adamın ruhani 

hayatının esası olan din işlerine iliştiği açıktır. Sovyetler Birliği’nin 

kanunlarında din işleri ile devlet işleri birbirinden ayrıdır. İnsanla- 

* Doç. Dr. Murat Kocabekov, Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi.

156 

MURAT KOCABEKOV 

rın hepsi kendi isteklerine göre çalışsınlar diye belirtilmiştir. Fakat 

böyle olmasına rağmen devlet kuruluşları din işlerine ilişip, onun 

çalışmalarını kontrol altına alması şimdide hiç kimse tarafından da 

yenilik olarak kabul edilmemektedir. 

Kemalistler ise dine ilişmeden ona karşı çıkmadan onlar herkesin 

kendi vicdani görevi olarak değerlendirmişlerdir. Devlette camiler 

kapanmamıştır. Dinî bayramlar şimdiye kadar nasıl kutlanmışsa 

Laiklik reformundan sonra da devam etmiştir. O zamanda laiklik 

siyaseti dini tamamen yok etmemiştir. Türk halkı laiklik siyasetini 

kabul edip sosyal hayatta gelişmesi, ilim-bilim öğrenimine devam 

etmesiyle birlikte İslam dini de adamın sosyal hayatından farklı olarak 

bakılmadığı ve ruhani taraftan da yoksulluk olarak görülmemekteydi. 

Tam tersine Türkiye’de Mescid ve medreseler tahrip edilmeden 

İslam dinine baskı yapılmadan laiklik siyaseti ile dini inancın 

doğal olarak kaynaşması dikkatimizi çekmektedir. Atatürk’ün Laiklik 

siyasetinin önemli özelliklerinden biri Devlet ile din işlerinin bağımsız 

olarak gelişmesi insanların ruhani hayatında çatışmaya neden 

olmamıştır. 

Aynı zamanda Sovyetler birliğinde tam tersine ataizm siyaseti 

yürürlükte olup, koministlerin teklif ettiği ideoloji ve dini taraftan 

yapılan siyaset birbirine uymadığından dine karşı tedbirler almıyordu. 

Koministler din devletten ayrılacak ve devlet din işlerine karışmayacak 

demelerine rağmen gerçekte devlet dini kontrol ederek ona 

karşı savaşa başlamıştı. Sovyet döneminin erken dönemlerinden itibaren, 

“Din afyondur” sloganını alıp dinin toplum üzerindeki fonksiyonlarını 

sınırlamıştır. Herşeyden önce cami ve kiliseler bozularak 

dini eğitim kurumları kapatılmaya başlanılmıştır. Bolşeviklerin bu 

hareketleri savaşçı ateizim olarak adlandırılıp, siyaset çevresinde din 

devletten ayrı tutulmaktansa gizli çalışan organizasyonlar haline dönüştürülmüştür. 

Dindar adamlar resmi işlere alınmamıştır ve onların din hürriyeti 

kominist partisine olan üyeliği ile belirlenmekteydi. Bunun yanında 

ateist birimlerde derslere katılma yoluyla dini görüşü devamlı köreltilmeye 

çalışılmıştır. Ateizm mücadelesine örnek olarak gösterecek 

olursak, Kırgızistan’ın bir ilçesinde kominist partide çalışan bir 

görevli vefat eden babasına canaze namazı kıldırdığı için kominist 

parti üyeliğinden ve işinden olmuştur.

ATATÜRK’ÜN LAİKLİK SİYASETİ VE KIRGIZİSTAN’A YAPTIĞI TESİR 157 

Kaynaklara göre Atatürk’ün Laiklik siyaseti Türk milletinin dini 

yönden bağımsızlığını sağlamıştır. Devlet din işlerine ve onların faliyetlerine 

olumlu olarak bakıp, adamların manevi durumuna bakarak 

kısıtlama getirmemiştir. 

Aynı zamanda Sovyetler Birliği’nde ise din ile beraber insanların 

dine olan görüşü aynı düzene sokularak ateizm düşüncesi en doğru 

yol olarak gösterilmiştir. Kırgızistan şartlarında ise ateizm siyaseti 

Kırgızların manevi zenginliklerine çok büyük zarar vermiştir. Yüzyıllar 

boyu süregelen dini görüşleri kılıçla kesercesine ateistlik görüş 

gereği dinden uzaklaştırılarak, dine karşı mücadeleye başlamışlardır. 

Bundan dolayı da laiklik ile ateizmin farkı şöyle ortaya çıkmaktadır. 

Laiklik dini yasaklamadan uzak tutulmuş ve dini faaliyetlere pek 

karışmamıştır. Ateizm ise tam tersine kominizmi kurma perdesi altında 

insan oğlunun en nazik olan maneviyatına ve dünyayı nizama 

sokma idealini baltalamıştır. Kominist ideolojisinin bu görüşü sosyal 

hayatın normal gelişimini bozmuş ve daha dün yarı göçebe hayat 

süren Kırgızları olumsuz olarak etkilemiştir. Yarı göçebe hayat süren 

ve müslüman olarak yaşayan Kırgızları zorla yerleşik hayata geçirdikten 

sonra kominist ideolojiyle tanışmaya başlamışlardır. Sovyet 

dönemine kadar Kırgızistan’da cami ve medreseler işlevini sürdüre 

gelse de, 1917 yılından itibaren bu kurumların yerini devlet kurumları 

ve kültür faaliyeti yapan yerler almıştır. Tabiki böyle köklü bir 

değişim halkın örf-adetine olumsuz etki etmiştir. Kominist partisinin 

içinde olup ateist siyaseti yönlendiren yöneticiler kızıl kominist olmasına 

rağmen tamamen dinden de uzaklaşmamışlardır. Özellikle 

onlar ateizmi kabullenen ilim adamları haline gelememişlerdir. Nihayetinde 

kominist partisi üyeleri gizli olarak Kuran okuyorlarsa da 

kominist parti toplantılarında dine karşı konuşmalar yaparak, maneviyatıyla 

parti konuşmaları birbirine taban tabana ters düşmekteydi. 

Bunun arka yüzünde yaptığı faaliyetle konuşması bir birini tutmayan, 

insanın maneviyatını eriten yalancılık ve iki yüzlülük gibi sosyal 

hayatı mahfeden şeyler alışkanlık haline gelmiştir. Özellikle Kırgızlara 

iki yüzlülük gibi şeyler çok büyük zarar verdi. İnsanın kutsi 

olarak gördüğü inancına hakaret edilip, cami ve medreseler ortadan 

kaldırıldıktan sonra bu durum insanlara, yöneticilere ve devlete olan 

güvene zarar verdi. Böylece geçmişten günümüze kadar süregelen 

“büyüğe hürmet küçüğe izzet etme” denen etnik normlar bozularak 

onun yerini iki yüzlülük, yalancılık gibi ideolojiye bağlı olan insan-

158 

lar meydana geldi. 

MURAT KOCABEKOV 

Bu durum 1991 yılında Kırgızistan egemenliğini almasına kadar 

devam etmiştir. Ülke egemenliğini almasıyla birlikte din meselesini 

çözerek, dini faaliyetleri belirlemek gibi önemli işler ön plana çıkmaya 

başladı. 1991 yılında Kırgızistan bağımsızlığını aldıktan sonra 

toplumun manevi hayatıyla ilgili, bununla beraber din işlerini düzene 

sokma ve ateist siyasetten uzaklaşma konusunda önemli adımlar 

attı. 

1993 yılında Türkiye Cumhuriyeti’nin Cumhurbaşkanı Turgut 

Özal’ın Kırgızistan’a yaptığı resmi ziyaret ve Kırgızistan Cumhuriyeti 

Cumhurbaşkanı Askar Akaev’in Türkiye’ye yaptığı ziyaretten 

sonra Kırgızistan sosyal ve ekonomi alanlarında gelişimini 

Türkiye’yi model olarak aldı. Bu dönemde Kırgızistan’da çok yönlü 

reformlar yapılmıştır. Bu reformlardan birisi din işleriyle ilgili olmuştur. 

Kırgızistan’da devlet idaresi ve ileride gelişmesi Atatürk’ün 

kurduğu Türkiye Cumhuriyeti stilinde sürdürülecektir ve laiklik 

siyaseti Kırgızistan için de model alınmıştır. 1991 yılından sonra 

Kırgızistan’ın dini açıdan gelişmesi Atatürk’ün uyguladığı laiklik 

siyasetine uygundur. Ama Sovyetler dönemindeki ateistik ideoloji 

ve dine engel teşkil eden siyasetin ortadan kalkması ile beraber din 

hürriyeti ortaya çıkmıştır. Sovyet döneminde gelişen ateist sistem 

ortadan kaldırılarak onun yerini seküler değerler aldı. 

Ülkede din işlerini yürüten devlet komisyonu oluşturulmuştur. 

Bu komisyon dini faaliyetlere karışmadan sadece onun faaliyetlerini 

kontrol altına almaya başlamıştır. Kırgızistan Cumhuriyetinde din 

özgürlüğü ile beraber cami, medrese faaliyetleri gelişip islamî değerler 

canlanmaya başladı. Dindarlar önceki gibi cezalandırılmadan 

devlet işleri ile din işlerine bir sınır konuldu. Günümüzdeki dini faaliyetlerle 

ilgili olan siyasete bakılırsa, laiklik siyasetine göre Kırgızistan, 

kendi zamanında Mustafa Kemal Atatürk’ün gerçekleştirdiği 

laiklik siyasetini model olarak kabul ettiği anlaşılmaktadır.

GAZİ MUSTAFA KEMAL PAŞA’NIN 

“TÜRK” KAVRAMIYLA ÖZDEŞLEŞMESİ 

Prof. Dr. Tuncer BAYKARA * 

XI. yüzyıldan itibaren Batıya göçen ve Selçuklu Devleti’nin siyasi 

idaresindeki halka, komşuları tarafından “Türk” denmekte idi. 

XIX. yüzyıldan itibaren Devlet-i Âliye-i Osmaniye olarak bilinen 

devletin mensuplarının, Türk oldukları dört bir yönden komşuları 

tarafından söylenilmeye devam ediyordu. Ancak bu devletin mensupları 

kendi içlerinde bu kavramı, komşularının belirttikleri kadar 

etkili benimseyemiyorlardı. “Türk” kavramını benimsememe hususu, 

sadece Batıda değil İç Asya’da da görülen bir vakıa idi. 

Osmanlı İnsanı, XIX.yüzyılın ikinci çeyreğinden itibaren yeni 

bir Avrupalılaşma sürecine girmiş idi. Bu oluşum içinde Avrupayı 

tanıyan Türklerin sayısı da artmış bulunuyordu. Denizciler olarak 

İtalyancayı ve ayrıca Frenkçe de denilen Fransızcayı bilen Türkler, 

bu dillerde kendi ülkelerine Turkhia veya Turquie dendiğini görüyorlardı. 

Onlar, yani Avrupalılar yaygın olarak Osmanlı Devleti değil, 

fakat söyleniş itibariyle “Türki” veya “Türkiya” telaffuz etmekte 

idiler. 

Avrupa’ya gidip gelen veya orada eğitim gören Türkler, zamanla 

bu kavramları da benimsemişlerdi. Mesela Şinasi (l826-1871) 

mesela Ahmed Vefik Paşa (l828-1891) bunlar arasında sayılabilir. 

Bu arada, onlara göre daha genç olarak Ali Suavi de (1839-1878) 

ve Namık Kemal (1840-1888) de unutulmamak gerekir. Ali Suavi, 

Paris’de çıkardığı iki dilli Türkçe ve Fransızca Osmanlı ülkesini tanıtan 

kitaplarında, Memalik-i Osmaniye demeyip “Türkiye” demeyi 

tercih etmiş idi. Bu dönemde, yani 1870’li yıllarda Türkiye yanında, 

* Ege Üniversitesi, İzmir.

160 

TUNCER BAYKARA 

yer yer Türkistan kavramının da kullanıldığını görülüyor. Osmanlı 

geleneksel veya klasik çağının “Türk”ü “ kaba, taşralı ve köylü” sayan 

anlayışı bu bilgiler ışığında yumuşamış bulunuyordu. 

Türk Harbiyesinin eğitiminde, devrin bu türden gelişmeleri de 

yerini bulmuş idiler. Süleyman Paşa’nın etkisiyle 1870’lerde başlıyan 

yeni eğitim dönemi sonrasında da aynı şekilde devam etmiştir. 

Artık Türk Harbiyesinde yetişenler, “Osmanlı” özellikleri kadar 

“Türk” kavramı hakkında da bilgi sahibidirler. Ancak Harbiye’nin 

bulunduğu İstanbul, “Türk” değil, fakat Osmanlı özellikleriyle dikkati 

çeken bir yerdir. Orada yaşayanlar için taşralılar, ancak Türk 

olabilirlerdi. Gerçi bu düşünce sadece İstanbul için geçerli olmayıp, 

Selçuklu çağının mirasçısı hemen bütün şehirler halkı için de geçerlidir 

(Ankara’ için Prof. Dr. Muzaffer Arıkan’ın gözlemi dikkati 

çekicidir). 

Osmanlı Devleti’nin güçsüzleşip tarih sahnesinden kaybolma 

sürecine girdiğinde, bu Devleti herşeyi ile benimsemiş olan insanların 

kendilerine ne demeleri bir mesele olarak ortaya çıkmıştı. “Osmanlı”, 

XIX yy sonlarında dini veya etnik kesin bir anlam taşımayan 

yepyeni bir kimlik adı olarak iddialı bir şekilde dikkati çekiyordu. İlk 

bakışta bu, ülke içindeki birliği sağlayacak bir harç gibiydi Bu kavramın 

üzerinde, nitekim bir zaman için fazlasıyla duruldu ve etkili 

kılınmak istendi. Çünkü bu kavramda sadece etnik kimlik değil, dini 

hoşgörü de bütün yönleriyle canlandırılmak istendi. Osmanlı Devleti 

içinde yaşayanlara dini veya etnik kimlikleri ne olursa olsun onlara 

“Osmanlı” denme çabaları, XIX yüzyıl sonlarında bir hayli etkindir. 

Ancak bütün bu çabalara rağmen, bu deneme başarılı olamadı. 

XX. yüzyılın ilk 20 yılındaki oluşumlar ve özellikle Cihan Harbi 

sonundaki durum, ülkesine sahip çıkmak isteyenleri çok etkiledi. 

Çünkü, vaktiyle Osmanlı idaresi altında barış ve mutluluk içinde yaşayanlar 

birer-ikişer devletten kopup çekip gitmeye başlamışlardı. 

Osmanlı Devleti’den ayrılmak, adeta bir akım haline gelmişti. Peki 

ayrılmak istemeyenler, Devletine herşeyi ile sahip çıkanlar ne olacaktı? 

Bu önemli bir mesele sayılabilirdi. 

Neticede Devletini her şeye rağmen yaşatmak isteyenler için yapılabilecek 

birşeyler de olmalı idi. “Osmanlı “ kavramının bu hususta 

etkili bir yeri olamamıştı. Cihan Harbi içinde dahi, birçok aydın

GAZİ MUSTAFA KEMAL PAŞA’NIN “TÜRK” KAVRAMIYLA ÖZDEŞLEŞMESİ 161 

ve asker bu konuyu düşünmüş olmalıdır. Gerçi kendisi de bir taşralı 

olan Ziya Gökalp, XX. yüzyıl başlarında artık bir “Türkiye” den 

açık olarak söz etmeye başlamıştı. “Turan” büyük olsa da “Türkiye” 

de Türklerin vatanı idi. Hem artık bu Türkler artık, “köylü, taşralı, 

kaba, cahil” olmayıp, binbeşyüz yıl önce bir büyük Devlet (Göktürk) 

kurmuş imişler. Türk’ün böylesine çok uzaklara giden geçmişi, 

özellikle dünya yayınlarını takip eden münevverlerde etkili oldu. 

Onlarda Türk’e, Türk kavramına, onun yaygın anlamından çıkarak 

yönelen olumsuz duygular da kaybolmaya yüz tutmuştu. 

Türk kavramı, Balkan Savaşları’ndan sonra ilk ve canlı olarak 

yeniden gündeme gelmişti. Çünkü, Müslüman olarak olduğu kadar, 

o zamanlarda Hıristiyanların gözünde Müslüman ile özdeş olan Türk 

olmaları sebebiyle pek çok Türk katledilmiş, zulüm ve işkence görmüştü. 

“Türk Ocakları” bundan sonra daha bir canlılık kazanacak, 

“Türk” kavramı İstanbul insanı için de etkili olacaktır. 

Cihan Harbi içindeki gelişmeler, özellikle Şam ve Irak dolaylarında 

savaşan askerlerin zihninde “İslam” kardeşliğinin büyük yara 

almasına yol açtı. Türk askerlerinin din kardeşleri tarafından gaddarca 

muamele görmesi de bunda etkili olmalıdır. Bu türden gelişmelerin 

ışığında Türk subayları ve aydınları Devletin gelecekteki çehresi 

yeniden düşünülür olmaya başlamıştır. 

Neticede, o zamana kadar, İstanbul merkezli kültürel çevrelerde 

hor görülen, “taşralı, köylü, dağlı” gibi anlamları etkin olan “Türk” 

kavramı acaba bu birliği sağlayabilir mi diye pek çok askerin ve münevverin 

zihninde düşünülmeye başlandı. Özellikle 1918 yenilgisi 

sonunda bu hususu daha ciddi olarak düşünenler çoğaldı. Hatta bazı 

emareler göstermektedir ki Osmanlı hanedanı devam etse dahi Devletin 

adının Türkiye/Türkiyâ olarak benimsenebileceği bir ihtimal 

olarak ortaya çıktı Bu önemli bir gelişme sayılabilirdi. 

Devletin adının artık “Türk” kökenine bağlı olarak bir yeni ad 

alabilme imkânını düşünmemiz, yeni bir olaydır. Ancak bunun ciddî 

olarak ileri sürülebileceğini şu üç önemli kayıt ışığında söylüyoruz. 

a. Necib Asım ve Mehmed Arif Efendiler, 1919 yılında yayımlanan 

bir Osmanlı Tarihi kaleme almışlar idi. Bu eserin adı her ne 

kadar Osmanlı Tarihi ise de, bu eserin çeşitli yerlerinde, Devletin 

adı olarak açık ve kesin bir şekilde Türkiye ismi de kullanılmaktadır.

162 


b. Hüseyin Kazım Kadri, XX yüzyıl başlarının etkili bir siyaset 

ve kültür insanıdır. Mütareke sonrasının çözüm arayışları içinde, 

bazı düşünceleri, Mustafa Kemal Paşa’nınki ile uyuşmamıştır. Ancak 

kendisi İstanbul çevrelerinde etkili bir kimsedir. Onun bu yıllarda 

yayımlanan bir kitabının başlığında “Türkiye” kavramı açık ve 

kesin bir şekilde kullanılmaktadır: On Temmuz İnkılabı ve Netayici: 

Türkiye İnkirazının Saikleri. 

c. Dikkatimizi çeken son misal 1920 başlarında toplanan İstanbul 

Meclis-i Mebusan’ınca kabul edilen Misak-ı Millî metnindedir. 

Hem Osmanlı hem de Ankara tarafından kabul edilen bu metinde 

açıkça “Türkiye” Devletin adı olarak geçmektedir:”Türkiye sulhüne 

bırakılan Batı Trakya’nın...”. 

II. XIX.yüzyıl sonlarında yetişen bir Türk olarak Mustafa Kemal 

Paşa, yukarda sözünü ettiğimiz gelişmelerin içinden gelmekte 

idi. Bir yandan İstanbul’daki bu gelişmeler, öte yanda Ankara’nın 

doğrudan temsil ettiği “taşra” ve Türk özellikleri sebebiyle Millî 

Mücadele’nin ilk anlarından beri Türk kavramı belirli bir yükseliş 

çizgisi göstermektedir. Gerçi, Kafkaslardan yeni gelen ve kendi alt 

kimliğinin etkisinde kalıp onu Türk ile bir sayanlar kimi zaman, buna 

itiraz edeceklerdir. Mustafa Kemal Paşa, onlara o zamanın geniş 

Osmanlı anlayışı ile cevap verecek ve onları yatıştıracaktır. Ancak 

Büyük Millet Meclisi ki, bir süre sonra başına “Türkiye” kelimesi 

de gelecektir, 1921 de geçici Anasayasında devletin adını “Türkiye” 

olarak açıkça adlandırmakta idi. 

Çünkü Millî Mücadele yılllarından itibaren Anadolu insanının, 

Osmanlı Paytahtı İstanbul’dan bakıldığında “taşralı, köylü” gibi anlamlar 

yüklediği “Türk” kavramı, şimdiden çok yerde “Osmanlı”nın 

yerini almakta idi. 1920-1923 arasındaki gelişmeler her geçen gün 

bu yeni oluşumu etkiledi. Sonucunda yukarda dediğimiz gibi Ankara’daki 

Meclis, Türkiye Büyük Millet Meclisi olarak anıldığı gibi, 

bu meclisin kabul ettiği 1921 anayasası dahi “Türkiye Devleti”nden 

söz eder oldu. 

III. Ankara’dakilerin Türk kavramından böylesine etkilenmesinde, 

bizzat Mustafa Kemal Paşa’nın büyük payı vardır. Hatta denebilir 

ki bu yeni akımın en güçlü siması Gazi Mustafa Kemal Paşa idi. 

O, Osmanlı taşrasında doğup büyüyen bir insan olarak, muhtemelen


İstanbul’da, kendisine yöneltilen “Türk” sıfatı dolayısıyla bu duyguları 

yaşamıştı. 23 Nisan 1920’de toplanan Meclis üyelerinin pek 

büyük bir çoğunluğu “taşra”lı, yani Türk idiler. Taşrada doğup büyüyenler 

için bu kavramın anlamı, Osmanlı Devlet merkezindeki gibi 

olmamakla birlikte, onlar da değişen birşeylerin olduğunu seziyor 

ve anlıyorlardı. Nitekim Mustafa Kemal Paşa’nın zaman zaman belirttiği, 

gibi artık Anadolu İstanbul’a tabi olmayacak, aksine İstanbul 

Anadolu’ya tabi olacak idi. Bu sözlerde sadece siyasi veya hukuki 

bir anlam değil, onlara ilaveten yukardan beri sözünü ettiğimiz 

yeni anlayışın da izlerini ve etkilerini bulmak pekala mümkündür. 

Kısacası “Taşralı’ların, yani Türklerin etkin olduğu bir Meclis, yeni 

anlayışla kolaylıkla uyuşabilirdi. Mustafa Kemal Paşa’nın sonraki 

zamanlarında da yanında daha çok Taşralıları, yani Türkleri bulundurduğu, 

mesela bir Şükrü Kaya’ya büyük önem verdiğini bu arada 

unutmamak gerekir. 

IV. Biraz daha genel olarak düşünürsek, Batıdaki Türk Devleti’nin 

adında, o zamana kadar “Türk” ile ilgili bir hatıra yokken, şimdi adını, 

“Türk” unsurunun etkisi olarak adını önce “Türkiye” olarak değiştirdi. 

İlk zamanlardaki Türkiya/Türkiye tartışmalarının meselenin 

özüyle bir ilgisi yoktur. 1923’de Devletin idare şekli de Cumhuriyet 

oldu. Şimdi meselenin öteki yönü, Türkiye Devleti’nin mensuplarının 

kendilerini “Türk” olarak saymaları hususu ele alınabilirdi. 

Osmanlı kimliğinden Türk kimliğine geçiş, birçok önemli problemleri 

de beraberinde getirebilirdi. Bir “imperium” olan Osmanlı 

Devleti’nin “İslamiyet” merkezli anlayışından, “Türk” merkezli bir 

düşünceye geçiş büyük bir kültür savaşı gerektirebilirdi. Devletin 

sınırlarının yeni durumu, böylesine bir kavrayış değişikliğine daha 

çok imkân verebilirdi. Ancak, Osmanlı Devleti veya Batı Türklüğünün, 

kişiyi esas alan, onun baba veya atalarına hiç de önem vermeyen 

anlayışına nasıl uyarlanabilecekti. Acaba “Türklük” bir soydan 

gelim mi kabul edilecekti? Ama geçmişte bu ülkede babası bir Hıristiyan 

olan kimse, Müslüman olup Osmanlı Devleti’nin hizmetine 

giriyor, Batılıların deyimi ile “Türk” oluyor, kanıyla, canıyla Devleti 

için hizmet ediyordu. Kişiyi, onun baba veya atalarını değil, doğrudan 

kendisini esas alan zihniyet, yeni dönemde de devam ettirilmek 

gerekirdi. Nitekim Osmanlı geleneklerinin içinden de gelen Musta-

164 


fa Kemal Paşa, Cumhuriyet’in l0.yıl nutkunda, Türk’ü alabildiğince 

yüceleştirdi. En sonunda da güzelliğini, kıymetini ve etkisini hala da 

devam ettiren ünlü vecizesiyle bitirdi: “Ne Mutlu Türk’üm Diyene”. 

Devletin sahipleri, “Osmanlı” İdaresi tarih sahnesinden silinirken, 

1923 sonrasında kendilerine yeni bir ortak kimlik bulmak zorunda 

idiler. Çünkü artık bir şahıs ve hanedan adının etkisini gösteren 

“Osmanlı” kavramı bitmişti. Peki bu yeni ortak kavram ne olabilirdi? 

Devletin yeni alanına göre geleneksel merkez İstanbul kenarda 

kalmıştı. Ankara, yani vaktiyle İstanbul’a göre taşra bir şehir, devletin 

merkezi olacaktı. “Taşra” ile Türk arasındaki bağa yukarda da 

temas etmiş idim. Şu halde yeni dönemin en etkili kavramı pekala 

“Türk” olabilirdi. Hem Türk’e, vaktiyle Osmanlıya yüklenen anlam 

gibi, doğrudan kişiyi, insanı esas alan bir anlama da ağırlık verilebilirdi. 

Nitekim Gazi Mustafa Kemal Paşa, Onuncu Yıl Nutkunda “Ne 

mutlu Türk olana” dememiş, “Türk’üm diyene” diyerek Türklüğü 

bir benimseme ve kabullenme saymıştır. O zaman Devletin içindekiler, 

kim olurlarsa olsunlar, “Türk” olabilirlerdi. Kendilerini Türk sayabilirlerdi. 

Bu konuda kendilerinin “Türk’üm” demelerinden gayri 

hiçbir merci, kimse veya zümre onların kimlikleri hakkında karar 

veremezdi. 

Devletin Teşkilat-ı Esasiye Kanunu ve öteki kanunları, bu türden 

gelişmelere uygun olarak düzenlenmişlerdir: 1924 Teşkilat-ı Esasiye 

Kanunu’nun 88.maddesi şöyle der: “Türkiye ahalisine din ve ırk 

farkı olmaksızın vatandaşlık itibariyle Türk ıtlak olunur.” Bu madde 

sonraki Anayasalarda da öz olarak aynen devam etmektedir: 1982 

Ayasasası, 66 madde başında şöyle der: “Türk Devletine vatandaşlık 

bağı ile bağlı olan herkes Türk’tür.” 

V. “Türk” kavramını yeniden yüceltmek ve ona en yüksek değeri 

vermek Gazi Mustafa Kemal Paşa’nın eseridir. Nitekim o kendisini 

Türk ile o kadar özdeş ve aynı saymıştır ki Soyadı Kanunu çıktığında, 

soyadını bu esasa göre Atatürk olarak almıştır. Bize kalırsa Türk 

kavramının yücelmesi ile Atatürk, öteki millî kavramlara, milletlere 

hiç de olumsuz bakmamıştır. Aksine, Türk’ün onlarla bir arada, yan 

yana ve barış içinde yaşaması gerektiğine dair sayısız sözü ve davranışı 

vardır. 

Atatürkçülüğün adeta birinci temeli şu halde “Türk” kavramına


büyük değer vermektir. Ancak burada dikkatli olmak, Türk’ü bir kan 

veya ırk meselesi olarak değil, bir benimseme ve kabullenme olarak 

almak gerekir. Bunu, ülke, devlet ve mensupları için nasıl gerçekleşeceğini 

“Ne Mutlu Türk’üm Diyene “ vecizesiyle gösterdi. Bu asla 

unutulmamak lazım gelen bir direktiftir. 

Sonuç olarak diyoruz ki Osmanlı Devleti tarih sahnesinden silinirken, 

Osmanlı kavramı’nın yerini alabilecek en geniş, güzel ve 

etkili kavram ancak Türk olabilirdi. “Türk” bu özelliği ile adeta Gazi 

Mustafa Kemal Paşa, yâni Atatürk ile özdeş gibidir.

TÜRKİYE’DEKİ LAİK ANLAYIŞA İLK KARŞI 

ÇIKIŞ HAREKETİ VE ONA VERİLEN CEVAPLAR (1923) 

Prof. Dr. Mehmet Akif TURAL* 

Sayın Başkan, kıymetli dinleyenler. Konuşmama başlamadan 

önce hepinizi saygıyla selamlıyorum. 

15 Ocak 1923 tarihli Hoca Şükrü1 imzası ile yayımlanan broşür 

ve buna verilen cevaplar bildirimizin özünü teşkil etmektedir. 

Cumhuriyet henüz ilan edilmemiştir. Henüz Türkiye’yi laikleştiren 

yasalar çıkarılmamıştır. Cumhuriyetin ilanından 9 ay, Türkiye’yi 

laikleştiren 3 Mart 1924 tarihli kanunlardan 15 ay önce ortaya çıkan 

ulusal boyutlu bu tartışmanın 3 ayrı tarafı vardır: 

‘1923 yılında Laiklik mi vardı? Laik anlayış mı vardı? Laikliği 

koruyan kanun mu vardı? Bunlar bulunmadığına göre, laiklik konusunda 

bir karşı çıkıştan nasıl söz ediyorsunuz?’ denilebilir. Cevabımız: 

20.01.1921 tarihli Teşkilat-ı Esasiye kanununun 1.2.3.4.5. maddeleri, 

padişahlık/sultanlık kurumu ve anlayışı reddedip millî egemenlik 

yetkisini, Büyük Millet Meclisi’ne veriyordu. Sultanlıkla 

halifeliğin aynı kişide toplanan yönetim biçimine ait erki kullanma 

gücünü ise, aynı anayasanın2 “Şeriat hükümlerinin yerine getirilme- 

* Gazi Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi. 

1 Mehmet Akif Tural, Hilafet Sevdası Karşısında Milli Hâkimiyet Mücadelesi, 

ATAM yy., 2. bs., Ankara, 2005. 

2 Teşkilat-ı Esasiye Kanunu 20.1.1337 (1921) Kanun No:85; Madde 7- Ahkâmı 

şer’iyenin tenfizi, umum kavaninin vazı, tadili, feshi ve muahede ve sulh akti 

ve vatan müdafaası ilânı gibi hukuku esasiye Büyük Millet Meclisi’ne aittir. 

Kavanin ve nizamat tanziminde muamelat-ı nasa erfak ve ihtiyacat-ı zamana 

evfak ahkâmı fıkhiye ve hukukiye ile adap ve muamelat esas ittihaz kılınır. 

Heyet-i vekilenin vazife ve mesuliyeti kanun-ı mahsus ile tayin edilir.

168 

MEHMET AKİF TURAL 

si, kanunların konulması, değiştirilmesi, kaldırılması, antlaşma ve 

barış yapılması, vatan savunması (yani savaş ilanı) için ordu sevk 

etme gibi esas haklar, Büyük Millet Meclisi’nindir. Kanunların ve 

nizamların düzenlenmesinde kişiler arası ilişkilere ve günün ihtiyaçlarına 

en uygun fıkıh ve hukuk hükümleriyle kişiler arası uygarca 

tutum ve davranış esas tutulur. Bakanlar kurulunun görev ve yetkisi 

özel kanunla belirtilir.” denilmektedir. Bu hüküm ile Halifenin-Sultanın 

Hilafet makamıyla ilgili sayılagelen yetkileri TBMM üzerinde 

toplanmış oluyordu. 

1 Kasım 1922’de saltanatın kaldırılması ile 1921 Teşkilat-ı 

Esasiye Kanununun ilk 5 maddesinde geçen hükümler ebedileşti. 

Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti isimli yeni devletin yapısı 

tescil edilmiş oldu. 3 Ancak Saltanatın kaldırılması ile ilgili bu kanuna 

“Halifelik” Osmanlı Padişahlık ailesine ait olup Halifeliğe Türkiye 

Büyük Millet Meclisi’nce bu ailenin bilim ve ahlak bakımından 

iyi, uygun, faydalı ve yol gösterici olanın seçilmesini “Türkiye 

Devleti Halifelik makamının dayanağıdır” hükmü, saltanatı kaldıran 

kanunla birlikte, Halifeyi görevini, buna bağlı olarak da, görevden 

alma yetkisini, meclise veriyordu. Bu hükümle padişahın şahsında 

toplanan “sultanlık” dünya işleri yönetimi ile “halifelik” din işleri 

yönetimi birbirinden ayrılmış görünüyordu. Din işlerine ait görev 

3 TBMM’nin Hukuku Hâkimiyet ve Hükümraninin mümessili hâkimi olduğuna 

dair heyet umumiye kararı 1-2.11.1338 (1922) Karar No:308 

( … Türk milleti saray ve Babı âlinin hıyanetini gördüğü zaman Teşkilatı Esasiye 

kanunu isdar ederek onun birinci maddesi ile Hâkimiyeti Padişahtan alıp 

bizzat Millete ve ikinci maddesi ile İcrai ve Teşrii kuvvetleri onun yedi kudretine 

vermiştir. Yedinci madde ile de harp ilânı, Sulh akdi gibi bütün hukuku 

hükümraniyi Milletin nefsinde cem eylemiştir…) 

1-Teşkilâtı Esasiye Kanunu ile Türkiye halkı, hukuku hâkimiyet ve hükümranesini 

mümessili hakikisi olan Türkiye Büyük Millet Meclisinin şahsiyeti 

maneviyesinde gayri kabili terk ve tecezzi ve ferağ olmak üzere temsile ve 

bilfiil istimale ve İradei Milliyeye istinat etmeyen hiçbir kuvvet ve heyeti tanımamağa 

karar verdiği cihetle Misaki Milli hudutları dahilinde Türkiye Büyük 

Millet Meclisi hükûmetinden başka şekli hükûmeti tanımaz. Binaenaleyh Türkiye 

Halkı Hâkimiyeti şahsiyeye müstenit olan İstanbul’daki şekli hükûmeti 

16 Mart 1336 (1920) dan itibaren ve ebediyen tarihe müntakil addeylemiştir. 

2-Hilâfet; hanedanı âli Osman’a ait olup Halifeliğe Türkiye Büyük Millet 

Meclisi tarafından bu hanedanın ilmen ve ahlâken erşet ve eslah olanı intihap 

olunur. Türkiye Devleti hilafetin istinatgahıdır.

TÜRKİYE’DEKİ LAİK ANLAYIŞA İLK KARŞI ÇIKIŞ HAREKETİ VE ONA 

VERİLEN CEVAPLAR (1923) 

ve yetkilerin halifelik unvanı ile seçilen kişiye verildiği görülüyor. 

İşte 16/17 Kasım’da padişah Vahdettin ülke dışına çıkınca halifelik 

makamı boş kaldı. Din işleri bakanı Şer’iye ve Evkaf Vekili Mehmet 

Vehbi Efendi din bakımından halifelik makamı boş kalmış olduğundan 

yeni birinin seçimine dair fetva verdi, Meclis bu fetvayı oybirliğiyle 

kabul etti. 

Osmanoğulları şehzadelerinden Abdurrahman Efendi’ye 2 oy, 

Selim Efendi’ye 3 oy, Abdülmecit Efendi’ye 148 oy verildi. 9 oy çekimser 

çıktı. Meclisin bu oylaması sonucu Abdülmecit Efendi halife 

seçildi. 4 

1922 yılının Aralık ayında Hüseyin Avni Bey ve aynı düşünenlerce 

meclise sunulan iki maddeli bir kanun önerisini görüyoruz. Bu 

kanunun 1. maddesi Büyük Millet Meclisi’ne üye seçilebilmek için 

Türkiye’nin bugünkü sınırları içindeki yerler ahalisinden olmak şart 

koşulmuştur. 2.madde milletvekili olabilmek için yerleştiği yerde 5 

yıl yaşamış olmak şartını taşımaktadır. 

Gazi Mustafa Kemal’in doğduğu Selanik sınırlar dışındadır. 

Ömrü cephelerde geçtiği için hiçbir yerde 5 yıl yaşayamamıştır. Bu 

iki maddeli kanun önerisi meclisin içinden çıkmaktadır. Aynı meclis 

Mustafa Kemal tarafından, Ankara’da Mustafa Kemal’in öncülüğünde, 

onun düşüncesiyle Ankara’da toplanan bu meclis, yine Mustafa 

Kemal’i meclis başkanı yapmıştır. Sakarya Savaşı’ndan önce 

Gazi Paşa’ya Başkumandanlık vermiş, Sakarya Savaşını cepheden 

yöneterek kazandığı zafer sonucu Mareşal rütbesi vermiştir. Henüz 

birkaç ay önce Mudanya Mütarekesi yapılmış iken Gazi Mustafa 

Kemal Paşa’ya milletvekilliğinin bile yine bu meclisin içinden 

bazı kişilerce çok görülmesinin anlamı nedir? Bu çirkin tutumun 1 

Kasım 1922’de Saltanatın kaldırılması ile bağlantılı olduğu anlaşılmaktadır. 

Bu iki madde Gazi Mustafa Kemal tarafından Mecliste, 

kendisini meclisin dışına atmak manası taşıdığı yönünde yapmış 

olduğu sert açıklamasına karşılık Millî Meclisin yine içinden “siz 

kastedilmiyorsunuz”, “siz meclisimiz içinde çok önemlisiniz” gibi 

takiyeci söylemlerle konu kapanmıştır; ama, onun kendini savunması 

ajans ve gazetelerden memleketin her yerine yayılmıştır. Gazi 

4 M. Akif Tural, Saltanatın Otopsisi ve Milli Hâkimiyet Yolunda Çekilen 

Çileler, ATAM Yay., 2. bs Ankara, 1999, s.:40-44 

169

170 


Paşa’yı Ankaralılar kendi il nüfus kütüklerine kaydettiler (birkaç ay 

sonra Erzurum ve Gaziantep illerinin de aynı tutumu gösterdiklerini 

takdirle ifade etmeliyiz.). Olay kapanmış gibi görünüyordu. Ama 

yeni bir düzen yeni bir devlet şekli, alışılmamış cümleler, devlet ile 

ilgili, yönetimin şekli ile ilgili yeni ifade ve tanımlamalar meclisin 

içindeki ikinci gurup olarak adlandırılan milletvekilleri tarafında 

anlaşılamıyordu. Damar ARIKOĞLU’ nun Hatıralarım kitabında, 

bu ikinci grup olarak tanınan 66 milletvekilinin isim yaş ve mesleği 

verilmiştir. Bu gurup meclisin yetkilerini daha da fazla artıracak 

yeni girişimlerle, Meclis içi hareketliği ve gruplaşmaları artırmıştır. 

Bu bağlamda Meclis’in ikinci başkanı istifa etmiş Ali Fuat Paşa ile 

Kâzım Karabekir Paşa karşı karşıya getirilmiş, TBMM’de otorite 

konusunda belirsizlik havası hâkim olmuştur. Ama 1923 yılı Ocak 

ayında, Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti’nin, cumhura 

dayalı olduğu ilkesi ve gerçeği, isimlendirilmediği halde, rejimin 

ruhu belli olmuştur. Laik anlayışa laik düşünceye oturan oturtulmak 

istenen bir yeni devlet yeni hukuk ve yeni millet anlayışı akıllı olanların 

görebildiği bir tercih olarak TBMM ve hükûmeti etkiliyordu. 

Halifelik bir devletin bir niteliğidir; ama, yeni Türkiye devletinin 

yapısı içinde halife meclis tarafından seçilen bir görevlidir. 

Yeni seçilen halife ile Refet Paşa ve meclisteki ikinci gurup ile ikinci 

gurup dışındaki bazı milletvekilleri tarafından kurulmuş olan yakın 

ilişkiler, Mustafa Kemal Paşa ve onunla beraber hareket eden arkadaşlarında 

tekrar eski düzene geçileceği kuşkusu yarattı. Mecliste 

de, yine Ocak ayının ilk günlerinde Meclisin yetkilerini artırmak 

yanında, Halifeye de meclis tarafından daha fazla yetkiler vererek 

onu TBMM’nin de üstünde bir güç yapmak isteğine dair hava seziliyordu. 

TBMM’nin her türlü iradenin üstünde olduğunu söyleyen üç 

tarafın, bu iradeyi kullandırmakla ilgili istek ve beklentilerinin çok 

farklı olduğu açıktır. Zaten ikinci gurup milletvekilleri aynı günlerde 

meclis yetkilerinin büyüklüğünün her türlü güce sahip olduğunu 

anlatırken meclisin dilediği her yetkiyi kullanabileceği veya 

kullandırtabileceğini anlatırken, halifelik unvanının tekrar sultan 

yetkileri ile meclis tarafından donatılacağı kuşkularını doğurmuştur, 

Ocak ayının meclis tutanaklarına bakıldığında endişeler ve beklentiler 

görülmektedir. 

Eskiye dönüşle ilgili endişelerin yaşandığı günlerde Mustafa



Kemal paşa iki çıkış yolu düşündü. 

Birincisi Mecliste daha güçlü bir gurup oluşturabilmek için bir 

siyasi parti kurmak. Bu parti halkın partisi olacaktı milletin tüm fertlerinin 

içine aldığı bir programa sahip olacaktı. Mecliste yapılması 

gerekenleri programlayan seçilmiş bir güç olmak istiyordu. 

İkincisi mecliste olanları Anadolu’yu gezerek, halkla görüşerek 

halka anlatmak. Çünkü O, Türk milletinin varlık mücâdelesini milletinden 

aldığı güçle zaferle bitirmişti. Yeni devlet şeklinin ölmüş olan 

eski devlet şeklinden tamamen ayrı başka bir biçimde “kaynağını 

beşeri iradeden” alan ki bu laik anlayıştır, bir yapıyı kurma mücadelesi 

başlattı. 14 Ocak 1923’de İleri Gazetesi başyazarı Celal Nuri 

Bey’e bu gezisini anlattı. “Cepheyi denetlemekten amacım orduları 

yakından görmek ve halk ile temasta bulunmaktır” demiştir. 15 Ocak 

1923’de Eskişehir’de yaptığı ilk gezi konuşmasında yeni idare şeklinden 

bahsetmiştir. 

İşte 15 Ocak 1923 tarihinde, Afyon Karahisar milletvekili Hoca 

Şükrü imzasıyla “Hilafet-i İslamiye ve Büyük Millet Meclisi” isimli 

kitapçık yayımlandı. Bu kitapçık bütün milletvekillerine dağıtılmıştır. 

Kitapçığın 15 Ocak tarihinde dağıtılmış olmasına rağmen, hazırlanmasının 

saltanatın kaldırılmasını da içine alan bir süreci kapsadığı 

anlaşılmaktadır. Mustafa Kemal Atatürk Büyük Nutuk’ta şu bilgileri 

vermektedir. “Milletin ortadan kaldırdığı şahıs saltanatını, Hilafet 

makamında devam ettirmek ve padişahın yerine Halifeyi geçirmek 

sevdasına düşmüşlerdi. Gerçekten de gerici bir gurup, Hoca Şükrü 

imzasıyla ‘Hilafet-i İslamiye ve Büyük Millet Meclisi’ adıyla bir kitapçık 

yayımladı. Bu broşürün Ankara’da 15 Ocak 1923 tarihinde 

yayımlandığı ve bütün milletvekillerine dağıtıldığı bana İzmit’te bildirildi. 

Broşürün üzerine sadece 1339 (1923) yılı yazılmıştı. Fakat 

broşürün daha ben Ankara’da iken hazırlanıp bastırıldığı ve benim 

Ankara’dan ayrılış tarihim olan 14 Ocak 1923 gününün ertesinde 

ortaya çıkarıldığı anlaşılmıştı.” 

Geriye dönüş için seçilmişlerin meclis içindeki siyasal mücadelesinin 

ilki olan bu hareketin, Hoca Şükrü Efendinin çıkardığı tartışmanın 

tarafları şunlardır: 

1.Hoca Şükrü ve onun gibi düşünenler 

2.Hoca Şükrü gibi düşünmeyen Türk aydınları 

171

172 


3.Başta Gazi Mustafa Kemal (Atatürk) olmak üzere yönetimi biçimlendiren, 

yeni kurum ve kuruluşlar ile buyurma erkinin ‘kaynağını 

ilahî irade yerine beşeri iradeden alan bir toplum-devlet düzeni 

kurmak’ isteyen, devlet ve hükûmet yetkililerinin yorum ve kabulleri. 

Bu üç taraftarlıktan sadece Hoca Şükrü Efendi gibi düşünmeyen 

aydınlar, fikirlerini basın yoluyla açıkladılar. Çünkü bu cevap hakkını 

kullanmaları, broşürde geçen halifeyi, padişah yapma isteğine 

karşı çıkmalarındandı. Hoca Şükrü Efendi’nin bu risalesine karşı 

olanlar Mustafa Kemal Paşa’nın ve onun uygulamalarını, milletle 

birlikte yapmak istediklerinin ne kadarını kavramışlardır ki gönüllü 

olmuşlardır? Bu yeni rejimi, yeni yönetimi benimseyen gönüllüler, 

yeni kavramların ve kurumların da gereğine inanarak onları benimsemiş 

olarak zaman içinde bu benimsediklerini vazgeçilmez sayarak 

savunmuş olan aydınlardır. 

Birinci Meclis kayıtlarında Afyon Karahisar milletvekili, mesleği 

Vaizlik olarak ve yaşı 46 olarak kayıtlı bulunan, kitapçığı hazırlayan 

İsmail Şükrü Efendi’nin risalesinden alıntılar yaparak, devrin 

aydınlarının yapmış olduğu eleştirilerden, karşı çıkışlardan örnekler 

vereceğiz. Hoca İ. Şükrü’nün Risale’sinin giriş bölümünden bazı 

cümleleri alıntılayalım: 

“Bütün Müslümanlar bilmelidir ki, buhranlı ve olağan üstü günler 

yaşıyoruz. Hiç şüphe yok ki bu durum geçicidir ve inşaallah 

çok gecikmeksizin gerçek ve doğal duruma geri dönülecektir.” 

İslam kamuoyu yakinen bilmelidir ki, Büyük Millet Meclisi ile meclisin 

seçtiği ve tâbi olduğu Müslümanlardan halifesi arasında hiçbir 

ayrılık ve gayrılık yoktur. Halife meclisin, meclis halifenindir. 

‘İmamet Kureyş’tendir’ hadis-i şerifine gelince, bundaki hükmün 

özü, nüfuz ve kudrettir. Nitekim İslam fıkıhçıları, kuvvet ve 

kudretsiz Hilafetin, şer’i anlamı olmadığından hareketle Kureyşîliği 

Hilafet şartlarından kabul etmemişlerdir. O zaman Arap kabileleri 

arasında en nüfuzlu Kureyşîler olduğundan, Hilafet görevini ancak 

onlar yerine getirebilirdi. Yoksa Kureyşiler hakkında ümmetine, seslenerek 

‘doğrulukla hareket etmezlerse kılıçlarınızı boynunuza takıp 

ocaklarını söndürünüz. Yapamazsanız gerçekten sersem kimselersiniz’ 

buyuran Peygamberimiz hiçbir zaman nüfuz ve kudretsiz bir



hilafeti kast etmemişlerdir. 

Maddî kudret ve hükûmet kuvveti, hilafetin temel direği olmakla, 

bu hilafet, bu kudret ve kuvvetten ayrıldığı gün, elbetteki artık 

onun hiçbir İslamî anlamı kalmaz.” 

Hoca Şükrü’nün, savunduğu fikir için ileri sürdüğü iddiaya destek 

olan hadis, zaten kendini tezini desteklemiyor, aksine, ‘yönetim 

kötüyse indirin’ diyor; hem de şeklini kılıç olarak gösteriyor. Halbuki, 

Millî Mücadele, Meclisin aldığı kararların doğrultusunda yapılmıştır. 

Zaten Gazi Mustafa Kemal Atatürk demokrasi hakkında 

‘yönetim kötüyse, seçim yoluyla indirir, iyisini getirirsiniz’ diyor. 

Hoca İ. Şükrü’nün peşin hükmü mantığını felç etmiş görünüyor. 

Basından birkaç başka örnek: 

“Hoca Şükrü diyor ki, ‘O halde seçtiğimiz Müslümanların halifesi 

nedir?’ Bu halifeyi seçmemizden amaç, gelecekte İslam dünyasının 

kurtarılması adına bekleyerek kurtarıcı olan ve olmayan bütün 

Müslümanların bir kurtuluş noktası saydıkları geleneğe bağlılıktır. 

Bugün hür olan yalnız Türkiye’dir. Türkiye külfetini ve özellikle 

masrafını göze alarak İslam dünyasının, istediği bu siyasi halifeliği 

devam ettiriyor. 

İnşallah İslam kurtuluşa erer ve bağlı oldukları Hıristiyanları 

kovar. Bu takdirde bütün İslam milletleri ve devletleri amaçlarını sonuçlandırabilirler. 

O mutlu zamanda bütün Müslümanlar çok büyük 

bir tavaf halinde toplanıp konfederasyon başkanı seçtikleri halifeye 

verirler.” 

“Hoca diyor ki; ‘İslam şeriatı kuvvetsiz, hükûmetsiz, istiklalsiz, 

hürriyetsiz bir hilafet ve halife tanımamıştır. Kısaca halifenin kuvvet 

ve yücelik sahibi kamu işlerinde tasarrufa kadir olması, en önemli 

bir şeriat esası olduğundan, bugünkü hale nazaran, hükûmetimizin, 

devletimizin başkanı olması bir zorunlu emirdir. Bu noktada başka 

türlü bir şekle imkân yoktur.’ 

“Halifeyi krala dönüştürmek emeli sayfalarınızın her yerinde 

sırıtıyor. Dön dolaş diyorsunuz ki: ‘Halifenin asli görevleri ancak 

konuya ait işlerden yani hükûmet etmekten ibarettir.’ Tekrar edelim, 

Hoca efendi, bu devletin ne kralı ne de imparatoru vardır.” 

“Hilafetten, saltanattan amaç hükûmettir. Hükûmet halkın tek 

173

174 


başına ve kişisel olarak yapamadığı işlerini yaptırmak için halkın 

kendi seçimiyle oluşturup kurduğu bir heyettir. Bu heyet, bugün 

TBMM’dir. Kısaca bugün hilafetin temsilcisi TBMM’dir. Şu halde 

TBMM hükûmeti yalnız hilafetin dayanağı değil aynı zamanda hem 

kaynağı hem de kökü ve merkezidir.” 

“Şükrü Efendi risalesinin 8. Sayfasında aynen şöyle yazıyor: 

“Halifenin sahip olduğu dini ve siyasi görevi bakımından, islami 

meclislerin, memleketlerine özgü geleneklerin zaman ve mekanın, 

kararlaştıracakları kanunlar ve tüzüklerde önemli bir etkisi vardır. 

Bunun gibi meclislerin karar altına aldıkları maddelerin kolayca kabul 

görmesi için halifenin onayına sunulması gerekir. Ancak bu sayededir 

ki, bu gibi kararlar seri hükümlerin arasına girer.” 

Şükrü Efendi bu anlaşılmaz cümlelerde belirtmek istediği düşüncesini 

daha açık ve kesin bir dille risalesinin 26. Sayfasında 

şöyle açıklamıştır: “Şu duruma göre, kanunların düzenlenmesi ve 

hükûmeti yürütme yetkisi yüklenen meclisimizin başkanlığına halifenin 

sahip olması, yani devlet kanunları ve hükûmet kararlarının 

halifenin görüşüne ve onayına sunulması şer’i bir emirdir, mecburidir.” 

“Şükrü Efendi’nin düşüncesi açık ve kesindir. Halifelik makamının 

onaylamadığı herhangi bir kanun, herhangi bir karar İslam 

kanununa uygun değildir. 

Bilindiği üzere TBMM kurulduğu günden bu yana kadar kendisine 

halife hiçbir zaman başkanlık etmemiş ve hiçbir kanun ve 

hiçbir karar onun onayına sunulmamıştır. 

Kısacası Şükrü Efendi’nin düşüncesine göre öncelikle TBMM, 

bu dört yıl içersinde günah işlemiştir. Ve ikinci olarak kabul 

etmiş olduğu kanun ve kararların hiç birisi meşru değildir. O 

halde, millete düşen görev nedir?” Hoca Şükrü Efendi gibi düşünmeyen 

aydınlar, devletin yeni yönetim şeklini yöneticilere bırakmadan 

kendileri savunmuştur. 

Türk İnkılabı bir bütündür. Bu bütünlük içinde her yapılan inkılap 

değişim dönüşüm hareketleri, temel olarak laik anlayış, laik 

hukuk, millî birlik, millî hâkimiyet ve tam bağımsızlığa dayanır. Yasama, 

Yürütme ve Yargının durumları belirlenmiştir. 1921 Anayasası 

ile başlayan hukuk devleti, demokratikleşme, çağdaşlaşma, laik



düzen, cumhuriyet yönetimi için çekilen çileler, verilen mücadeleler 

ve elde edilenler, Türkiye’nin 85 yıllık bu uzun birikimini TBMM 

ve milletin orada görevlendirdikleri çok iyi değerlendirmelidirler. 

“TBMM demokrasinin millet iradesinin ortaya çıkış yeridir”. “Meclis 

millî iradenin temsil yeridir.” sözleri doğrudur. “O halde, meclis 

yasama ve yürütme gücüyle her şeyin üstündedir; çünkü, seçilmişlerdir; 

seçilmişler millet adına iş yapıyor” gerçeğinden, atanmışlar 

seçilmişler münakaşası doğarsa ve başka atanmış kurum ve kuruluşların 

birbiriyle ve meclisle olan uyumunu etkiler. 

12 Eylül 1980 müdahalesi öncesi yaşananlar, 1982 TC Anayasası 

3.Maddesine, Bayrağın şekli, kanunda belirtilen beyaz ay yıldızlı al 

bayraktır; hükmü ile Millî Marşı İstiklâl Marşıdır; hükmü konulmuştur. 

Türkiye’de Millî Marşın, İstiklal Marşı olduğu, bayrağın hangi 

renk olduğu, 1982 yılına kadar bilinmediği için mi anayasaya bu 

hükümler konulmuştur? Bu durum göstermektedir ki, kavramların 

hangi anlam ve gerekçe ile kullanılması veya tanımlanması kişilerin 

veya grupların taleplerine bağlı değildir. 5 

Bu büyük toplantımızın yetmiş sekiz ayrı konuşması içinde bazı 

konuşmacıların, laiklik anayasaya nasıl girmiştir? Ne anlama gelir? 

Hangi anayasamızda ne şekilde ifade edilmiştir? Gibi soruların 

cevabına ilişkin çalışmalarını bildiri olarak sunacaklarını davetiye 

ekindeki programda görmekteyiz. Bildirileri dinleyeceğiz, ama şu 

ana konuları günümüz açısından 1982 anayasasındaki durumu söylemeliyim: 

Laiklik, devletin bir niteliği olarak görülmekte, (md.2) 

egemenliği, millete (md.6) verip herkesin kanun önünde eşit olduğunu 

(md.10), din ve vicdan hürriyetini (md.24) kabul etmektedir. Dinin 

siyasete karıştırılması engellenmiş (md.68), laik devlet düzenini 

din adına yıkarak teokratik devlet düzeni getirme fiilleri yasaklanmıştır 

(md.14). Din hizmetlerini, dinin eğitim-öğretimini (md.24/2 

md.26, 27), bir kamu hizmeti sayıp (md.136), teşkilatlandırılacaktır. 

Bu maddelerden anlaşılacağı gibi laiklik hem siyasi hem de hukukî 

ve kültürel alanlar için bir yaşama biçimidir. 

5 Laiklik kavramı ve bir devletin temel niteliği olması konusu, bilginlerin, fikir 

adamlarının öncelikle düşünmesi gereken bir konudur; kaldı ki, bu konuyu 

karşı duruş ve söylemleriyle bulandırmaya, kirletmeye kalkan ideolojik politik 

tutumlar bizim çalışma alanımızın dışındadır. 

175

176 


1923’te Hoca Şükrü Efendi ve onun gibi düşünenler, aslında 

Meclisli rejime karşı değildi. Çünkü, onun meclise dayalı rejimle 

sorunu yoktu. Rejim içindeki erkin Cumhurbaşkanına, hükûmet ve 

oluşturulacak kurum veya kuruluşlara değil halife unvanlı kişiye ait 

olması sorunu vardı. Vaz geçemediği ve imanının şartı gibi savunduğu 

iddiası ise, Halifenin yetkisizliğinin kabul edilemeyeceğidir. 

Günümüz Türkiye’sinde rejim sorunu, rejime sahip olma sorunu 

ikileminde münakaşalar yaratmak, bu açıdan değerlendirilmelidir. 

Hoca Şükrü anlayışını taşıyan çıkışların meclisin içinden bir milletvekili 

veya bir grup milletvekili tarafından yapılmış olması, asla Büyük 

Millet Meclisini bağlamamıştır. Büyük Millet Meclisi yasama 

ve yürütme gücünü elinde bulundurma bakımından dönem dönem 

kendini yenileyen bir kurumdur. Rejimin diğer kurumları ve kuruluşları 

ile de 1923’ten günümüze kadar kanun, gelenek ve birikimlerin 

ışığında uyumlu çalışmanın gereğini yaşamıştır. Büyük millet 

Meclisi, seçilmişlerden oluşmakta olup seçilmişlerin seçtiği makam 

olarak Cumhurbaşkanlığının da rejimin bütünü içinde anayasaya 

dayalı, kaynağını anayasadan alan yetkileri vardır. “Ekümeniklik 

uluslararası bir dini makam, halifelikte bunun karşısına konulsa”, 

“Patrikhaneye karşı uluslararası halifeliği kullansak”, “İslam dünyası 

üzerinde etkili olmak için halifeliğimizi tekrar canlandırsak” gibi 

söylemler, günümüzde fazlaca artmaktadır. 

1923 Ocak ayında meclisten yükselen Gazi Mustafa Kemal Atatürk 

karşıtlığı ve onun kurmaya çalıştığı laik anlayışa karşı oluş hak 

ettiği cevabını almış olduğunu Türk aydınlarının unutmadığına olan 

inancımla, Atatürk’ün ışığının bizi aydınlatacağını tekrarlıyorum. 

Beni dinlediğiniz için hepinizi saygılarımla selamlıyorum.

ESKİ VE YENİ ALİ KEMALLER 

Hulki CEVİZOĞLU 

Kurtuluş Savaşı’nda emperyalizme hizmet eden satılık, kiralık 

ya da doldurma kalemler deyince en başta Ali Kemal, Refi Cevat 

Ulunay, Refik Halit ve Sait Molla akla gelmektedir. 

Bir örnek olarak Ali Kemal’i anlatmak yeterlidir. 

Ali Kemal’in asıl adı Ali Rıza’dır. 1869’da İstanbul’da doğdu. 

1.Dünya Savaşı sonrasında, İstanbul işgal altındayken, Millî Mücadele 

aleyhindeki yazılar yazmış, ama işgal kuvvetlerine dost bir yazar 

ve politikacı olmuştur. 

Mandacılık ve ihanetin sembolü olarak ünlenmiş, bu nedenle 

adı Artin Kemal’e çıkmış, bugünkü mandacıların önderi olmuştur. 

Gazeteci ve yazarlığı ile tanınmasına rağmen, bunların yanı sıra Damat 

Ferit Hükûmetlerinde Millî Eğitim ve İçişleri Bakanlıkları da 

yapmıştır. 

Hayatı hep yurt dışında geçiyor. 1869’da İstanbul’da doğuyor 

ama henüz 17 yaşındayken Paris’e gidiyor (1886). Sonra, Cenevre, 

İstanbul (1 yıl), Halep, İstanbul (2 yıl), Paris, Brüksel, Mısır ve 

Londra. İngiliz’le evlendi. (İngiliz ajanı rahip Frew ile çok yakındı. 

Atatürk Nutuk’ta bunun da haince faaliyetlerini anlatmaktadır.) İngiliz 

Muhipleri (Dostları) Cemiyeti’nin “onur üyesi” idi. 

Hayatı sürekli kaçma-kovalama ile geçiyor. Bu fizîken olduğu 

gibi, düşünsel olarak da böyle. Vur-kaç taktiği içinde bir hayat sürüyor. 

Gazeteciliği sırasında sahtecilik ve “intihalin” de kötü örneklerinden 

birini oluşturuyor. Fransız basınında yayınlanan röportajları 

çevirip, İkdam Gazetesi’ne göndermiş, bunları kendi özgün röportajları 

gibi yutturmuştur. Gazetecilikteki bu sahtekarlıkları da Hüseyin 

Cahit tarafından ortaya çıkarılmıştır.

178 

HULKİ CEVİZOĞLU 

Türkiye’de (İstanbul’da) olabildiği sürelerde bir şeyler kapıyor: 

1.Damat Ferit Paşa Hükûmeti’nde Eğitim Bakanı (Maarif Nazırı), 

2.Damat Ferit Hükûmeti’nde ise İçişleri Bakanı (Dahiliye Nazırı) 

oluyor!.. Atatürk Samsun’a çıktığı gün İçişleri Bakanlığı koltuğunda 

oturuyor. İlginçtir, yaklaşık bir ay sonra, 26 Haziran 1919’da 

görevinden istifa ediyor!.. Bakanlık görevleri ile değil, İkdam, Peyam 

ve Peyam-ı Sabah gazetelerindeki Millî Mücadele karşıtı ve hakaret 

dolu yazılarıyla öne çıktı, ün yaptı. Mustafa Kemal’in ordudan 

azlini O sağladı. 

Kendisini linçe kadar götürecek işgalcileri savunan Millî Mücadele 

aleyhindeki yazıları, halkı tahrik ediyordu. Ders verdiği Darülfünunda 

Edebiyat Fakültesi’nde verdiği siyasi tarih derslerindeki 

tahrikleri 31 Mart olaylarına kadar gitti. 31 Mart kalkışmasını bastırmak 

üzere Selanik’ten gelen Hareket Ordusu’ndan korkarak yeniden 

Paris’e kaçtı (1909). 

4 Kasım 1922 tarihinde İstiklal Mahkemesi’ne çıkarılmak üzere 

Ankara’ya götürülmek üzere evinden alındı. Ama, İzmit’te 1. Ordu 

Karargahında Komutan Sakallı Nurettin Paşa’ya teslim edildi. 6 

Kasım’da Paşa ile görüşmesinden dışarı çıkarken, bina dışında bekleyenler 

tarafından linç edildi. 

İçişleri Bakanı olduğu sırada, Redd-i İlhak ve Müdafaa-i Hukuk 

gibi yeni kurulan millî örgütlerin telgraflarının çekilmesini yasaklar 

ve Yunanlılarla çatışmaya başlamış olan Millî Kuvvetlerin bastırılıp 

dağıtılması için genelge yayımlar. Hükûmet, işgalin protesto edileceği 

İstanbul’daki mitingleri yasaklar. 

Yazılarından bazı alıntılar: 

- “Kurtuluşumuza son darbe, bu (millî) harekettir.” (Peyam, 29 

Ekim 1919) 

- “M. Kemal ve Rauf Bey ikbal hırsı içindedirler. Siyasetten habersizdirler. 

Millî Kuvvetler, ateş olsalar, cirimleri kadar yer yakarlar.” 

(Peyam, 14 Kasım 1919) 

- “Kuva-yı Millîye ancak çetecilik yapar, vurur, kırar, geçirir.” 

(Peyam-ı Sabah, 2 Mart 1920) 

- “Millî Teşkilatı yok etmek, millet için var olma meselesidir. 

Dahildeki Müslümanlar bilmelidir ki, o alçaklara karşı çıkanlar 

dine, halifeye, millete, unutulmaz hizmetlerde bulunmuş olacaklar-

ESKİ VE YENİ ALİ KEMALLER 179 

dır.” (Refi Cevat Ulunay, Alemdar, 4 Nisan 1920) 

- “Büyük Millet Meclisi, küçük heriflerin eseridir” (Peyam-ı 

Sabah, 28 Mayıs 1920) 

- “Anadolu’nun henüz istilaya uğramayan yerlerini M. Kemallerden, 

Ali Fuatlardan, o ipsiz sapsız, akılsız fikirsiz zorbalardan, 

canilerden temizlemelidir. Kan, can, mal ne pahasına olursa olsun, 

temizlenmelidir!” (Peyam-ı Sabah, 5 Ağustos 1920) 

- (13 Nisan 1920, Peyam-ı Sabah’ta) “Anadolu Türkler’i şeriat 

hükmüne ve Padişah fermanına dayanarak, bu şaklabanlara hadlerini 

bildirmelidir.” 

- (TBMM’nin açıldığı tarihte, kuva-yi millîyecileri yargılamak 

için Divan-ı Harp’ler kurulur. İki gün sonra, 25 Nisan’da) “İdam! 

İdam! M.Kemal cezasını bulacak!” (Nemrut Mustafa Paşa’nın 

başkanlığını yaptığı Harp Divanı, 11 Mayıs’ta M.Kemal’i idama 

mahkum eder) 

Ali Kemal’in oğlu büyükelçi Zeki Kuneralp’tir. Zeki Kuneralp 

babasının linç edilmesinden 20 yıl sonra Dışişleri Bakanlığı’na girdi, 

Türkiye’nin Bern, Londra ve Madrid büyükelçiliklerini yaptı. (Eşi 

1978’de ASALA tarafından Madrid’de öldürüldü.) (Ali Kemal’in torunu, 

Zeki Kuneralp’in oğlu, Selim Kuneralp de Türkiye’nin Stockholm 

Büyükelçiliğinden sonra Seul Büyükelçiliğini sürdürmektedir.) 

Ali Kemal, Hürriyet ve İtilaf Partisinin önde gelenlerinden biri 

idi. Bu parti 1911’de, İttihat ve Terakki iktidarını devirmek için kurulmuştu. 

İçinde din adamlarından, en keskin Batı yanlılarına kadar 

pek çok kişi vardı. 

Hürriyet ve İtilaf Partisi, 13 Ekim 1919 tarihinde hükûmete bir 

muhtıra vererek, Kuva-yı Millîye’nin “millî kuvvetler” değil, Kuvayı 

Bagiye yani, “asi kuvvetler” olduğunu vurgular ve buna göre önlem 

alınmasını ister. Hükûmet de, bu parti ile İngilizler’in desteğini 

arkasına alarak Millî Mücadele’ye karşı yerel ayaklanmalar çıkarır, 

çete hareketlerini destekler: 

Adapazarı Olayları (Ekim 1919), Şeyh Recep Olayı (18 Ekim 

1919), Birinci Anzavur Ahmet Ayaklanması (25 Ekim-30 Kasım 

1919), Birinci Bozkır Ayaklanması (27 Eylül-4 Ekim 1919), İkinci 

Bozkır Ayaklanması (20 Ekim-4 Kasım 1919) 

Ali Kemal, İçişleri Bakanı olduğu dönemde, Atatürk’ün

180 

HULKİ CEVİZOĞLU 

Samsun’a çıkışından 6 gün sonra (25 Mayıs’ta), Mustafa Kemal’in 

“cebren ve mahfuzen” geri gönderilmesi emrini verir. 

Ali Kemal ile Hürriyet ve İtilaf Partisi, 16 Mart’ta İstanbul’un 

işgaline de çok sevinir. Ancak bir üzüntüleri vardır: “Bu işgal bir 

önlem niteliğindedir ve gecikmiştir!...” 

Ali Kemal’in gazetesi Peyam-ı Sabah’da, Kuva-yı Millîye’ye 

karşı hükûmet bildirisi ve fetvalar yayınlanır. Bunlar İngiliz, Fransız 

ve Yunan uçaklarıyla Anadolu’ya atılır. Bu fetva ve bildirilerde 

şöyle deniliyordu: 

“Padişahtan izinsiz olarak istilacılara karşı direnen millîyetçileri 

tek tek veya topluca öldürmek, din gereği ve görevidir. Bu uğurda 

ölenler şehit, öldürenler gazi sayılır.” 

BUGÜNKÜ ALİ KEMALLER 

Bugünkü Ali Kemallerin sayısı daha fazla. Bunlar AB ve ABD 

ile işbirliğinin “kayıtsız koşulsuz” savunucuları olarak ortaya çıkıyorlar: 

“Biz adam olmayız. Kendimizi yönetemeyiz. Kanunlar çıkaramayız. 

Kendi kendimize uygarlaşamayız. Ancak AB dayatması 

(sopası) ile bir şeyler yapabiliriz. İnsan hakları o zaman yürürlüğe 

girebilir.” 

Yabancıların “kanun zoruyla tarih yazma” komedisini destekleyerek, 

“Türkler’in 30 bin Kürt, 1, 5 milyon Ermeni’yi öldürdüğü” 

yalanını savunuyorlar. Bunları söyleyerek Avrupa’dan ödül almaya 

çalışıyorlar. 

Atatürk ve onun ilkelerinden vazgeçmemizi emreden AB’nin 

dümen suyunda, bata çıka ilerlemeye çalışıyorlar. Atatürk’ün Gençliğe 

Hitabesi’ndeki “Muhtaç olduğun kudret, damarlarındaki asil 

kanda mevcuttur” sözlerine nispet olarak, “Türkler’in kanının kirli” 

olduğunu yazıyorlar!.. 

Birlik ve beraberliğimizin simgelerinden Millî Marş’ımızı karalayarak, 

tam tersi propaganda yapıyorlar, “Millî Marş’ın sözleri 

bölücü” diyebiliyorlar!.. 

Milyonların gözünün içine bakarak, televizyon canlı yayınlarında, 

“Türk Silahlı Kuvvetleri’nin adı değişmelidir” diyerek, “Tür-

ESKİ VE YENİ ALİ KEMALLER 181 

kiye Silahlı Kuvvetleri” adını önerebiliyorlar!.. 

Genelkurmay Başkanı Org. Hilmi Özkök’ün bile, “Terör örgütü 

AB vasıtasıyla isteklerini Türkiye’ye dikte ettiriyor” demek 

zorunda kaldığı 2005’deki Genel Değerlendirme toplantısındaki konuşmasına 

rağmen, PKK’nın siyasallaşmasını açıkça savunabiliyorlar!.. 

“PKK terör örgütü değildir” diyen belediye başkanlarına; 

“Kürdistan’ın başkenti Diyarbakır’a geldim” diyen AB müfettişlerine, 

milletvekillerine; 

“Ermeni soykırımı yoktur, diyemezsiniz” diyen AB ülkelerine 

destek çıkıyor, açıkça savunuyorlar!.. 

Terör örgütü başı Öcalan’ın affedilmesini isteyebiliyor, terörle 

mücadele etmek için çıkarılmak istenen yasaları engellemek için 

ise, ellerinden gelen propagandayı yapıyorlar!.. Avrupa Birliği fonlarından 

sürekli olarak besleniyorlar!.. 

Oysa Atatürk: “Şunu bilmenizi isterim ki” diyordu; 

“Biz, emperyalistlerin pençesine düşen bir kuş gibi yavaş 

yavaş, sefil bir ölüme mahkum olmaktansa, babalarımızın oğlu 

sıfatı ile vuruşa vuruşa ölmeyi tercih ediyoruz.” 

Türk Vatanını değil, başka vatanları seviyorlar; elden çıkması 

tehlikesine aldırmıyorlar. Oysa bakınız vatan şairimiz Namık 

Kemal ne diyor: 

“Vatan bize kılıcımızın ekmeğidir. Bir millet, vatanını sevmezse 

çok zaman geçmez, vatanını, vatan sevgisiyle dolu olan başka milletlerin 

istilası altında görür.” 

Bu topraklarda, Ali Kemallere karşı Mustafa Kemaller’in sayılamayacak 

kadar çok olduğuna ve dip dalgası olarak şahlanan bu 

yurtseverlerin, Atatürk’ün kurduğu Cumhuriyeti sonuna kadar 

yaşatacağına inanıyor, saygılar sunuyorum.

TÜRKİYE CUMHURİYETİ’ Nİ KURANLAR 

NASIL BİR GENÇLİK İSTİYORDU? 

Atatürk Dönemi TBMM Tutanaklarının ve 

İlgili Diğer Belgelerin Analizi 

(23 Nisan 1920-10 Kasım 1938) 

Dr. Mustafa ÖZCAN 

Giriş 

Bu bildiride başta büyük Atatürk olmak üzere 1920-1938 arasında 

görev yapan Türk devlet ve siyaset adamlarının idealize edip 

yetiştirmek istediği genç tipinin nitelikleri açıklanacaktır. Araştırmanın 

ana kaynağı Türkiye Büyük Millet Meclisi tutanaklarıdır. 23 

Nisan 1920’den 10 Kasım 1938’e kadar geçen 18 yıllık dönemde 

TBMM’de yapılan konuşmalar büyük boy 142 ciltte toplanmış olup, 

45892 sayfa tutmaktadır. Tutanakların tamamı taranarak ilgili bölümler 

bildiride kullanılmıştır. Tutanaklara ilaveten, hem Atatürk’ün 

hem de diğer devlet ve siyaset adamlarının TBMM dışında yaptıkları 

konuşmalar ve basın açıklamaları da değerlendirilmiştir. Büyük 

asker, devlet ve fikir adamı Atatürk’ün ve onunla birlikte cumhuriyeti 

kuranların, Türk gençlerinin sahip olmasını istedikleri temel 

nitelikleri aşağıdaki başlıklar altında toplamak mümkündür: 

1. Vatansever, İdealist, ve Fedakâr Bir Gençlik 

Mustafa Kemal Atatürk ve onun döneminde görev yapan devlet 

ve siyaset adamları, gençlerin vatanını ve milletini seven, ülkenin 

birliğini ve bağımsızlığını koruyacak, idealist ve fedakâr nesiller 

olarak yetiştirilmesini istemiştir. Atatürk bu kavramları vurguladığı 

ilk konuşmalarından birini 15 Temmuz 1921’de toplanan Maarif 

Kongresinde yapmış ve gençlerin sahip olmasını istediği nitelikleri

184 

şöyle açıklamıştır: 

MUSTAFA ÖZCAN 

Çocuklarımız ve gençlerimiz yetiştirilirken onlara bilhassa mevcudiyeti 

ile, hakkı ile, birliği ile tearuz eden [çatışan] bilumum yabancı 

anasırla mücadele lüzumunu ve efkârı millîyeyi [millî fikirleri] 

Kemali istiğrak ile her mukabil fikre karşı şiddetle ve fedakârane 

müdafaa zarureti telkin edilmelidir. Yeni neslin bütün kuvayı ruhiyesine 

bu evsaf [nitelikler] ve kabiliyetin zerki mühimdir. Daimi ve 

müthiş bir cidal şeklinde tebarüz eden hayatı akvamın [milletlerin] 

felsefesi, müstakil ve mesut kalmak isteyen her millet için bu evsafı 

Kemali şiddetle talep etmektedir. 1 

Atatürk Maarif Kongresindeki konuşmasında sözünü ettiği niteliklerin 

çocuklarımıza ve gençlerimize kazandırılmasına büyük 

önem vermekte, görecekleri eğitimin derecesi ne olursa olsun, onlara 

her şeyden önce Türkiye’yi ve millî benliklerini koruyacak bilgi ve 

bilincin kazandırılmasını istemektedir. 1 Mart 1922’de TBMM’de 

yaptığı konuşmada da aynı konuya temas ederek görüşlerini şöyle 

açıklar: 

Efendiler, yetişecek çocuklarımıza ve gençlerimize, görecekleri 

tahsilin hududu ne olursa olsun, en evvel ve her şeyden evvel 

Türkiye’nin istiklaline, kendi benliğine, ananatı millîyesine düşman 

olan bütün anasırla mücadele etmek lüzumu öğretilmelidir. Beynelmilel 

vaziyeti cihana göre, böyle bir cidalin istilzam eylediği anasırı 

ruhiye ile mücehhez olmayan fertlere ve bu mahiyette fertlerden mürekkep 

cemiyetlere hayat ve istiklal yoktur. 2 

Atatürk’e göre, gençlere en evvel ve her şeyden evvel Türkiye’nin 

istiklaline, ve millî benliğine düşman unsurlarla mücadele etmeyi 

öğretmek gerekir. Bunu bilmeyen bireylerden oluşan bir topluma 

hayat ve istiklal hakkı yoktur. Atatürk eğitimin gücüne inanmakta 

ve eğitim yoluyla, vatansever, idealist ve yüksek karakterli bir gençlik 

yetiştirilmesini istemektedir. 3 Gençler aldıkları eğitimle “insanlık 

meziyetinin, vatan muhabbetinin ve fikir hürriyetinin” en değerli 

1 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, cilt 2, Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü yay., 

Ankara 1961, s. 17. 

2 a.g.e., cilt 1. s. 231. 

3 Bkz: Turhan Feyzioğlu, “Atatürk ve Gençlik, “, Atatürkçü Düşünce, Atatürk 

Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Atatürk Araştırma Merkezi Yay., Ankara 

1992, s. 867-876.

TÜRKİYE CUMHURİYETİ’ Nİ KURANLAR NASIL BİR GENÇLİK İSTİYORDU? 

ATATÜRK DÖNEMİ TBMM TUTANAKLARININ VE İLGİLİ DİĞER BELGELERİN ANALİZİ 

“timsali” olacaklardır. 4 

Atatürk döneminin önemli bir devlet ve siyaset adamı olan İsmet 

İnönü de nasıl bir gençlik istediğini yaptığı konuşmalarda açıklamıştır. 

1 Ocak 1923’te, Birinci İnönü Zaferi’nin yıldönümü münasebetiyle 

yapılan bir toplantıda öğretmenlere hitap ederken, ulaşmak 

istediği sonucu elde etmeye karar vermiş bir insanın mutlaka başarılı 

olacağını ve gençlerin böyle yetiştirilmesi gerektiğini söyleyen İnönü, 

konuşmasını şöyle sürdürür: 

İnönü’de askerlere ‘gideceksiniz ve öleceksiniz, size hiç bir şey 

vaat etmiyoruz’ dedik. Biz daima mütehammil [tahammül eden] olduk. 

İnönü şehitleri kendilerinden sonra ne olacağını düşünmeden 

Ölmüşlerdir. Bu feragatınefs bir fıtri [yaratılıştan] istidattır. Bunu 

tenmiye ediniz [artırınız]. 5 

Atatürk döneminde Başbakan olarak da devlete hizmet eden 

İnönü, gençliğin sahip olması gereken niteliklerden birisinin de 

“mefkûre [ülkü, ideal] kuvveti” olduğunu söylemiştir. Başbakan 

İnönü, “Siyasal Bilgiler Okulu”nun 4 Aralık 1932’de yaptığı bir toplantıda, 

kendilerini “son derece kuvvetlendiren ve ümitlendiren hususun” 

gençlerde gördüğü “mefkûre kuvveti” olduğunu ifade etmiştir. 

İnönü’ye göre, gençlerin memlekete hizmet için sahip oldukları 

“mefkure kuvveti, “ güçlükleri yenmek için sahip olunan kudretin 

büyük ve inandırıcı delilidir. Türkiye çok çalışmak ve başarılı olmak 

zorundadır. Bugüne kadar “dünyanın inanmadığı” işlerin başarılması 

milletimizin sahip olduğu “azim ve fedakârlıkla” olmuştur. 

“Mefkûre kuvvetine ve şuurlu çalışma”ya büyük önem verilmelidir. 

İnönü bu nitelikleri temsil eden bir örnek olarak gençliğe Atatürk’ü 

göstermektedir. Atatürk için, “bir evliya gibi sakin yaşamak için hiçbir 

eksiği yok iken” milleti için huzur ve refahını feda eden Gazi, 

Türk inkılâbının “canlı bir misali, ...bir remzidir” diyen İnönü, konuşmasını 

şöyle sürdürür: 

Cumhuriyet nesli, sağ bulundukça Gazi’nin hayatı etrafında, 

yarın gözünü kapadığı zaman ise, onun mefkuresi, onun mezarı et- 

4 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, cilt 2, Ön. ver., s. 182 

5 Cumhurbaşkanları, Başbakanlar ve Milli Eğitim Bakanları’nın 

[CBMEB] Milli Eğitimle İlgili Söylev ve Demeçleri, cilt 1, s. 86-87. Türk 

İnkılap Tarihi Enstitüsü yay., Ankara 1946. 

185

186 


rafında bu memleketin en yüksek hislerini ve emellerini âtiye [geleceğe] 

nakledecektir. 6 

İnönü, Ankara Hukuk Fakültesinin 11 Kasım 1933’te düzenlediği 

diploma töreninde yaptığı konuşmasında da “fedakârlığın” 

önemini vurgulamıştır. İnönü’ye göre, hayatı ve inkılâbımızı kurtarmak 

için sahip olunacak niteliklerin başında “tahammül ve bilhassa 

fedakârlık” gelmektedir. Hayatta başarılı olmayı sağlayan bir çok 

nitelik vardır ama bunlar arasında “sabır, tahammül ve fedakârlık” 

çok önemlidir. 7 

Atatürk döneminin en üst seviyedeki devlet adamları, Türk 

toplumunun cumhuriyeti kuran temsilcileri, her vesileyle, ülkesini 

ve milletini seven gençler yetiştirmenin önemini vurgulamışlardır. 

Millî Eğitim Bakanı, o zamanki adıyla “Maarif Vekili” Hamdullah 

Suphi, TBMM’de yaptığı bir konuşmada, çocukların eğitim yoluyla 

ailesine, geleneklerine, mazisine bağlanması gerektiğini, mezunları 

millete ve memlekete yabancılaşan okulların milletin kalbinde yer 

tutamayacağını söyler. Hamdullah Suphi’ye göre, okullarda “takip 

edilecek gaye” çocukları “kendi milletlerinin köküne irca etmektir.” 8 

“Maarif Vekili” Hamdullah Suphi, 18 Eylül 1925’te bakanlık binasının 

temel atma töreninde yaptığı konuşmada, o günkü “Türk nesli”ni, 

“kalbinde ve dimağında aşk ve zekâ namına ne kadar kudret varsa 

hepsini Türk vatanına hasretmeyi düşünmüş” bir nesil olarak nitelemektedir. 

Hamdullah Suphi bu konuşmasında, yeni yapılan binada 

hizmet verecek eğitimcilerden “Türk nesillerine, Türk vatanını mesut, 

hür ve muhterem kılacak” bir eğitim vermelerini ister. 9 

Atatürk dönemi eğitimcilerinden Maarif Vekili Mustafa Necati 

de ülkeye faydalı, fedakâr bir gençliğin yetiştirilmesi gerektiğini 

savunmuştur. Ona göre, Türk milletini ileri bir toplum haline getirebilmek 

için, kendilerine “vatanın mukadderatını” teslim edeceğimiz 

gençlerin “daha kudretli ve daha fedakâr” olması gerekir. 10 Maarif 

6 a.g.e., s. 108-111. 

7 a.g.e., s. 119. 

8 TBMM Zabıt Ceridesi, devre 1, sene 1, 10/2/1337(1921), cilt 8, s. 170. 

9 Cumhurbaşkanları, Başbakanlar ve Milli Eğitim Bakanlan’nın [CBMEB] 

Milli Eğitimle İlgili Söylev ve Demeçleri, cilt 1, ön. ver., s. 340 

10 a.g.e., s. 373.



Vekili Mustafa Necati, çalışma arkadaşları olan eğitimcilerin, gençliği, 

“memleket ve millet için feyizkâr ve hayırkâr” olarak yetiştirmeye 

çalıştıklarını söylemiştir. 11 

Cumhuriyetin kurucusu olan devlet adamları ve aydınlar, yukarda 

verilen örneklerde de görüldüğü gibi, gençliğin “mefkûre” sahibi 

olarak yetiştirilmesini istemektedirler. Ergani Milletvekili Kazım 

Vehbi yaptığı bir konuşmada, dönemin Maarif Vekiline hitaben, tarih 

huzurunda soruyorum, “sen bu memleketin evladına bir mefkûre 

vermek için... ne yaptın? Tedrisat programlarını ne surette hazırlıyorsun?” 

diyerek, Millî Eğitim Bakanını sorgulamaktadır. 12 

İstanbul Milletvekili Kazım Karabekir, Maarif Vekâletinin 1925 

yılı bütçesi TBMM’de görüşülürken yaptığı bir konuşmada, bir millete 

mensup olan insanların birbirini sevecek ve destekleyecek şekilde 

yetiştirilmesi gerektiğini söylemiştir. Karabekir’e göre, milletin 

fertleri arasında sevgi uyandırmak, “kalbî bir muhabbet” meydana 

getirmek gerekir. Ona göre, bir ideal olarak, “Her millet şu düsturu 

kabul etmiştir: Bir fert bütün millet için, bütün millet bir fert için. 

Bunu böyle fiilen, kavlen her ferde zerk etmek lazım gelir.” 13 

İstanbul Milletvekillerinden Akçuraoğlu Yusuf da “ideal”in 

gençlik için önemli olduğuna inanmaktadır. TBMM’de yaptığı bir 

konuşmada, eğitim kurumlarında gençlere bir “ideal” verilmesini 

isteyen Akçuraoğlu, verilmesini istediği “ideal”in anlamını şöyle 

açıklar: “Feragati nefis, tesanüt ve şahsi menfaatin umumun menfaatine 

feda edilmesi, yekdiğerine muavenet edilmesi, umumi mesai ile 

meşgul olma ve küçük şahsi menfaatin ikinci planda bırakılması.” 14 

Akçuraoğlu’na göre bu ilkeler toplumların varlığı ve hayatı 

için “elzem esaslardır” ve gençler bu ideallere sahip olarak yetiştirilmelidir. 

O yıllarda, milletvekilliğinin yanı sıra “Ankara Hukuk 

Mektebi”nde de ders veren Akçuraoğlu Yusuf, aynı -konuşmada, 

orta ve yüksek öğretim gençliği için “ideallerin” önemli olduğunu 

belirttikten sonra, “gençlerde biraz ideal noksanı” gördüğünü söyler. 

Ona göre gençler “ferdiyetçilikle biraz fazla ileri gitmekte, “maddi 

11 TBMM Zabıt Ceridesi, devre 2, sene 4, 12/4/1927, cilt 31, s. 91 

12 a.g.e. devre 2, sene 1, 23/2/1340(1924), cilt 6, s. 264. 

13 a.g.e. devre 2, sene 2, 25/2/1341(1925), cilt 14, s. 305 

14 a.g.e. devre 3, sene 3, 18/5/1930, cilt 19, s. 108. 

187

188 


meselelerle” biraz fazla meşgul olmaktadırlar. Bu durum “cemiyetimiz 

için tehlike teşkil eder” diyerek endişelerini dile getiren Akçuraoğlu, 

Maarif Vekilinden bu konuda açıklama yapmasını ister. 15 

Akçuraoğlu Yusuf un TBMM’de yaptığı yukarda verilen konuşmasından 

sonra söz alan Maarif Vekili Cemal Hüsnü, Akçuraoğlu’nun 

söylediği konuların lise yönetmeliğinde hemen hemen aynen mevcut 

olduğunu, bir vatandaşa “muavenet, tesanüt” ve benzeri görevlerini 

öğretmenin okulların en önemli amacı olduğunu söyler. Ona göre, 

gençleri “şuurlu ve hayırlı vatandaşlar” olarak yetiştirmek Maarif 

Vekâletinin en önemli görevidir. 16 

İncelediğimiz dönemin Maarif Vekillerinden Esat Bey de 12 

Temmuz 1931’de, lise ve öğretmen okulu müdürlerine yaptığı bir 

konuşmada, eğitimde en önemli noktanın “cemiyetin menfaatlerinin 

fert menfaatlerinden üstün” olduğunun bilinmesi ve nesillerin 

bu bilinçle yetiştirilmesi olduğunu söyler. Esat Bey’e göre, ferdin 

topluma karşı vazifesi, kendinden ziyade mensup olduğu toplumu 

düşünmek, onun varlığını ve istiklalini korumaya, huzur ve refahını 

temine çalışmaktır. “Millî terbiyenin esası budur.” Diğer medeni 

memleketlerde olduğu gibi bizde de kültür dersleri vasıtasıyla öğrencilere 

“millîyet mefkûresi” kazandırılmalıdır. Bu şekilde yetişecek 

“Türk genci, milletine, memleketine ve Cumhuriyetine borçlu 

olduğu vazifeleri” daha iyi anlar ve yerine getirebilir. Öğretmenin 

görevi çocuklarımızı ve gençlerimizi, “kendilerinden ziyade millet, 

memleket ve Cumhuriyetimizin yüksek menfaatlerine” hizmet edebilecek 

şekilde yetiştirmektir. 17 Manisa Milletvekili Refik Şevket 

de 6 Haziran 1932’de TBMM’deki bir konuşmasında yeni yetişen 

nesilleri “Millîyetçi Türk” olarak niteleyerek, onları yetiştiren öğretmenlere 

teşekkür etmektedir. 18 

Atatürk döneminde yukarda görüşlerinden örnekler verilenlerin 

dışında daha birçok devlet ve siyaset adamı da, gençlerin milletini 

ve ülkesini seven, fedakâr ve idealist insanlar olarak yetiştirilmesi- 

15 a.g.e., s. 108. 

16 a.g.e., s. 110. 

17 Cumhurbaşkanları. Başbakanlar ve Milli Eğitim Bakanlan’nın 

TCBMEB1 Milli Eğitimle İlgili Söylev ve Demeçleri, cilt 2, ön. ver., s. 51- 

52. 

18 TBMM Zabıt Ceridesi, devre 4, sene 1, 25/6/1932, cilt 9, s. 314.



ni istemiştir. 19 Vatanseverliğin, idealizmin, ve fedakârlığın milletin 

bekası için ne kadar önemli olduğunu yaşayarak öğrenen Türk devlet 

ve siyaset adamları, bu vasıflara sahip nesiller yetiştirmeyi amaç 

olarak benimsemiş ve bunu bir devlet ve eğitim politikası hâline getirmişlerdir. 

Nitekim 1924 Anayasasında Türk Devleti’nin millîyetçi 

ve halkçı olduğu kabul edilmiş, 20 bu niteliklere sahip nesiller yetiştirmek 

Türk eğitiminin amaçlarından biri olarak eğitim politikasını 

belirleyen metinlerde yer almıştır. 21 Milletini ve vatanını seven, idealist 

ve fedakâr bir gençlik yetiştirmek, Atatürk döneminden sonra 

da Türk eğitiminin temel hedeflerinden biri olmaya devam etmiştir.* 

2. Öğrendiğini Uygulayabilen Bir Gençlik 

Büyük Atatürk ve onun döneminin devlet ve siyaset adamları 

Türk gençlerinin öğrendiklerini uygulayabilen, “ameli adamlar” 

olarak yetişmesini istemişlerdir. Atatürk 27 Ekim 1927’de yaptığı 

bir konuşmada “hayatı içtimaiyede bizzat ameli, müessir ve müsmir 

uzuvlar yetiştirmek” gerektiğini, ancak bu sayede iş adamlarına 

ve sanatkarlara sahip olunacağını söylemiştir. 22 Ona göre memleketi 

kurtarmaya çalışanlar, sahip olacakları bu niteliklerin yanısıra, mesleklerinde 

“birer namuskâr mütehassıs ve âlim” olmalıdırlar. 23 Atatürk, 

17 Şubat 1927’de İzmir İktisat Kongresini açış konuşmasında 

da aynı konunun önemini vurgulamış ve yetişen nesillere kazandı- 

19 Ağaoğlu Ahmet (Kars Milletvekili), TBMM Zabıt Ceridesi, devre 2, sene 

2, 26/2/1341(1925), cilt 14, s. 367; Abidin Özmen (Maarif Vekili), devre 5, 

Fevkalade İçtima, 25/5/1935, cilt 3, s. 257; Berç Türker (Afyon Milletvekili), 

devre 5, sene 1, 26/5/1936, cilt 11, s. 238 

20 Suna Kili ve A. Şerif Gözübüyük, Türk Anayasa Metinleri, Ankara 1985, s. 

111. 

21 Maarif Vekaleti, 1936 İlkokul Programı, s. 2; Milli Eğitim Bakanlığı, 1968 

İlkokul Programı. İstanbul 1968, s. 5. * Daha sonraki dönemlerde bu amacın 

eğitim politikasını belirleyen metinlerde daha ayrıntılı bir şekilde yer aldığı 

görülmektedir. 1973’te kabul edilen “Milli Eğitim Temel Kanunu”nda, Türk 

Milleti’nin bütün fertlerini toplumun “milli, ahlaki, insani, manevi ve kültürel 

değerlerini benimseyen, koruyan ve geliştiren; ailesini, vatanını, milletini 

seven ve daima yüceltmeye çalışan” yurttaşlar olarak yetiştirmek Türk Milli 

Eğitimi’nin genel amacı olarak kabul edilmiştir (Bkz: Milli Eğitim Gençlik ve 

Spor Bakanlığı, Milli Eğitim Temel Kanunu. Ankara 1987, s. 5). 

22 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, cilt 2, ön. ver., s. 45. 

23 a.g.e., cilt 2, s. 43. 

189

190 


rılacak nitelikleri şöyle açıklamıştır: “Evlatlarımızı o suretle talim 

ve terbiye etmeliyiz, onlara o suretle ilim ve irfan vermeliyiz ki, 

alemi ticaret, ziraat ve sanatta ve bütün bunların faaliyet sahalarında 

müsmir olsunlar, müessir olsunlar, faal olsunlar, amelî bir uzuv 

olsunlar.” 24 ‘Atatürk, 27 Temmuz 1924’te öğretmenlere yaptığı bir 

konuşmada da eğitim ve öğretimin kız ve erkek bütün çocuklar için 

“amelî” olması gerektiğini vurgulamıştır. 25 “Amelîlik, ” program, 

yöntem, amaç ve uygulama gibi boyutları olan bir kavramdır. Atatürk, 

1 Mart 1923’te TBMM’de yaptığı bir konuşmada “amelîlik” 

kavramının “yöntem” boyutunu vurgulayarak şöyle demiştir: 

“Terbiye ve tedriste takip edilecek usul, malumatı insan için fazla 

bir süs, bir vasıtai tahakküm yahut medeni bir zevkten ziyade, 

maddî hayatta muvaffak olmayı temin eden amelî ve kabili istimal 

bir cihaz hâline getirmektir. Maarif vekaletiniz bu esasa ehemmiyet 

vermektedir.” 26 

Atatürk bu sözleriyle eğitimde uygulanacak “usul, ” yani yöntemle 

ilgili bir ilkeye işaret etmektedir. Onun bu yaklaşımı, diğer 

devlet ve siyaset adamları tarafından da benimsenmiştir: Maarif Vekili 

Mustafa Necati TBMM’de yaptığı bir konuşmada, “efendiler... 

maarifimizin hedefi, büyük Reisicumhurumuzun en veciz, en beliğ 

bir surette 1339[1923]’da ifade ettiği şu yüksek düstur [ilke] ile gösterilebilir” 

dedikten sonra, Atatürk’ün yukarıda verdiğimiz sözlerini 

aynı şekilde tekrar etmiştir. 

Atatürk’ün “amelîlik”le ilgili yukarda verilen sözleri eğitimin 

her düzeyinde uyulması gereken yöntemle ilgili bir ilkeye işaret etmekle 

birlikte, hem Atatürk dönemi boyunca hem de daha sonra, eğitimin 

program ve amaç gibi diğer boyutları için de kullanılmıştır. 27 

Atatürk’ün bu görüşü, incelediğimiz dönemin iktidar partisi olan 

Cumhuriyet Halk Partisi’nin 1931 ve 1935 yıllarında kabul edilen 

24 a.g.e., cilt 2, s. 111. 

25 a.g.e., cilt 2, s. 173. 


27 Bakınız: Mustafa Rahmi, “Maarifte Gaye-1, “ Hâkimiyeti Milliye. 3 Mayıs 

1339/1923; Hâkimiyeti Milliye. “Yeni Türkiyenin Dördüncü Maarif Senesi, 

“ 8 Mart 1339/1923; Enver Behnan Şapolya, “Atatürk ve Maarif Misakı, “ 

Türk Kültürü Eğitim Sayısı, Şubat 1966, sayı 40, s. 89; CHP Dördüncü 

Büyük Kurultayı Görüşmeleri Tutalgası. Ankara 1935, s. 68



parti programlarında hemen hemen aynı kelimelerle tekrar edilmiştir. 

28 Ayrıca Atatürk tarafından ilk Büyük Millet Meclisi’nde (BMM) 

kurulan “Anadolu ve Rumeli Müdafai Hukuk Grubu”na karşı, bir 

muhalefet grubu olarak kurulan “İkinci Müdafai Hukuk Grubu”nun 

programı ile, Kasım 1924’te kurulan “Terakkiperver Cumhuriyet 

Fırkası”nın programında da eğitimde “amelîlik” ilkesi benimsenmiş 

ve önemi vurgulanmıştır. 29 

İstanbul Milletvekili Kazım Karabekir, Maarif Vekâletinin 1925 

yılı bütçesi mecliste görüşülürken yaptığı konuşmada, eğitimde çocuğun 

“merkez”e alınmasını ve hayata “amelî” olarak hazırlanmasını 

istemektedir. Karabekir’e göre, toplumu geliştirmek için, nesillerin 

sahip olması gereken niteliklerden birisi de becerikli olmaktır. 

Ona göre, eğer sağlıklı, “eli tamamıyla her işe yatkın, becerikli” ve 

her gördüğünü derhal gerçek diye kabul etmeyerek inceleyen “mektep 

mahsulünü halkın içine atarsak” milletin ve memleketin şekli 

kısa zamanda değişecektir. 30 

Kazım Karabekir’in eğitimle ilgili hemen her sorun hakkında 

görüş belirttiği meclisteki bu uzun konuşmasından sonra söz alanlardan 

Kars Milletvekili Ağaoğlu Ahmet, hem Karabekir’i eleştirir hem 

de kendi görüşlerini ortaya koyar. Ağaoğlu’na göre, Karabekir’in 

“vatan için amelî adamlar” yetiştirilmesi görüşü eğitimin önemli bir 

amacıdır. Maarif Vekâletinin bu “emeli” gerçekleştirmesi memleket 

için bir başarı olacaktır. Ağaoğlu, Karabekir’in “amelîlik” görüşüne 

katılmaktadır, ancak ona göre amelî adamlar yetiştirmek gayesi, 

yalnız amelî adamlar yetiştirmek noktası üzerinde yoğunlaşırsa, bu 

şekilde yetiştirilmiş insanlar büyük faydalar sağlayamaz. Ağaoğlu 

kendisinin bu konudaki görüşlerini de şöyle açıklamaktadır: “Amelî 

insanlar yetiştireceğiz fakat amelî insanların mefkûreleri, kalpleri ve 

hayatları beşerî mefkûre ile meşbu [dolu] olacaktır.” Ancak böyle 

yetiştirilen fertlerden toplum istifade edebilir, sadece amelî adam 

28 Cumhuriyet Halk Fırkası (CHF) Nizamnamesi ve Programı 1931. Ankara 

1931, s. 35; Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) Programı 1935. Ankara 1935, s. 

16. 

29 Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası Programı. Ankara 1924, s. 15; Feridun 

Fikri (Dersim Milletvekili), TBMM Zabıt Ceridesi, devre 2, sene 2, 

5/3/1341(1925), cilt 15, s. 189. 

30 TBMM Zabıt Ceridesi, devre 2, sene 2, 25/2/1341(1925), cilt 14, s. 301-302. 

191

192 


yetiştirmek ise toplum için büyük tehlikedir. 31 Ağaoğlu’nun sözlerine 

“ben öyle demedim” diyerek söz alan Karabekir bu konudaki 

düşüncelerini tekrar şöyle açıklamıştır: “Bendeniz programda hayatı 

ameliyeye de mevki ve kıymet verilmesini ve bu suretle yalnız kafa 

şişirmeyerek okuduğunu tatbik edebilecek ve bu suretle memlekette 

iktisadî hayatı inkişaf ettirecek bir unsurun yetişmesini söyledim” 

demiştir. 32 

İstanbul Milletvekili Yusuf Akçora, Türkiye Büyük Millet 

Meclisi’nde yaptığı eğitimle ilgili bir konuşmada aynı konuya temas 

ederek, “hepimizin şikayet ettiği bir şey var, mekteplerimiz amelî 

adam yetiştirmiyor” dedikten sonra, yetiştirilecek gençlerin nasıl olması 

gerektiği konusundaki düşüncelerini açıklıyor. Akçora’ya göre, 

“amelî adam” yalnız mesleki öğretim kurumlarında yetişmez; sadece 

“çiftçi” veya “orman mektebi” açmakla bu iş olmaz. Genel orta 

öğretim kurumlarında da öğrenciler mezun olduktan sonra “iktisadî 

fayda” temin edecek şekilde yetiştirilmelidirler. Görüşlerini desteklemek 

için Rusya ve Avusturya’daki okullardan örnekler veren 

Akçora’ya göre, Türk okullarında “hayattan uzak” ve “gayrı amelî” 

bir eğitim verilmektedir. Eğitim kurumlarımızı öğrencileri hayata 

hazırlayacak, onlara “amelî hayat zihniyetini” kavratacak şekilde 

düzenlemek gerekir. 33 

Atatürk döneminde yukarda görüşlerinden örnekler verilenler 

dışında daha bir çok devlet ve siyaset adamı, “amelî, “ yani öğrendiğini 

uygulayabilen gençler yetiştirmenin önemini vurgulamıştır. 34 

Öğrendiklerini uygulayabilen, “amelî nesiller” yetiştirme görüşü, 

o dönemde devletin eğitim politikasına da yansımış35 ve hükûmet 

31 TBMM Zabıt Ceridesi, devre 2, sene 2, 26/2/1341(1925), cilt 14, s. 367. 

32 a.g.e., s. 373 

33 a.g.e., s. 186-187. 

34 Hamdullah Suphi (Maarif Vekili), TBMM Zabıt Ceridesi, devre 1, sene 2, 

12/11/1337(1921), cilt 14, s. 199; Hamdullah Suphi (Maarif Vekili), a.g.e., 

devre 2, sene 2, 5/3/1341(1925), cilt 15, s. 173; İhsan hamit (Ergani Milletvekili), 

a.g.e., devre 2, sene 2, 7/3/1341(1925), cilt 15, s. 201; Hikmet Bey 

(Maarif Vekili), Cumhurbaşkanları. Başbakanlar ve Milli Eğitim Bakanlarının 

[CBMEB] Milli Eğitimle İlgili Söylev ve Demeçleri, cilt 2, ön. ver., 

s. 160; İsmet İnönü (Başbakan), a.g.e., cilt 1. ön. ver., s. 106. 

35 TBMM Zabıt Ceridesi, devre 1, sene 1, 9/5/1336(1920), cilt 1, s. 241.



programlarında yer almıştır. 36 Atatürk dönemi Maarif Vekillerinden 

İsmail Safa, 8 Mart 1923 (1339) tarihinde yayınladığı bir bakanlık 

genelgesinde “Tedrisatın Gayeleri” (Öğretimin Amaçları) başlığı altında 

şöyle demektedir: 

Vekaletin tedrisat hususundaki gayesi, Türkiye Büyük Millet 

Meclisi Reisi Paşa Hazretleri’nin senei devriye münasebetiyle irat 

buyurdukları nutukta gösterilen hututu [ilkeleri] ihtiva eder. O hututun 

aynen muhafazası için nakl ve tekrara lüzum görüyorum: Müşarünileyh 

Hazretlerinin gayet muciz [öz] surette izah ettikleri gibi bu 

hususta tatbik edeceğimiz usul, malumatı insan için fazla bir süs, bir 

vasıtai tahakküm, yahut medenî bir zevkten ziyade, maddî hayatta 

muvaffak olmayı temin eden amelî ve kabili istimal bir cihaz hâline 

getirmektir. 37 

Maarif Vekâleti (Millî Eğitim Bakanlığı) tarafından hazırlanan 

program ve yönetmeliklerde de “amelî eğitim” kavramı, bir başka 

deyişle, öğrendiklerini uygulayarak hayatta başarılı olacak gençler 

yetiştirmenin önemi vurgulanmaktadır. Maarif Vekâleti tarafından 

hazırlanarak 1927’de yayınlanan ve orta öğretim kurumlarının 

amaçlarını belirleyen “Lise ve Orta Mektepler Talimatnamesi”nde 

şöyle denmektedir: “Orta mekteplerle liseler, talebesinin... Türkiye 

Cumhuriyeti’nin vatandaşı sıfatıyla millet hayatı içinde müsmir 

faaliyette bulunmasını... hedef ittihaz eder.” 38 Atatürk döneminin 

sonlarına doğru, yine Maarif Vekâleti tarafından hazırlanarak 1936 

yılında yayınlanan “İlkokul Programı”nda da, öğrencilerin bilgiyi 

uygulamasının ve hayatta başarı kazanmalarının önemi vurgulanmaktadır. 

Program, ilkokulun amaçlarından birisini şöyle ifade etmektedir: 

“İlkokul terbiye ve tedrisinde güdülen hedeflerden biri de 

bilgiyi, talebeye maddî hayatta muvaffakiyet elde ettiren bir vasıta 

haline getirmektir.” 39 

36 a.g.e., devre 2, sene 2, 27/11/1340(1924), cilt 10, s. 389; TC Başbakanlık, 

Türkiye Cumhuriyeti Hükûmetleri (1923-1960), cilt 1, Ankara 1978, s. 8, 

45, 89. 

37 Maarif Vekaleti Mecmuası, sayı 1, 1 Mart 1341(1925), s. 52. 

38 Hasan Cicioğlu, Türkiye Cumhuriyeti’nde İlk ve Orta Öğretim, Ankara 

Üniv. DTCF yay, 1982, s. 160 

39 Maarif Vekaleti, İlkokul Müfredat Programı. İstanbul 1936, s. 2. İncele- 

193

194 


3. Yüksek Karakterli Bir Gençlik 

Atatürk ve onun döneminde görev yapan devlet ve siyaset 

adamları hem Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde hem de Meclis dışında 

yaptıkları konuşmalarda yeni yetişen nesillerin “yüksek seciyeli” 

(karakterli, erdemli) yetiştirilmesini istemişlerdir. Atatürk bu 

konudaki görüşlerini, 25 Temmuz 1924’te öğretmenlere yaptığı bir 

konuşmada şöyle açıklamaktadır: “Cumhuriyet fikren, ilmen, fennen, 

bedenen kuvvetli ve yüksek seciyeli muhafızlar ister. Yeni nesli 

bu evsaf [nitelikler] ve kabiliyette yetiştirmek sizin elinizdedir.” 40 

Atatürk’ün bu sözleri diğer devlet ve siyaset adamları tarafından da 

aynen veya benzeri ifadelerle tekrarlanmıştır. 

Maarif Vekâleti 1924 yılı bütçesi Mecliste görüşülürken söz alan 

Karahisarısahip milletvekili Kamil Efendi, eğitimin vatan evladına 

“iyi bir irade, ” “yüksek ve sağlam bir seciye vermek” demek olduğunu 

söylemiştir. Ona göre, eğitimin amacı vatan evladını “iyi iradeli” 

ve “yüksek seciyeli” olarak yetiştirmek olmalıdır. 41 Aynı oturumda 

söz alan Maarif Vekili Vasıf Bey de takip ettikleri maarif siyasetinde 

“seciyeyi!, iradeyi, ahlakı fazileti en ulvî, en müspet ve katî bir hedef 

olarak” kabul ve ilan ettiklerini söyledikten sonra konuşmasını şöyle 

sürdürür: “Elbette... milletin gençliğine yüksek bir terbiye ve yüksek 

bir irade vereceğiz. Bu bizim hedefimizdir.” 42 Başbakanı İsmet İnönü 

8 Temmuz 1929’da “Ankara Hukuk Mektebi”nin öğrencilerine 

yaptığı bir konuşmada bilgili ve erdemli olmanın önemini vurgular. 

Hayatta başarılı olmak için hatırıma gelen “bir iki sırrı” size söylemek 

istiyorum diyen İnönü, konuşmasını şöyle sürdürür: 

Bir defa vazifeseverlik tavsiye ederim. Vazifeseverlik ilk andan 

itibaren kanaat ve tahammül yükler. Vazifeseverlik ilk anda teveccüh 

eden vazifeyi sevmek demektir. Sevmek buradan başlar. Ondan son- 

diğimiz dönemde sık sık kulandan “seciye” kelimesi günümüz Türkçesinde 

pek kullanılmamaktadır. Atatürk dönemi aydınlarının “karakter, “ “ahlak, “ 

“dürüstlük, “ gibi kavramları anlatmak için kullandığı “seciye” kelimesi “karakter” 

ve “erdem” sözcükleriyle sadeleştirilmiştir. 

40 Atatürkün Söylev ve Demeçleri, cilt 2, ön.ver.. s. 172. 

41 TBMM Zabıt Ceridesi, devre 2, sene 2, 17/4/1340(1924), cilt 8 ve 8/1, s. 814 

42 a.g.e., s. 823.



ra muvaffakiyet ve sebat gelir. Hayatta muvaffakiyetin başı kanaatte 

ve tahammüldedir. Kanaatkâr olmak lazımdır. Müşkülat karşısında 

tahammül etmek, dişini sıkmak lazımdır. İnsanoğlunun kabiliyetinin 

derecesi ve hududu keşfolunmamıştır. Size hayatınızda bir de 

liyakat hırsı tavsiye ederim. Serbest hayatınızda olsun, resmî hayatınızda 

olsun kabiliyetinizi artırmak, ilminizi artırmak için göstereceğiniz 

gayret, girdiğiniz meslekte en yüksek dereceye varmak için 

göstereceğiniz hırstır ki, herhangi bir cemiyeti en yüksek cemiyetler 

sırasına çıkaracak tılsım meyanındadır. Size bir de bütün bu söylediklerimden 

belki daha mühim olmak üzere seciye, istikamet tavsiye 

ederim. Asla seciye ve istikametten dönmeyiniz. İlimsiz hiçbir şey 

olmaz. Fakat ilimle de, eğer seciye sağlam değilse bir netice kazanılmaz, 

korkulur ki ilim zararlı olmasın. 43 

Maarif Vekili Esat Bey 3 Ocak 1921’de yaptığı bir konuşmada, 

gençliği nasıl yetiştireceklerine ilişkin görüşlerini şöyle açıklamıştır: 

“Gazi Hazretleri ‘Cumhuriyet fikren, ilmen, fennen, bedenen kuvvetli 

ve yüksek seciyeli muhafızlar ister’ buyurmuşlardır. Bu muhafızlar 

münevver gençlikten başka bir şey değildir. Gençlerimizi 

ve çocuklarımızı bu beş esasta yetiştireceğiz.” 44 Esat Bey Mecliste 

yaptığı bir konuşmada da gençliğin ahlaki değerlere sahip olarak yetiştirilmesini 

istemiştir. 45 Kütahya milletvekili Cevdet Bey, Maarif 

Vekili Hamdullah Suphi ve Kastomonu milletvekili Halit Bey de, 

gençliğin “ahlâklı” ve “seciyeli” olarak yetiştirilmesi gerektiğini savunan 

konuşmalar yapmışlardır. 46 

Atatürk’ün 47 ve onunla birlikte Cumhuriyeti kuranların çok 

önem verdiği yüksek karakterli (erdemli) bir gençlik yetiştirmek 

ideali devletin eğitim politikası olarak da benimsenmiştir. Büyük 

43 Cumhurbaşkanları. Başbakanlar ve Milli Eğitim Bakanlarının [CBMEB] 

Milli Eğitimle İlgili Söylev ve Demeçleri, cilt 1, ön. ver., s. 102-104. 

44 a.g.e., cilt 2, ön. ver., s. 43. 

45 Zabıt Ceridesi, devre 2, sene 2, 25/6/1932, cilt 9, s. 325. 

46 Cevdet Bey (Kütahya Milletvekili), TBMM Zabıt Ceridesi, devre 1, sene 1, 

4/12/1336(1920), cilt 6, s./8; Hamdullah Suphi (Maarif Vekili), TBMM Zabıt 

Ceridesi, devre 2, sene 2, 7/3/1341(1925), cilt 15, s. 203; Halit Bey (Kastomonu 

vekili), TBMM Zabıt Ceridesi, devre 2, sene 3, 20/3/1926, cilt 23, s. 

266 

47 Bkz: Turhan Feyzioğlu, “Atatürk ve Milli Eğitim”, Atatürkçü Düşünce, Atatürk 

Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yay., Ankara 1992, s. 673-693. 

195

196 


Millet Meclisi’nde okunan ilk “İcra Vekilleri Heyeti (Bakanlar Kurulu) 

Programı”nda gençlere “teşebbüs kudreti” ve “nefse itimad” 

gibi “seciyeler” (erdemler) kazandırılacağından söz edilmektedir. 48 

Maarif Vekili Vehbi Bey 20 Kasım 1921’de yayınladığı bir genelgede, 

gençliğin “sarsılmaz bir seciye ve ahlâk” ile donatılacağını 

söylemektedir. 49 Başbakan Celal Bayar da 8 Kasım 1937’de Türkiye 

Büyük Millet Meclisi’nde okuduğu hükûmet programında, nasıl 

bir gençlik yetiştireceklerini şöyle açıklamaktadır: “Büyük gaye, 

Türk vatandaşını fikir ve düşünce itibariyle kuvvetli, vücut itibariyle 

kuvvetli ve tam sıhhatli, seciyeli, gürbüz, güzel insan olarak 

yetiştirmektir.” 50 Yüksek karakterli bir gençlik yetiştirmek görüşü, 

eğitimin amaçlarından birisi olarak, Atatürk Dönemi’nde yayınlanan 

ilk ve ortaöğretim program ve yönetmeliklerinde de yer almıştır. 51 

4. İnkılapları Yaşatacak Bir Gençlik 

Atatürk döneminin ilk yıllarını oluşturan 1920-23 arasında, devlet 

ve toplum hayatında bazı yenilikler yapılmış olmakla birlikte, 

büyük inkılaplar Cumhuriyetin ilanından sonra gerçekleştirilmiştir. 

29 Ekim 1923’te, o zamanın anayasası olan “Teşkilatı Esasiye 

Kanunu”na “Türkiye devletinin şekli hükûmeti Cumhuriyettir” maddesi 

eklenerek Cumhuriyet ilan edilmiş, 1924’de yapılan değişiklikle 

Türkiye devletinin “Cumhuriyetçi, Millîyetçi, Halkçı, Devletçi, 

Laik, ve Inkılapçı” olduğu kabul edilmiş, sonraki yıllarda da hemen 

her alanda köklü yenilikler yapılmıştır. 52 

Başta büyük Atatürk olmak üzere, Türk devlet ve siyaset adamları 

gençlerin yapılan inkılapları yaşatacak şekilde yetiştirilmesini 

ve eğitim sisteminin buna göre düzenlenmesini istemişlerdir. Atatürk 

1924’te Dumlupınar’da yaptığı bir konuşmada bu konudaki görüşünü 

şöyle dile getirmiştir. “Ey yükselen yeni nesil, istikbal sizin- 

48 TBMM Zabıt Ceridesi, devre 1, sene 1, 9/5/1336(1920), cilt 1, s. 241-242. 

49 Ayni, devre 1, sene 3, 14/8/1338(1922), cilt 22, s. 203. 

50 Cumhurbaşkanları. Başbakanlar ve Milli Eğitim Bakanlarının Milli Eğitimle 

İlgili Söylev ve Demeçleri. cilt 1, ön. ver., s. 134. 

51 Maarif Vekaleti İlkokul Müfredat Programı. İstanbul 1936, s. 2; Maarif 

Vekaleti İlk ve Orta Mektepler Talimatnamesi. İstanbul 1927, s. 1. 

52 Suna Kili ve A. Şerif Gözübüyük, Ön. Ver., s. 103-111.



dir, Cumhuriyeti biz tesis ettik, onu ila ve idame edecek sizsiniz.” 53 

Atatürk 1927’de Cumhuriyet ‘Halk Partisi Kurultayında okuduğu 

tarihi “Nutuk”ta da “Türkiye Cumhuriyetini ilelebet muhafaza ve 

müdafaa” etmek görevini gençliğe vermiştir. 54 

Maarif Vekili Mustafa Necati 1926’da İstanbul’da Darülfünun’da 

(üniversite) yaptığı bir konuşmada, gençleri “yeni hayatımızın icaplarına 

göre hazırlamak borcumuzdur” dedikten sonra konuşmasını 

şöyle sürdürür: Okullarımızı öyle düzenlemeliyiz ki, “çocuklarımızın 

çok yüksek fedakarlıklarımızın çiçeği olan inkılabı gayesine 

eriştireceklerinden şüphe etmeyelim ve müsterih olalım. Vekâlet bu 

hedefe varmak azmi katisindedir.” 55 Mustafa Necati 1927’de Türkiye 

Büyük Millet Meclisi’nde yaptığı bir konuşmada da gayelerinin 

“inkılâbın prensiplerine âşık bir nesil yaratmak” olduğunu söylemiştir. 

56 

Atatürk dönemi devlet ve siyaset adamları, eğitiminin amaçlarından 

birisinin Türkiye Cumhuriyetini ve inkılapları yaşatacak 

nesiller yetiştirmek olduğu konusunda görüş birliği içindedirler. 

Dersim milletvekili Feridun Fikri bir konuşmasında şöyle demektedir: 

“Malumu alileri, maarifimizin bugünkü halinde istihdaf ettiği 

[amaçladığı] o büyük ruh, memlekette Cumhuriyet gayesini, Cumhuriyet 

mefkuresini [ülküsünü] yaşatmaktır.” 57 Manisa milletvekili 

Refik Şevket ise “millîyetçi, halkçı, cumhuriyetçi, inkılapçı ve laik 

bir idealin tahakkuku için yegâne müessesenin” Maarif Vekâleti olduğunu 

söylemiştir. 58 Elaziz milletvekili Fazıl Ahmet Meclis”te yaptığı 

konuşmalarda, yeniliklere açık, “inkılapçı, laik ve demokrat” bir 

gençlik yetiştirmek emelinde olduklarını ifade ederek, eğitimin bu 

amacı gerçekleştirmek için çalışması gerektiğini vurgulamıştır. 59 


54 Gazi Mustafa Kemal, Nutuk, Türk Teyyare Cemiyeti Yay., Ankara 1927, s. 

532 

55 Cumhurbaşkanları. Başbakanlar ve Milli Eğitim Bakanları’nın Milli 

Eğitimle İlgili Söylev ve Demeçleri, cilt 1, ön. ver., s. 373. 

56 TBMM Zabıt Ceridesi, devre 2, sene 4, 12/4/1927. 

57 a.g.e. devre 2, sene 2, 26/2/1341 [1925], cilt 14, s. 362. 

58 a.g.e. devre 4, sene 1, 25/6/1932, cilt 9, s. 312. 

59 a.g.e. devre 4, sene 1, 25/6/1932, cilt 9, s. 319; a.g.e., devre 4, sene 2, 

17/5/1933, cilt 15, s. 142. 

197

198 


Atatürk döneminin “inkılapları yaşatacak nesiller yetiştirmek” 

görüşü o dönemde devletin eğitim politikasına da yansımış 

ve resmî metinlerde yer’ almıştır. Maarif Vekili İsmail Safa tarafından 

Cumhuriyet’in ilanından hemen sonra ilan edilen “Maarif 

Misakı”nın [Eğitim Yemini] esaslarından birisi, “millîyetçi, halkçı, 

inkılapçı, laik ve cumhuriyetçi vatandaşlar yetiştirmek”tir. 60 Bu 

amaç, ilk defa 1936 yılında kabul edilen- İlkokul Müfredat Programında 

“çocukları, kuvvetli cumhuriyetçi, millîyetçi, devletçi, laik, 

inkılapçı yurttaşlar olarak yetiştirmek” 61 şeklinde ifade edilmiştir. 

Yapılan yeniliklerin, en başta da Cumhuriyet’in yaşaması için eğitim 

sisteminin yapılan yenilikleri yaşatacak gençler yetiştirmek üzere 

düzenlenmesi gerekiyordu, bu dönemde de bu yapılmıştır. 

5. Çalışkan Bir Gençlik 

Atatürk ve onun döneminde görev yapan devlet ve siyaset adamlarının 

değer verdikleri vasıflardan birisi de çalışkanlıktır. Atatürk 

Türk gençliğinin çalışkan olmasını, çalışmaktan zevk almasını istemiş, 

mutluluğun ancak çalışkanların hakkı olduğunu ifade etmiştir. 

Ona göre: 

Çalışmaksızın, fikrî gelişme ve ahlâkî olgunlaşma da mümkün 

değildir....Çalışmak, ilk sıkıntılara ve isteksizliklere üstün gelindikten 

sonra, en şiddetli bir zevktir....İnsan, çalıştığı işi, eli altında 

veya kafasının içindeki eserini, büyümekte ve yükselmekte gördüğü 

zaman ne büyük zevk duyar.... Bu zevk bütün zahmetleri... derhal 

unutturur. 62 

Atatürk’e göre, “Allah’ın milletimize yaratılıştan verdiği yetenekleri 

en üst derecede geliştirmek; memleketimize bağışladığı 

60 Enver B. Şapolya, “Atatürk ve Maarif Misakı, “ Türk Kültürü Eğitim Sayısı. 

Şubat 1966, Sayı 40, s. 87. 

61 Maarif Vekaleti, 1936 İlkokul Programı. İstanbul 1937, s. 2. 

62 A. Afetinan, Medeni Bilgiler ve Mustafa Kemal Atatürk’ün El Yazıları. 

Türk Tarih Kurumu yayını, 1969, s. 75-76 ve 533-535’den nakleden Turhan 

Feyzioğlu, “Atatürk ve Gençlik, “ Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu 

yay., s. 873. Mustafa Özcan (1992). Updating National Identity: The Turkish 

Experience: Examples from the Atatürk Period (1920-1938). Presented 

at the 87* Annual Meeting of the American sociological Association. August 

20-24, Pittsburg, Pennsylvania, USA.



bütün kuvvet ve servet kaynaklarından en iyi biçimde yararlanarak 

güçsüzlük sebeplerini ortadan kaldırmak için, bundan böyle, hiçbir 

fırsatı ve zamanı boşa harcamayarak, çalışmağa mecburuz.” 63 

Atatürk çeşitli vesilerle “çocuklarımıza ideal (ülkü) aşılanmasını 

ve onların çalışkan olmalarını istemiştir.” 64 Atatürk’ün ideali 

“ilkelerine bağlı, çalışkan ve vatansever bir gençlik” idi. 65 Ülkenin 

ancak böyle bir gençlikle kalkınabileceğini söyleyerek çalışkanlığın 

önemini vurgulamıştır: “Türkiye Cumhuriyeti’nin özellikle bugünkü 

gençliğine ve yetişmekte olan çocuklarına hitap ediyorum...Şunu 

söyleyeyim ki, çok zekisin!...Bu belli. Fakat zekânı unut!... Daima 

çalışkan ol!..” 66 

İzmit’te basın mensuplarıyla konuştuğu bir gün çalışkanlık konusuna 

değinen Atatürk bu konuda şunları söylemiştir: “Millî hedef 

belli olmuştur. Ona ulaşacak yolları bulmak zor değildir. Önemli 

olan, çetin olan, o yollar üzerinde çalışmaktır. Denebilir ki, hiçbir 

şeye muhtaç değiliz; yalnız tek bir şeye ihtiyacımız vardır: çalışkan 

olmak.” 67 

Atatürk gibi Başbakan İsmet İnönü de çalışkan bir gençlik istemektedir. 

5 Kasım 1926’da, “Ankara Hukuk Mektebi”nin diploma 

töreninde yaptığı konuşmada, “yeni devirlerin adamı” olacak öğrencilerde 

gördüğü “ümit, sebat ve gayret’ten memnun olduğunu söyler, 

İnönü’ye göre, “çok zeki, çok akıllı” olmak fazla önemli değildir. Bir 

insanın en önemli özelliği “ölünceye kadar yorulmaksızın çalışma 

kudret ve hevesine” sahip olmasıdır. “Zeki değil, çok çalışkan adam 

istiyoruz” diyen İnönü, “Hukuk Mektebi” hocalarından şu istekte 

63 Hakimivet-i Milliye gazetesine demeç (6 Aralık 1922). Atatürk’ün Söylev 

ve Demeçleri. c.II, 2. baskı, Ankara, 1959, s. 46-47. 

64 Yahya Akyüz. “Atatürk ve Eğitim “, Atatürkçü Düşünce, Atatürk Kültür, Dil 

ve Tarih Yüksek Kurumu, Atatürk Araştırma Merkezi Yay., Ankara 1992, s. 

712. 

65 Utkan Kocatürk, “Atatürk’te Gençlik Kavramı ve Atatürkçü Gençliğin Nitelikleri, 

“ Atatürkçü Düşünce, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, 

Atatürk Araştırma Merkezi Yay., Ankara 1992, s. 878. 

66 Atatürkçülük. Üçüncü Kitap. Ankara, 1983, s. 166-167’den nakleden Turhan 

Feyzioğlu, “Atatürk ve Gençlik, “ Atatürkçü Düşünce, Atatürk Kültür, Dil 

ve Tarih Yüksek Kurumu, Atatürk Araştırma Merkezi Yay., s. 874. 

67 İzmit Basın Toplantısı (16 Ocak 1923). Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri. 

c.II, 2.b., Ankara, 1959, s. 59. 

199

200 


bulunur: “Muhterem profesörler... tahsil hayatında bu gençlerden isteyecekleri 

mesaiye hudut tasavvur etmesinler, insafsız olsunlar.... 

Bu nesil çok esaslı hazırlanmağa muhtaçtır. Çalıştırmalısınız, çok 

istemelisiniz, çok insafsız ve kıyıcı olmalısınız.” 68 İnönü bu isteğinin 

gerekçesini açıklarken, gençleri amansız hayat mücadelesine hazırlamak 

gerektiğini söylemiştir. 

Sonuç 

Büyük Atatürk ve onun döneminde görev yapan devlet ve siyaset 

adamlarının gençlikle ilgili görüşleri analiz edilince ortaya Türk 

milletinin yaşadığı tarihî tecrübeye göre şekillenmiş, tamamen yerli 

ve millî bir gençlik tipi çıkmaktadır. Türk milleti dünyanın hem çok 

güzel hem de siyasi, kültürel, ve ekonomik açıdan çok önemli bir 

parçasını vatan olarak seçmiştir. Tarih gösteriyor ki bu vatanda hür 

ve bağımsız yaşamanın bedeli çok yüksektir ve o bedeli, Türk ulusu 

defalarca ve kahramanca ödemiştir. Bu bedelin ne kadar yüksek olduğunu 

çok iyi bilen Atatürk ve onunla birlikte Cumhuriyeti kuranlar, 

Türk gençlerini bu topraklarda hür ve bağımsız olarak yaşayacak 

güçte yetiştirmek istemişlerdir. 69 Onlara göre, gençlere “en evvel ve 

her şeyden evvel, Türkiye’nin istiklaline” düşman unsurlarla mücadele 

etmeyi, vatana sahip olmayı öğretmek gerekmektedir. 70 Hayatın 

her anını cephedeymiş gibi yaşayan, “gideceksiniz ve öleceksiniz” 

dendiğinde vatan için ölmeye hazır, fedakâr nesillere ihtiyaç vardır. 

Türk gençleri aynı zamanda bilgili, öğrendiğini uygulayabilen, çalışkan, 

ve yüksek karakterli olmalıdır. 71 Bu topraklar üzerinde ancak 

böyle bir gençlik inkılapları yaşatır, Cumhuriyeti korur, ve milletin 

68 Cumhurbaşkanları. Başbakanlar ve Milli Eğitim Bakanlan’nın [CBMEB] 

Milli Eğitimle İlgili Söylev ve Demeçleri, cilt 1, ön. ver., s. 96-97 

69 Mustafa Özcan (1992). Updating National Identity: The Turkish Experience: 

Examples from the Atatürk. 

Period (1920-1938). Presented at the 87* Annual Meeting of the American 

sociological Association. August 20-24, Pittsburg, Pennsylvania, USA. 

70 Andrew Mango (2000). Atatürk: the Bibliographv of the Founder of Atatürk. 

New York: The Overlook Pres, p. 262. 

71 Atatürk’ün gençlik konusundaki görüşleri için ayrıca bkz: Utkan Kocatürk, 

Atatürk’te “Gençlik” Kavramı ve Atatürkçü Gençliğin Nitelikleri”, Atatürkçü 

Düşünce, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Atatürk Araştırma 

Merkezi Yay., Ankara 1992, s. 877-880.



bekasını sağlayabilir. 72 Türk gibi, Atatürk gibi düşünenlerin başka 

tür bir gençlik istemesi de mümkün değildir. 

Bu noktada sorulması gereken soru en evvel ve her şeyden evvel 

Türkiye’yi düşünen böyle bir gençliği kimin yetiştireceğidir. Geleneksel 

toplumda gençleri ana baba olarak, öğretmenler olarak biz 

eğitirdik. Şehirleşen, teknolojik olarak gelişmiş ve küreselleşen yeni 

toplumda durum değişti. Bizimle birlikte, televizyon, sinema, ve Internet 

gibi güçler de çocuklarımızı eğitiyor. Kim daha güçlüyse, kim 

daha iyi eğitiyorsa çocuklarımız onların istediği gibi düşünüyor. Çok 

geç olmadan, bu çocuklara ne olmuş, neler de söylüyorlar, yabancılar 

gibi düşünüyorlar deme noktasına gelmeden, eğitim kurumlarımızı 

Türk gibi, Atatürk gibi düşünen, onun gibi hisseden gençler yetiştirmek 

için hazırlamalıyız. Atatürkçülük, Atatürk gibi hissetmek 

ve Atatürk gibi düşünmekle mümkündür. 73 

72 Sadık Tural (2000). in the Track of the Learned. Ankara: Atatürk Culture 

Center pub., no: 235. A translation of Bilgelerin Yolunda (3 rd ed.) by Mustafa 

Özcan from Turkish into English. 

73 a.g.e. s. 82. 

201

TÜRK TARİHİ VE EVRENSEL 

AÇIDAN ATATÜRK’E BAKIŞ 

Prof. Dr. Abdurrahman ÇAYCI 

Sayın Başkan, Değerli Dinleyenlerim, 

Bildiri konusu, adından da anlaşılacağı gibi, iki temel açıdan ele 

alınacaktır. 

1- Türk Tarihi açısından 

2- Evrensel Açıdan 

Türk Tarihi açısından bakıldığında, Gazi Mustafa Kemal 

Atatürk’ün yaşadığı dönemi olduğu kadar, kendinden sonraki dönemi 

de derinden etkilediği görülür. Şüphesiz ki Onun etkilerini yirmi 

dakikalık bir bildiriye sığdırmak mümkün değildir. Dolayısıyla konulana 

çizgileri ve belirgin özelllikleriyle ele alınacaktır. 

Atatürk’ün Türk Tarihi bakımından en önemli özelliklerin birisi, 

1683 İkinci Viyana kuşatmasından bu yana, sürekli gerileyen 

ve 1918’lerde yeryüzünden silinme noktasına gelen son bağımsız 

Türk Devletini yok ol maktan kurtaran millî bir kahraman olmasıdır. 1 

Onun hizmetlerini yücel ten bu mücadelenin inanılmaz ölçüde zor 

koşullarda yürütülmesidir. 

Mondros Ateşkesi sonrası, anayurt dört bir yandan işgal edilmekte, 

vatan toprakları emperyalist güçlerce adeta yağmalanmaktadır. 

Karşıda Bi rinci Dünya Savaşı’nın mağrur galipleri olan süper 

devletler, eski tumtraklı deyimi ile Düvel-i Muazzama ve onların 

ihtiraslı uyduları vardır. “Bunlardan Yunanistan Batı’da Megali 

1 Daha fazla bilgi için bakınız: ÇAYCI, Abdurrahman: Gazi Mustafa Kemal 

Atatürk, Milli Bağımsızlık ve Çağdaşlaşma Önderi, Hayatı ve Eseri, Ankara 

2002, XIII-535 s.

204 

ABDURRAHMAN ÇAYCI 

İdea’yı hayata geçirmek, başka bir deyimle beş denizli iki kıt’alı 

Büyük Yunanistan’ı gerçekleştirmek, ayrıca Karadeniz kıyılarında, 

Samsun’dan Batum’a kadar uzanan bir coğ rafyada Rum-Pontus 

Devleti yaratma faaliyeti içindedir. Doğu’da Karadeniz’den İskenderun 

Körfezine kadar uzanan alanda, Büyük Ermenistan, Güneydoğu 

da ise Büyük Britanya’nın himayesinde Kürdistan Devleti yaratılmak 

isten mektedir. Boğazlar mıntıkası için uluslararası bir yönetim 

düşünülmektedir. Geride kalan Anadolu toprakları da, Üçlü Anlaşma 

gereği, üç büyük devletin savaş içinde yapmış oldukları gizli anlaşmalarla 

belirlenmiş etki alanları olarak kabul edilmiştir. 

Bu durum karşısında, iş başındaki hükûmet aciz ve çaresizdir. 

Halk yorgun, bitkin ve yoksuldur. Barış özlemi içindedir. Fakat toprağına 

bağlı ve gurur sahibidir. Yabancı egemenliği görmemiştir, 

istiklaline aşıktır. Buna mukabil, Osmanlı devlet adamlarının hiç 

birinde, Birinci Dünya Savaşı’nın galipleri olan süper devletler ve 

onların ihtiras lı uydularına karşı, mücadele fikri yoktur. 2 Kurtuluş 

için düşünülen sihirli formül şudur: Galip devletlerle mesele çıkarmamak, 

mümkün olduğunca uysal davranmak, onların aralarındaki 

rekabetten faydalanma yolları aramak, hatta kabilse büyük devletlerden 

birinin himaye sini sağlayarak ne kurtarılabilirse onu kurtarmaya 

çalışmaktır. Özellikle Padişah ve Sadrazam Damat Ferit Paşa 

ümitlerini İngiliz himayesine bağlamışlardır.Bir kısım aydınlar ise 

daha ehven-i şer görünen Amerika Bir leşik Devletleri’nin mandasının 

peşine düşmüşlerdir. 

İşte “Felaketin bir nehir gibi aktığı”, “Her şeyin zalim düşmanın 

merhametinden beklendiği bir ortamda’’, Mustafa Kemal korkusuzca 

ortaya atılmıştır. Boynunda İstanbul Hükûmeti’nin idam fermanı 

vardır. O bu ka ranlık ve umutsuz koşullarda, Millî Mücadele’yi yıkılmaz 

bir iradeyle örgütlemiş, yorgun ve bitkin Anadolu’yu ayağa 

kaldırmıştır. O bağımsız lık savaşını, “hak verilmez, alınır”, “bağımsızlığı 

için ölümü göze alan bir milletin yok edilmesi asla mümkün 

değildir” inancıyla yürütmüştür. 3 Atatürk gerçekçi tutumuyla, zaman, 

mekan ve imkân faktörlerini en iyi bir şekilde değerlendirerek, 

süper devletlerin nitelediği emperyalist güçleri kutsal Anadolu top- 

2 İNÖNÜ İsmet: Hatıralar, C II, s.272 v.d. 

3 Atatürk, Kemal: Nutuk, Ankara, 1989, s. 8 v.d.

TÜRK TARİHİ VE EVRENSEL AÇIDAN ATATÜRK’E BAKIŞ 205 

raklarında boğarak, son bağımsız Türk Devleti’ni yok olmaktan kurtaran 

millî bir kahramandır. Tek başına bu muhteşem özellik O’nun 

Türk Tarihinde vatan kurtaran bir kahraman olarak yer alması için 

yeterli değil midir? 

O’nun eserine devamlılık kazandıran özelliklerinden biri de 

Atatürk’ün gerçekçi bir devlet adamı olması, mümkün olan ile olmayanın 

sınırlarını isabetle kestirmesidir. Nitekim zafer kazanan ordular 

İzmir’i kurtardıktan sora, Boğazlara doğru coşku içinde akarken, 

zafer sarhoş luğuna kapılmamış, kariyerini Türklerle çıkacak bir çatışmaya 

bağlayan Birinci Dünya Savaşı’nın galibi İngiliz Başbakanı 

Lloyd George’un tah rikleri karşısında, hesaplı ölçülü tutumuyla, 

onun devrilmesine ve ik tidarı ebediyen kaybetmesine yol açmıştır. 

Atatürk aynı tutumu barış masasında da uygular. Lozan’ da toprakla 

ilgili konularda ölçülü davranır, ama “Homojen bir vatan ve 

tam bağımsız bir devlet” konusunda titizlikle ısrar eder. Mütecanis 

bir vatan konusunu, sert bir nüfus mübadelesiyle çözümler. Böylece 

Müslüman olmayan azınlıklar konusu tarihe gömülmüş ve Anadolu 

homojen bir yapı kazanmış, yıllardan beri devam ede gelmekte olan 

Hıristiyan azınlıkları himaye etmek bahanesiyle yapılmakta olan dış 

müdahalelerin kapıları kapatılmıştır. Tam bağımsızlık konusunda 

ise, en büyük engel durumundaki kapitülasyonlar çetin tartışmalardan 

sonra kaldırılır. Barış masasındaki tutumu ve onun “Yurtta barış 

ve dünyada barış” ilkesine dayalı dış politikası, Türkiye Cumhuriyetine 

günümüz itibariyle seksen üç yıllık uzun bir barış dönemi 

kazandırmıştır. Tarihindeki bu en uzun barış süresi, Türkiye’ye kalkınmak, 

enerjisini halkın refah ve mutlulu ğunu sarfetmek, siyasal ve 

sosyal yapısını çağın gereklerine göre yeni den düzenleme imkânını 

vermiştir. Bugünün yetmiş üç küsur milyonluk Avrupa Birliği kapılarını 

zorlayan, Balkanlar, Ortadoğu ve Orta Asya ve Kafkaslar’da 

r 

etkin güç olmaya aday Türkiye Cumhuriyeti Atatürk’ün temellerini 

attığı seksen üç yıllık barış döneminin eseridir. 

Büyük bedeller ödenerek zafer kazanılmış, barış yapılmış, yeni 

devletin temelleri sağlam bir şekilde atılmıştır. Ancak devletin bir 

daha aynı duruma düşmemesi nasıl sağlanacaktır? Her haliyle çağın 

dışında kalan, çağdaş dünyadan kopmuş bir devletin, bu hassas 

coğrafyada mevcut yapısıyla varlığını sürdürmesi elbette mümkün

206 


olamazdı. O hal de kurtuluş çaresi nasıl bulunacaktır? Atatürk’e 

göre bu durumun en et kin çaresi zamanın gereklerine her bakımdan 

ayak uydurmak, başka bir deyişle çağdaş medeniyetin bir ortağı 

olmak, hatta o seviyenin üstüne çıkmaktan geçmektedir. Fakat bu 

nasıl gerçekleşecektir? Çünkü bundan ön ce de çağa ayak uydurmak 

ve devleti yıkılmaktan kurtarmak için yapılan yenileşme gayretleri, 

1718’lerden itibaren bölük pörçük, 1840’dan itibaren daha sistematik 

olarak ele alınmıştır. Ancak yapılan yenilikler devletin patrimonyal 

yapısı muhafaza edilerek, sınırlı alanlarda yapılmış, “yapılanlar 

daima yetersiz kalmış”, “NEYİN NE KADAR” ve “NASIL ALINA- 

CAĞI” özellikle de “NEYİN ALINIP, NEYİN BIRAKILACAĞI” 

tartışmaları sürüp gitmiştir. Özet olarak geleneksel yapıyı muhafaza 

ederek çağa ayak uydurmanın mümkün olmadığı görülmüş, üstelik 

yapılan yeniliklerle toplumda bir kültür ve müessese ikileşmesi, hatta 

rekabeti oluşmuştur. Atatürk bu kördüğümü vatan kurtaran millî 

bir kahraman olmanın ve tam bağımsız bir devlet kurmanın verdiği 

sınırsız itibar ve güvenle kökünden çözümlemiştir. O’na göre çağdaşlaşmanın 

tek bir yolu vardır. O da çağa damgasını vuran çağdaş 

medeniyeti, bilimi, kültürü ve teknolojisi ile topyekün almaktır. Bunun 

için yapılacak iş bilim ve fenni rehber edinmektir. O, her işinde 

olduğu gibi, kesin kararını verdikten sonra bunu büyük bir enerji ve 

kararlılıkla uygular. On beş yıl gibi, kısa bir, zaman içinde köklü değişiklerle 

Türk toplumunu geniş ufuklara yönlendirir, böylece Türk 

Rönesansı’nın kapılarını açar. 

Türkiye Cumhuriyeti’nin banisi ülkesinin Batı’nın ruhsuz bir 

kopyası haline gelmesine karşıdır. O, herşeyden önce çağdaşlaşmanın 

millî değerlerle bezenmesi ve kendi öz değerlerinden kopmaması 

için ciddi önlemler almıştır. Bu maksatla Türk Tarih Kurumu, 

Türk Dil Kurumu oluş turulmuş, Dil Tarih ve Coğrafya Fakültesi 

açılmış, çağdaş hukuku uygu lamak üzere Ankara Hukuk Mektebi 

; 

faaliyete geçirilmiştir. Ayrıca İstanbul Darülfünunu da çağdaş standartlara 

göre düzenlenerek İstanbul Üniver sitesi hayata geçirilmiştir. 

Halk ile yönetim arasında köprü görevi yapması ve halk kültürünü 

kaynağından incelemesi için bütün Türkiye sathına yayılmış olan 

halkevleri ve halk odaları coşku ile desteklen miştir Bütün bu faaliyetlerin 

sonucunda, iki yüz yıldan beri devam eden Batı’nın ezici 

üstünlüğünün halkta yarattığı kendine güvensizlik ve aşağılık duy-


gusu giderilmiştir. Atatürk’ün süper devletleri ve onların uydularını 

“Mehmetçiğin süngüsü” ile dize getirmesi, yıllardan beri devam 

eden “Türk’ün makûs talihini” yenmesi, “Dünün hasta adamından 

zinde, gelecek vadeden yeni ve dinamik bir devlet yaratması” halkta 

kendine ve geleceğine güven duygularını harekete geçirmiş, inkılaplar 

“Ne mutlu Türküm diyene” ve “Bir Türk dünyaya bedeldir” 

coşkusu içinde yürütülmüştür. 4 

Çok kalın çizgiler halinde belirtilen bu unutulmaz hizmetle riyle 

Atatürk Türk Tarihi içinde, çığır açıcı ve kendinden sonrasını da derinden 

etkileyen seçkin bir yere sahiptir. 

2- Evrensel açıdan Atatürk’ün etkileri 

Atatürk’ün olağanüstü başarıları, Türkiye ile sınırlı kalma mış 

Latin Amerika’dan Uzakdoğu’ya uzanan bir coğrafyada ve coşku ile 

izlenmiştir. O’nun “Ya istiklal ya ölüm” parolası ve “ Bağımsızlığı 

için ölmeyi göze alan bir millet asla başarısız olamaz” inancıyla yürüttüğü 

Millî Mücadele, esaret altında inleyen “Mazlum milletleri” 

derinden et kilemiş, Atlantik’ten Çin Denizi’ne kadar uzanan coğrafyada 

millî bağımsızlık hareketlerine ivme kazandırmıştır. 

Nitekim daha Anadolu topraklarının önemli bir kısmı işgal altında 

bulunurken, Atatürk Temmuz 1922’de, Millî Mücadele’nin 

mazlum milletler için ne ifade ettiğini şöyle açıklar: “Türkiye’nin 

mücadelesi yalnız kendi nam ve hesabına olsaydı, belki daha kısa 

daha az kanla olur daha çabuk bitebilirdi. Türkiye büyük ve mühim 

bir gayret sarfediyor. Çünkü müdafaa ettiği bütün mazlum milletlerin, 

bütün şarkın davasıdır.” 

Atatürk daha 1930’lu yıllarda, sömürge halindeki toplumların 

yakın bir gelecekte, özgürlüğe kavuşacaklarını, adeta kehanet sayılabilecek 

şu sözlerle dile getirir: “Şarktan doğacak güneşe bakınız. 

Bu gün günün nasıl ağardığını görüyorsam, uzaktan bütün şark milletlerinin 

de uyanışlarını öyle görüyorum. İstiklâl ve hürriyetine kavuşacak 

çok kardeş millet vardır. Onların yeniden doğuşu şüphesiz 

ki terakki ve refaha yönelik olacaktır. Bu milletler bütün güçlüklere 

4 ÇAYCI, Abdurrahman: “Atatürk ve Çağdaşlaşma” Atatürkçü Düşünce, Ankara, 

1992, s.641-658.

208 


ve bütün mania lara rağmen muzaffer olacaklar ve kendilerini bekleyen 

istikbale ula şacaklardır.Müstemlekecilik ve emperyalizm yeryüzünden 

yok olacak ve yerlerine milletler arasında hiç bir renk, din ve 

ırk farkı gözetmeyen yeni ahenk ve işbirliği çağı hâkim olacaktır.” 

Esasen Millî Mücadele Afrika ve Asya’da yaşayan toplumlarda 

Doğu’nun Batı’ya karşı ayaklanması, Asya’nın Avrupa’ya, emperyalizme 

kafa tutması, baskı altında ezilen toplumlarda halkların 

sömürgeciliğe başkaldırısı olarak algılanmıştır.Bu etki Müslüman 

dünyasında ortak tarih, kültür ve coğrafyanın yarattığı bağlarla daha 

da güçlü hissedilmiş ve İslam’ın Batı’ya karşı kazandığı emsalsiz 

bir zafer olarak al gılanmıştır. Bu başarı Tunus’ta, Cezayir’de, Fas’ta, 

Mısır’da halk ara sında coşku ile karşılanmıştır.Suriye ve Filistin’de 

bazı şehirler Türk bayrakları ile donatılmış, camilerde dualar muzaffer 

Türk Ordusu için yapılmıştır. 5 Mustafa Kemal’in resimleri 

baş köşelere konulmuş, zaferi için şiirler kaleme alınmış, çocuklara 

onun adı verilmiştir. Bağımsızlık özlemi içinde olan İngiliz ve Fransız 

sömürgelerinde, yer yer “Yaşasın Türkiye, Yaşasın Mustafa Kemal” 

haykırışları semalara yük selmiştir. O artık sadece Türkiye’nin 

değil, İslam aleminin, hatta İslam olmayan esaret altındaki halkların 

kahramanıdır. O, Faslı Abdülkerim’in, Tunuslu Burgiba’nın, Mısırlı 

Enver Sedat’ın Endonezyalı Sükarno’nun, Pakistan’ın kurucusu 

Muhammet Ali Cinnah’ın olduğu kadar, Hintli Pandit Nehru’nun da 

derinden etkilendiği, hayranlık duyduğu bir millî bağımsızlık timsali 

olmuştur. 

Öyle ki Atatürk’ün İslam dünyasındaki popülaritesi, halifeliğin 

kaldırıl ması, devlet ve toplum hayatının laikleştirilmesi, latin harflerine 

geçiş, Medeni Kanunun kabulü gibi, radikal İslamcılara çok 

ters düşen uygulamalara ve sömürgecilerin olumsuz propagandalarına 

rağmen, devam etmiştir. Nitekim bir Mısır Dergisi’nin, dünyada 

yaşayan en büyük yurt severin kim olduğunu belirlemek için açtığı 

ankette, Mustafa Kemal Mısır millîyetçilerinin önünde ilk sırayı almıştır. 

Başka bir çarpıcı bir örnek Cezayir’in bağımsızlık mücadelesinde 

yaşanmıştır. Ülkelerinin bağımsızlığı için savaşan Cezayir 

savaşçılarının üzerinden Mustafa Kemal resimleri çıkmıştır. 

5 GÖKALP, İskender -GEORGEON, François: Kemalizm ve İslam Dünyası, 

İstanbul, 1990, s.11 v.d.


Atatürk’ün etkilerinin büyüklüğü, Onun üfulünün bütün dünyada 

uyan dırdığı yankılarda çok belirgin olarak görülür. Dünya medyası, 

resmi ve sivil şahıs ve kurumlar, Onun hizmetlerini çeşitli yönlerden 

dile geti rirler. Ama özellikle Asya ve Afrika’daki toplumlar, 

O’nun dünyaya veda etmesini, kendi kahramanlarının kaybı olarak 

algılamışlardır. 

Bazı ülkelerde, mesela Pakistan, Hindistan ve Bengaldeş’i kapsayan 

coğrafyada, O’nun üfulu bir matem ve bir yas havası içinde idrak 

edil miştir.Onların deyimi ile “Ankara Aslanı”, “Çağın en büyük 

kahramanı”, “Millîyetçiliğin gerçek ruhu”, “Asya’nın kurtarıcısı”, 

ve “Bütün Doğu’nun iftihar kaynağı” olan büyük Gazi için göz yaşları 

akıtılmıştır. 6 

Atatürk’ün cenaze töreni, O’nun dünyada yarattığı etki ve 

saygınlı ğın çarpıcı bir göstergesi olmuştur. Atatürk sağlığında emperyalizme 

karşı millî bağımsızlık bayrağını dalgalandırmış, sömürgeciliği 

karşı savaşmış ezilen esir milletlerin yol göstericisi durumuna 

gelmişti. Ama millî ba ğımsızlık ve çağdaşlaşma önderinin 

tabutunun arkasında, dünyanın dört ta rafından gelen değişik ideolojileri 

temsil eden seçkin delegeler yer almışlardır. Bunlar arasında 

faşistler, demokratlar, naziler ve komünistler yan yana saygı yürüyüşüne 

katılmışlardır. 7 

Bir başka açıdan Atatürk’ün yönettiği Türk çağdaşlaşması, 

sadece millî bağımsızlık açısından değil, ama skolastik düşünce 

tarzına karşı akılcılığın, medeniyetçiliğin İslam alemindeki öncüsü 

olmak bakımından da etkili olmuştur. İran’da Rıza Şah Pehlevi, 

Afganistan’da Amanullah Han, Endonezya’da Ahmet Sükarno, 

Mısır’da Abdünnasır, Tunus’ta Habib Burgiba... farklı nüanslar içinde 

O’nu kendilerine örnek almışlardır. 

Üzerinde durulması gereken diğer bir hususta, Türk çağdaşlaşmasını 

değişik ve farklı kültür çevrelerinin çağa uyumları açısından 

6 Bu konularda değerli araştırmacı Büyükelçi Bilâl N. Şimşir’in arşivlere dayalı 

değerli eserleri vardır. Bakınız: Doğunun Kahramanı Atatürk, Ankara, 1999, 

s. 355-383. 

7 ÇAYCI, Abdurrahman, Gazi Mustafa Kemal Atatürk, Milli Bağımsızlık ve 

Çağdaşlaşma Önderi, Ankara, 2002, XIII-535s.

210 


yol gösterici bir nitelik taşımasıdır. Atatürk’ün eseri, tarihi boyunca 

Batı kül türüne yabancı kalmış ve Hıristiyan olmayan toplumlar 

için, çağdaş medeni yete ulaşmanın canlı bir örneğini oluşturmuştur. 

Bazı Batılı ilim adamla rına göre, Türk çağdaşlaşması özellikle İkinci 

Dünya Savaşı’ndan sonra bağımsızlık kazanan ve o zamanlar Doğu- 

Batı kutuplu dünyada yer arıyan ülkeler için politik sistem olarak 

alternatif bir değer haline gelmiştir. 

Prof. Duverger’ye göre, bu özelliği ile Atatürk Yolu, Türkiye sınırlarını 

aşmış, kıt’alara malolarak evrensel bir nitelik kazanmıştır. 

Özetleyecek olursak Atatürk Yolu, sadece Türkiye için değil, fakat 

bağımsızlığını korumak isteyen, çağdaş medeniyeti benimsemenin 

bir ölüm kalım meselesi olduğu bilincine varan toplumlar için 

her bakımdan paha biçilmez ışıklı bir yol, evrensel bir değer haline 

gelmiştir. 

İlginize teşekkür eder, saygılar, sevgiler sunarım.

ATATÜRK’ÜN AZINLIKLAR HAKKINDAKİ GÖRÜŞLERİ 

Prof. Dr. Ramazan TOSUN* 

Azınlık tabiri insanlık tarihi kadar eskidir. Diğer bir ifadeyle; 

insanlar toplumlar halinde yaşamaya başladıktan beri, her toplumda 

azınlıklardan bahsedilmektedir. Azınlık tabirinin değişik tanımları 

yapılmıştır. Bu tanımlardan şöyle bir sonuç çıkarmak mümkündür: 

Azınlık; Bir ülkede hâkim olan çoğunluktan soy, din, dil, kültür 

ve gelenek gibi hususlarda farklılık gösteren küçük topluluktur 1 . 

Osmanlı Devleti’nin Batı karşısında üstünlüğünü kaybetmesi, 

XVIII. Yüzyılda önce Amerika, sonra da Fransa’daki gelişmeler, 

Osmanlı zimmîleri üzerinde etkili olmaya başlamıştır. “Çocuklarını 

Avrupa’da okutup Batı kültürüyle yetişmelerini sağlayan, askere 

gitmemelerinden ve dil bilmemelerinden kaynaklanan üstünlüklerini 

iyi kullanarak, Osmanlı ekonomisinde üstün bir yer elde eden 

zimmîler bağımsızlık isteği ile ayaklanmaya başladılar” 2 . İşte bu 

gelişmelerden itibaren Batılı devletler Osmanlı Devleti’nin tasfiyesinde 

bu unsurları kullanmaya başlamışlardır. Diğer bir ifadeyle 

“Osmanlı Devleti’nin iç işlerine karışmak için bir bahane bulan bu 

devletler, siyasal amaçlarını gerçekleştirmek için bu toplulukları 

Osmanlı Devleti üzerinde bir baskı aracı olarak kullandılar” 3 . 

Rumlar, Osmanlı döneminde elde ettikleri hakları Bizans döne- 

* Selçuk Üniversitesi Eğitim Fakültesi Öğretim Üyesi, S.Ü. Atatürk İlkeleri ve 

İnkılap Tarihi Bölüm Başkanı-KONYA. 

1 Ali Güler, Osmanlı’dan Cumhuriyete Azınlıklar, TÜRKAR, Ankara 2003, 

s. 214-215 

2 Gülnihâl Bozkurt, Alman-İngiliz Belgelerinin ve Siyasi Gelişmelerin Işığı 

Altında Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukukî Durumu (1839- 

1914), 2. bas. TTK, Ankara 1996, s. 2 

3 Bozkurt, age, s. 40.

212 

RAMAZAN TOSUN 

minde dahi elde edememişlerdir. Fakat, “Rum Patrikhanesi ve kilise 

teşkilâtı kendilerine gösterilen bu tolerans ve insanlığa hiç de layık 

olmamıştır.Bilinen köken ve yetişme tarzları sebebiyle her zaman 

Türklük aleyhinde çalıştılar ve her fırsatta bu duygularını açığa 

vurdular” 4 . Rumlar, aynı zamanda ekonomik bakımdan da geniş 

hak ve imkanlara sahiptiler. Bunun sonucunda, “Rum köylüsü 19. 

yüzyıl başlarında Batı Avrupa köylüsünden çok daha refah içinde 

idi…Rum tüccar ve gemicilerinin durumu, Rum köylüsüne göre çok 

daha elverişli idi” 5 . 

Kısaca, Rum unsuru hem ekonomik, kültürel ve eğitim, hem de 

siyasi ve hukukî bakımdan çok iyi durumda olmasına rağmen, Sanayi 

İnkılâbı ile daha da güçlenen Avrupalı devletlerin Fransız İhtilâlinin 

yaydığı fikirleri kendi çıkarlarına uygun olarak kullanarak Osmanlı 

Devleti’ni “Şark Meselesi” çerçevesinde tasfiye etme politikalarında 

kullanılan baş aktör olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu durum Yunan 

devletinin kurulmasıyla sona ermemiştir. Aynı davranışlar 1830’dan 

sonraki yıllarda bitmemiş, bilhassa Mütareke ve Millî Mücadele Dönemlerinde 

ihanet artarak devam etmiştir. 

Osmanlı idaresinde yaşayan Ermeniler de en az Rumlar kadar 

imkânlara sahip idiler. Buna rağmen Osmanlı Devleti’ni parçalama, 

Türk Milletini yok etme planlarında Ermeniler de rol almışlardır. Ermenilerin, 

19. yüzyılın son çeyreğinde ve I. Dünya Savaşı sırasında 

Türk Milletine yaptıkları herkesin malumudur. 

Mondros Ateşkes Anlaşması’nın 7. ve 24. maddeleri, başta İngiltere 

olmak üzere İtilâf Devletleri’nin ülkemizdeki gayr-i Müslim 

unsurları kullanarak Osmanlı topraklarında hedeflerine varmak için 

kasıtlı olarak konulmuştur. O günün şartlarında Osmanlı ülkesinde 

huzursuzluk çıkaran unsurlar gayr-i Müslimlerdir. Bu cesareti de 

İtilâf Devletleri’nden almaktaydılar. Ayrıca, gerek Mütareke, gerekse 

Millî Mücadele Dönemlerinde İtilâf devletleri ve onların yerli işbirlikçileri 

olan gayr-i Müslim unsurlar, Anadolu’da Hıristiyanların 

yok edilmeye çalışıldığı propagandasını yapmışlardır. 

İşte ülke bu şartlarla karşı karşıya olduğu tarihlerde, 19 Mayıs 

4 Yavuz Ercan, “Türk-Yunan İlişkilerinde Rum Patrikhanesi’nin Rolü”, 

Türk-Yunan İlişkileri, ATASE, Ankara 1986, s. 192. 

5 Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, C. V, 4. bas. TTK, Ankara 1983, s. 107.

ATATÜRK’ÜN AZINLIKLAR HAKKINDAKİ GÖRÜŞLERİ 213 

1919 günü Mustafa Kemal Paşa Samsun’a çıkar ve ülkenin içinde 

bulunduğu vaziyeti değerlendirirken, azınlıkların yıkıcı faaliyetlerine 

de temas eder. “Memleketin her tarafında Hıristiyan azınlıklar 

gizli veya açıktan açığa kendi özel emel ve maksatlarını gerçekleştirmeye, 

devleti bir an önce çökertmeye çalışıyorlar” 6 . Bu yıkıcı 

faaliyetlerin merkezinde Rum Patrikhanesi var. “İstanbul Rum Patrikhanesinde 

Mavri Mira adlı bir kurul oluşturulmuştur. Bunun başkanı 

Patrik vekili Droteos… 

Kurul doğrudan doğruya Venizelos’tan talimat alıyor. Rumların 

ve Yunan Hükûmetinin paraca yardımıyla pek büyük bir malvarlığına 

ulaşmıştır. 

Görevi, Osmanlı İllerinde çeteler oluşturmak ve yönetmek… 

İstanbul Patrikliği ve Yunan Konsolosluğu silah ve cephane 

deposu durumuna sokulmuştur.Kiliseler de tapınma yerinden çok 

askerî depolar gibi kullanılmaktadır. 

Ermeni Patriği Zaven Efendi de Mavri Mira Heyeti tarafından 

satın alınmıştır” 7 . 

Ayrıca, Karadeniz Bölgesinde de Pontus çetelerinin saldırıları 

devam etmekteydi. Mustafa Kemal Paşa, bölgedeki bu tehlike karşısında 

millî teşkilâtın kurulmasına karar vermiştir8 . 

Yine bu tarihlerde, İzmir’den sonra Manisa ve Aydın’ın da işgal 

edilmesi ve işgalcilere bölgedeki Rumların destek vermeleri karşısında 

gösterilen tepkileri yetersiz bulan Mustafa Kemal Paşa, 28 

Mayıs 1919 tarihinde valilere, Erzurum, Ankara ve Diyarbakır’daki 

Kolordu Komutanlıklarına, Konya’daki Ordu Müfettişliğine gönderdiği 

genelgede ; “Yurt bütünlüğümüzün korunması için, milletçe 

gösterilen tepkinin daha canlı ve sürekli olması gerekir…düzenlenen 

millî gösterilerde terbiye ağırbaşlılığın titizlikle korunması, Hıristiyan 

halka karşı saldırı, gösteri ve düşmanlık gibi tavır ve davranışlardan 

sakınılması zarurîdir” 9 , demektedir. Mustafa Kemal Paşa’nın 

bu genelgesinden sonra mitingler daha yaygın yapılmaya başlamış- 

6 Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, C. I, Yay. Haz. Zeynep Korkmaz, Başbakanlık 

Basımevi, Ankara 1984, s.1. 

7 Atatürk, Nutuk, C. III, Belge No : 1, s. 1. 

8 Atatürk, Nutuk, C. I, s. 12. 

9 Atatürk, Nutuk, C. I, s. 16.

214 

RAMAZAN TOSUN 

tır. Bunun üzerine İtilâf Devletleri ve onların yerli işbirlikçileri tepki 

göstermeye başlamışlardır. İtilâf Devletleri’nin amacı millî hareketi 

boğmak, bunların yerli işbirlikçileri ise İtilâf Devletleri başta olmak 

üzere dünya kamuoyunun dikkatini kendi üzerlerine çekerek, dış 

müdahaleye zemin hazırlamak idi. Mustafa Kemal Paşa bu tepkilere 

verdiği cevapta ; azınlıkların ve onların hamilerinin tedirgin olmaları 

için bir sebep olmadığını vurgulamıştır 10 . 

Mustafa Kemal Paşa, Amasya Genelgesinde karar altına alınan 

Sivas Kongresi’nden önce, Doğu Anadolu’da bir Ermeni, Karadeniz 

Bölgesinde de Rum Pontus Devleti kurulması tehlikesine karşı 

toplanan Erzurum Kongresi’ne katılmıştır. Kongreye başkan seçilen 

Mustafa Kemal Paşa, yaptığı açış konuşmasında azınlıklar ve 

faaliyetlerine de temas ederek, “Osmanlı uyruğundan olan Rum ve 

Ermeni azınlıklar gördükleri kışkırtma ve desteklerle millî namusumuzu 

yaralayacak taşkınlıklardan başlayarak sonunda, acı ve kanlı 

olaylara dönüşecek kadar küstâhça saldırılara koyuldular. Fakat 

derin bir acıyla söylemeliyiz ki, küstâhlıklar, sekiz aydır, birbiri ardı 

sıra iktidara geçen ve millî denetimden yoksun hükûmetlerin birbirinden 

daha kötü olarak gösterdikleri güçsüzlük, uyuşukluklardan, 

başkentte bazı basın organlarında görülen pek çirkin hırslardan ve 

millî vicdanı hiçe sayarak Kuva-yı Millîye’nin ihmal olunmasından 

dolayı gelişmiş ve yayılmıştır11 , denilmektedir. 

Kongre Kararları’nda da azınlıklar konusuna yer verilmiştir. 

Kongre Kararlarında; Her türlü işgal ve müdâhalenin Rumluk ve Ermenilik 

teşkili gayesine yönelik olduğu kabul edilecek ve hep birlikte 

karşı konulacaktır, ifadesinden sonra, “Hıristiyan azınlıklara siyasi 

hâkimiyet ve sosyal dengemizi bozacak imtiyazlar verilemez” 12 

denilmektedir. Böylece, Erzurum Kongresi’nde Osmanlı Devleti’nin 

son döneminde en önemli problemlerden biri haline gelen azınlıkların 

imtiyazları konusu kesin bir dille reddedilmiştir. Erzurum 

Kongresi’nin kararları, Sivas Kongresi’nde mahallîlik arz eden ifadeler 

değiştirilerek kabul edilmiştir. Dolayısıyla, azınlıklar hakkındaki 

ifadeler de kabul edilmiştir. Böylece, diğer hususlarda oldu- 


11 Atatürk, Nutuk, C. III, Belge No : 38, s. 18. 

12 Atatürk, Nutuk, C. I, s. 46 ; Bekir Sıtkı Baykal, Erzurum Kongresi İle İlgili 

Belgeler, Türk Inkılap Tarihi Enstitüsü Yayını, Ankara 1969, s. 24.


ğu gibi, azınlıklar konusunda da Mustafa Kemal Paşa’nın fikirleri 

kongrece benimsenmiştir. 

Sivas Kongresi ile millî teşkilâtlar tek çatı altında toplanıp, Millî 

Mücadele ve Yeni Türk Devleti’nin temellerinin atılması hususlarında 

ciddi mesafe kat edilirken, İstanbul’dan Millî Mücadele aleyhine 

yoğun propagandalar yapılmaya devam ediliyordu. Sanki Millî Mücadele, 

ülkedeki azınlıklara karşı bir hareketmiş gibi propagandalar 

yapılıyordu. Bu durum üzerine Mustafa Kemal Paşa Harbiye Nazırı 

vasıtasıyla, İstanbul Hükûmeti’nin dikkatini çekmiştir13 . 

Azınlıklar konusundaki hassasiyet, Sivas Kongresi’nden sonra 

Amasya’da İstanbul Hükûmeti Bahriye Nazırı Salih Paşa ile yapılan 

görüşmelerde de vurgulanmıştır. Mustafa Kemal Paşa, ikinci protokolda 

Sivas Kongresi kararlarının tek tek tartışıldığını anlatırken, 

“bildirinin dördüncü maddesindeki, azınlıklara siyasi hâkimiyet 

ve sosyal dengemizi bozacak nitelikte imtiyazlar verilmesinin kabul 

edilmeyeceği konusundaki fıkra üzerinde önemle duruldu. Bu 

kaydın, bağımsızlığımızı fiilen sağlamak için, elde edilmesi zarurî 

bir istek olarak düşünülmesi ve bundan yapılacak en küçük bir 

fedakârlığın bağımsızlığımızı derinden zedeleyeceği öne sürüldü” 14 

ifadesini kullanmıştır. Bu ifadeden de anlaşılacağı gibi, azınlıkların 

eski imtiyazlarının devam etmesi veya yeni imtiyazlar verilmesi tam 

bağımsızlığımız ile yakından ilgilidir. 

Amasya’da görüşmeler devam ederken, başta Ali Kemâl ve Sait 

Molla olmak üzere İstanbul’da birtakım kişiler azınlıkları ve onların 

hamileri olan İtilâf Devletleri’ni Kuva-yı Millîye aleyhine kışkırtmaya 

devam etmişlerdir. Bu durum karşısında Mustafa Kemal Paşa, 

24 Ekim 1919 tarihinde çektiği telgraf ile Harbiye Nâzırı Cemal 

Paşa’yı uyararak, “İngilizler ile İngiliz Muhipler Cemiyeti’nin, İtilâf 

ve Hürriyet ve Nigehbancıların, Hıristiyan azınlıklar ile işbirliği 

yaptıkları, Anadolu’ya birçok bozguncular göndererek millî teşkilâtı 

sakatlama” 15 niyetinde olduklarını belirtmiştir. 

Amasya Görüşmelerinden sonra Mustafa Kemal Paşa ve başkanı 

olduğu Heyet-i Temsiliye üyeleri Ankara’ya geçmişlerdir. Artık 



15 Atatürk, Nutuk, C. II, s. 180.

216 

RAMAZAN TOSUN 

Millî Mücadele’nin merkezi Ankara’dır. Burada Misâk-ı Millî’nin 

ilk taslağı kaleme alınmıştır. Misâk-ı Millî, hem Millî Mücadele’nin, 

hem de kurulacak olan Yeni Türk Devleti’nin temel esaslarını ortaya 

koymuştur16 . Azınlıkların statüsü konusu Misâk-ı Millî’nin 5. 

maddesinde ; ülkemizdeki azınlıkların hukuku, komşu ülkelerdeki 

Müslüman ahalinin de aynı hukuktan faydalanmaları şartıyla teyit ve 

temin edilecektir, 17 şeklinde yer almıştır. “Öteden beri bu azınlıklar, 

Avrupalı Devletlerin Osmanlı Devleti’nin içişlerine karışmaları için 

uygun bir bahaneydi ve bundan dolayı da İtilâf Devletleri’nin Türkiye 

siyasetinin ana konularından biri, azınlıkların güvenliği idi” 18 . 

Azınlıklar konusunun Misâk-ı Millî’de bu şekilde yer almasıyla söz 

konusu devletlerin elindeki bu koz alınmıştır 19 . 

Nihayet, Yeni Türk Devleti’ni Türkiye Cumhuriyeti Devleti olarak 

bütün dünyaya tanıtan Lozan Barış Antlaşması’nda, ülkemizdeki 

azınlıkların statüsü, Mustafa Kemal Paşa’nın Anadolu’ya ayak bastığı 

günden beri ısrarla üzerinde durduğu esaslara göre belirlenmiştir. 

Mustafa Kemal Paşa’ya göre, esas olan Türk Milletinin bağımsızlığı 

ve tartışmasız hâkimiyetinin temin edilmesidir. Buna halel getirecek, 

zedeleyecek hiçbir tavizi kabul etmek mümkün değildir. Henüz Lozan 

Konferansı toplanmadan, Türkiye’nin Konferansta takip edeceği 

azınlıklar politikası belli olmuştur. Lozan’daki müzakerelerde takip 

edilecek esasları belirleyen Başbakanlık kararının 9. maddesinde ; 

“Ekalliyet: Esas Mübadeledir” 20 ifadesi yer almaktadır. Türkiye 

Lozan’da, Rumların mübadele edilmesi ve bununla beraber geçmişteki 

olumsuzlukların bir numaralı sorumlusu olan Patrikhaneyi de 

ülke dışına çıkarmak için gayret sarf etmiştir. Türkiye’nin bu gayretinin 

sebeplerini anlamak açısından yakın geçmişi hatırlamak gerekmektedir. 

Patrikhane, 19. yüzyılın başından itibaren millîyetçilik 

isyanlarındaki rolünün yanında, Mütareke ve Millî mücadele Dönemlerinde 

de ihanetlerine devam etmiştir. Patrik, “İzmir’in işgâlinden 

16 Ali Güler- Suat Akgül, Atatürk ve Türk İnkılâbı, Ankara 1998, s.274. 

17 Atatürk’ün Milli Dış Politikası, C. I, 2. bas. Kültür Bakanlığı Yayını, Eski- 

şehir, s.133. 

18 Mustafa Budak, İdealden Gerçeğe Misâk- Milli’den Lozana’ Dış Politika, 

İstanbul 2002, s.181. 

19 Budak, age, s. 181. 

20 Atatürk’ün Milli Dış Politikası I, s. 497.


altı gün önce, Osmanlı Rumlarının her türlü tebaalık sorumluluklarından 

muaf olduklarını ilan ederek maskesini tamamen çıkarmış; 

işgâl üzerine, Yunan ordularının Hıristiyanlık adına mukaddes cihâd 

yaptıkları ve Türkiye’deki Rumların Yunan ordusuna katılması için 

resmen beyânnâme yayınlamıştır” 21 . Patrikhânenin bu tür faaliyetleri 

Millî Mücadele süresince devam etmiştir. Patrikhâne sadece 

Batıda değil, Karadeniz Bölgesinde de bu tür faaliyetlerini yoğunlaştırmıştır. 

Karadeniz Bölgesinde, “Pontus Cumhuriyeti” kurma peşinde 

olan Patrikhâne ve bölge Rumlarının oluşturdukları çetelerin 

reislerinin bizzat din adamları olduğu ortadadır. Batı’da Yunan işgâli 

ve Yunan-Rum ikilisinin utanç verici gaddarlıkları devam ederken, 

Karadeniz Bölgesinde de katliamlar başlatılmış ve Pontus devletinin 

kurulacağına kesin gözüyle bakılmıştır. “Hattâ Patrikhâne ‘Pontus 

Cumhuriyeti’ adıyla kurulacak ‘Yeni Yunanistan’ın’ sınırlarını belirleyen 

bir de harita bastırarak Anadolu’da bulunan bütün metropolitliklerine 

göndermiştir” 22 . Bu haritaya göre; Batum, Rize, Trabzon, 

Giresun, Ordu, Samsun, Sinop, Kastamonu, Ankara, Yozgat, Sivas, 

Gümüşhâne, Tokat, Amasya ve Çorum Pontus devletinin sınırları 

içerisinde kalacaktır 23 . Bu örnekleri çoğaltmak mümkündür. Kısaca 

Türk Milleti bir taraftan da bu tür ihanet faaliyetleriyle uğraşmak zorunda 

kalmıştır. Yakın tarihimizdeki bu acı tecrübelerin sonucudur ki 

Türkiye’de, başta Mustafa Kemal Atatürk olmak üzere Türk Milletini 

temsil eden ve düşünen herkes Patrikhânenin ve onun güdümündeki 

unsurların yıkıcı faaliyetlerinin tekerrür etmemesi için gerekli 

tedbirlerin alınmasını düşünmekteydiler. Mustafa Kemal Paşa’nın 

20 Ocak 1923 tarihinde Hâkimiyet-i Millîye Gazetesi’nde yayınlanan 

beyânâtı, O’nun Patrikhâne ve geleceği konusundaki görüşünü 

net olarak ortaya koymaktadır: 

“Bir fesad ve hiyânet ocağı olan ve memleketimize nifak tohumları 

eken, uyuşmazlıklar yaratan, Hıristiyan hemşehrilerimizin 

huzur ve refâhı için de uğursuzluğa ve felakete sebep olan Rum 

Patrikhânesi’ni artık topraklarımız üzerinde bırakamayız. Bu tehlikeli 

teşkilâtı memleketimizde muhâfazaya bizi mecbûr etmek için ne 

21 Şahin, age, s. 225. 

22 Şahin, age, s. 238. 

23 Şahin, age, s. 238.

218 

RAMAZAN TOSUN 

gibi vesîle ve sebepler gösterilebilir?” 24 . 

Türk Heyetince Lozan’da Patrikhâne’nin İstanbul’da kalması, 

ama görevlerinin dini konularla sınırlandırılması kabul edilmiştir. 

Yine Lozan’da, azınlık ve yabancı devletlerin okullarının statüsü de 

belirlenmiştir. Azınlıklar, kendi dillerinde eğitim yapan okullarına 

sahip olacaklar, ancak başına buyruk olmayacaklar. Azınlık ve yabancı 

okulları ile ilgili diğer önemli bir düzenleme de Tevhid-i Tedrisat 

Kanunu ile yapılmıştır. 3 Mart 1924 tarihinde çıkarılan Kanunun 

1. maddesi ; “Türkiye dahilindeki bütün müessesât-ı ilmiye ve tedrisiye 

Maarif Vekâletine merbuttur” 25 ifadesiyle, ülkemizdeki bütün 

eğitim kurumlarını Millî Eğitim Bakanlığı’na bağlamıştır. Böylece, 

bu okullar misyonerlik merkezi olmaktan çıkarılmıştır. Ayrıca, tarih 

ve coğrafya dersleri Türkçe olarak okutulacak ve okullar Millî Eğitim 

Bakanlığı’nca denetlenecektir 26 . 

Sonuç olarak ; yukarda da kısaca ifade edildiği gibi, Osmanlı 

Devleti’nin yaklaşık son iki yüzyılında Avrupalı devletler ve Rusya 

içişlerimize müdahalede ve istediklerini yaptırmada mütemadiyen 

içimizdeki gayr-i Müslim unsurları, bilhassa Rum ve Ermenileri 

kullanmışlardır. Bu durum Osmanlı’nın son yıllarında, özellikle de 

Mütareke döneminde Anadolu’daki Türk varlığını yok etmenin aracı 

haline dönüşmüştür. 

Bütün bu tarihî gerçekler göz önüne alındığında, Atatürk’ün ve 

dolayısıyla Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin azınlıklarla ilgili görüş 

ve uygulamalarının ülkemizin ve milletimizin tam bağımsızlığı 

ile yakından ilgili olduğu ortaya çıkmaktadır. Çünkü, azınlıkların 

Osmanlı dönemindeki imtiyazları ve bu imtiyazlar ile yabancı devletlerden 

aldıkları destekle ortaya koydukları tavırlar devam ettiği 

sürece Türkiye’nin tam bağımsızlığı tehdit altında olmaya devam 

edecektir. 

Ayrıca, Atatürk’ün azınlıklar politikasının dış Türklerle de ilgisi 

olduğu açıktır. Misâk-ı Millî’de, ülkemizdeki azınlıkların hukukunun, 

komşu ülkelerdeki Müslüman azınlığa da tanınması şartıyla 

24 Şahin, age, 263. 

25 Seçil Akgün, “Tevhid-i Tedrisat”, Cumhuriyet Döneminde Eğitim, Milli 

Eğitim Bakanlığı, İstanbul 1983, s. 46. 

26 Akgün, age, s. 47.


kabul edileceği şeklindeki ifade, sınırlarımız dışında kalan Türklerin 

haklarını garantiye almayı hedeflemektedir. 

Kısaca, yakın tarihimizde yaşanılan sıkıntıların tekrarlanmaması 

için Lozan’daki ve iç mevzuatımızdaki düzenlemelere herkesin 

riayet etmesi gerekmektedir. Son yıllarda değişik vesilelerle Avrupalı 

Devletler ve ABD’nin ülkemizdeki azınlıklar konusundaki tavırlarına 

bakılacak olursa Atatürk’ün bu husustaki hassasiyeti daha iyi 

anlaşılacaktır.

ATATÜRK’ÜN AVRASYA ANLAYIŞI VE KIRGIZ-TÜRK 

İŞBİRLİĞİNİN İLK ON BEŞ YILLIK BİRİKİMLERİ 

Bahtıgül KALAMBEKOVA* 

Doğumunun 125. yılında Atatürk’ü anmak, yaşamak ve yaşatmak 

için tertip edilen uluslararası bilimlik toplantıda hem katılımcı, 

hem de konuşmacı sıfatıyla son derece değerli ve seçkin alimlerin 

arasında bulunmak bendeniz için büyük şeref ve onur verici bir olaydır. 

Bu fırsattan istifade ederek, şahsımda bir Kırgız evladının tanımaya 

ve keşfetmeye çalıştığı ve henüz öğrenebildiği kadarıyla 

benimsediği Atatürk’ün dünya tanımının günümüzün gerçeklerine 

yansımasından bahsetmeye çalışacağım. 

Her şeyden önce belirtmemiz gereken husus şudur ki, Atatürk, 

öğrenmek ve öğretmek, anlamak ve anlatmak, yaşamak ve yaşatmak 

için bitmek bilmeyen bir mühittir. 

Bu inançtan yola çıkarak, O’nun kendi hatıratlarından ve seslendirdiği 

düşüncelerinden oluşan Büyük Nutku Kırgız diline çevirmiş 

ve kitabı ana dilinde okuyan her yurttaşımın kendi Atatürk’ünü keşfetmesini 

sağlamak üzere ülkemin kamuoyuna sunmuştum. 

Böylesine anlamlı bir günde siz değerli katılımcılara Tanrı dağlarında 

asırlar boyu kendi varlığını koruyan ve sağlam tutmaya gayret 

eden Kırgız halkının Atatürk’ü benimsediğini ve ona sarılarak sahip 

çıktığını duyurmak beni son derece mutlu etmektedir. Hakikaten, 

bugün biz Kırgızlar, Atatürk’ün en büyük bulgusu ve eseri olan kardeş 

ve dost Türkiye Cumhuriyeti ile ikili ilişkilerde ve işbirliğinin 

çeşitli alanlarında ulaşabildiğimiz sonuçlardan fevkalade memnunuz 

ve Kırgız-Türk ilişkilerinin geleceğinin parlak olması için gerekeni 

* Kırgız Cumhuriyeti Tam ve Olağanüstü Elçisi, Kırgızistan Dışişleri Bakanlığı 

Danışmanı

222 

yapmaya da niyetliyiz. 

BAHTIGÜL KALAMBEKOVA 

Yirmi birinci yüzyılın ilk çeyreği içerisinde Yeni Dünya Düzeninin 

nasıl olabileceğine işaret eden gelişmeler daha şimdiden belirmeye 

başladığı görülmektedir. Dünyayı oldukça dramatik değişimler 

beklemekte olduğunu ve bunun temelinde ise yerküresi çapında 

varlığını belli eden çeşitli güçlerin hayata geçirmek istediği gelişmenin 

farklı paradigmalarının yer aldığını ileri suren araştırma sonuçları 

mevcuttur. 

Bilinen diğer bir gerçek ise, tıpkı 1990’ların başında olduğu gibi 

önümüzdeki 10-15 yıllık zaman dilimi içerisinde istikbalin anahatlarını 

belirlemek işinin ‘stratejik belirsizliğin’ hâkim olduğu bir ortamda 

yapılacağıdır. Çünkü, dünyanın gelişme sürecinin esas konularına 

ilişkin formalite icabı alınan tutumlar genel anlamda birbirine benzer 

ve aynı olmasına rağmen, mevcut sorunlara çözüm ararken çok 

farklı yaklaşımlar sergilenmektedir. 

Sürdürülebilir gelişmenin sağlanabilmesi için gerekli olan tüm 

kaynakların hızla azalması ve uluslararası rekabetin şiddetlenmesi, 

tabii olarak, dünya geleceğini yapısal anlamda olumsuz etkileyecektir. 

Bu durumda gelişen ülkelerin yapabileceği ve yapacakları tek 

bir şey, yeni ‘üçüncü dünya’ dediğimiz sahada bulunan ülkelerin insan 

ve doğal kaynaklarından yararlanabilmek için bölgesel istikrarın 

sağlanmasına destek olmaktır. 

Günümüzün gerçeklerini görmek, tanımlamak, uyum sağlamak 

ve gerekirse üstesinden gelmek ve önüne geçmek gibi gereksinimler, 

ülkelerin iç ve dış politikalarına yön vermektedir. 

Böyle bir durumda, ‘Atatürk olmasaydı dünya nasıl şekillenirdi’ 

sorusunun ele alınması, ulusal egemenlik ve barış için işbirliği yönünden 

büyük anlam arz etmektedir. Bu sorunun cevabı çok çeşitli 

olabildiği gibi, tek ve net olmayabilir. 

Hakikaten, dünyanın her tarafında millî istiklal uğruna verilmiş 

olan tüm uğraşların en başarılı ve kalıcı sonuçlara ulaşanı da, Türk 

milletinin bağımsızlık mücadelesi olmuştur. Türkiye Cumhuriyeti, 

Mustafa Kemal Atatürk’ün en büyük yapıtı olmanın yanı sıra çağdaş 

dünyada hakkettiği yere ve itibara sahip olan uluslararası ilişkilerde 

sözü geçen ülke haline gelmiştir.

ATATÜRK’ÜN AVRASYA ANLAYIŞI VE KIRGIZ-TÜRK İŞBİRLİĞİNİN İLK ON BEŞ 

YILLIK BİRİKİMLERİ 

Böyle bir sonucun çok değerli millî yönü kadar, evrensel boyutu da 

tartışılmaz bir gerçektir. Bu bağlamda şöyle bir örneği hatırlatmadan 

geçemeyeceğim. Bilindiği üzere, bundan tam on beş yıl önce, 

UNESCO, üye 156 ülkenin oybirliği ile 1981 yılını ATATÜRK 

YILI ilan ederken, kararın gerekçesinde, Atatürk’ü şöyle 

tanımlamıştı: “Uluslararası anlayış ve barış yolunda çaba 

harcamış üstün bir kişi, olağanüstü bir devrimci, sömürgecilik 

ve emperyalizme karşı savaşan ilk önder, insan haklarına saygılı, 

dünya barışının öncüsü, insanlar arasında renk, din, ırk ayrımı 

gözetmeyen, eşsiz devlet adamı, Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusu...”. 

Buna bir şeyler eklemek kolay olmayabilir. Fakat, Kırgızlar 

Atatürk’ü, özellikle uluu jolbaşçı (büyük önder), körögöç (vizyon 

sahibi), mamleket negizdööçü (devlet kurucusu), mekençil (yurtsever), 

eldin uulu (millîyetçi, halksever), kemenger uyuşturguç (teşkilatçı), 

agartuuçu (muarrif), kızıl tildüü çeçen (öğretici hatip) diye tanımlıyorlar 

ve son derece hayranlık duyarken O’nu bir nevi evgemer 

(evliya) diye anlatırlar. 

Atatürk’ün istikbalde görmeyi arzu ettiği Türk birliğini düşünerek, 

Türkiye Cumhuriyeti’nin onuncu yıl kutlamaları esnasında yaptığı 

şu konuşmadan müteessir olanların ve ümit bağlayanların sayısı 

her geçen yıl artmakta olduğunu da görüyoruz: 

‘Bugün Sovyet Rusya, dostumuzdur, komşumuzdur, müttefikimizdir. 

Bu dostluğa ihtiyacımız vardır. Fakat yarının ne olacağını 

hiç kimse kestiremez. Tıpkı Osmanlı İmparatorluğu gibi, tıpkı Avusturya-Macaristan 

İmparatorluğu gibi parçalanabilir. Bugün elinde 

sımsıkı tuttuğu milletler, avuçlarından kaçabilirler. Dünya yeni bir 

dengeye ulaşır. O zaman Türkiye ne yapacağını bilmelidir. Bizim, 

bu dostumuzun idaresinde dil bir, inanç bir, öz bir, kardeşlerimiz 

vardır. Onlara sahip çıkmaya hazır olmalıyız... hazır olmak, yalnız o 

günü susup beklemek değildir, hazırlanmak lazımdır. Milletler buna 

nasıl hazırlanırlar? Manevi köprülerini sağlam tutarak! Dil, bir köprüdür, 

inanç bir köprüdür, tarih bir köprüdür. Bugün biz kitlelerden 

dil bakımından, gelenek ve görenek bakımından ayrılmış, çok uzağa 

düşmüşüz. Bizim bulunduğumuz yer mi doğru, onlarınki mi? Bunun 

hesabını yapmakta fayda yoktur. Onların bize yaklaşmasını bekle- 

223

224 


yemeyiz. Bizim onlara yaklaşmamış gerekli... Tarih bağı kurmamız 

lazım, folklor bağı kurmamız lazım... Bunları kim yapacak? Elbette 

biz! Nasıl yapacağız? İşte görüyorsunuz, dil encümenleri, tarih encümenleri 

kuruluyor. Dilimizi, onun diline yaklaştırmaya çalışıyoruz. 

Tarihimiz onlara yaklaştırmaya çalışıyoruz, ortak bir mazi yaratmak 

peşindeyiz. Bunlar açıktan yapılmaz, adı konarak yapılmaz, bunlar 

devletlerin ve milletlerin derin düşünceleridir’. 

Bu konuşmadan alıntılar, son on beş yıl esnasında çeşitli ortamlarda 

defalarca seslendirilmiştir ve neredeyse herkesin ezbere söyleyeceği 

kadar tekrarlanmıştır. Fakat, buna rağmen her defasında okuyarak 

anlayacağımız ve satırlar arasında özenle muhafaza edilmiş 

pek anlamlı ve uzak görüşlü mesajları bulabiliyoruz. 

Bu nedenle bizim nesil, Türk Millî Mücadelesinin uzak vadeli 

hedeflerinden olan Türk Dünyası birlik ve beraberliği anlayışını 

önemser ve Atatürk’ün ‘açıklanmaz, ama yaşanır’ diyen idealinin, 

sadece bir arman (yani hüsün bırakan bir hayal) olmadığına inanmak 

istemektedir. 

Dolayısı ile, Kırgızistanlıların dünya tanımında Türkiye 

Cumhuriyeti’nin önemli yeri vardır. İkili ilişkilerimiz, uluslararası 

hukuk, karşılıklı menfaatler, eşitlik ve dostluk ilkeleri bazında gelişmekte 

olduğu gibi, özel bir maneviyatı içermektedir. Çünkü, Kırgız- 

Türk işbirliği, Türk Dünyasının büyük ailesine ait olan iki kardeş 

milletin ortak tarihine, kültürüne, diline ve inancına dayanmaktadır. 

Türkiye Cumhuriyeti, Kırgızistan’ın bağımsızlığını 18 Aralık 

1991’de tanıyan ilk ülke oldu. Bundan tam altı gün sonra iki kardeş 

ülke arasında resmi diplomatik ilişkiler kurulmuştu. Hemen sonra 

karşılıklı olarak Bişkek’te Türkiye Sefareti ve Ankara’da Kırgızistan 

Sefareti açılarak, faaliyete geçirilmiştir. Böylece kadim tarihin 

vasiyeti ve sonra uzun dönem kesintiye uğramış olan bir kardeşlik 

ilişkilerinin yeniden canlandırılmasına yönelik etkili girişimlerin 

yapılması için temel atılmıştır. Üstelik, Kırgızistan’ın Ankara Büyükelçiliği, 

bizim ülkenin yurt dışında kurduğu ilk sefaret olmuştur 

ve bendeniz işbu misyonda iki defa görev yapmaktan da onur duymaktadır. 

Kırgızistan ve Türkiye arasındaki ikili işbirliğinin geçmişi, bugünü 

ve yarını için değişmez olan maneviyatını ve içeriğini kapsa-



yan temel antlaşmalar, Ebedi dostluk ve ‘Kırgızistan ve Türkiye, 

21.yüzyıla elele beraber’ adlı ortak bildirilerdir. 

Ülkelerimiz arasındaki işbirliği son derece dinamik ve yapıcı bir 

şekilde gelişmekte olup, her alanda çok önemli hamleler atılmış ve 

sonuçlar elde edilmiştir. ‘Yurtta sulh, cihanda sulh’ ilkesine sadık 

kalmak üzere, dünyanın çeşitli ve güncel sorunlarına çözüm arayışlarında 

ortak yaklaşım ve tavırlar alınmaktadır. 

Ekonomi alanında 50’den fazla ikili antlaşmaya dayanan geniş 

kapsamlı ilişkiler gelişmektedir ve Türkiye, Kırgızistan’a yatırım 

yapan ikinci büyük ülke olarak yerini sağlam tutmaktadır. 

Eğitim, ilim-bilim, kültür alanında son derece verimli girişimler 

yapılmıştır. Atalarımızın bizlere emanet ettiği tarihi ve kültürel çok 

zengin manevi mirasları ve yanı sıra çağdaş dünyanın ilim-bilim, 

eğitim ve bilgi alanlarında ulaştığı birikimleri öğrenmek, her iki ülkenin 

yararına değerlendirmek için gereken altyapı oluşturulmaktadır. 

Kırgız-Türk Manas Üniversitesi ve T.C. Millî Eğitim Bakanlığının 

Kırgızistan’da faaliyet gösteren okulları, kaliteli eğitimin yanı 

sıra milletlerarası karşılıklı etkileşim için uygun bir ortam ve imkanlar 

yaratmakla beraber, gençlerimizin birbirini yakından tanıması, 

kardeş ülkelerin tarihi ve kültürel değerlerine aşina olması, dilini, 

geleneklerini, örf ve adetlerini, yaşam ve düşünce tarzlarını öğrenmesini 

ve saygı duymasını mümkün kılmaktadır. 

Son on beş yıl içerisinde 4 bine yakın öğrencilerimiz Türkiye’nin 

üniversitelerinde eğitim görme imkanına sahip olmuş ve mezun olan 

500 kadar gençlerimiz, Kırgızistan’ın çeşitli bölgelerinde istihdam 

etmektedirler. Aynı şekilde Kırgızistan’ın üniversitelerinde bine yakın 

Türkiyeli gençler eğitim görmektedirler. 

Dostluk ve kardeşliğin diğer bir güzel örneği ise, emsalsiz Manas 

destanının 1000. Yıldönümünün Kırgızistan’da olduğu gibi 

Türkiye’de de İnsaniyet Uygarlığına Türk Dünyasının katkısı olduğu 

bilinci ve gururu altında kutlanmış olmasıdır. Sonra ise Kırgız 

Devlet geleneğinin 2200. Yıldönümü ve Türkiye Cumhuriyeti’nin 

80. Yıldönümü aynı coşku ve kıvanç içinde kutlandı. 

Bunun yanı sıra Türk Millî mücadelesinin uzak vadeli hede- 

225

226 


fi olan Türk Dünyası birlik ve beraberliğinin oluşumu için birçok 

önemli girişimler yapılmıştır. Artık biz sevinç ve başarılarımız kadar, 

sorunlarımızı da paylaşabilir, destek ve yardım verecek kadar 

yakın olma imkanını yakalamış bulunuyoruz. İşte bu değil midir ki, 

Atatürk’ün gönlünden geçen güzellikler! 

Fakat, Kırgızistan ile Türkiye arasındaki ikili ilişkilerin ilk on 

beş yıllık birikimi, Dil, Tarih ve Kültür köprülerinin oluşmasına sağlam 

bir zemin teşkil edebiliyor mu? İmkanlar hedefe uygun şekilde 

değerlendirilebilmiş midir? Bu sorular cevap istediği kadar ileriye 

yönelik yapılacak daha çok işin olduğuna da işaret eder. 

Büyük Nutuk’un Kırgız diline çevrilerek, okuyucuların dikkat ve 

takdirine sunulmuş olduğunu, Orta Asya halklarında millî şuurunun 

güçlenmesine katkı sağladığı kadar aynı eserin Kazak, Çin ve Rus 

dillerine çevrilmesine de öncülük ettiğini tekrar belirtmektende 

memnuniyet duyarım. Tam iki yıl süren çevirme işinde ve akabinde 

kitabın baskısına kadar süren gene iki yıllık zaman dilimi, benim 

için son derece zevk ve gurur verici olmanın yanı sıra çeşitli zorluklarla 

dolu olduğunu da belirtmek istiyorum. 

İlk önce Türk dünyası seçkin bilim adamları ve uzmanlardan 

oluşan ekibin hazırlamış olduğu Türk Dili Lehçeleri Sözlüğünün 

bu tür çeviri işleri için yetersiz kaldığına bizzat şahit oldum. Nutku 

çevirirken Kırgız dilinin lehçelerini, Tatar, Özbek, Kazak ve Fars 

dillerini belli derecede bilmiş olmamın çok yararlı olduğunu söyleyebilirim. 

Adı geçen sözlükten başka sık sık başvurduğum Özbek, 

Tatar, Kazak, Tajik dilleri sözlükleri olduğunu belirtmeliyim ki, daha 

1992’de yapılmış olan çalışmanın her geçen gün gelişen ve karşılıklı 

etkileşim sonucunda zenginleşen münasebetlerimizi yansıtmaya ve 

gereksinimleri karşılamaya uygun bir şekilde tekrar gözden geçirilmesi 

ve gerekirse yeni bir proje yapılarak olgunlaştırılması gerekli 

diye düşünüyorum. 

Eşzamanlı olarak Kırgız - Türk ve diğer dillerde aynı anlamı 

veren ve telaffuz edilen kelimelerin sözlüğü yapılmalı kanaatindeyim. 

Çünkü bir Kırgız evladı olarak Kadri Karaosmanoğlu’nun, 

Güntekin’in ve Halide Edip Adıvar’ın eserlerini okurken, dipnotlarda 

verilen çağdaş Türkçe kelimelerin anlamına bakmadan daha rahat 

anlayabilir isem, demek ki ortak dil oluşumu sadece mümkün değil,



pek kolay demektir. Benim özel değil sırf ilgimi çektiği için derlemeye 

çalıştığım sırada Kırgız ve Türk dillerinde en sık kullanılan 

aynı anlam ve telaffuzlu 200’den fazla kelime bulmuştum. Eğer orta 

halli bir vatandaşın tüm gereksinimlerini karşılayabilecek kelime 

hazinesi yaklaşık 400 kelime olduğunu dikkate alırsak, günlük hayatta 

karşı karşıya gelen iki kardeş milletin temsilcilerinin pek rahat 

anlaşabileceği bir dilin oluşmasına asrın projesi olarak bakmaya da 

gerek kalmayabilir. 

Daha neler yapılmalı ve yapılabilir? En önemlisi, 1990’ların 

başında kardeşlerin birbiriyle büyük buluşmasından kaynaklanan o 

coşku ve heyecanı sürekli canlı tutmak için elverişli olan tüm imkanlar 

hedefe uygun bir şekilde değerlendirilmelidir. Çağdaş dünya 

gidişatının özellikleri dikkatle incelenmeli, esas gayelere giden yolda 

akıllıca adapte edilmeli ve uyum sağlanmasına özen gösterilmeli. 

Halihazırda öne sürülen Büyük Avrasya Projesi ve Avrasya coğrafisine 

ilişkin üretilen diğer birçok Projeler, Atatürk’ün Avrasya anlayışına 

ne kadar uyar? Bu çok ciddi bir şekilde sorgulanmalı ve derinlemesine 

incelemeler, gerekirse kapsamlı araştırmalar yapılarak, 

Türk Dünyasının Yeni Dünya Düzeninin neresinde olacağına dair 

sağlam görüşlerin oluşmasına dikkat edilmelidir. 

Belirtilmesi gereken diğer bir husus, bahsedilen proje ve çalışmaların 

hazırlanması ve hayata geçirilmesi konusunda yetişkin uzmanların 

yanında genç araştırmacıların da aktif bir rol alması uygun 

olabilir. Ne yazık ki, geçen dönem esnasında dil, tarih, kültür alanlarında 

uzmanlaşan ve birkaç lehçe ve yabancı dillerde rahat çalışabilecek 

kadro oluşturulamadı. On beş yıl boyunca birçok toplantılarda 

katılımcı ve tebliğ sunucu olagelen değerli bilim adamlarımızın da 

ne Türk dilinde, ne Kırgız, Kazak, Azeri, Özbek ve Türkmen dillerinde 

rahat konuşabildiğine ve bilimlik makaleler yayımladığına pek 

az rastlanmaktadır. 

İşbu sempozyumun verdiği imkanlardan istifade ederek, Türk 

Dünyası kavramının içeriğini canlı ve anlamlı tutmak yönündeki 

bazı düşüncelerimizi paylaşmak istemiştik. Bunlar, işin sadece bir 

kısmıdır. Çünkü, Atatürk’ün büyüklüğü, yaptıklarından çok, yapabileceklerinde 

yatıyordu. Kim bilir, Atatürk hayatta olsaydı, 1990’ların 

Dünyası nasıl olurdu? Dost ve kardeş ülkelerin işbirliği ne kadar 

227

228 


güçlü ve verimli olabilirdi? Türk Dünyasının her evladının kalbinde 

ve aklında Atatürk, yaşanmalı ve yaşatılmalıdır. Çünkü O, geçmiş 

değil, gelecektir. Ben buna Nutku çevirirken inanmıştım, şimdi 

ise kitabı her defa okuduğumda daha çok inanıyorum. Atatürk’ü, 

Anadolu’nun dışında yaşayanlar sadece okuyarak anlayabilirler. 

Türkiyelilerin avantajı ise onun yapıtlarının arasında yaşayarak, anlama 

imkanına sahip olmasıdır. 

Atatürk’ün, ‘Bizim yaptıklarımız, hiç bir millete düşmanlık değildir. 

Barıştan yanayız, barıştan yana kalacağız! Ama durmadan değişen 

dünyada, yarının muhtemel dengeleri için hazır olacağız’ diyen 

sözlerine atıfta bulunarak daha etkin, daha büyük adımlar atmalıyız.

ATATÜRK’ÜN BAKIŞ AÇISIYLA AZINLIKLAR 

Prof. Dr. Süleyman BEYOĞLU * 

Azınlık kavramı genel anlamıyla, içinde yaşanılan toplumda 

din, dil, soy veya kültürel farklılığın yanı sıra hâkim topluluğa oranla 

sayısal açıdan da az olma durumunu olarak anlaşılabilir. Azınlık 

kavramı literatürde XVI. Yüzyıldan itibaren kullanılmaya başlamıştır. 

Azınlıkların tanınmasına paralel olarak yaşadıkları toplumda 

sosyo-ekonomik, hukuki, kültürel ve siyasal haklar verilmesi süreci 

gündeme getirmiştir. Batı’da daha önce herhangi bir azınlık kimliğinden 

veya haklarından bahsetmek mümkün olmadığı gibi, genel 

olarak azınlıklar yabancı, hatta düşman şeklinde anlaşıldı. 1 Azınlıkların 

bir ülke içindeki varlıkları ve bu varlıklarını devam ettirme istekleri 

doğal olarak beraberinde kültürel ve siyasal talepleri de ifade 

etmektedir. Bu durum özellikle ulus devlet ilkesi üzerine kurulmuş 

millî sınırlar içerisinde tek millet kabul eden anlayışlarla çatıştığı zaman 

ciddi problemler ortaya çıkartmaktadır. Mesela İslam kültüründe 

azınlık alanı sadece dinle belirlenen bir alandır. Başka bir yerde 

bu ırk veya dil olabilir. İslam kültürü içerisinde azınlıkların varlığı 

bir tehdit unsuru olmaktan öte bir vakıa olarak kabullenilmiş ve aynı 

çatı altında beraberce yaşamaya yönelik esaslar geliştirilmeye çalışılmıştır. 

2 

Osmanlı Devleti’nin kurucu unsuru Türklerdi. Ancak devletin 

fetihlerle genişlemesiyle beraber birçok din, dil ve ırklara mensup 

insan topluluklarının birlikte uyum ve karşılıklı anlayış içinde ya- 

* Marmara Üniversitesi Fen - Edebiyat Faküldesi Öğrenim Üyesi 

1 Azınlık kavramının ortaya çıkışı ve bu konudaki tartışmalar hakkında bkz. 

Levent Ürer, Azınlıklar ve Lozan Tartışmaları, İstanbul 2003, s. 1-112. 

2 Azmi Özcan, “Azınlıklar”, Günümüz Dünyasında Müslüman Azınlıklar, İstanbul 

1998. s.9-11.

230 

SÜLEYMAN BEYOĞLU 

şadığı bir imparatorluk oluştu. Bu imparatorlukta tebaa İslam hukuku 

ve Türk örfüne uygun olarak Müslüman ve gayrimüslim olarak 

ayrı ayrı statülerdeydi. Böylece farklı dini topluluklar aynı zamanda 

kendi dini ve kültürel farklılıklarını koruyabilme ve geliştirebilme 

imkânına da sahip olmuşlardı. Beraberce yaşamanın temininde 

asıl sorumluluk ve yük daha çok Müslümanların üzerine düşüyordu. 

Ülke güvenliğinin temini ve askerlik gibi daha çok fedakârlık 

gerektiren görevler onlara kalıyordu. Gayrimüslimler ise birtakım 

vergiler ödeyerek bu gibi sorumluluklardan kurtuluyorlardı ki, böyle 

bir paylaşım, bir ayırım olmaktan ziyade bir ayrıcalık durumuna 

dönüşüyordu. Çünkü idarî veya güvenlik gibi yükümlülükleri olmayan 

azınlıklar bütün enerjilerini ticaret, sanat ve eğitim gibi alanlara 

yoğunlaştırdılar. XIX. Yüzyılda azınlıklar konusu devletlerarası ilişkilerde 

bir koz olarak kullanılmış, herhangi bir ülkede yaşayan bir 

guruba duyulan yakınlık dolayısıyla bir devletin veya devletler topluluğunun 

bu gurubu koruması sorunu gündeme gelmiştir. Osmanlı 

Devleti’ndeki Katolikler Fransa, İtalya ve Avusturya; Protestanlar 

İngiltere, Almanya ve A.B.D; Ortodokslar da Rusya tarafından himaye 

ediliyorlardı. Osmanlı Devleti, bu yüzyılda etnik kimliklerin 

ön plana çıkmasına karşılık, Müslüman, gayrimüslim ayrımını ortadan 

kaldıran hukuki ve siyasal düzenlemeler yaptı. Böylece gecikmiş 

ve dünyadaki uluslaşma sürecine aykırı da olsa farklılıkları 

zenginlik sayan bir Osmanlı vatandaşlık anlayışı inşa etmeye çalıştı. 

Kapitülasyon ve uluslararası anlaşmalarla kazanmış oldukları ayrıcalıklarla 

gayrimüslimler Müslümanlara nazaran daha avantajlı konuma 

yükseldi. Nitekim onların bu avantajlı durumu giderek Müslümanlarla 

gayrimüslimlerin arasında uçurumlar oluşturdu ve nihayet 

devletin parçalanmasına ciddi katkılarda bulundu. Osmanlı Devleti, 

dağılışı ve yıkılışını durdurabilmek için siyasi, askerî ve sosyo-ekonomik 

önlemler almaya çalıştı. XIX. Yüzyıla gelindiğinde İmparatorluk 

bünyesinde yaşayan millîyetçilikle tanışmış azınlıklar, büyük 

devletlerin himaye ve kışkırtmalarıyla isyan etmişler ve bağımsızlıklarını 

kazanmışlardı. 3 XX. Yüzyılın başından itibaren de azınlık 

3 Osmanlı azınlıkları konusunda geniş bilgi için bkz. Justin Mcarthy, Müslü-

ATATÜRK’ÜN BAKIŞ AÇISIYLA AZINLIKLAR 231 

kavramı yeni bir mahiyet kazanmış, artık konu bir azınlık sorunu 

olmaktan çok insan hakları boyutunda ele alınmaya başlanmıştır. 

Mustafa Kemal Atatürk’ün Osmanlı Azınlıkları 

Hakkındaki Düşünceleri 

Osmanlı Devleti’nin büyük bir parçalanma sürecine girdiği XX. 

Yüzyılın başında genç bir subay olan Mustafa Kemal, devletin kötü 

gidişini durdurmak için yakın arkadaşı olan Ali Fuat Cebesoy’a 1907 

tarihinde düşüncelerini şöyle ifade etmişti4 : 

“ Nüfusunun yarısı Türk olmayan ve hâlbuki geniş bir saha işgal 

eden devletin bütün ağırlığı ve müdafaası Türk’ün omuzlarına 

yükletilmiş, Hıristiyan azınlıklar ise, yalnız kendi çıkarlarını sağlamakla 

kalmıyorlar, komşu ve aynı ırktaki devletlerle birleşmek için 

fırsatı kaçırmak istemiyorlar. Geriye kalan Türkler ve Araplar, ayrı 

ayrı devletlerin sömürgeleri haline getirilecek, Türk’ten başka olan 

unsurlar, düşman devletlerin tarafını tutacaklar. Şu halde devlet gövdesinin 

çökmesiyle hâsıl olacak enkazın altında ezilip perişan olmak 

mı, yoksa çoğunluğu Türk olan millî bir sınıra çekilerek burasını 

savunmak aaha doğru ve hayırlı olacak? Ben, selâmeti ikinci fikrin 

tatbik edilmesinde görüyorum.” 

Mustafa Kemal bu sözleriyle ne kadar geniş bir uzak görüş sahibi 

olduğunu göstermektedir. Dünyanın ve Osmanlı Devleti’nin 

gidişatını yıllar önce görerek, ulus devletlerin ortaya çıktığı bir ortamda, 

Türk unsurunun yoğun olarak yaşadığı coğrafyada bir ulus 

devletin kurulmasını öngörmekteydi. Devlete yük olmaktan ve zarar 

vermekten başka bir faydası olmayan hoşnutsuz azınlıklara ise kendi 

manlar ve Azınlıklar, İstanbul 1998; Yavuz Ercan. Osmanlı Yönetiminde 

Gayrimüslimler: Kuruluştan Tanzimat ‘a Kadar Sosyal, Ekonomik 

ve Hukuki Durumları, Ankara 2001; Bilal Eryılmaz, Osmanlı Devleti 

‘nde Gayrimüslim Teb ‘anın Yönetimi, İstanbul 1990; Gülnihal Bozkurt, 

Gayrimüslim Osmanlı vatandaşlarının Hukuki Durumu, Ankara 1989; 

Ali Güler, XX’: Yüzyıl Başlarının Askeri ve Stratejik Dengeleri içinde 

Türkiye’de Gayrimüslimler, Ankara 1986; Ufuk Gülsoy, Osmanlı Gayrimüslimlerinin 

Askerlik Serüveni, İstanbul 2000. 

4 Ali Fuat Cebesoy, Sınıf Arkadaşım Atatürk, İstanbul 2000, s. 138-139, Bu 

ifadelerin benzeri bir anlatım için bkz. Falih Rıfkı Atay, Çankaya-Atatürk’ün 

Doğumundan Ölümüne Kadar, İstanbul 1984. s.48.

232 


kaderlerini tayin hakkını tanıyarak Türklerin millî sınırlarına kendi 

inisiyatifiyle çekilmesini öneriyordu. Böylece Türk unsuru hem bu 

büyük coğrafyayı savunmak zorunda kalıp daha fazla güç kaybetmeyecek, 

hem de bu azınlıklar millî sınırlar dışında kalan Türklerle 

mübadele edilerek sömürgeci devletlerin Osmanlı Devleti’ni içerden 

parçalama emellerine karşı bir önlem alınmış olacaktı. Mustafa Kemal 

aynı tarihlerde Manastırlı Avukat ve Türkolog İvan Manolov’e 

“ Bir gün gelecek, ben hayal zan ettiğiniz, bütün bu inkılapları başaracağım. 

Mensup olduğum millet bana inanacaktır. Düşündüklerim 

bir demagoji mahsulü değildir... Devlet yapısı, mütecanis bir unsura 

dayanmalıdır...” demiştir. 5 

Mustafa Kemal, Türk Milletini zalim olmakla suçlayanlara verdiği 

cevapta; “Efendiler, hiçbir millet, milletimizden ziyade ecnebî 

unsurların itikâdât ve adâtına riâyet etmemiştir. Hatta denilebilir ki 

edyân-ı saire erbabının dinine ve millîyetine riayetkar olan yegâne 

millet bizim milletimizdir. Fatih İstanbul’da bulduğu dini ve millî 

teşkilatı olduğu gibi bıraktı. Rum patriki, Bulgar eksarhı ve Ermeni 

kategigosu gibi Hıristiyan rüesa-yı diniye haiz-i imtiyaz oldu. Kendilerine 

her türlü serbesti bahşedildi. İstanbul’un fethinden beri, gayrimüslimlerin 

mahzar bulundukları bu imtiyazatı vasia, milletimizin 

dinen ve siyaseten dünyanın en müsaadekâr ve civanmert bir milleti 

olduğunu ispat eder en bariz delildir. Milletimize bu isnadatta bulunan 

muarızlar insaf etsinler de, dünyanın en büyük ve medeni milleti 

olduğunu iddia edenlerden, din-i İslamı suret-i resmiyede tanımayan, 

İslamları Pazar gününü yevm-i tatil ve mübarek suretinde tanımağa 

icbar eden ve İslamların yevm-i mahsusu olan Cuma gününü 

resmen tanımayan milletler olduğunu unutmasınlar. Memleketimizde 

yaşayan anasır-ı gayrimüsliminin başına ne gelmiş ise, kendileri- 

5 Arif Necip Kaskatı, Atatürk’ ün Selanik’teki Hülyaları- Atatürk’ün Nükteleri-Fıkraları 

Hatıraları, Haz. Hilmi Yücebaş, İstanbul 1983, s. 62-63; 

Mustafa Kemal’in büyük devletlerin Osmanlı Devleti’nde yapacağı bir tasfiye 

yerine kendi başına bir Türk çoğunluğunun yaşadığı bölgede bir Türk devleti 

kurma konusundaki başka bir anekdot için bkz. Kani Sarıgöllü, Atatürk ve 

İlkeleri, İstanbul (b.y), s.7; F. R. Alay, Aynı eser, s.47; Yusuf Hazma, “Atatürk 

ve Makedonya’da Yaşayan Türkler ve Azınlıklar”, Uluslararası İkinci 

Atatürk Sempozyumu (9-11 Eylül 1991), II, Ankara 1996, s. 1328-1344.


nin ecnebi entrikalarına kapılarak ve imtiyazlarını suiistimal ederek 

suret-i vahşiyanede takip ettikleri iftirak siyaseti neticesidir.” 6 

Osmanlı İmparaluğu içinde yaşayan gayrimüslim topluluklar, 

daima himaye altında tutulmuştur. Bunlara kendi dini inançlarını yaşayabilmeleri, 

okullarında ve ibadet hanelerinde kendi dilleri ile eğitim 

ve ibadet yapabilmeleri, toplumsal hayatlarını kendi örf ve ananeleri 

doğrultusunda yürütebilmeleri için her türlü imkân vermiştir. 

Müslüman olmayanların başına ne gelmişse ecnebi oyunlarına kanarak 

ve ayrıcalıklarını kötüye kullanarak acımasız bir şekilde takip 

edilen ayrılık siyasetinin sonucu olduğu açıklanmaktadır. Ancak 

azınlıkları devlete ve millete karşı kışkırtan başka milletler Mustafa 

Kemal’e göre kendi ülkelerindeki Müslümanlara aynı hoşgörü ve 

anlayışla yaklaşmıyorlardı. 

Mustafa Kemal, Osmanlı toplumundaki gayrimüslimlere adeta 

Müslümanlar aleyhine verilen ayrıcalıkların devlete nasıl zarar verdiğini, 

bu unsurların başka devletler tarafından nasıl kullanıldığını ve 

Osmanlı Devleti’nin bu konuda acizliğini çarpıcı bir şekilde analiz 

ederek ortaya koymaktadır7 : “Osmanlı Devleti’nin son dakikaya kadar 

gösterdiği manzara şu idi. Memleket dâhilinde bütün Hıristiyan 

unsurlar, esas unsurun üstünde birçok istisna ve imtiyazlara sahip. 

Bu unsurlar, devleti mahvetmek için her türlü hususi teşkilata sahip 

ve haricin daima teşvik ve himayesine mahzar devlet ve hükûmet 

ise bunu menetmekten âciz. Çünkü bütün bu imhakâr teşebbüslerin 

dayanak noktası hariçte bir takım kuvvetli devletler idi. Hariçteki 

devletler hem bir taraftan dâhildeki unsurları, devlet ve memleketi 

tahrip etmeye ve bir takım ihtilaller meydana getirmeye teşvik ediyor, 

harekete getiriyor; bir taraftan da onların nam ve hesabına müdahale 

ediyor, çalışıyor ve bu suretle bütün dünya nazarında Osmanlı 

Devleti’nin hiçbir kıymet ve fazilet ve haysiyeti kalmıyor, devlet 

haysiyeti namına hiçbir şey kendisinde mevcut kabul edilmiyor, adeta 

himaye ve vesayet adı altında bir toplum gibi farz olunuyordu.” 

Mustafa Kemal Paşa, Nutuk’ta; Osmanlı Devleti’nin eski an- 

6 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, II, s.9. 

7 Mim Kemâl Öke, Yüzyılın Kan Davası Ermeni Sorunu, İstanbul, İstanbul 

2003, s.300.

234 


laşmalar adı altında bir takım kapitülasyonların esiri olduğunu, Hıristiyan 

unsurların birçok ayrıcalık ve istisnalara sahip olduklarını, 

devletin ecnebileri yargılayamadığı ve onlardan vergi alamadığını, 

devletin hayatını kemiren unsurlar hakkında önlem almasının bile 

mümkün olmadığını çarpıcı bir şekilde anlatmaktadır. Yabancıların 

müdahalesi yüzünden Osmanlı Devleti’nin asıl kurucu unsuru olan 

Türk milletinin insanca yaşamasını sağlayacak önlemler alamadığını, 

memleketi imar edemediğini, demiryolu yapamadığını, hatta okul 

bile yapamadığını ifade etmektedir. Mustafa Kemal’e göre; Osmanlı 

Devleti, Hıristiyan unsurlara verdiği ayrıcalıklarla adeta egemenlik 

ve bağımsızlığını kaybetmiş; yasama, yürütme ve yargı yetkilerini 

kullanamaz bir durumdaydı. Ayrıca devletin kurucu unsuru olan 

Türk milleti ihmal edilmişti. 8 

Mustafa Kemal, Osmanlılığın artık Devleti yıkılmaktan kurtaramayacağım, 

yaşadıkları yerlerde çoğunluk oluşturan milletlerin 

kendi kaderini tayin etme isteklerinin önünde durulamayacağını 

kavramıştı. Mustafa Kemal’in millîyetçiliği dil, kültür ve ideal birliğine 

bağlı bir anlayıştı. Bu millîyetçilik hâkimiyet-i millîye temeline 

dayanıyordu. Millî egemenlik, özgür ve bağımsız yaşamayı ifade ile 

kalmıyor, milletin kendi kendini idare etmesini hedefliyordu. Mustafa 

Kemal ülkenin düşmanlardan temizlenmesini ve milletin kendi 

geleceğinde söz sahibi olmasını istiyordu. 9 “Dış siyasetimizde başka 

bir devletin hukukuna tecavüz yoktur. Ancak hakkımızı, hayatımızı 

memleketimizi, namusumuzu müdafaa ediyoruz ve edeceğiz. Şimdiki 

medeniyetin devletlerarası münasebetlerde ortaya attığı ve en 

yüce, temiz emel ve düşüncelerin bir özeti olan her milletin kendi 

mukadderatına kendisini hâkim olması hakkını biz yeryüzünde yaşayan 

milletlerin hepsi için tanıyoruz, bizim de bu hakkımızın kayıtsız 

şartsız tanınmasını istiyoruz”. Mustafa Kemal bu sözleriyle de 

evrensel bir değer olan şelf determinasyon hakkının bütün milletlerce 

kullanılmasını haklı ve meşru bir talep olarak nitelemektedir. Bu 

bağlamda Türk Milleti’nin verdiği Millî Mücadele’nin de tanınması 

ve böyle algılanmasını gerektiğini ifade etmektedir. 

8 Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, II, İstanbul 2001, s.702. 

9 M.K. Öke, Aynı eser, s.300-301.


Mondros’tan Lozan’a Azınlıklar 

Balkan ve Birinci Dünya Savaşları, uluslararası dengelere dayanarak 

ayakta durmaya çalışan Osmanlı Devleti’ni yeni bir parçalanmaya 

sürükledi. Bu savaşlarda eskiden olduğu gibi sadece Osmanlı 

Devleti’nin Müslüman olmayan azınlıkları değil, aralarında Müslüman 

Arnavut ve Arapların da bulunduğu çeşitli azınlıklar isyan ederek 

yeni ulus devletler kurdular. İşte bu ortamda Osmanlı Devleti 

için savaşı bitiren Mondros Mütarekesi gayrimüslim ve Müslüman 

azınlıklara yeni ve uygun bir ortam hazırladı. Üstelik bu da yetmiyormuş 

gibi İtilaf Devletleri Osmanlı coğrafyasının kalan kısımlarında 

Rum, Ermeni gibi Hıristiyan ve bazı Müslüman topluluklar 

için Anadolu’da yeni yurtlar kurmaya karar verdiler. İtilaf Devletleri, 

İzmir’i Yunanlılara işgal ettirmekle kalmayarak Paris Barış Konferansı 

ve Sevr Antlaşması görüşmeleri sırasında himayesini üstlendikleri 

azınlıklara Karadeniz’de bir Pontus Rum devleti, Doğu’da 

bir Ermenistan ve Kürt devleti kurmak amacıyla harekete geçtiler. 10 

Bütün bu olumsuz koşullar altında Türk Milleti için Mustafa Kemal 

Paşa’nın 19 Mayıs 1919’da Samsun’a çıkmasıyla yeni bir dönem 

başladı. 

Mustafa Kemal Paşa, mütareke yıllarındaki azınlıkların zararlı 

faaliyetlerine Nutuk’ta şöyle değinmektedir: “Bundan başka memleketin 

her tarafında, anasır-ı Hristiyaniye hafi, celi, hususi emel ve 

maksatları temini istihsaline, devletin biran evvel çökmesine sarf-ı 

mesai ediyorlar. Bilahare elde edilen mevsuk malumat ve vesaik ile 

teeyüd etti ki İstanbul Rum Patrikhanesinde teşekkül eden Mavri 

Mira heyeti, vilayetler dâhilinde çeteler teşkil ve idare etmek, mitingler 

ve propagandalar yaptırmakla meşgul yunan Salib-i Ahmer’i, 

Rum Muhacirin Komisyonu, Mavri Mira heyetinin teshil-i mesaisine 

hadim. Mavri Mira heyeti tarafından idare olunan Rum mekteplerinin 

izci teşkilatları, yirmi yaşını mütevaciz gençler de dâhil olmak 

üzere her yerde ikmal olunuyor.” 11 

10 Milli Mücadele yıllarında Amerika Birleşik Devletleri’nin bu konudaki faaliyetleri 

bkz. Hasan Köni, “Kurtuluş Savaşı Öncesi Azınlık Sorununa Bir Bakış”, 

Uluslararası İkinci Atatürk Sempozyumu(9-11 Eylül 1996), I, Ankara 

1996, s.287-298. 

11 Nutuk. I, s.2.

236 


Gerçektende İstanbul’daki Rum ve Ermeniler Osmanlı Devleti 

aleyhinde faaliyette bulunmakla kalmayarak, Avrupa kamuoyunda 

hayati tehlike ve devamlı baskı altında bulunduklarını iddiasıyla 

yoğun bir şekilde propaganda yapmaktan geri kalmıyorlardı. Bazı 

Rumlar, İstanbul’un semtlerine ve boğazda sefer yapan vapurlara 

bombalı sabotajlar yapmaktaydılar. Ermeni ve Rum Patrikhaneleri 

millî bir siyasi merkez halinde Osmanlı Devleti aleyhindeki zararlı 

faaliyetleri destekliyorlardı. Patrikhanelerin teşvikleriyle Fransız ve 

İngiliz polisliğine kabul edilen binlerce Rum ve Ermeni genç, İtilaf 

devletlerinin de himayesiyle İslam ve Türk halkını sebepsiz olarak 

tahkir, tazyif ve tevkife çalışıyorlardı. Bu yerli gayrimüslim gençlerin 

içinde birçok sabıkalı ve mahkûm kimseler de bulunuyordu. Bu 

yöntemlerle İslam ve Türk halkını galeyana getirip; ecnebiler nezdinde 

memlekette anarşi olduğunu yaymaya çalışıyorlardı. Osmanlı 

Hükûmeti ise bu zararlı eylemlere tedbirler almaya çalışıyordu. Ancak 

bu tedbirlerde yeterli olmuyordu. 12 

Millî Mücadele’nin başlarında millî ve bağımsız bir Türk devletine 

geçiş mücadelesi verilirken Mustafa Kemal, daha Havza’da 

bulunduğu günlerde bağımsızlık ve azınlık politikasının olmazsa 

olmaz unsurlarını kısaca şöyle formüle etmiştir: Birincisi kayıtsız 

ve şartsız devlet ve milletin tam bağımsızlığı, ikincisi de vatanın 

her hangi bir parçasında çoğunluğun azınlığa feda edilmemesidir. 

Mustafa Kemal, bu politikasıyla millî egemenliğin yalnız, bir zümrenin 

elinden alınıp millete devredilmesi olmadığını, aynı zamanda 

imtiyazlı bir sınıfın saltanatına son verilmesi gerektiğine işaret etmektedir. 

Böylece çoğunluğun azınlığa feda edilmemesi gerektiğini 

vurgulamaktadır. 13 

Amasya genelgesiyle Sivas’ta millî bir kongrenin toplanmasını 

isteyen Mustafa Kemal Paşa, bundan önce Doğu Anadolu’da bir Ermeni 

ve Karadeniz’de bir Pontus Rum Devleti kurulması girişimlerine 

engel olmak amacıyla düzenlenmiş olan Erzurum Kongresi’ne 

katıldı. Burada yaptığı açış konuşmasında millî bir devletin kurul- 

12 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Dahiliye Kalem-i Mahsus, Nr:49-2/25. Dahiliye 

Nezareti’nden 4 Haziran 1919 tarihinde Sadaret’e gönderilen gizli yazı. 

13 Nutuk, I, s.26-28; Havza’da bulunan Mustafa Kemal’in 3 Haziran 1919 tarihinde 

Harbiye Nezareti ile kolordu ve vilayetlere çektiği şifre telgraflar.


ması gerektiğini ifade ederken Millî Mücadele’nin azınlıklara bakışını 

da belirliyordu: “Osmanlı uyruğunda olan Rum ve Ermeni 

azınlıklar gördükleri kışkırtma ve desteklerle millî namusumuzu yaralayacak 

taşkınlıklardan başlayarak sonunda acı ve kanlı olaylara 

dönüşecek kadar küstahça saldırılara koyuldular” diyerek azınlıkların 

mütareke dönemindeki zararlı faaliyetleri ile Yunan ve Ermeni 

isteklerinin gerçekleştirilmeye çalışıldığına dikkati çekti. 14 Mustafa 

Kemal Paşa’nın başkan seçildiği Erzurum Kongresi, 7 Ağustos 1919 

tarihinde yayınladığı on maddelik beyannamesinin birinci, üçüncü, 

beşinci ve altıncı maddeleri Müslüman olmayan unsurlara ve büyük 

devletlere karşı şu uyarıları yapmaktadır. Trabzon, Canik (Samsun) 

Erzurum, Sivas, Diyarbakır, Elazığ, Van, Bitlis vilayetleri ve bu bölgedeki 

şehirler hiçbir sebep ve bahane ile birbirlerinden ve Osmanlı 

toplumundan ayrılmaz bir bütündü. Her türlü işgal ve müdahale, 

Rumluk ve Ermenilik oluşturma amacına yönelik bir işlem olarak 

kabul edileceğinden, birlikte savunma ve direnmeye karar verildi. 

Müslüman olmayan azınlıklara siyasi egemenlik ve sosyal dengeyi 

bozacak ayrıcalıklar verilmeyecekti. Müslüman olmayan unsurların 

eskiden kazanılmış haklarına bütünüyle saygılı olunacağı; bunların 

mal, can ve ırzlarının korunması zaten dinin, millî geleneklerin 

ve kanunî esasların gereği olduğu tekrarlandı. İtilaf devletlerince 

mütarekenin imzalandığı 30 Ekim 1918 tarihindeki sınırlarımız 

içinde kalan ve her bölgesinde olduğu gibi Doğu illerinde de ezici 

çoğunluğunu Müslümanların oluşturduğu kültürel, iktisadi ve nüfus 

yoğunluğu Müslümanlara ait olan, birbirlerinden ayrılması imkanı 

olmayan öz kardeş dindaşlarımız ile soydaşlarımızın oturduğu ülkemizin 

bölüşülmesi görüşünden bütünüyle vazgeçilerek varlığımıza, 

tarihimize, ırkımıza, dinimize ve haklarımıza saygı gösterilmesi 

ile bunlara aykırı girişimlerin kabul edilmemesi kararının alınmasının 

bekleneceği duyurulmuştu. 15 Mustafa Kemal Paşa’nın 4-11 Eylül 

1919 tarihinde düzenlediği Sivas Kongresi’nin, 11 Eylül’de yayınla- 

14 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, I, Ankara 1997, s.2. 

15 Atatürk Özel Arşivinden Seçmeler, Ankara 1981, s. 29-32; Atatürk’ün Söylev 

ve Demeçleri, I, Ankara 1997, s.30. Mustafa Kemal’in, Doğu Anadolu’da 

bir Ermeni Devleti oluşturmanın mümkün olmadığı hakkındaki 21 Ağustos 

1919 tarihli şifresi içinbkz. Nutuk, I, s. 100.

238 


dığı sonuç bildirisinin birinci, üçüncü, dördüncü, altıncı maddelerinde 

aynı Erzurum Kongresi’nde olduğu gibi Müslüman olmayanların 

statüsü ile millet kavramı içine kimlerin girdiği tekrarlanmıştır. 16 

Millîyetçilerin azınlıklara zulüm ve baskı yaptığını iddia edenlere 

karşı Mustafa Kemal, Amerika, İngiltere, Fransa, İtalya Fevkalade 

Komiserleriyle, Flemenk, İspanya, İsveç, Danimarka elçiliklerine 

aşağıdaki telgrafı göndermiştir. 17 

1-Millet, bugünkü birlik ve teşkilatın meşru amacını ve gayrimüslim 

unsurlar hakkında beslemekte olduğu vatandaşlık duygularını 

Doğu Anadolu adına Erzurum ve bütün Osmanlı vatanı adına 

Sivas’ta düzenlediği kongrelerin 7 Ağustos 1919 ve 11 Eylül 1919 

beyannameleriyle dünyaya ilan eylemiştir. 

2-Bütün Osmanlı vatanında tam bir sükûn ve ayırmaksızın cins 

ve mezhep kişisel özgürlüklerin dokunulmazlığı geçerli olduğu halde 

bazı kötü kalplilerin millî vicdandan doğan cereyanı gayrimüslim 

unsurlar aleyhinde göstermek istedikleri haber alındığından; Bütün 

vilayetler ve müstakil livalara bütün Osmanlı tebaasının aynı hakka 

sahip ve memleketimizdeki yabancıların da vatan ve milletimiz 

aleyhinde bulunmamak şartıyla Osmanlı misafiri olarak kabul edilmeye 

devam edilmesi 16 Eylül 1919 tarihli genelge ile duyurulmuştu. 

Bugünkü talebi de vatana hıyaneti sabit olan Ferit Paşa kabinesi 

yerine millî emellere uygun meşru ve güvenilir bir kabinenin iktidara 

geçmesidir. 

3-Binaenaleyh memleketimiz dâhilinde mevcut olan asayişin 

devamı ve gayrimüslim vatandaşlarımızın her türlü dokunulmazlığının 

güvencede bulunduğunu tekrar bildirmekle övünç duyarız. 

Gayrimüslim azınlıklar, Türk milletinin işgal olayları karşısında 

bir araya gelerek oluşturmaya başladıkları örgütlenme çabalarına 

karşı tedirginliğe kapıldılar. Millî Mücadele içinde yer almak yerine, 

tedirginlik duyarak kendilerine baskı ve zulüm yapıldığı şeklinde dış 

dünyaya karşı yalan haberler yaymaya başladılar. Mustafa Kemal 

Paşa, gayrimüslim azınlıklara karşı yapıldığı iddia edilen katliam, 

tehdit ve kötü muamelelerin, gayrimüslimler tarafından yapılan bir 

16 Atatürk Özel Arşivinden Seçmeler, s.48-50. 

17 Atatürk’ün Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, IV, Ankara 1991, s.93-94. 

Benzeri bir beyanat için bkz. Aynı eser, s. 388.


propaganda olduğunu ifade edilmiştir. Mustafa Kemal Paşa’nın gayrimüslim 

azınlıklara karşı, Türk Milleti tarafından kötü muamele 

edilmediğine ve her zaman haklarını korunacağına dair görüşlerine 

Yedigün Gazetesinin Sivas’ta bulunan özel muhabiri ile yaptığı mülakat 

örnek verilebilir. Bu mülakat esnasında muhabir, gayrimüslimler 

ile Müslüman halk kitlesi arasındaki ilişkilerin nasıl olduğunu 

sormuştur. Mustafa Kemal Paşa, gayrimüslimlerin kötü niyetli davranışlarına 

rağmen halkımızın sağduyulu ve sorumlu davrandığını 

ifade etmiştir. “Her şeyden evvel şunu söylemek isterim ki; Millî 

teşkilatın gayrimüslim unsurlar aleyhinde hiçbir zararlı fikri yoktur. 

Bu suretle bir takım gayrimüslim unsurların devlet ve milletimiz 

aleyhinde bazı tahrikler ve girişimlerde bulunacak kadar zararlı eğilimler 

besledikleri vaki ile sabit olmuşsa da meşru hakkına dayanan 

milletimizi sükûnet ve ciddiyeti karşısında hiçbir netice elde edemeyeceklerini 

hissetmeğe başladıklarını kabul ediyoruz. Bu takdirde 

arada hiçbir zıtlık sebebi kalmayacaktır. Biz onların her türlü vatandaşlık 

haklarını tamamıyla sağlayarak unsurlar arası bir denge ve 

ahenk ihyasını asıl amacımız sayacağız”. 18 

Anadolu ve Rumeli Müdafaa-yı Hukuk Cemiyeti Heyet-i Temsiliye 

üyeleri Mustafa Kemal Paşa, Rauf ve Bekir Sami Bey ile İstanbul 

Hükûmetinin temsilcisi Bahriye Nazırı Salih Paşa arasında 

20-22 Ekim 1919 tarihinde yapılan görüşmelerde Sivas Kongresi 

beyannamesinde yer alan maddelerin görüşülmesi sırasında yapılan 

protokollerde Osmanlı Devleti için düşünülen ve kabul edilen sınır 

Türk ve Kürtlerin oturdukları araziyi içine aldığı, Kürtlerin Osmanlı 

toplumunun ayrılmaz bir parçası olduğu, Kürtlerin sosyal ve geleneksel 

haklar yönünden gelişmelerinin destekleneceği, yabancılar 

tarafından Kürtlerin bağımsızlığı adı altında yayılmakta olan yalanların 

önüne geçmek gerektiğine karar verildi. Ayrıca Sivas Erzurum 

ve Sivas Kongresinde alınan Müslüman olmayan unsurlara siyasi ve 

sosyal dengeyi bozacak şekilde ayrıcalıklar verilemeyeceği konusu 

üzerinde önemle duruldu. Müslüman olmayanlar unsurlar hakkındaki 

bu kararın bağımsızlığın fiilen elde edilmesi için zorunlu olduğu 

vurgulandı ve bunda yapılacak en ufak bir fedakârlığın bağımsızlı- 

18 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, III, s.4;ll Ekim 1919 tarihinde Yediğim 

Gazetesi muhabiri ile yapılan mülakat.

240 


ğımızı esaslı bir şekilde zarara uğratacağı konusunda görüş birliğine 

varıldı. Ancak Müslüman olmayan unsurların asırlardan beri sahip 

oldukları bazı ayrıcalıkların, devletin bugünkü âciz ve çaresiz durumunda 

kaldırılmasının zor olduğu göz önünde tutularak, Hıristiyan 

unsurlara fazla ayrıcalıklar verilmemesine yönelik olan gaye, elde 

edilmesi gerekli bir hedef olarak kabul edildi. 19 Bununla beraber 

gerek Müslüman olmayanlar konusunda, gerek yaşama hakkımızın 

savunulması konusundaki diğer isteklerimize ait noktalar Millî 

Meclis’in oy ve kararına bağlı olacaktı. Görüldüğü üzere Amasya 

görüşmelerinde ele alınan Erzurum ve Sivas Kongresi kararları 

İstanbul’dan gönderilen heyet tarafından da kabul edildi19 . Burada 

söz konusu olan Müslüman olmayanların ayrıcalıklarının şimdilik 

kaldırılmasının imkânı olmadığı belirtilerek, bu konu da Erzurum 

ve Sivas Kongresi kararlarından geri adım atıldığı anlaşılmaktadır. 

27 Aralık 1919’de Millî Mücadele’nin hareket üssü niteliğinde 

olan Ankara’ya gelen Mustafa Kemal, ertesi gün şehir ileri gelenlerine 

yaptığı konuşmada; yirminci yüz yılın yeni dünya düzeni 

kurma düşüncesinde olan A.B.D başkam Wilson’un ilkelerini değerlendirirken 

“Efendiler! Cümlenizin malumudur ki..harbin son 

devrinde Amerika cumhurbaşkanı Wilson, on dört maddeden ibaret 

bir programla ortaya çıktı. Bu program milletlerin kendi kaderlerine 

hâkimiyetini sağlıyordu. Programın on ikinci maddesi ise özellikle 

Türkiye’ye devletimize ve milletimize aittir. Wilson bu madde ile 

Türkiye’nin, milletimizin egemenliğine tamamen sahip olması gereğini 

belirttikten sonra buna bir iki kayıtta ilave etmiştir. O kayıt şunlardır: 

Aramızda yaşayan gayrimüslim unsurların emniyetlerini ve 

serbesti-i inkişaflarını temin etmek...bir de Boğazların açık bulundurulmasıdır. 

Bütün İtilâf Devletleri Wilson’un prensiplerini kendi 

yararları için uygun gördükleri gibi bizim devletimiz de bu on ikinci 

maddeyi kabulde hiçbir sakınca görmedi ve kabul etti. Hakikaten kabul 

edilebilecek bir prensiptir. Çünkü Mister Wilson’un istediği gayrimüslim 

unsurların can ve mal güvenliği her türlü hukuk ve gelişme 

imkanları için gereken her şeye zaten öteden beri devletimiz ve mil- 

19 Atatürk’le İlgili Arşiv Belgeleri (1911-1921 Tarihleri Arasına Ait 106 

Belge), Ankara 1982, s. 67-69; Belgelerle Mustafa Kemal Atatürk (1916- 

1922), Ankara 2003, s.99-102; Hikmet Özdemir, Amasya Belgelerini Yeniden 

Okumak, Amasya 2004, s. 250-251.


letimiz tarafından uyulmuş idi. Gerçekten gayrimüslim unsurların 

Osmanlı Devleti ve Milleti kucağında sahip oldukları ayrıcalıklar üç 

yüz yılı aşkın bir süredir, fazlasıyla mevcuttur. Binaenaleyh bu kayıt 

bizim için yeni bir şey değildir20 . 

Mustafa Kemal, Amasya görüşmelerinden sonra yapılan mebus 

seçimleri ve Meclis-i Mebûsân’ın faaliyetleriyle ilgili olarak 

Ankara’ya gelen arkadaşlarıyla görüş alış verişinde bulundu. Mustafa 

Kemal, arkadaşlarına Tevfık Paşa kabinesi zamanında Müslüman 

olmayan unsurların seçimlere katılmayacaklarını ilan ettiklerini 

duyurdu21 . Ayrıca Rumların kendi aralarında İstanbul milletvekili 

adıyla kırk kişi seçtikleri ve Atina’dan gelmiş Yunan lider ve komutanlarının 

yönetimi altında olmak üzere, gizli polis ve ihtilalci 

örgütler kurarak, devlete isyan edeceklerini hatırlattı. İtilaf Devletlerinin 

ateşkesi bozarak barış anlaşmasını beklemeden vatanın önemli 

bölgelerini işgal etmek ve seçimlere katılmayacaklarını açıklayan 

Hıristiyan azınlıklara haklarımızı çiğneme fırsatı verecekleri 

uyarısını yaptı. 22 

Bu arada Mustafa Kemal yapılacak barış anlaşmasında Türkiye 

için takip edilecek siyaset ile millî ve bağımsız bir devletin esaslarını 

belirlemek için Ankara’ya gelen mebuslarla yaptığı görüşmelerden 

sonra ilk millî siyaset belgesi olarak adlandırılabileceğimiz Misak-ı 

Millî Beyannamesi taslağını kaleme aldı. Yapılan mebus seçimlerinden 

sonra İstanbul’da 12 Ocak 1920 tarihinde Meclis-i Mebusan 

ilk toplantısını yaptı. Bu meclisin özelliklerinden biri de bir Musevi 

asıllı mebus dışında, 167 mebusun Türk-Müslüman karakteri taşımaktadır. 

Ermeni ve Rumların seçimlere katılmaması dolayısıyla 

oldukça homojen bir millî meclis oluşmuştur. Nitekim bu meclis, 

20 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, II, s. 5, 28 Aralık 1919 tarihinde Ankara 

ileri gelenleriyle yaptığı bir konuşma. 

21 Nutuk, I, s.281; Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, I, s.47; “Anasır-ı gayri 

müslimeye gelince bunlar daha Tevfik Paşa kabinesi zamanında intihabata 

iştirak etmeyeceklerini ilan etmişlerdir. Bunların iştirak etmemeleri kendi 

zararlarından başka bir netice vermez. İnşallah vatan ve millet nail-i istiklal 

olunca ister istemez aynı hukuk dahilinde Osmanlı vatandaşı olarak oturmaya 

mecburdur.” 

22 Suat Akgül, “ Nutuk’ta Azınlıklar Meselesi ve Atatürk’ün Azınlıklar Hakkındaki 

Görüşleri “, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, sayı 29(Temmuz 

1994). s. 453.

242 


yapılacak barışta Türk Milleti’nin kabul edebileceği asgari koşulları 

belirleyen Misak-ı Millî metnini, 28 Ocak 1920 tarihinde resmi olmayan 

bir toplantısında 121 mebusun imzalarıyla kabul etti. Daha 

sonra Meclis-i Mebusan’m II. oturumunda görüşülen bu metin, 17 

Şubat tarihinde oy birliğiyle kabul edilerek ilan edildi. Altı maddeden 

oluşan Misak-ı Millî Beyannamesi’nin birinci ve beşinci maddeleri 

Millî Mücadelenin vatandaşlık, millîyet ve azınlık politikasının 

çerçevesini çizmektedir: 23 

1. Madde:Devlet-i Osmâniyye’nin münhasıran Arab ekseriyetiyle 

meskûn olup / 30 Teşrin-i Evvel 1918 tarihli mütârekenin hîn-i 

‘akdinde muhâsım orduların işgali altında kalan aksamın mukadderatı 

ahâlisinin serbestçe beyân edecekleri ârâya tevfikan ta’yîn edilmek 

lazım geleceğinden mezkûr hatt-ı mütâreke dâhil ve hâricinde dînen, 

irken, emelen müttehid ve yek-diğerine karşı hürmet-i mütekâbile ve 

fedâkârlık hissiyâtiyle meşhûn ve hukûk-ı ırkiyye ve içtimâ’iyy el 

eriyle şerâit-i muhitiyyelerine tamâmiyle ri’âyetkâr ‘Osmanlı-İslam 

ekseriyetiyle meskûn bulunan aksamın he’yet-i mecmû’ası hakikaten 

veya hiçbir sebeble tefrik kabul etmez bir küldür. 

5. Madde: Düvel-i İtilâfıyye ile muhâsımları ve ba’zı müşârikleri 

arasında takarrür eden esâsât-ı ‘ahdiyye dâ’iresinde ekalliyetler 

hukuku -memâlik-i mütecâviredeki Müslüman ahâlisinin de aynı 

hukûkdan istifade etmeleri ümniyyesiyle te’yîd ve te’mîn edilecekdir. 

Burada millet bağlamında Osmanlı-İslam çoğunluğu kabul edilerek 

gerçekçi bir terminoloji kullanılmıştır. Burada üzerinde durulması 

gereken toplumsal temeli belirleyen üç faktör bulunmaktadır. 

Politik/ kurumsal faktör, toprak faktörü ve dini faktör. Başka bir ifade 

ile devlet, vatan ve millet. Millet kavramı da, Mustafa Kemal’in 

birçok kez ifade ettiği gibi din, ırk ve köken yönünden birleşmiş 

olan Osmanlı Müslümanlarını ifade etmektedir. Bu tamamen politik, 

toprağa dayalı ve dini unsurları birleştiren bir millîyet anlayışıdır. 

Misak-ı Millî’deki ırk terimi, biyolojik anlamda bir ırktan çok, köken, 

temel veya unsuru vurgulamak için kullanılmış olmalıdır. 24 

23 Mustafa Budak, İdealden Gerçeğe -Misâk-ı Milli’den Lozan ‘a Dış Politika, 

İstanbul 2002, s.156-158. 

24 Erik Jan Zürcher, Savaş, Devrim ve Uluslaşma Türkiye Tarihinde Geçiş


Böylece İtilaf devletlerinin Müslümanlar arasında yeni bir etnik 

bölünme yaratmalarına mani olunmaya çalışılmıştır. Burada 

millîyeti tanımlarken kullanılan din/ Müslümanlık kriteri, eskiden 

olduğu azınlıkları tanımlamada belirleyici olmuştur. 25 Azınlıklara 

verilecek haklar başka ülkelerdeki Müslümanlara verilen haklarla 

mütekabiliyet esasına göre düzenlenecekti. Bu hukukun ve hakların 

tespit edilmesinde ana kriter, tüm ülkede yaşayan herkesin ayırımsız 

ve ayrıcalıksız aynı hakka ve hukuka sahip olması, milletlerarası 

olması, medeni ülkelerde azınlıklara tanınan hakların tatbik edilmesi 

ve çoğunluğun azınlığa feda edilmemesidir. Ayrıca Misak-ı Millî 

Beyannamesi 30 Ekim 1918’deki sınırlar içinde Müslümanlar arasında 

hiç bir etnik gurubu azınlık olarak kabul etmemiştir. 

Mustafa Kemal, asılsız Ermeni katliamı hikâyesinin İtilaf 

Devletleri’nin İstanbul’u işgal isteklerine bir bahane olarak kullanıldığını 

düşünmektedir. 26 Bu görüşün isabeti İstanbul’un 16 Mart 

1920 tarihinde işgal edilmesiyle anlaşıldı. Mustafa Kemal, aynı gün 

vilayetlere, işgalcileri sevinçle karşılayan taşkın azınlıklara karşı 

herhangi bir saldırı yapılmasını önlemek için halkı teskin eden şu 

telgrafı çekti: “Bugünlerde yurdumuzdaki Hıristiyan halkın tam bir 

huzur ve sükûn içinde yaşamaya devam etmeleri, ırkımızın yaratılıştan 

bezenmiş olduğu medeni kabiliyetine kesin bir delil olacaktır”. 

Çünkü Mustafa Kemal, bu bahane edilerek Türk milletinin haklı 

davasına gölge düşürülmemesi, İtilaf Devletlerinin bu gerekçe ile 

yeni işgaller ve önlemler almasına engel olmak istiyordu. Mustafa 

Kemal’in mecbur kalınmadıkça Müslüman olmayanlara dokunulmaması 

önerisi yalnızca akılcı değil aynı zamanda soğukkanlı ve 

insani tavrını göstermektedir. Ayrıca Millî Mücadele hareketinin Hıristiyan 

azınlıklara karşı yapıldığını söyleyen birçok çevrenin iddialarını 

boşa çıkarmıştır. Mustafa Kemal’in, İstanbul’un işgali gibi çok 

Dönemi (1908- 1928), Çev. Ergun Aydmoğlu, İstanbul 2004, s.239-240. 

25 Misak-ı Milli’nin hazırlanış süreci hakkında geniş bilgi için bkz. M.Budak, 

aynı eser, s. 135-159. 

26 Mustafa Kemal Atatürk’ün Ermeniler Hakkındaki sözleri ile ilgili bkz. İsmet 

Görgülü, Atatürk ‘ten Ermeni Sorunu- Belgelerle, İstanbul 2002; Bu konuda 

aynca bkz Cafer Ulu, Cumhuriyet Döneminde Sosyo-Kültürel Açıdan 

Türk-Ermeni İlişkileri, (İ.Ü.Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora 

Tezi), İstanbul 2005, s. 103-114.

244 


önemli bir gelişme karşısında bile halkı sükûnet ve ağır başlılığını 

korumaya daveti dikkate şayandır. 27 

Mustafa Kemal, 24 Nisan 1920’de mecliste yaptığı konuşmada 

azınlıkların Müslümanlarla eşit olması gerektiğini, dolayısıyla onlara 

ayrıcalıklar verilemeyeceğine şöyle değinmiştir: “Gayrimüslim 

unsurlar azınlıklar adı altında bütün dünyanın söz konusu ettiği ve 

bilhassa bizim memleketimizi ilgilendirdikçe pek büyük önemle 

nazar-ı dikkate alınan bir meseledir. Tabi ki bu meselede bir esas düşünmek 

lazımdır ve o zaman da lazım idi. Kongrenin ortaya koyduğu 

esas gereğince gayrimüslim unsurlara, Müslüman unsurlara verilmiş 

olan hukuku vermekten ibaret olacaktır ve bundan daha tabii 

bir esas bulamam. Bununla aynı hudut dâhilinde yaşayan insanlara, 

kanunlar karşısında eşitliği bahşetmiş oluyordu”. 28 

Her safhayı zamanı geldikçe tatbik ettiğini söyleyen Mustafa 

Kemal Paşa’nın 1 Mayıs 1920 tarihinde Büyük Millet Meclisi’nin 

açılmasından 8 gün sonra sınırları ve ülkeyi oluşturan halka yönelik 

fikirleri o dönemde kimleri azınlık olarak görmediğini ortaya koyması 

açısından önemlidir. Bunu Meclis’te oluşan tablodan faydalanarak 

şöyle ifade etmekte ve azınlık olarak Müslüman olmayanları 

algıladığı anlaşılmaktadır. Türk Milleti’nin oluşturan unsurlar hakkında 

yaptığı bu konuşmasında Mustafa Kemal’in millîyet ve vatandaşlık 

anlayışını da açıkladığını görmekteyiz. 

“Efendiler, konunun bir daha tekrarlanmaması ricasıyla bir iki 

noktayı arz etmek isterim: Burada amaçlanan yüce meclisinizi oluşturan 

kimseler yalnız Türk değildir, yalnız Çerkez değildir, yalnız 

Kürt değildir, yalnız Laz değildir. Fakat hepsinden oluşan İslam 

unsurlardır, samimi bir topluluktur. Bunun üzerine bu yüce heyetin 

temsil ettiği, hukukunu, hayatını, şeref ve şanını kurtarmak için azmettiğimiz 

emeller, yalnız bir İslam unsuruna yönelik değildir. İslam 

unsurlarından oluşan bir kütleye aittir. Bunun böyle olduğunu hepimiz 

biliriz. Hep kabul ettiğimiz esaslardan birisi ve belki birincisi 

olan sınır konusu tayin ve tespit edilirken, millî sınırımız İskenderun 

güneyinden geçer, Doğuya doğru uzanarak Musul’u Süleymaniye’yi, 

27 S.Akgül, aynı makale, s. 456. 

28 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, I, s. 30-31; 24 Nisan 1920 tarihinde Mustafa 

Kemal’in mecliste Yaptığı konuşma


Kerkük’ü içine alır. İşte millî sınırımız budur dedik. Hâlbuki Kerkük 

kuzeyinde Türk olduğu gibi Kürt de vardır. Biz onları ayırmadık. 

Bundan dolayı koruması ve savunmasıyla meşgul olduğunuz millet 

doğal olarak bir unsurdan ibaret değildir. Çeşitli İslam unsurlarından 

oluşmaktadır. Bu topluluğu oluşturan her bir İslam unsuru, bizim 

kardeşimiz ve menfaatleri tamamen ortak olan vatandaşımızdır ve 

yine kabul ettiğimiz esasların ilk satırlarından bu çeşitli İslam unsurlar 

ki: Vatandaştırlar birbirlerine karşılıklı saygılı ile uyum içindedirler 

ve birbirlerinin her türlü hukukuna, ırki, sosyal, coğrafi hukukuna 

daima uyumlu olduğunu tekrar ve teyid ettik ve cümlemiz 

bugün samimiyetle kabul ettik. Bu sebeple menfaatlerimiz ortaktır. 

Elde etmeye karar verdiğimiz birlik, yalnız Türk, yalnız Çerkez değil 

hepsinden oluşan bir İslam unsurudur. Bunun böyle anlaşılmasını 

ve yanlış anlaşılmalara meydan verilmemesini rica ediyorum.” 29 

Yine İstanbul Hükûmetinin Barış Hazırlık Komitesi üyesi Çürüksulu 

Mahmut Paşa’nın Tasvir-i Efkâr gazetesinde Ermenilerle 

ilgili demecini okuyan Mustafa Kemal Paşa, “Ermenilerin aşırı 

isteklerine hak vermemekle birlikte sınırlarda bazı düzeltmelerin 

29 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, I, s.74-75;l Mayıs 1920 Tarihinde Türk 

Milletini Teşkil Eden Müslüman Öğeler hakkında konuşması. Benzeri bir konuşması 

için bkz. Aynı eser, I, s.30; Mustafa Kemal’in Türkiye’nin sınırları ve 

vatandaşları hakkında yaptığı diğer bir konuşma da; “Mütareke akdolunduğu 

gün ordularımız fiilen bu hatta hâkim bulunuyordu. Bu hudut İskenderun körfezi 

cenubundan Antakya’dan, Halep ile Katma istasyonu arasında Carablus 

köprüsü cenubunda Fırat nehrine mülâki olur. Oradan Deyrizor’a iner; badehu 

şarka temdit edilerek Musul, Kerkük, Süleymaniye’yi ihtiva eder. Bu hudut 

ordumuz tarafından silâhla müdafaa olunduğu gibi aynı zamanda Türk ve 

Kürt anasıriyle meskûn aksamı vatanımızı tahdit eder. Bunun cenup aksamında 

Arapça mütekellim dindaşlarımız vardır. Bu hudut dahilinde kalan aksamı 

memalikimiz camia-i Osmaniyeden lâfenyek bir kül olarak kabul edilmiştir. 

Beyannamenin dördüncü maddesine bakalım! Bu madde ile biz, bizimle beraber 

yaşayan anasır-ı gayrimüslimeyi aynı hukuk ve aynı salâhiyette kabul ediyoruz. 

Hepimiz bu devletin Müslüman ve anasırı gayrimüslime dahil olarak 

aynı suretle tebaasıyız. Ve bu itibarla cümlemizin hukuku birdir. İçimizde yaşayan 

gayrimüslim vatandaşlarımıza bizim hâkimiyeti siyasiye ve muvazene-i 

içümaiyemizi ihlâl edecek fazla birtakım imtiyazat veremeyiz.” Bkz. II, s.l2; 

Atatürk, Ağustos 1921’de Associated Press’in Ankara’da bulunan muhabirine 

verdiği demeçte; “ Türkiye Türklerindir, işte milliyet perverlerin umdesi 

budur.Biz hukukumuzun müdafaası için mücadeleye karar verdik” demiştir. 

(Aynı eser, III, s. 38).

246 


yapılmasına razı oluruz, ifadesi dikkatimi çekti. Doğu Anadolu’da 

Ermenistan lehine toprak tavizlerinde bulunulacağına söz verme anlamı 

taşıyan bu cümlenin Barış komisyonu üyesi olan bir devlet adamı 

tarafından söylenmiş olması, gerçekten üzerinde düşünülmeye ve 

hayretle karşılanmaya değerdi. Doğu Anadolu halkı haklı olarak pek 

kırgın ve üzgündür. Milletin Ermenistan’a vereceği bir karış toprağı 

yoktur” diyecektir. 30 

Mustafa Kemal Paşa, Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’nun hazırlanmasından 

önce İzmit’te gazetecilerle yaptığı görüşmelerde, yeni 

hükûmetin dini olacak mı? şeklindeki bir soruyu haklı görmesine 

rağmen zamansız bularak cevap vermemişti. Bunun gerekçesini 

Nutuk’ta şöyle açıklamıştır: 31 Vatandaşları arasında çeşitli dinlere 

mensup unsurlar bulunan ve her din mensubu hakkında adaletli ve 

tarafsız işlem yapmaya ve mahkemelerinde vatandaşlarına ve yabancılara 

adaletle davranma sorumluluğunda olan bir devlet, düşünce ve 

vicdan özgürlüğüne saygı göstermeye mecburdur. Devletin bu doğal 

niteliği konusunda şüphe uyandıracak kayıtların olması doğru değildir. 

Bu sözleriyle Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusu Atatürk, devletin 

her din, mezhep ve ideolojiye eşit ve tarafsız durması gerektiğini 

söyleyerek çağdaş bir laiklik anlayışının benimsenmesi gerektiğini 

vurgulamaktadır. 

TBMM Reisi Mustafa Kemal, Philadelphia Ledger muhabiri 

Clarence K. Streit ile yaptığı mülâkatda32 ; Türkiye’nin gayrimüslimler 

hakkında nasıl bir politika takip edeceği sorusuna, “ Biz Müslüman 

ve gayrimüslim Türk vatandaşları arasında hiçbir ayırım yapmıyoruz. 

Böylece Rumların ve Ermenilerin düşmanla birlikte vatana 

hıyanette bulunmadıkları müddetçe endişe edecekleri bir husus yoktur.” 

cevabını vermiştir. Mustafa Kemal’in azınlıklar konusundaki 

ölçüsünün de ayrıcalıklı olmayan, eşitçi ve karşılıklı saygı ilkesine 

dayandığı, azınlıklar için bunun temel şartının ise, hıyanet etmemek 

olduğu açıkça anlaşılmaktadır. 

Mustafa Kemal Paşa, Sakarya savaşında sonra Müslüman olmayanlar 

hakkında şunları söylemiştir: 

30 Nutuk, I, s.307. 

31 Nutuk II, s. 715-716. 

32 Atatürk’ün Milli Dış Politikası, I, Ankara 1981, s.272.


“Hükûmetimizin ve milletimizin Hıristiyan unsurlara karşı adaletli 

bir şekilde davranışı geleneklerimiz ve dinimizin gereğidir. Ve 

gerçekten Hıristiyanlara adil davranıldığma en büyük delil memleketimizin 

her noktasında, en ufak köyünde bile Hıristiyan unsurların 

Müslümanlardan ziyade huzur ve refaha ve servete sahip olmalarıdır. 

Eğer bunlar hakkında zulüm ile gasp ile adaletsizce muamele edilmiş 

bulunsaydı, doğal olarak bugünkü hal ve vaziyette bulunmamaları 

lazımdı. Bundan dolayı, bunun için başka bir delil ve sebep göstermeye 

gerek görmüyorum Fakat bu Hıristiyan unsurlar dışarının 

teşvikleriyle veyahut ekmek yediği toprağa nankörlük ederek millî 

varlığımıza zarar vermek, bozmak girişimlerinde bulunacakların fenalıklarına 

set çekmek pek tabii gereklidir. Bundan dolayı Türkiye 

Büyük Millet Meclisi Hükûmetini hatalı bulmak hiç kimsenin hakkı 

değildir. Bugün en büyük, en sağlam ve medeni milletlerin bu gibi 

konularda bize göre pek şiddetli ve zorlayıcı işlemlere girişmekte 

olduğu herkesçe bilinir. Fakat bütün dünya bilmelidir ki: sakin ve 

sadık tebaa daima himaye edilmiştir. Ve daima himaye edilecektir. 

Hıristiyan unsurların İslam vatandaşlarından bir farkı yoktur. Aynı 

hukuka sahiptir. Ve sahip kalacaktır, düşmanlarımızın diğer iddiaları 

da bu arz ettiklerim gibi asılsız ve esassızdır. Yunanlılar, gasp 

etmek suretiyle işgal ettikleri yerler de çoğunluğun Rumlarda olduğu 

iddia ederler. Halbuki; hakikat tamamen aksidir. Bütün tarafsız 

istatistikler bunu böyle göstermektedir ve milletlerarası komisyon 

raporlarının neticesi bunu doğrulamaktadır” 33 . Burada Mustafa Kemal 

Paşa, Müslüman olamayanların her yerde huzur ve refah içinde 

yaşadıklarına işaret ederek, bunlara karşı hiçbir düşmanlık olmadığına 

en büyük delilin bu olduğunu söylemektedir. Millî varlığa zarar 

verecek olanların bu girişimlerini önlemenin de doğal olduğunu 

bundan dolayı TBMM’yi suçlamaya kimsenin hakkı olamayacağını, 

bu gün en uygar milletlerin bile bu zararlı faaliyetler karşısında 

Türklerden daha şiddetli ve zorlayıcı önlemler aldıklarını hatırlatır. 

Zararlı faaliyetleri görülmeyen azınlıkların ise geçmişte olduğu gibi 

korunmaya devam edileceğini, Hıristiyan vatandaşların Müslüman 

vatandaşlardan bir farkının olmadığını dillendirerek, onlarında aynı 

33 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, I, s. 198-199; 19 Eylül 1921 tarihinde 

Sakarya Meydan Muharebesi hakkındaki konuşması.

248 


hukuka sahip olacaklarını tekrar vurgular. 

1 Mart 1922 Tarihinde Mustafa Kemal Paşa, Türkiye halkı ve 

azınlıkların durumu konusunda şunları söyleyecektir34 : “Türkiye 

halkı irken veya dinen ve kültürel olarak bir ve birbirlerine karşı saygılı 

ve fedakârlık hisleriyle dolu ve mukadderat ve menfaatleri ortak 

olan bir sosyal heyettir. Bu toplulukta hukuk-ı ırkıyeye, hukuk-ı 

ictimaiyeye ve şerait-i muhitiyeye riayet, siyaset-i dahilimizin esas 

noktalarındandır. Dahili teşkilat-ı idaremizde bu esas noktanın, halk 

idaresinin bütün mana-yı şâmiliyle layık olduğu derece-i inkişafa 

îsal edilmesi siyasetimiz icabatındandır. Ancak harici düşmanlara 

karşı daima ve daima müttehit ve mütesanit bulunmak mecburiyeti 

de muhakkaktır. Türkiye halkına dahil olup ekalliyet halinde bulunan 

anasır-ı Hıristiyaniyenin hukuku dahi dünyanın en medeni milletleri 

meyanında yaşayan ekalliyetlere verilmesi Düvel-i İtilafıye 

ile muhasımları ve bazı müşarikleri arasında takarrür eden esasat-ı 

ahdiye dairesinde memaliki mütecaviredeki Müslüman ahalinin de 

aynı hukuktan istifade eylemesi ümniyesiyle müeyyet ve müemmendir. 

Ekalliyetlerle beraber, bil umum halkın refah ve saadetinin 

ve kavanînin bahşettiği her türlü hakların masuniyetinin temini ve 

memlekette hâkimiyet-i kanuniyenin teyidi dahili idare ve siyasette 

değişmez bir düsturumuzdur.” 

Mustafa Kemal Paşa, Osmanlı İmparatorluğunda yalnızca gayrimüslim 

azınlıkların ellerine terk edilmiş olan ancak ülkenin kalkınması 

için en temel unsurlardan biri olan üretim meselesine de 

değinmiştir. O bu konuda ulus olarak sanatta gelişmemiz gerektiği, 

yalnızca askerî tedbirlerle bir ulusun kalkınamayacağını, asıl üretim 

yapmak suretiyle müreffeh ve kalkınmış bir ülke olunabileceğini 16 

Mart 1923 tarihinde Adana esnaflarına yaptığı konuşmada ifade etmiştir35 

: 

“Bir millet sanata ehemmiyet vermedikçe büyük bir felakete 

mahkumdur. Birçok unsurlar o felaketin derecesini fark etmez. Fark 

ettiği gün de ne kadar müthiş bir faaliyetle çalışmak lazım geldiğini 

tahmin eyleyemez. Artık tarihe karışan Osmanlı hükûmeti, maatte- 

34 a.g.e., I, s. 236-237. 

35 a.g.e., II. s. 130.


essüf asırlarca yanlış bir zihniyet sahibi oldu. Çünkü onlar sanatı 

ve sanatkarları kendi milletlerinden yetişmiş görmekten zevk almazlardı. 

Hatta en şevketli Osmanlı padişahlarından biri, zannedersem 

Kanuni Sultan Süleyman, askerlerinden bir Türk Müslüman’ın saraçlık 

sanatına sahip olduğunu görünce, fevkalâde meyus müteessir 

olmuştur. Onların nazarında sanatkarların gayrimüslimden olması 

tercih edilirdi. Onlar sanattaki hayat membalarını başka milletlerin 

ellerinde bulundurmanın zararlarını göremiyorlardı. Asil milletimiz 

sanattan mahrumdu. Sanatkarlar azdı. Mevcut olanlar da icap eden 

derecede sanatta mahir değildi. Arkadaşımız beyanatında demişlerdir 

ki, Adana’mızı istila eden diğer unsurlar, şunlar, bunlar, Ermeniler 

sanat ocaklarımızı işgal etmişler ve bu memleketin sahibi gibi 

bir vaziyet almışlardır. Şüphesiz haksızlık ve küstahlığın bundan 

fazlası olamaz. Ermenilerin bu feyizli ülkede hiçbir hakkı yoktur. 

Memleketiniz sizindir, Türklerindir. Bu memleket tarihte Türktü, o 

halde Türk’tür ve ebediyen Türk olarak yaşayacaktır. Gerçi bu güzel 

memleket kadim asırlardan beri çok kere ecnebi istilâlarına maruz 

kalmıştı. An asıl Türk ve Turanî olan bu ülkeleri İranîler zaptetmişlerdi. 

Sonra bu İranîleri mağlûp eden İskender’in eline düşmüştü. 

Onun ölümüyle ülke taksim edildiği vakit Adana kıtası da Silifkelilerde 

kalmıştı. Bir aralık buraya Mısırlılar yerleşmiş, sonra Romalılar 

istilâ etmiş, sonra Şarkî Roma yani Bizanslılar eline geçmiş, daha 

sonra Araplar gelip Bizanslıları koğmuşlar; en nihayet Asya’nın göbeğinden 

tamamen kaynayan Türkler soyundan ırkdaşlar buraya gelerek 

memleketi, hayatı sabıka ve asliyesine iade ettiler. Memleket 

en nihayet yine sahibi aslilerinin elinde takarrür etti. Ermeniler ve 

sairenin burada hiçbir hakkı yoktur. Bu bereketli yerler koyu ve öz 

Türk memleketidir. 

Cumhuriyet ilan edildikten ve laiklik esası devletin prensipleri 

olarak kabul edildikten sonra Müslüman olmayanların Türk sosyal 

yaşamıyla tamamıyla bütünleştirilmesini isteyen Mustafa Kemal 

“Bugün içimizde bulunan Hıristiyan, Musevi vatandaşlar mukadderat 

ve talihlerini Türk milletine vicdani arzularıyla bağladıktan 

sonra kendilerine yan gözle, yabancı nazarıyla bakılmak, medeni 

Türk milletinin asil ahlâkından beklenebilir mi?” diyecektir. 36 Bütün 

söylev ve demeçlerinde Mustafa Kemal’in azınlıklar hakkındaki 

36 Utkan Kocatürk, Atatürk’ ün Fikir ve Düşünceleri, Ankara 1983, s. 174.

250 


görüşleri gerçekçi, tutarlı, Türk Tarihi tecrübesine uygun, dengeli, 

imtiyazlara mesafeli, ötekini yani farklılıkları reddetmeyen, özellikle 

azınlıkların içinde bulunduğu devlet ve milletle kucaklaşmasını 

ve birleşmesini arzulayan insancıl bir anlayışa sahiptir. Bu anlayış 

evrensel olduğu kadar dışarıda kalan soydaşlarını, dindaşlarını unutmayan 

bunlar için karşılılık esasına uygun olarak diğer devletlerden 

aynı özveriyi bekleyen ve sonuç olarak dünyadaki bütün azınlıkların 

İnsan haklarından yararlanmasını arzu eden bir yaklaşımdır. 

Lozan Anlaşması’nda Azınlıklar 

TBMM hükûmeti Lozan’a giden heyete verdiği on dört maddelik 

talimatta; 1., 8., 9., 12. maddelerde dolaylı veya dolaysız olarak 

azınlık politikasını dile getirmektedir. Bunlar şöyle sıralanabilir: Ermeni 

yurdu ve kapitülasyonlar söz konusu edilemez. Edilirse görüşmeler 

kesilir. Ekalliyetler/azınlıklar için esas mübadeledir. Yabancı 

kuruluşlar Türk kanunlarına tabidir. 37 Bu talimatlar uygun olarak 

Lozan görüşmelerinde azınlıklar için TBMM’nin siyaseti iki noktada 

toplanabilir. 38 1-Azınlık haklarının karşılıklılığı, 2-Azınlıkların 

himayesinin Türkiye’nin varlık ve bütünlüğüne müdahale için bir 

bahane olarak kullanılmaması. 

Mustafa Kemal Paşa, Lozan görüşmeleri devam ederken 25 

Aralık 1922 tarihinde Le Journal Muhabiri Paul Herriot’ya verdiği 

demeçte Türkiye’nin azınlık ve Patrikhane politikası konusunda 

şunları söylemiştir: “Ekalliyetlere gelince, bu bapta mübadele meselesini 

derpiş etmiştik. Diğer devletlerin murahhasları da bu zeminde 

bizim fikrimizi takip ve tasvip eylemiştiler. Lâkin bir fesat ve hıyanet 

ocağı bulunan, memlekette tohum-ı nifak ve şikak saçan, Hıristiyan 

hemşerilerimizin huzur ve refahı için de mucib-i şeamet ve felaket 

olan Rum Patrikhanesini artık topraklarımız üzerinde bırakamayız. 

Bu tehlikeli teşkilatı memleketimizde muhafazaya bir mecbur etmek 

için ne gibi vesile ve sebepler irae olabilir?” Türkiye’nin Rum Patrikhanesi 

için arazisi üzerinde bir melce göstermeye ne mecburiyeti 

37 Atatürk’ün Milli Dış Politikası (Milli Mücadele Dönemine Ait l00 Belge, 

1919-1923), I, Ankaral981, s.497. 

38 Gülnihal Bozkurt, Azınlık İmtiyazları ~ Kapitülasyonlardan Tek Hukuk 

Sistemine Geçiş, Ankara l998, s. 45.


var? Bu fesat ocağının hakiki yeri Yunanistan’da değil midir? 39 

İngiliz Dışişleri Bakanı Curzon, Lozan’da 12 Aralık 1922 tarihinde 

ülke ve askerî sorunlar komisyonunda azınlık sorununu gündeme 

getirdi. Curzon, müttefiklerin savaşa Ortadoğu’daki azınlıkları 

korunmak ve kurtarmak için girdiklerini iddia ederek, bu konudaki 

taahhütlerini yerine getireceklerini söyledi. Curzon’a karşılık İsmet 

Paşa, Osmanlı İmparatorluğu’nun hiç bir ülkede olmadığı kadar 

azınlık haklarına saygı gösterdiğini ancak XIX. Yüzyıldan itibaren 

Müslüman olmayanların dışardan imparatorluğu yıkmak için kullanıldığını 

anlatmıştır. 

Ayrıca İsmet Paşa, yeni devlette Osmanlıdan farklı olarak, bağımsız 

bir devlet kurabilecek herhangi bir azınlığın bulunmadığını 

kaydetmiştir. Türk-Rum mübadelesi ile bu durum daha da belirginleşecekti. 

Yeni Türk Devleti, Müslüman olsun olmasın yurttaşların 

üzerinde ulusal veya uluslararası herhangi bir gücün müdahalesine 

yol açacak hiçbir düzenlemeyi kabul etmeyecekti. Azınlık haklarında 

ise, son zamanlarda Avrupa’da yapılmış olan antlaşmalarla belirlenen 

esaslar üzerinde ve ancak komşu ülkelerdeki Müslümanların 

da aynı haklardan yararlanmaları koşuluyla kabul edileceğini vurguladı. 

Bu ön görüşmelerden sonra azınlıklar konusu İtalyan Başdelegesi 

Montagna’nın başkanlığındaki alt komisyona havale edildi. 

Türk temsilcilerinin de katıldığı bu komisyon iki-üç hafta içinde on 

altı oturum yaparak on maddeden oluşan “Azınlıkların Korunmasına 

İlişkin Tasarı’yı Curzon’a sundu. Lozan Konferansı’nda azınlıklar 

sorunu, birinci komisyonun beş ve azınlıklar alt komisyonunun on 

altı toplantısında yoğun ve sert tartışmalara sebep olmuştur. Lozan 

Antlaşması’nın 37-45. maddeleri arasında Türkiye’nin yeni azınlıklar 

rejimi düzenlenmiştir. 40 Bu azınlıklar rejiminin büyük güçlerin 

varmak istedikleri hedefler ile Osmanlı millet sistemi karşılaştırıldığında 

getirmiş olduğu yeni esaslar çerçevesinde aşağıdaki noktalar 

üzerinde durulmalıdır. 41 

Lozan’ da tartışılan en önemli konulardan biri de; Himayeleri 

39 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, III, s.79. 

40 Lozan Barış Konferansı Tutanaklar- Belgeler, VIII, Çev. Seha L. Meray, 

İstanbul 2001, s. 10-13. 

41 M. K. Öke, a.g.e., s.324-332.

252 


teklif edilen azınlıkların kimler olacağı idi. Bu konuda azınlıklar alt 

komisyonunda Türk delegesi Rıza Nur Bey, büyük güçlerin din, dil 

ve ırk bağlamında yeni azınlık önerisini kabul etmeyecektir. Türk 

tarafı yalnızca gayrimüslimleri azınlık olarak kabul etmiştir. 42 Bunun 

üzerine komisyon Türk tarafının görüşünü kabul ederek koruma 

tedbirlerini Müslüman olmayan azınlıklarla sınırlamak zorunda 

kalmıştır. Yine de antlaşmaya Türk Hükûmeti, Türkiye ‘de oturan 

herkesin, doğum, bir ulusal topluluktan olma, dil, soy ya da din ayrımı 

yapmaksızın, hayatlarım ve özgürlüklerini korumayı tam ve eksiksiz 

olarak sağlamayı yükümlenir, şeklinde bir hüküm konulmuştur. 

43 Burada Türk tarafı Müslüman unsurlar arasında yeni azınlıklar 

oluşturulmasına engel olarak, Müslüman unsurlar arasında Misak-ı 

Millî sınırları çerçevesinde oluşturulmaya çalışılan milletin etnik bir 

temele dayandırılmayacağım da ifade etmiş oluyorlardı. Bu din ve 

kültür ortak paydalı anlayış millet ve ülkenin üniter yapısını/ bölünmez 

bütünlüğünü sağlamaya yönelikti. 

Lozan’da Azınlıklar için kazanılan statü, himayeleri kararlaştırılan 

azınlıkların Osmanlı dönemindekinin aksine, münferit fertler 

olmadığıdır. Böylece Müslüman olmayan Türk vatandaşları millî cemaatler 

olarak sayılmış ve bütün halinde telakki edilmişlerdir. Buna 

göre Türkiye’deki yaşamları uluslararası bir anlaşmayla garanti altına 

alınmıştı. Bu aslında millet özelliğini kazanmamış cemaatlerin 

uluslaşma sürecine bir katkı yapabilirdi. Büyük güçler böylece yeni 

bir himaye sistemi oluştururken, kendilerine gelecekte müdahale imkanı 

verecek bir açık kapı bırakmayı da unutmamışlardır. Türk delegelerinin 

bu konu üzerinde fazla durmaması, herhalde Türkiye’de 

millî bir azınlığın kalmadığına inanıyor olmalarıdır. Burada azınlıkların 

ayrıcalıklarının da tamamen kaldırılmamış olduğunu belirtmek 

yerinde olacaktır. Ayrıca Osmanlı Devleti’nin anayasa ve kanun nazarında 

eşit olarak kabul ettiği gayrimüslimler, azınlık hukuku içine 

alınarak bir anlamda ayrıcalıklı bir statü kazanıyorlardı. 

42 Dr. Rıza Nur, Lozan Hatıraları, İstanbul 1999, s. 83; Baskın Oran’da 

Lozan’da azınlıkları tanımlamada dil, soy ve din ölçütünün değil gayrimüslim 

ölçütünün kabul edildiğini söylemektedir. Türkiye’de Azınlıklar: Kavramlar, 

Teori, Lozan, İç Mevzuat, İçtihat, Uygulama, İstanbul 2004, s.62. 

43 Lozan Barış Tutanakları, VIII, s. 11.


Lozan’da kabul edilen azınlıklar rejimi Müslümanlarla, Müslüman 

olmayanlara eşit haklar veriyor, azınlığın statüsünü çoğunluktan 

ayırt etmiyordu. Büyük Güçler ise azınlıklara hem eşitlik tanınmasını, 

hem de onlar için özel düzenlemeler adı altında ayrıcalıklar 

verilmesini istiyorlardı. Çok uluslu Osmanlı İmparaluğu’nda azınlıklar 

için özel bir düzenleme yapılması devletin dünya görüşünün 

gereğiydi. Halbuki millî ve laik bir devletten aynı farklılaşmayı beklemek 

Türk tarafına pek doğru gelmiyordu. Lozan rejimi, Müslüman 

olmayan azınlıklara (Rum, Ermeni, Yahudi) hem eşitlik ve ulus devletin 

inşasına bir Türk yurttaşı olarak katılma, hem de kendi kültürel 

kimliklerini koruma imkânı vermiştir. 44 Türkiye Cumhuriyeti’nde 

Müslüman olmayanlar, eğitim, ibadet, sosyal ve kültürel faaliyetlerini 

kendi dillerinde yapabilmekte, gelenek ve göreneklerini yaşama 

konusunda bazı kolaylıklar elde etmişlerdir. 

Lozan, azınlık hakların korunma ve gözetilmesini uluslararası 

sisteme yani Milletler Cemiyeti’ne bağlamaktadır. Osmanlı 

Devleti’nde azınlıkların himayesi kaynağını kapitülasyonlar ve ikili 

antlaşmalardan alıyordu. Lozan’da, 1878 Berlin Antlaşması’nda 

olduğu gibi Türkiye’deki azınlıkların koruyuculukları dünya siyasetine 

hâkim güçlerin garantörlüğüne bırakmaktadır. Mesela 1878 

Berlin Antlaşması’nın azınlık haklarına ilişkin uygulamaları, büyük 

güçlerin uyum içinde olmalarına bağlı olduğu için pratikte sıkıntılara 

yol açmış ve garantörlerin hep birlikte Osmanlı Devleti’ne yaptırım 

uygulamaları mümkün olmamıştır. Oysa Lozan Antlaşması’nın 

44. maddesi, azınlıkların korunmasına ilişkin hükümlerin uluslararası 

yükümlülük olduğu esasını getiriyordu. Bu hükümler Milletler 

Cemiyeti’nin güvencesi altında olacaktı. Bu da Milletler Cemiyeti’ne 

Türkiye’ye azınlıklar konusunda müdahale imkânı verebilirdi. Milletler 

Cemiyeti’nin bu konuda her hangi bir organı olmadığı için 

bunu üye herhangi bir büyük güç yapabilecekti. 

Türk tarafı çok istediği halde Lozan’da müzakereler devam 

ederken, başta Mustafa Kemal Paşa olmak üzere Türk idarecilerinin 

44 Rıfat N. Bali, “Azınlıklar Açısından Türk ve Türkiyelilik Tartışmaları”. türk 

Yurdu Dergisi, sayı 208 (Aralık 2004), s.38-39; kendiside gayrimüslim Türk 

yurttaşı olan yazar Türkiyeli/Türkiyelilik tartışmalarının hiç kimseye bir yararı 

olmayacağı kanaatindedir.

254 


kesin kararı, hem azınlık konusunu yurt içinde ve yurtdışında uluslararası 

bir statüye kavuşturmak, hem de azınlıklara ait patrikhaneler, 

hahamhane, kilise, havra ve yabancı okulları, hilafet kurumunda 

yapıldığı gibi kapatmaktı. Fakat bunların yalnız ayrıcalıkları sınırlandırılabildi, 

kapatılmaları gerçekleştirilemedi. Özellikle zararlı faaliyetleri 

belgelenen Fener Rum Ortodoks Patrikhanesinin Türkiye 

dışına çıkarılmasını sağlanamamıştır. Yunanistan, İngiltere ve ABD 

temsilci heyetlerinin ısrarlı talepleri üzerine sadece dini yetkilerini 

kullanmak kaydıyla İstanbul’da kalmasına izin verilmiştir. Lozan 

Antlaşması’nda Patrikhane açık bir şekilde belirtilmediği gibi, kendisini 

doğrudan doğruya ilgilendiren bir maddede mevcut değildir. 

Müzakereler sırasında Patrikhane adı, eski ayrıcalıklarının son bulduğu 

ve tamamen yeni Türk Devletine bağlı, dini bir kurum olduğu 

konusunda doğrudan ve antlaşma metninin I. Kısmının, 3.Bölümünde 

Ekalliyetlerin Himayesi başlığı altında yer alan maddelerde ise 

dolaylı olarak geçmiştir. Türk Devleti’nin bir kurumu statüsündeki 

Patrikhanenin, Türkiye’de bulunan diğer Müslüman olmayanlara ait 

hahamhane, Patrikhaneler, kilise veya sinagoglardan bir farkı yoktur. 

Patrikler veya diğer din adamları Türk kanunlarına bağlı olup, bütün 

Türk vatandaşları ile aynı hak ve sorumluluğa sahiptir. 45 Lozan’da 

Hahamhane ve Patrikhanelerin faaliyetleri din işleriyle sınırlı tutulmuş, 

dünyevî işlerle, siyasetle uğraşmaları, ideolojik çalışmalarda 

bulunmaları yasaklanmıştır.Yine yapılan inkılaplarla, azınlıkların 

aile hukukunu kendi geleneklerine göre düzenlemeleri konusunda 

farklılar ortaya çıkınca 15 Eylül 1925’te Yahudiler, 17 Ekim 1925’te 

Ermeniler ve 27 Kasım 1925’te de Rumlar bu farklılığın kaldırılması 

için başvurmuşlar ve ülkede ayrı muameleye tabi olmak istemediklerini 

beyan etmişlerdir. 46 

Lozan’la birlikte yeni bir statüye sahip olan azınlıkların Atatürk 

dönemindeki demografik yapıları hakkında bilgi vermek yerinde 

olacaktır. Yahudiler nüfusu 1927’de Türkiye genelinde 81.872 

(İstanbul’da 46.781) iken 1935’de 78.730’a kadar düşmüştür. 47 Yine 

45 Bu konuda geniş bilgi için bkz. Bülent Atalay, Fener Rum Ortodoks 

Patrikhanesi’nin Siyasi Faaliyetleri (1908-1923), İstanbul 2001, s.197-231. 

46 Azmi Süslü, “Atatürk ve Azınlıklar”, Uluslararası İkinci Atatürk Sempozyumu 

(9 -11 Eylül 1991), II, Ankara 1996, s. 1021. 

47 Çetin Yetkin, Türkiye’nin Devlet Yaşamında Yahudiler, İstanbul 1992, s.


resmi istatistiklere göre İstanbul’da 1924 yılında 280.000 Rum var 

iken, 1927’de Türkiye Cumhuriyeti uyruklu 90.000 Rum ve Yunan 

uyruklu 26.000 Rum, 1934’de ise 73.000 Türkiye Cumhuriyeti uyruklu 

Rum 30.000’de Yunan uyruklu Rum bulunmaktaydı. 48 Bütün 

bu azalmaların sebebi olarak Türk Rum nüfus mübadelesi ve azınlıklara 

karşı yürütülen politikaları sayabiliriz. Türkiye’de Ermenice konuşan 

nüfus ise 1927 sayımında 67.745, 1935 sayımında 67.381 olarak 

tespit edilmiştir. Bir Ermeni kaynağı ise 1927 yılı için 52.576’sı 

İstanbul’da olmak üzere bütün Türkiye’de 80.286 Ermeni’nin yaşadığını 

kaydetmektedir. 49 

Azınlıklardan TBMM’ye giren ilk kişi 1923’te II. Dönem 

Van milletvekili Münip Boya (Ermeni asıllı)dır. Yine bu dönemde 

Ermeniler’den 5-6-7. Dönem Afyonkarahisar milletvekili Berç Keresteciyan 

Türker (1934-1942 Bağımsız milletvekili Afyonkarahisar)olmuştur. 

İlk Rum milletvekili ise, 1930’da V. Dönem Ankara 

milletvekili Nikolas Taspas olmuştur. Daha sonra Mihail Kayaoğlu 

(Ankara Vll.dönem), İstamat Zihni Özdamar (Eskişehir 1935-1946), 

Vasil Konos (İstanbul VIII. Dönem), Nikola Fakacelli (İstanbul VIII. 

dönem ara seçim) TBMM’ye girmişlerdir. 1935’de ilk kez TBMM 

seçimlerinde Yahudi adaylar da katıldı. CHP listesinden ilk Yahudi 

milletvekili Abravaya Marmaralı (Niğde 1935-1943)dır. Azınlık 

milletvekilleri yaptıkları propaganda ve meclis çalışmalarında hiçbir 

zaman etnik kimliklerini öne çıkarmadan sadece Türkiye Cumhuriyeti 

vatandaşı kimliği ile hareket etmişlerdir. 

Mustafa Kemal Paşa bu konudaki düşüncelerini Lozan Barış 

Antlaşmasından sonra da sürdürmüştür. Hatta bu zorakî kabullenişi, 

Cumhuriyet’in ilan edildiği gün, Fransız muharriri Maurice Pernot’a 

verdiği demeçte Fransız mekteplerini örnek göstererek şöyle beyan 

ettirmiştir. Yabancı okulların Türk milletinin gelişiminde büyük katkıda 

bulunduklarını, ancak bazen vazife hudutlarını aştıklarını, gayri 

fenni propaganda gayeleri takip ettiklerini ve bunun için halkımızın 

Türk olmayan unsurlarını hedeflediklerini ifade ederek; “Fransız 

56-57. 

48 Fatih Akın, Türkiye’ de Azınlık Politikaları (6-7 Eylül Olayları), İstanbul 

2006, s.96. 

49 Cafer Ulu, aynı tez, s.340-342.

256 


mekteplerinin çoğu rahipler ve hemşireler tarafından idare edilmektedir. 

Şu halde, mesleki bir niteliği vardır. Binaenaleyh, dini bir propagandada 

bulunduklarından endişe edebiliriz Mamafih, istiyoruz ki 

mektepleriniz kalsın. Fakat, Türkiye’de bizim mekteplerimizin bile 

sahip olamadıkları ayrıcalığa ecnebi mekteplerinin sahip olmasının 

kabulü mümkün değildir. Kurumlarınız, aynı sınıfta Türk kurumları 

için konulan kanun ve nizamlara uydukları sürece kalabilir. Zaten 

bu konu Ankara temsilcileri ile Fransız temsilcileri arasında görüşülmüş 

ve esaslı prensipler üzerinde uzlaşma olmuştur” demiştir. 50 

Bu sözlerinden Mustafa Kemal Paşa’nın yabancı okullara tamamen 

karşı olduğu fikri çıkarılmamalıdır. O, ülkenin tam bağımsızlığını 

zedeleyecek, siyasi emeller peşinde koşarak Türkiye Cumhuriyeti 

Devleti’ni yıkmaya yönelik faaliyetler içinde bulunacak kurumlara 

karşıdır. Yoksa Türk milletine ilim ve irfan yuvası olarak faydası olacak, 

ülkenin ileri gitmesini sağlayacak dost kurum ve kuruluşlara 

ne ticari ne de eğitim alanında karşıdır. Nitekim Fransız gazetecinin 

Fransız okullarına bu yönde bir suçlamanın olmadığını hatırlatması 

üzerine; yabancı okulların Türk kanun ve nizamlarına aykırı olmamak 

şartıyla ülkemizde kalabileceklerini açıkça ortaya koymuştur. 

Mustafa Kemal Paşa’nın azınlıklara karşı diğer siyasal olaylarda ortaya 

koyduğu gibi son derece gerçekçi bir şekilde yaklaştığı, tam 

bağımsızlık ilkelerinden taviz vermeden davrandığı, ortaya çıkan 

durumlarda mütekabiliyet esasını ve medeni ülkelerde tatbik edilen 

hukuku esas aldığı söylenmelidir. 

Yine Hilafetin kaldırılmasından sonra Atatürk, azınlıklar ve yabancı 

kuruluşlar hakkında 4 Mayıs 1924 tarihinde şu demeci vermiştir51 

: “Hilafetle beraber Türkiye’de jis 4 mevcut olan Ortodoks ve 

Ermeni kiliseleri patrikhaneleri ile Musevi hahamhanelerinin ortadan 

kalkması lazımdır. Hilafet ve bu muhtelif patriklikler asırlardan 

beri ruhani daire-i salâhiyetleri haricinde muazzam imtiyazat topladılar. 

Halkın mütalâasına müsteniden bahşedilen hukuk haricinde 

imtiyâzât ile Cumhuriyet idaresinin tatbiki kabil değildir. Mazide 

bilhassa Abdülhamit’in hal’inden sonra Kanun-i Esasimizi ve Meş- 

50 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, III, s.90; 29 Ekim 1923 tarihinde Fransız 

muharriri Maurice Pernot’ya verdiği demeç. 

51 a.g.e., III, s. 102-104.


rutiyet kavanînimizi Garbın medeniyet makinesine imtisalen tadil 

etmeye çok çalıştık. Fakat bu teşebbüsümüz akim kaldı. Zira her hatvede 

patrikhaneler ve hilâfet gibi siyasi, dini müessesatın hukuku ile 

karşı karşıya geldik. 

Asırlarca evvel Türk-Müslüman ecdadımız bu memlekette hükümran 

olduğu zamanlarda siyasi, dini salahiyeti haiz rüesa tarafından 

idare edilmekte olan cemaatler buldular. O devirde itikadat-ı 

diniyelerî fatihlerin itikadatından farklı olan anasır-ı mahkûme ile 

telif-i beyn lüzumu hissedilmişti. Bu sebeple bu ilk fatihler, zir-î 

hâkimiyetine aldıkları muhtelif millîyetleri kendi mutat reis-i dinileri 

vasıtasıyle idare etmeyi münasip buldular ve bu reislere -dini 

reislere- büyük bir salâhiyet verdiler. 

Halifenin ve patriklerin bu imtiyazatı kavaninimizin. esasını 

teşkil etmişti. Bu nizamat vaktinde müdebbirane bile olsaydı yine 

bir tehdit teşkil eylerdi. Zira terakkiyatımızı tehir ve işkâl eyledi ve 

bu sebeple yalnız Türkiye, Avrupa’da komşusu olan bütün milletler 

arasında geride kaldı. Hükûmeti işlemiyordu. Patrikhanelerin veya 

hilâfetin itirazatına maruz olmaksızın hiç bir ıslâhat veya terakkiperver 

fıkr-i usul idaremize ithal edilemiyordu. Mamafih usullerimizden 

bazılarının tebdili zamanı geldi ve o vakit hilâfette bütün 

tebeddülata karşı şedit bir husumet keşfettik. Patriklerin hiddetini 

tahrik etmeden usul-i tedrisimiz tebdil edilemezdi. Bunlar muavenet 

maksadıyla daima ecnebi hükûmetlere müracaat ediyorlardı. 

Asırlardan beri Rusya, İstanbul Rum Patrikliği üzerindeki hegemonyası 

sayesinde İşlerimiz üzerinde muzır bir nüfuz sahibi oldu. 

Rum, Ortodoks ve Ermeni patrikhaneleri vasıtasıyla idare usulümüz, 

diğer kilise idareleri ihdasını elzem kıldı. O vakit Rum-Katolik patriğini 

ve Yahudilerin hahambaşlarmm tasdike mecbur olduk. 

Protestanlık zuhur ettiği zaman, İstanbul’da bir Protestan kilisesi 

mümessilinin bulunması kabul zarureti karşısında kaldık ve Rum 

Patrikhanesinin imtiyazatına müşabih imtiyazlar verdik. 

Son zamana kadar vergiler kiliseler vasıtasıyla tahsil edilirdi. 

Yani hükûmet, servetleri üzerine vergi vazetmekle beraber, vergilerin 

tahsilini her mıntıkada hususî reis-i ruhanîlere terk ederdi. 

Tabir-i diğerle meselâ beş yüz Protestandan mürekkep bir cemaatten 

bir kütle halinde vergi alınır ve bu vergilerin tevzi ve tahsili

258 


hakkında bir söz söylenemezdi. Sermaye vergileri de aynı suretle 

toplanmak lazım gelirdi. 

Patrikhanelerin ve hilâfetin imtiyazatına tevfikan, hükûmet tedrisat 

usulünü ıslah edemezdi. Türkiye’de yerleşmiş olan her cemaat, 

ister resmen salâhiyet almış bulunsun, ister bulunmasın, kendi dini 

mekteplerine ve liselerine mâlikti, imparatorluk hududu dahilinde de 

her millet kendi lisanını ve dinini talim ederdi. Fakat bu mektepler 

ihanet projelerine hizmet ettiler. Ermeniler Türk hâkimiyeti altında, 

açıkça müstakil bir kraliyet lehinde çalışıyor, ecnebi anasırın fiili 

muavenetiyle hayallerini hiz-i fiile îsal için mütemadiyen entrikalarda 

bu lunuyorlardı. 

Bizimle dört yüz sene yaşamış olan yerli kavimler, günün birinde 

kendilerini gayr-i müstahlâs addederek Türklerin boyunduruğundan 

kurtulacakları günü düşünmeye başladılar. Mekteplerinde kendi 

lisanlarını ve dinlerini talim ettiler ve taht-ı hâkimiyetinde yaşadıktan 

hükûmeti yabancı saydılar. 

Diğer milletlerle aynı hal vaki oldu. Türkiye’de mektepler ve 

kiliseler tahrikatın ocağı idi. Gayrimüslim anasır, hatta imparatorluk 

hududu dahilindeki Müslüman Araplar, aynı maksatla mekteplerinde 

Türk lisanının talimini ihmal ettiler. Böyle bir vaziyete İngiltere, 

Fransa, Amerika veya her hangi bir milletin ne kadar zaman tahammül 

edebileceklerini sorarız.” 

20 Nisan 1924 kabul edilip Türkiye Cumhuriyeti’nin en uzun 

uygulanan anayasası olan Teşkilat-ı Esasiye Kanunun 88. maddesi 

“Türkiye ahalisi din ve ırk farkı olmaksızın vatandaşlık itibariyle 

Türk ıtlak olunur. Türkiye’de mütemekkin bir ecnebi babanın sulbünden 

Türkiye’de doğup da memleket dâhilinde ikamet ve sinni 

rüşte vusulünde resmen Türklüğü ihtiyar eden veyahut vatandaşlık 

kanunu mucibince Türklüğe kabul olunan herkes Türktür”. 52 Bu anayasada 

herhangi bir ırk, din ve kültüre bakılarak Türk vatandaşlığı 

belirlenmemiştir. Buradaki Türk kavramı yalnızca Türk soyluları tanımlamak 

için de kullanılmamıştır. Çünkü anayasanın bu maddesi 

Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı olan herkesi kucaklayan bir yakla- 

52 Suna Kili-A. Şeref Gözübüyük, Türk Anayasa Metinleri (Sened-i İttifaktan 

Günümüze). İstanbul 2000. s. 138 Bu kitap, Osmanlıcadan okunmuş metinlerde 

bir çok yanlışı olduğundan ihtiyatlı kullanılmalıdır.

şımdır. 


Nitekim 1931 yılında Atatürk, Türk Milleti ve millîyet anlayışını 

şöyle ifade etmektedir: “Türk Milletinin teessüsünde müessir olduğu 

görülen tabii ve tarihi vakalar şunlardır: 

A) Siyasi varlıkta birlik 

B) Dil birliği 

C)Yurt birliği 

D) Irk ve Menşe birliği 

E) Tarihî karabet (Yakınlık) 

F) Ahlakî karabet. 

Türk milletinin teşekkülünde mevcut olan bu şartlar diğer milletlerde 

kamilen yok gibidir. Daha umumi bir tarif yapabilmek için 

diyelim ki bir cemiyete millet diyebilmek için bu şartlar kamilen 

veya kısmen bir arada bulunmak lazımdır. Bütün milletler tamamen 

aynı şartlar altında teşekkül etmemiş olduklarına göre Türk milletinde 

yaptığımız gibi diğer her millet ayrı olarak mütalaa edilmedikçe 

millîyet fikrini umumi ve fenni olarak tarif etmek güçtür. Çünkü 

tespit ettiğimiz şartlar insanları millet halinde teşekkülüne umumiyetle 

yardım etmişlerdir. Fakat bu tarz teşekkülden başka, adeta bu 

şartların tesirini kale aldırmayan millet teşekkülü de vardır. Mesela, 

İngilizler ile Amerikalılar aynı lisanı konuştukları halde ayrı ayrı 

milletlerdir, sonra İsviçre de lisanları menşeleri başka başka üç unsur 

vardır. Alman, Fransız, İtalyan bunlar İsviçreli namı altında bir 

millet itibar edilmektedir. Cemahir-i müttehide de beyaz ırkla kırmızı 

derili insanlar dirsek dirseğe yaşayan Amerikalıdırlar. Bugün 

asri milletler olan Fransızların, İngilizlerin muhtelif ırkların tesalübü 

neticesi olduğu malumdur...Bugün Türk Cumhuriyetini kurmuş olan 

Türk milletini mütalaa ederken bulduğumuz şartları tekrar gözden 

geçirelim: 

A) Siyasi varlığımızın haricinde başka ellerde başka siyasi zümrelerle 

isteyerek yada istemeyerek teşrik-i mukadderat etmiş bizimle 

dil, ırk, menşe birliğine malik ve hatta yakın uzak tarih ve ahlak 

yakınlığı görülen Türk cemaatleri vardır. Tarihin bin bir hadisesinin 

neticesi olan bu hal Türk milleti için elim bir hatıradır, fakat Türk 

milletinin tarihen ve ilmen teşekkülündeki asaleti, tesanüdü asla ha-

260 

leldar edemez. 


B) Bugünkü Türk milleti siyasi ve içtimaî camiası içinde kendilerine 

Kürtlük fikri, Çerkeslik fikri ve hatta Lazlık fikri veya Boşnaklık 

fikri propaganda edilmek istenmiş vatandaş ve milletdaşlanmız 

vardır. Fakat mazinin istibdat devirleri mahsulü olan bu yanlış tevsimler- 

birkaç düşman aleti mürteci beyinsizden maada-hiçbir millet 

ferdi üzerinde teellümden başka bir tesir hâsıl etmemiştir. Çünkü bu 

millet efradı da umum Türk camiası gibi aynı müşterek maziye, tarihe, 

ahlaka, hukuka sahip bulunuyorlar. Ayrı ve kesretli cemiyetlere 

mâlik olduklarını iddia etmiş ve bu yüzden Türklerle birleşip bir 

millet teşkil etmemiş olan Araplar- hem de dinlerini kabul ettiğimiz 

halde- acaba bugünkü esaretlerinden memnun mudurlar? 

C) Bugün içimizde bulunan Hıristiyan, Musevi vatandaşlar mukadderat 

ve talilerini Türk millîyetine vicdani arzularıyla rabt ettikten 

sonra kendilerine yan gözle yabancı nazarıyla bakılmak Türk 

milletinin asil, medenî ahlakından beklenebilir mi? Bundan sonra 

müşterek millî fikrin ahlâkın hissin heyecanın hatıra ve ananelerin 

efradında meydan gelmesini ve kökleşmesini temin eden müşterek 

mazinin birlikte yapılmış tarihin, vicdanları ve zihinleri doğrudan 

doğruya birleştiren müşterek dilin milletlerin teşekkülünde en mühim 

âmiller olduğunu bir defa daha kaybettikten sonra millet hakkında 

ikinci derece unsurları kale almayarak mümkün olduğu kadar 

her millete uyabilecek bir tarifi bizde alalım: 

A) Zengin bir hatırat mirasına sahip bulunan; 

B) Beraber yaşamak hususunda müşterek arzu ve muvafakatte 

samimi olan; 

C) Ve sahip olunan mirasın muhafazasının beraber devamı hususunda 

iradeleri müşterek olan insanların birleşmesinden vücuda 

gelen cemiyete millet namı verilir... 

Tespit ettiğimiz tariften mülhem olarak diyebiliriz ki millîyet 

meselesi ferdî ve müşterek hürriyet meselesidir.” 53 

21 Haziran 1934 Tarihinde Çanakkale’de bazı Yahudilerin dövülmesi 

ve evlerinin yağmalanması ile başlayan olaylar 1500 kadar 

53 Ayşe Afetinan, Medeni Bilgiler ve Mustafa Kemal Atatürk’ ün El Yazıları, 

Ankara 2000. s. 455-465.


Yahudi’nin İstanbul’a sığınmasına yol açtı. 25-26 Haziran’da bölgeye 

İran şahı Pehlevi ile gelen Atatürk, Deli Salamon adlı bir Yahudi’nin 

kendilerine halkın kendileri istemedikleri şikayeti üzerine kim istemiyor? 

Polisler mi memurlar mı ? diye sormuştu. Yahudi’nin buna 

verdiği cevap halk istemiyor olunca, Atatürk halk istemezse beni de 

kovar şeklinde cevap vermiştir. Bundan sonra Atatürk olayı inceleyerek 

ve yetkililere Yahudilerin korunması emrini vermiştir. 54 

Mustafa Kemal Paşa, Lazları, Kürtleri ve Çerkezleri Türk camiası 

gibi aynı ortak geçmişe, ahlâka, hukuka sahip bulunmaları ve 

Hıristiyan ve Musevileri’de mukadderat ve talihlerini Türk Milletine 

bağlamaları ile Türk Milleti kavramı içine yerleştirerek oldukça 

pragmatik, ırkçı olmayan, gayrimüslimleri dışlamayan, birleştirici 

bir millet tanımı yapmaktadır. Mustafa Kemal Paşa’ya göre azınlık 

kavramı içine yalnızca Müslüman olmayanlar yani gayrimüslimler 

girmektedir. O’nun bu konudaki görüşleri yeni Türk devletinin azınlık, 

vatandaşlık ve millet siyasetinin esaslarını belirlemiştir. Yani 

Mustafa Kemal Paşa’nın millet anlayışı aynı coğrafyada yaşayan, 

ortak tarih ve menfaat birliğine sahip, dil ve kültür bütünlüğü içinde 

beraber yaşama arzusu taşıyan bireylerin, kanun önünde eşitliği 

esasına dayanmaktadır. Mustafa Kemal Paşa’nın bu millet ve vatandaşlık 

anlayışı hem tarihî süreç, hem de Osmanlı Devlet tecrübesi ve 

herhalde en çokta reel-politiğin meydana getirdiği gerçekçi, çağdaş 

ve insanî bir yaklaşımdır. Mustafa Kemal Paşa Türkiye Cumhuriyeti 

Devleti kurulduktan sonra birleştirici unsur olarak din eksenli bir 

kimlik yerine yavaş yavaş millet eksenli bir kimlik ortaya koyacak 

ve bunu kitlelere mal edecektir. Mustafa Kemal Atatürk’ün vatandaş 

ve millet anlayışında önemli gördüğü diğer bir unsurda din devletlerinde 

görülen çok hukuklu sistemin ortadan kaldırılmasıdır. Çünkü 

çok hukuklu devletlerde azınlıklar için ayrıcalıklar bulunduğu gibi, 

aynı zamanda sosyal, siyasi ve hukukî kısıtlamalar bulunmaktadır. 

Yani çok hukuklu sistemde kanun önünde eşitlik ilkesi yoktur. 

Halbuki demokrasin birinci şartı kanun önünde eşitliktir. Yapılan 

hukuk inkılapları sayesinde ülkede cins, ırk, inanç, sınıf ayrımı 

54 Avner Levi, “ 1934 Trakya Yahudileri Olayı: Alınamayan Ders”, Tarih ve 

Toplum Dergisi, Savı 151(Temmuz 1996), s. 11-14.

262 


yapılmaksızın kanun önünde herkes eşitlenmiştir. 55 Bu da Türkiye 

Cumhuriyeti’nde ayırımsız, eşit, saygın ve çağdaş bir vatandaşlık 

anlayışının inşa edilmeye çalışıldığını göstermektedir. Mustafa Kemal, 

Türk Milleti’ne mensup olmak için yalnız Türk soyundan gelmiş 

olmayı yeterli bulmamaktadır. Bu nedenle millet ve vatandaşlık 

anlayışını Ne Mutlu Türküm Diyene sözüyle çok güzel formüle etmiştir. 

Sonuç 

Millî Mücadele sonunda Cumhuriyet idaresini kuran Türkiye’nin 

bugün Birleşmiş Milletlerin öngördüğü hükümlerinin ruhuna bağlı 

düzenlemeleri daha 1920’lerden itibaren azınlıklara uygulanmaya 

başladığı unutulmamalıdır. Türkiye’de laik ve demokratik bir idarenin 

kurulması ile azınlıklar kanun önünde hiçbir ayrıma tabi tutulmadan, 

Türk vatandaşlarının sahip oldukları tüm hak ve özgürlüklerden 

eşit şekilde yararlanarak huzur ve refah içinde yaşamaktadırlar. 

Azınlıklar, kiliselerinde ve sinagoglarında özgürce ibadet etmekte, 

okullarında kendi dillerinde eğitim görmekte, yayın yapmakta, derneklerinde 

sosyal ve kültürel faaliyetlerini sürdürmektedirler. Günümüzde 

Atatürk’ün hayranı olduğu Türk kimliği bazı çevreler tarafından 

yeniden tanımlanmaya çalışılmaktadır. Bu bağlamda Türk 

kimliği yerine hiçbir alt kimliği dışlamadığı iddia edilen Türkiye 

Halkları kavramının bir diğer ifade şekli Türkiyeli! Türkiyelilik üst 

kimliği teklif edilmektedir. Alt kimlik, bireyin içinde doğduğu objektif 

olmayan bir kimlik olarak tanımlanmakta, üst kimlik ise devletin 

vatandaşına empoze ettiği bir anlamda, vatandaşlığı ifade eden 

bir kimlik olarak tanımlanmaya çalışılmaktadır. 56 Türkiyeli veya 

Türkiyelilik yaklaşımı Osmanlı Devletini kurtarmaya yönelik kullanılan 

başarısız olmuş din, dil, ırk ve mezhep farkı gözetmeyen Osmanlıcılık 

anlayışına benzemektedir. Bu şekilde gönüllü vatandaşlık 

55 G. Bozkurt, Azınlık İmtiyazları, s. 50. 

56 Bu konu hakkında bkz. Baskın Oran, Türkiye’ de Azınlıklar: Kavramlar, 

Teori, Lozan, İç Mevzuat, İçtihat, Uygulama, İstanbul 2004; Ayrıca araştırmacı 

kitabın 43. sayfasında, 20. yüzyılın sonunda azınlıkları, genellikle millet 

adına konuşan belli bir etnik/ dinsel çoğunluğun yönetiminde asimile etmeye 

çalışan ulus-devletin demokratik olmadığını, alt kimlikleri reddettiğim ifade 

etmektedir.


olgusunun yerleşeceğini düşünenler Türkiyeli yaklaşımıyla aslında 

neo-Osmanlıcılığı önermektedirler. Millî devletlerin oluştuğu bir 

çağda Osmanlı Devleti’ne gönüllü vatandaşlar kazandırmayı hedefleyen 

bütünleştirici Osmanlıcılık yaklaşımının başarılı olamadığı bir 

tarihî deneyimden sonra, bu gün küreselleşme karşısında erozyona 

uğradığı düşünülen millîyetçilik düşüncesinin yerine daha az dışlayıcı 

neo-Osmanlıcılığın/ Türkiyeliliğin önerilmesinin ne kadar başarılı 

olacağı tartışılabilir. Belki de Avrupa Birliği bağlamında benzeri 

tarihi deneyimlerin tartışılması öğretici de olabilir. 

Bazı araştırmacılar ise, alt ve üst kimlik kavramına farklı yaklaşmaktadır. 

Bu yaklaşıma göre; bir devleti kuran, dili, kültürü ve 

düşünce sistemiyle onu temsil eden topluma standart toplum ve 

egemen toplum denilmektedir. Bu açıdan bakıldığında Türklük bir 

üst kimlik değil standart kültürdür. Çünkü devleti kuran ve nüfusun 

yüzde sekseninden fazlasını temsil etmektedir. Standart toplumdan 

farklı ve sayıca az olan unsurlarsa yan kültür alanını oluşturur. Ancak 

Türkiye’de egemen veya standart toplum olan Türklerin tarihi 

tecrübesi yan kültür unsurlarını öteki olarak değil, kuşatan, anlayan 

ve bütüncül bir özelliğe sahiptir. Bu görüş Avrupa ülkeleri ve ABD 

içinde geçerlidir. Hiç kimse bir Almanı Ben Almanım, bir Fransızı 

Ben Fransızım, bir İngilizi ben İngilizim demekten uzaklaştırmaz. 57 

ABD toplumu iki yüz elli etnik guruptan oluşmaktadır. Fakat bu 

devleti kuranlar beyaz Anglosakson-Protestan kökenli unsurlardır. 

Ötekiler bu standart toplum veya kültürde yaşamak durumundadır. 

Azınlık hakları içinde her etnik gurubun ayrı bir federe devlet dahi 

kurma hakkı yoktur. Böyle bir hakkın varlığını iddia etmek, demokrasi 

fikriyle de bağdaşmaz. Bir ülkede özel haklara sahip bazı bölgeler 

kurulacaksa, bunun gerekçesi o bölgede yaşayan etnik veya dini 

57 Mustafa Kemal Paşa, 1926 yılında tuttuğu notlarında milleti şöyle tanımlamaktadır: 

“ Millet, aynı toprak parçası üzerinde oturan, aynı kanunlara tabi, 

ahlak ve dil birliği halinde yaşayan insan topluluğuna denir. Fransız Milleti, 

Alman Milleti, İspanyol Milleti denir. Kullanırken çoğunlukla millet kelimesiyle 

kavim kelimesi karışır. Fakat şu farkla ki millet kelimesiyle siyasi 

kuruluş anlaşılır. Kavim peuple kelimesi ise her şeyden önce kök bağını ve 

ırkı hatırlatır.” (Sadi Borak, Atatürk’ün Resmi Yayınlara Girmemiş Söylev 

Demeç Yazışma ve Söyleşileri, İstanbul 1997, s.377.)

264 


azınlığın bulunması değildir. Çünkü millî bir uzlaşma ile kurulmuş 

bir devletin yapısı, yine millî bir uzlaşma ile bozulabilir. Nitekim 

Dünya İnsan Hakları Konferansı, 1993 yılında yayınladığı Viyana 

bildirgesinde kendi kaderini tayin hakkının, eşit haklar ilkesine uygun 

olarak ırk, din ve renk ayırımı gözetmeksizin ülkesine ait bütün 

insanları temsil eden bir hükûmete sahip egemen ve bağımsız bir 

devletin, ülke bütünlüğünü ve siyasi birliğini kısmen veya tamamen 

parçalayacak herhangi bir eylemin desteklenmesi veya bu eyleme 

yetki verilmesi anlamında yorumlanmayacağını açıklamıştır. Burada 

dünya üzerindeki altı binden fazla farklı dil konuşan toplulukların 

hepsinin kendi kaderini tayin hakkı kullanmalarının dünyayı yaşanılır 

bir yer yapıp yapmayacağını takdirlerinize bırakıyorum. 

Ne yazık ki Türk toplumu dilde, duyguda, kültür ve inanç sistemlerinde 

ortak bir paydada birleşerek ulus-devlet olgusunu tamamlayamadan 

bütün ulus devletler gibi küreselleşme olgusuyla karşı 

karşıya kalmıştır. Aslında Kemalist sistem kendini bulmayı veya 

kendine dönmeyi hedefleyen bir Türkleşme serüveni değil, aksine 

yitirilen Türk kimliğini yeniden inşa sürecidir. 58 Hiç şüphesiz uluslaşma 

sürecindeki gecikmede varisi olduğu Osmanlı Devleti’nde 

uygulanan çok kültürlü yapının da önemli bir payı vardır. Ancak bir 

süre için dezavantaj gibi görünen bu durum farklılıkları yüzyıllarca 

bir arada yaşatmayı başarmış Türk topluluğu için, küreselleşme karşısında 

tarihi tecrübesine dayanarak yeni avantajlara dönüştürülebilir. 

Gelinen bu süreçte Türk aydınları farklılıkları zenginlik sayan bir 

anlayış içinde yeni azınlıklar veya ötekiler yaratarak çatışma alanları 

oluşturma yerine devlet ve toplumun hafızasında yer etmiş birbirine 

güvensizlik ve şüpheciliğin ortadan kaldırılmasına çalışmalıdır. 

Ayrıca toplumdaki farklılıklar, renklilik ve kültürel zenginlik sayılarak 

Türk kimliği ile ahenkli bir denge ve işbirliği kurarak varlığını 

barışçı, modern ve demokratik bir şekilde devam ettirebilir. Bu 

konuda Atatürk, 24 Mart 1933 tarihinde verdiği demeçte; gelecekte 

sömürgecilik ve emperyalizmin yeryüzünde bir gün yok olacağını 

ve yerine milletler arasında hiçbir renk, din ve ırk farkı gözetmeyen 

yeni bir ahenk ve işbirliği çağının hâkim olacağını söyleyerek dünya 

58 Orhan Türkdoğan, “ Son Azınlıklar Raporu Üzerine”, Türk Yurdu Dergisi, 

sayı 208(Aralık 2004), s.26-29.


üzerindeki farklılık oluşturan unsurların ve görüşlerin öneminin kalmayacağına 

işaret etmektedir. 59 Umarız, aydınlarımız için Türkiye 

ve Türklere saldırının çok yaygın olduğu bir dönemde Atatürk’ün 

azınlıklar konusuna nasıl baktığının yeniden hatırlatılması faydalı 

olacaktır. 

EK-I 

Lozan Antlaşması’nda azınlıkların durumunun ele alındığı maddeler 

şöyledir: 

Madde 37: Türkiye, 38.maddeden 44.maddeye kadar olan maddelerin 

kapsadığı hükümlerin temel yasalar olarak tanınmasını ve 

hiç bir kanunun, hiç bir yönetmeliğin (tüzüğün) ve hiç bir resmî işlemin 

bu hükümlere aykırı ya da bunlarla çelişir olmamasını ve hiç 

bir kanun, hiç bir yönetmelik (tüzük) ve hiç bir resmî işlemin söz 

konusu hükümlerden üstün sayılmamasını yükümlenir. 

Madde 38: Türk Hükûmeti, Türkiye’de oturan herkesin, doğum, 

bir ulusal topluluktan olma (millîyet, nationalite), dil soy ya da 

din ayrımı yapmaksızın, hayatlarını ve özgürlüklerini korumayı tam 

ve eksiksiz olarak sağlamayı yükümlenir. 

Türkiye’de oturan herkes, her inancın dinin ya da mezhebin 

kamu düzeni ve ahlâk kurallarıyla çatışmayan gereklerini ister açıkta 

isterse özel olarak serbestçe yerine getirme hakkına sahip olacaktır. 

Müslüman olmayan azınlıklar bütün Türk uyruklarına uygulanan 

ve Türk hükûmetince ulusal savunma amacıyla ya da kamu 

düzeninin korunması için ülkenin tümü ya da bir parçası üzerinde 

alınabilecek tedbirler saklı kalmak şartıyla dolaşım ve göç etme özgürlüklerinden 

tam olarak yararlanacaklardır. 

Madde 39: Müslüman-olmayan azınlıklara mensup Türk uyrukları 

Müslümanların yararlandıkları aynı yurttaşlık (medeni) haklarıyla 

siyasal haklardan yararlanacaklardır. 

Türkiye’de oturan herkes din ayrımı gözetilmeksizin kanun 

önünde eşit olacaktır. Din, inanç ya da mezhep ayrılığı hiç bir Türk 

59 Arı İnan, Düşünceleriyle Atatürk, Ankara 1999, s.58.

266 


uyruğunun yurttaşlık haklarıyla (medeni haklarla) siyasal haklarından 

yararlanmasına, özellikle kamu hizmet ve görevlerine kabul 

edilme, yükseltilme, onurlanma ya da çeşitli mesleklerde ve iş kollarında 

çalışma bakımından, bir engel sayılmayacaktır. 

Herhangi bir Türk uyruğunun gerek özel gerekse ticaret ilişkilerinde, 

din, basın ya da her çeşit yayın konularıyla açık toplantılarında 

dilediği bir dili kullanmasına karşı hiçbir kısıtlama konulmayacaktır. 

Devletin resmî dili bulunmasına rağmen Türkçe’den başka bir 

dil konuşan Türk uyruklarına mahkemelerde kendi dillerini sözlü 

olarak kullanabilmeleri bakımından uygun düşen kolaylıklar sağlanacaktır. 

Madde 40: Müslüman-olmayan azınlıklara mensup Türk uyrukları 

hem hukuk bakımından hem de uygulamada Türk uyruklarıyla 

aynı işlemlerden ve aynı güvencelerden (garantilerden) yararlanacaklardır. 

Özellikle giderlerini kendileri ödemek üzere, her türlü hayır 

kurumlarıyla dinsel ve sosyal kurumlar her türlü okullar ve buna 

benzer öğretim ve eğitim kurumlan kurmak, yönetmek ve denetlemek 

ve buralarda kendi dillerini serbestçe kullanmak ve dinsel ayinlerini 

serbestçe yapmak konularında eşit hakka sahip olacaklardır. 

Madde 41: Genel (kamusal) eğitim konusunda Türk hükûmeti, 

Müslüman olmayan uyrukların önemli bir oranda oturmakta oldukları 

il ve ilçelerde bu Türk uyruklarının çocuklarına ilkokullarda ana 

dilleriyle öğretimde bulunulmasını sağlamak bakımından uygun 

düşen kolaylıkları gösterecektir. Bu hüküm, Türk hükûmetinin söz 

konusu okullarda Türk dilinin öğrenimini zorunlu kılmasına engel 

olmayacaktır. 

Müslüman-olmayan azınlıklara mensup Türk uyruklarının 

önemli bir oranda bulundukları il ve ilçelerde, söz konusu azınlıklar, 

devletler bütçesi, belediye bütçesi ya da öteki bütçelerce, eğitim, 

din ya da hayır işlerine genel gelirlerden sağlanabilecek paralardan 

yararlanmaya ve pay ayrılmasına hak gözetirliğe uygun ölçülerde 

katılacaklardır. Bu paralar, ilgili kurumların (etablissements et institutions) 

yetkili temsilcilerine teslim edilecektir. 

Madde 42: Türk Hükûmeti, Müslüman olmayan azınlıkların 

aile durumlarıyla (statüleriyle, aile hukukuyla) kişisel durumları 

(statüleri, kişi halleri) konusunda, bu sorunları, söz konusu azınlık-


ların gelenek ve görenekleri uyarınca çözümlenmesine elverecek 

bütün tedbirleri almayı kabul eder. Bu tedbirler, Türk hükûmetiyle 

ilgili azınlıkların her birinin eşit sayıda temsilcilerinden kurulu 

özel komisyonlarca düzenlenecektir. Anlaşmazlık çıkarsa Türk 

Hükûmeti’yle Milletler Cemiyeti Meclisi, Avrupalı hukukçular arasından 

birlikte seçecekleri bir üst-hakem atayacaklardır. 

Türk Hükûmeti, söz konusu azınlıklara ait kiliselere, havralara, 

mezarlıklara ve öteki din kurumlarına tam bir koruma sağlamayı 

yükümlenir. Bu azınlıkların Türkiye’deki vakıflarına din ve hayır işleri 

kurumlarına her türlü kolaylıklar ve izinler sağlanacak ve Türk 

Hükûmeti, yeniden din ve hayır kurumlan kurulması için bu nitelikteki 

öteki özel kurumlara sağlanmış gerekli kolaylıklardan hiçbirini 

esirgemeyecektir. 

Madde 43: Müslüman-olmayan azınlıklara mensup Türk uyrukları, 

inançlarına ya da dinsel ayinlerine aykırı herhangi bir davranışta 

bulunmaya zorlanamayacakları gibi, hafta tatili günlerinde mahkemelerde 

hazır bulunmaları ya da kanunun öngördüğü herhangi bir 

işlemi yerine getirmemeleri yüzünden haklarını yitirmeyeceklerdir. 

Bununla birlikte bu hüküm, söz konusu Türk uyruklarını, kamu 

düzeninin korunması için, öteki uyruklarına yükletilen yükümler dışında 

tutar anlamına gelmeyecektir. 

Madde 44: Türkiye, bu kesimin bundan önceki maddelerindeki 

hükümlerin, Türkiye’nin Müslüman olmayan azınlıklarıyla ilgili olduğu 

ölçüde, uluslararası nitelikte yükümler meydana getirmelerini 

ve Milletler Cemiyeti’nin güvencesi (garantisi) altına konulmalarını 

kabul eder. Bu hükümler, Milletler Cemiyeti Meclisi’nin çoğunluğunca 

uygun bulunmadıkça, değiştirilemeyecektir. İngiliz imparatorluğu, 

Fransa, İtalya ve Japon hükûmetleri, Milletler Cemiyeti 

Meclisi’nin çoğunluğunca razı olunacak, herhangi bir değişikliği 

reddetmemeyi, işbu Antlaşma uyarınca kabul ederler. 

Türkiye, Milletler Cemiyeti Meclisi üyelerinden her birinin bu 

yükümlerden herhangi birine aykırı herhangi bir davranışı ya da 

böyle bir davranışta bulunmama tehlikesini meclise sunmaya yetkili 

olacağını ve meclisin duruma göre, uygun ve etkili sayacağı yolda 

davranabileceğini ve gerekli göreceği yönergeleri (talimatı) verebileceğini 

kabul eder.

268 


Türkiye, bundan başka bu maddelere ilişkin olarak, hukuk bakımından 

ya da uygulamada, Türk Hükûmeti’yle imzacı öteki devletlerden 

herhangi biri ya da Milletler Cemiyeti Meclisi’ne üye herhangi 

bir başka devlet arasında görüş ayrılığı çıkarsa, bu anlaşmazlığın, 

Milletler Cemiyeti Misakı’nın 14. maddesi uyarınca uluslararası 

nitelikte sayılmasını kabul eder. Türk Hükûmeti, böyle bir anlaşmazlığın, 

öteki taraf isterse, Milletlerarası Daimi Adalet Divanı’na 

götürülmesini kabul eder. Divanın karan kesin ve Milletler Cemiyeti 

Misakı’nın 13. maddesi uyarınca verilmiş bir karar gücünde ve değerinde 

olacaktır. 

Madde 45: Bu kesimdeki hükümlerle, Türkiye’nin Müslümanolmayan 

azınlıklarına tanınmış olan haklar, Yunanistan’ca da, kendi 

ülkesinde bulunan Müslüman azınlığa tanınmıştır.

ATATÜRK DÖNEMİNDE YÜKSEK ÖĞRETİMİN 

YENİDEN DÜZENLENMESİ 

Prof .Dr. Ali ARSLAN * 

Kendi medeniyeti çerçevesinde kurumlarını yenileyen Osmanlı 

Devleti, bütün alanlarda yaptığı gibi eğitim-öğretimin sistemini 

de Avrupaî tarzda düzenleme yoluna gitmişti. Bu çerçevede 1845 

yılında, Darülfünun’un adıyla bir üniversite kurulması kararlaştırılmıştı. 

Bu Darülfünun’da esas hedef meslekî eğitim değil; “ikmâl-i 

kemâlât-ı insâniye” yani mükemmel insan yetiştirmekti. 

1863-65 arasındaki ilk teşebbüs sadece konferanslar tarzında 

halkı çeşitli ilmî konularda bilgilendirme ile sınırlı kalmıştı. 1870- 

73 arasındaki ikinci Darülfünun’da; fiili özerklik verilen yönetim, 

fakültedeki dersler, öğrenci kayıt-kabul gibi bütün hususlar düşünülmesine 

rağmen, tatbikatı tam olarak gerçekleştirilememişti. 

Darülfünunun üçüncü olarak kuruluş teşebbüsü 1874-78 tarihleri 

arasında gerçekleştirilmiştir. Darülfünun-ı Sultanî’de Doktora 

programı uygulanmasına ve “Lisaniye” unvanına ile mezuniyet usulü 

tatbikine başlanmıştı. Ancak bu kurum da devam etmede başarısız 

olmuştu. 

Kesintisiz bir şekilde öğretime devam eden Darülfünun 1900’de 

kurulmuş, başlangıçta talebe sayısı sınırlı ve yönetimi merkeziyetçi 

anlayışta olmuştu. Gittikçe gelişme ve yenileşme gösteren Darülfünun 

özellikle II. Meşrutiyet döneminde gerçek bir üniversiteye dönüşmeye 

başladı. Bu dönemde özerk yönetimin en önemli kademesini 

oluşturan Fakülte Meclislerinin kurulması sağlanmıştı. Ayrıca bu 

dönemde öğrencilerin serbestçe örgütlenmesi ve pratik çalışmaların 

* İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim üyesi.

270 

ALİ ARSLAN 

yapılması bakımlarından ilerleme kaydetmiş, Alman ilim adamları 

ile de takviye edilmişti. Fakültelerin gerçek kimliklerini kazandığı 

bu dönemde ihtisaslaşma yönünde önemli gelişme sağlanarak bölüm 

ve kürsülerin oluşması yönünde ilerleme kat edilmişti. II. Meşrutiyet 

döneminde özellikle Edebiyat Fakültesi’nin çalışmaları sayesinde, 

1919’da, Darülfünun ilmî özerkliğinin yanında fiili idarî özerkliğini 

de kazanmıştı. Buna ilaveten Osmanlı yönetimince 1922’deki bir 

kararname ile Darülfünuna resmen idarî özerklik de verilmişti1 . 

Yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti siyasi, askeri, ekonomik 

problemlerle ugraşırken hakiki mürşidin ilim olduğu anlayışı ile hareket 

etmeyi planlarken yüksek öğretimi de ele almayı kararlaştırmıştı. 

Bu konuda iki yönlü bir politika izlenmiştir Birincisi, Osmanlı 

döneminde Avrupaî tarzda açılmış olan kurumların Cumhuriyet 

dönemine intibaklarını sağlamak; ikincisi ise ihtiyaç duyulan yeni 

müesseseleri kurmak şeklinde gerçekleşmiştir. 

I- İSTANBUL’DAKİ ESKİ YÜKSEK ÖĞRETİM 

KURUMLARININ YENİDEN DÜZENLENMESİ 

A- İSTANBUL DARÜLFÜNU’NUNDAN İSTANBUL 

ÜNİVERSİTESİ’NE 

Osmanlı dönemindeki 22 yıllık kısa ömründe, iç ve dış çalkantıları 

yaşayan, bazı yıllar öğretime ara verilen Darülfünun, Osmanlı 

Devleti’nin sonunda; Edebiyat Fakültesi, Hukuk Fakültesi, Fen 

Fakültesi, Tıp Fakültesi ile bu fakülteye bağlı olan Eczacı ve Dişçi 

mekteplerinden meydana geliyordu. 1924 yılında medreselerin kapatılması 

üzerine medreselerin yüksek düzeydeki kısmı İlahiyat Fakültesi 

olarak Darülfünuna ilhak edilmişti. 

Cumhuriyet döneminde bütün kurumlar yeniden düzenlenip 

Cumhuriyet ideali doğrultusunda çalışması sağlanırken İstanbul Darülfünunu 

da ele alınmıştı. İlk olarak yapılan icraat, darülfünunun 

bir türlü çözülemeyen mekan problemine el atılması olmuştu. Tıp 

Fakültesi hariç, diğer bütün fakülteler II. Meşrutiyet döneminden 

itibaren Bayezıd’teki Zeynep Hanım Konağı’nda mekan bakımın- 

1 Ali Arslan, Kısırdöngü/Türkiye’de Siyaset ve Üniversite, Truva Yayınları, 

İstanbul 2004, s. 1-90.

ATATÜRK DÖNEMİNDE YÜKSEK ÖĞRETİMİN YENİDEN DÜZENLENMESİ 271 

dan zor şartlar altında faaliyetlerini sürdürüyorlardı. Darülfünun’un 

bina problemini çözmek isteyen Cumhuriyet hükûmeti İstanbul’un 

en önemli binalarından biri olan Osmanlı Harbiye Nezareti binasını 

Darülfünuna vermişti. Bugün İstanbul Üniversitesi’nin Rektörlüğü 

olan bu binanın üst katlarına Edebiyat ve Hukuk Fakülteleri yerleştirmişti. 

Eski Jandarma Komutanlığı binası Eczacılık ve Dişçilik 

yüksek okullarına tahsis edilirken, Zeynep Hanım Konağı’nda sadece 

Fen Fakültesi ile Yüksek Muallim Mektebi kalmıştı 2 . Böylece 

İstanbul Darülfünunu o dönem için mekan bakımından rahat bir ortama 

kavuşmuştu. 

1919 yılında verilen ilmî özerklik yanında son Osmanlı hükûmeti 

kararname ile idari özerklik vermesine rağmen Meclis tarafından düzenleme 

yapılmamıştı. Cumhuriyet döneminde bu eksikliği gidermek 

isteyen Darülfünun Divanı bir kanun teklifine son şeklini vererek 

Maarif Vekaleti’ne göndermişti. Hükûmet tarafından uygun görülen 

kanun teklifi TBMM tarafından da kabul edilerek yürürlüğe girmişti. 

21 Nisan 1924 tarihinde 394 sayılı kanunla İstanbul Darülfünuna 

idari ve mali özerklik tanınarak Darülfünun ve fakültelerinin mülhak 

bütçe ile yönetilmesi kararlaştırılmıştı 3 . İstanbul Darülfünunu’na 

özerklik veren kanun hazırlanırken bu yasanın ruhuna uygun olacak 

tarzda bir talimatnamenin hazırlanması çalışmaları da tamamlanmıştı. 

21 Nisan 1924 tarihinde Bakanlar Kurulu tarafından 52 maddelik 

bir talimatname kabul edilmişti. Bu talimatname özerklikle uyumlu 

bir nitelik taşımakta olup 1919 düzenlemesi ile çok büyük benzerlik 

taşımakta idi 4 . 

Yeni bir atılım dönemi olan Cumhuriyet devrinde istenilen seviyeye 

gelemediğinin farkında olan Darülfünun Divanı 14.04.1929 

tarihinde bir ıslahat projesi hazırlama kararı vermişti. Buradaki hedef 

laboratuar, enstitü ve seminer çalışmalarına öncelik vererek Avrupa’daki 

gelişmiş üniversiteler seviyesine ulaşmak için hazırlanan 

taslağa Darülfünun Divanı’nda 16.12.1929 tarihinde son şekil ve- 

2 Abdurrahman Siler, Türk Yüksek Öğretiminde Darülfünun (1863-1933), (Hacettepe 

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi), 

Ankara 1992, s. 195. 

3 Bu kanun için bakınız ; Dünya Üniversiteleri ve Türkiye’de Üniversitelerin 

Gelişimi, I, İstanbul 1950, s. 211-214. 

4 Ali Arslan, Darülfünun’dan Üniversiteye, s. 86 vd.

272 

ALİ ARSLAN 

rilmişti. Bu Islahat Projesi Darülfünun Emini Müderris Neşet Ömer 

tarafından Maarif Vekaleti’ne bizzat takdim edilmişti. Ancak, Maarif 

Vekaleti Darülfünunun hazırladığı Islahat Projesi’ni yeterli bulmadığına 

Mayıs 1930’da açıklamıştı. Maarif Vekaleti, daha geniş bir 

tarzda bu konunun bir yıl sonra ele alınacağını bildirmişti5 . 

Yüksek öğretimle ilgili daha ciddi adımlar atmak isteyen ve Avrupa’daki 

üniversitelerle yarışacak bir kurum meydana getirmek isteyen 

CHF, 14 Mayıs 1931 tarihinde sona eren kongresinde hazırladığı 

programında “Darülfünunun ıslah ve tensik edilerek lazım olan 

dereceye yükseltilmesi”ni kararlaştırmıştı. Bu karar doğrultusunda 

harekete gecen CHF Hükûmeti, İsviçre Hükûmeti nezdinde girişimde 

bulunarak bir mütehassısın göndermesini istemiş ve Cenevre 

Üniversitesi Pedagoji Profefesörü Albert Malche üniversite reformu 

için Türkiye’ye gelmişti. 1932 yılında Türkiye’ye gelen Malche 

18.01.1932’de Başbakan İnönü ile görüşerek çalışmalarına başlamıştı. 

Malche, 29 05 1932’de raporunu tamamlayarak Hükûmete 

sunmuştu. Darülfünunu “zayıf bir radımanla çalışan vasi bir teşekkül” 

olarak tarif eden Malche, “Darülfünun için ne iyi ne de fena” 

denilebileceğini belirtmişti. Malche göre, “makineyi sadeleştirmek, 

mesaisini teksif etmek, bu makineyi işletenlere en mükemmel usulleri 

tatbik imkanları vermek suretiyle, müteaddit kayıpların önüne 

geçilmesi” şarttı. Malche’ın raporunu inceleyen Hükûmet reform 

için harekete geçmişti6 . 

Malche’ın raporunu değerlendiren hükûmet Darülfünun’da yeni 

düzenlemeler yapılması gerektiğine kanaat getirmişi. Dürülfünun’un 

kapatılacağı yönündeki haberler de gündeme gelmeye başlamıştı. 8 

Ekim 1332 ‘de Darülfünunu ziyaret eden Maarif Vekili Reşit Galip 

bu haberleri tekzib etmiş ve meselenin elbirliği ile mevcudu kuvvetlendirmek 

olduğunu, kapatılmanın “doğru olacağını zannetmediğini” 

belirtmişti. O’na göre “Darülfünun’un memeleket ve inkılap 

ihtiyaçlarına daha iyi hizmet edebilecek şekilde takviye” edilmesi 

gerekmekteydi7 . 

Ancak, Hükûmet 15.V.1933 tarihli toplantısında Darülfünunun 

ilga edilerek yeni esaslar çerçevesinde yeni bir üniversitenin kurul- 

5 Ali Arslan, Darülfünun’dan Üniversite’ye, s. 263-270. 

6 Ali Arslan, Darülfünun’dan Üniversite’ye, s.289-314. 

7 Cumhuriyet, 9. X. 1932.


masını kararlaştırmıştı. Hükûmet “ yeni ve mütekamil esaslar üzerine 

kurulabilmesi için mevcut teşkilatın tamamen ilgası ve ondan sonra 

yenisini memleket ihtiyaçlarına göre vücuda getirilmesi için” Maarif 

Vekaletine malî ve idarî salahiyet veren kanun teklifi 18 V.1933 tarihinde 

TBMM’ye sevk edilmişti. TBMM 31.V. 1933 tarihli oturumda 

bu kanunu kabul ederek Darülfünun ve buna bağlı olan bütün kurumlar 

lagv etmişti. Ancak, bu kanuna göre Darülfünun 31 Temmuz 

1933’e kadar devam edecek ve 1 Ağustos’tan itibaren de Üniversite 

dönemi başlayacaktır8 . 

Üniversite döneminde fakülte, bölüm ve dersler itibariyle 

Darülfünun’dan farklı değildir. Yalnız, üniversite döneminde İlahiyat 

Fakültesi bir enstitüye dönüştürülmüş ve İnkılab Tarihi Enstitüsü 

kurularak mezun olmadan önce buradan sertifika alma şartı getirilmişti. 

1933’te özerk yönetime son verilerek merkezden yönetim 

usulüne geçilmişti. Avrupaî tarzda kurulan Darülfünun’un gösterdiği 

gelişim, Üniversite döneminde artarak devam etmiş ve daha sonra 

kurulan bütün üniversitelere öncülük etmiştir9 . 

B- MÜHENDİS MEKTEB-İ ALİSİ’DEN YÜKSEK 

MÜHENDİS MEKTEBİ’NE 

Askerî Mühendishane’nin binasının içerisinde 1884 yılında 

Hendese-i Mülkiye adıyla kuruldu ve 1909’da Nafia Nezareti’ne 

bağlandı. 1915 yılında yeni bir nizamname ile Mühendis Mektebi 

adıyla teşkilatı tanzim edildi 10 . 1928 yılında adı Yüksek Mühendis 

Mektebi olarak değiştirilirken, Türkiye’de Darülfünûn’dan sonra tüzel 

kişiliğe sahib ikinci yüksek öğretim kurumu ünvanını aldı. Bunu 

takiben Yüksek Mühendis Mektebi Talimatnamesi 11 hazırlanarak 

yürürlüğe konmuş tüzel kişiliğe uygun yeni bir yönetim kurulmuştur. 

Bu müessese 1944 yılında İstanbul Teknik Üniversitesi’ne dö- 

8 Ali Arslan, Darülfünun’dan Üniversiteye, İstanbul 1995, s. 327 vd. 

9 Ali Arslan, Darülfünun’dan Üniversiteye, İstanbul 1995, s. 483-510. 

10 1915 tarihli Mühendis Mektebi Teşkilat Nizamnamesi için bakınız; Düstur 

II. Tertib, VII. cilt, s. 624-626. 

11 12 Haziran 1929 tarihli Yüksek Mühendis Mektebi Nizamnamesi (YMMN) 

için bkz; Düstur, III. Tertib, C.10, s. 1873-1882.

274 

nüştürülecektir. 

ALİ ARSLAN 

1- Şahsiyet-i Hükmiye Verilmesi 

17 Mayıs 1928 tarihli 1275 sayılı kanun12 ile Mühendis 

Mektebi’nin adı Yüksek Mühendis Mektebi’ne çevrilerek şahsiyet-i 

hükmiye verilmiş ve mülhak bir bütçe ile idare edilmesi kararlaştırılmıştır. 

Bütçedeki fasıllar arasındaki nakil kanun ile, aynı faslın 

maddeleri arasındaki nakiller ise Nafıa Vekâleti’nin tasdikiyle yapılabilecektir. 

Mühendis Mektebi’nin işgal etmekte olduğu binaların tamamı 

ile, doğusundaki hazineye ait arsanın bedelsiz olarak Yüksek Mühendis 

Mektebi’ne devri kararlaştırıldı. 

Yüksek Mühendis Mektebi’nin maddî gelirleri aşağıdaki şekilde 

tanzim edimiştir: 

- Genel bütçeden verilen meblağ, 

- Meccanî olmayan öğrencilerden alınan ücretler, 

- Muhtelif şahıs ve müesseselerden yapılacak yardım ve bağışlar, 

- Gayrı menkul malların icarı ile menkul malların icar ve satışından 

elde edilecek gelirler, 

- Laboratuvar, tecrübehane ve matbaa gelirleri, 

- Müteferrik gelirler13 . 

Nafia Vekaleti’ne bağlı olan Yüksek Mühendis Mektebi emvâl-i 

menkule ve gayr-ı menkule tasarrufuna, bağışları kabule, daire mahkemelerde 

huzur ve murafaaya -istikraz ve benzeri nakit hariç- her 

nevi mukavele akdine ve sarfiyat yapmaya izinli mülhak bütçesi 

olan bir müessese idi14 . 

Yüksek Mühendis Mektebi’ne verilen şahsiyet-i hükmiye ile 

maddî olarak tanınan haklar Darülfünûn’dakinin bir benzeridir. Yüksek 

Mühendis Mektebi’nin kendisine ait olan bütçesindeki paraların 

12 1275 sayılı “Yüksek Mühendis Mektebi hakkında Kanun”u için bakınız; Düstur, 

III. Tertib, cilt 9, s. 879-880; R.G., 28 Mayıs 1928. 

13 Aynı kanun. 

14 YMMN, m. 5.


kullanımı Nafıa Vekâleti’nin kontrolü altındadır. Darülfünûn’da olduğu 

gibi fasıllar arasındaki nakli yapmak B.M.M.’deki fasıl içindeki 

maddeler arasında nakil yaparak paraların kullanımı Nafıa 

Vekâleti’nin iznine bağlı idi 

2- Yüksek Mühendis Mektebi’nin Amacı ve Şubeleri 

Yüksek Mühendis Mektebi, teknik meslek sahibi olacaklara lazım 

olan yüksek tahsili verecektir. 

Yüksek Mühendis Mektebi, üç ihtisas şubesinden oluşacaktır. 

1- Yol ve Demiryolu Mühendisliği Şubesi, 

2- Mimari ve İnşaat Şubesi (mebani ve şehircilik), 

3- Su İşleri Mühendisliği Şubesi. 

Bu esas şubeler haricinde mülhak olarak “Tali Ressam ve Tapoğrafya 

Şubesi” bulunacaktır15 . 

3- Tedris Meclisi 

Bu meclis bütün müderris ile mühendis muallimlerden oluşacaktır. 

Tedris Meclisi’nin “reisi” rektördür. Meclis, rektörün daveti 

veya dörtte bir üyenin yazılı talebi üzerine toplanacaktır. Müzakerelerin 

geçerli olabilmesi için azaların yarıdan fazlasının toplantıda 

hazır bulunması şarttır. 

Görevleri: 

- Mektebin tedrisat ve idaresine ait program ve talimatnameleri 

tanzim ve tadil etmek, 

- Dersleri sınıflara göre dağıtmak ve yeni ders koymak, 

- Heyet-i talimiye kadrosunu tanzim etmek, 

- Rektör adaylarıyla idare müdürünü seçmek, 

- Şube müdürlerini seçimle tesbit etmek, 

- İdare ve İstişare Meclislerine üye seçmek, 

- Yeni bütçeyi hazırlamak ve eski bütçenin yerli yerinde harcanmasını 

sağlamak, 

15 YMMN, m.1-2.

276 

ALİ ARSLAN 

- İstişare Meclisi’ne arzedilecek hususları tesbit etmek, 

- Öğretim üyelerinin seçim ve terfilerini yapmak, Tedris 

Meclisi’nin başlıca görevleridir. 

Rektör, Tedris Meclisi’nin kararlarını icra eder ve Vekâlete arzı 

lazım gelenleri sekiz gün içerisinde yerine getirir16 . 

Tedris Meclisi, sadece akademik değil, rektör dahil bütün yöneticileri 

de tesbit etmesi bakımından Yüksek Mühendis Mektebi’nin 

en yetkili organıdır. Tedris Meclisi, DF’daki Fakülte Meclislerinin 

Yüksekokul’a uyarlanmış şeklidir. Yüksekokul’da Fakültelerin olmaması 

dolayısıyla, bir üst kurul değil, Tedris Meclisi en yetkili organ 

haline gelmiştir. 

4- İdare Meclisi 

Rektör, İdare müdürü, şube reisleri ile her şubeden seçilecek 

birer azadan oluşacaktır. Rektör, İdare Meclisi’nin reisliğini, idare 

müdürü de kâtipliğini yapacaklardır. 

İdare Meclisi’nin Görevleri; 

- Mektebe ait emvalin idaresi, 

- Mektep hukukunun müdafaası emrinde selahiyet itası, 

- Bağışların kabul veya reddi, 

- Mektep bütçesinin hazırlanması, 

- Mali sene sonunda harcamaların incelenmesi, 

- Talebelerin vereceği ücretlerin tesbiti, 

- Talebelerin disiplin işlerinin tatbiki, 

- Memur kadrolarının tanzimi, 

- Yeni inşaatın yapılması veya eski binaların tamiratının yapılması, 

- Mezun olan öğrencilere diploma verilmesi, 

- İstişare Meclisi kararlarının tatbiki hakkında Tedris Meclisi’ne 

verilecek tekliflerin hazırlanması, 

- İstişare Meclisi’ne arzedilecek konuların tesbiti17 . 

16 YMMN, m. 13-20. 

17 YMMN, m. 21-25.


İdare Meclisi, DF Divanı’nın şekli olarak bir kopyası olmakla 

beraber, işlev olarak DF Divanı’ndan çok farklıdır. DF Divanı, 

Emin, Fakülte Reisleri ile her fakülteden seçilen iki üyeden oluşurdu 

ve DF’un idari ve akademik en yüksek kurulu idi. Yüksek Mühendis 

Mektibi’nde rektörün idari işlerdeki yardımcısı ile her şubeden seçilen 

birer üye İdare Meclisi’ne dahildir. İdare Meclisi, bir yönetim 

kurulu niteliğinde ve Tedris Meclisi’nin altında olan bir kuruluştur. 

Yüksek Mühendis Mektebi fakültelerden oluşmaması ve dolayısıyla 

Fakülte Meclisleri bulunmamasından DF Divanı gibi bir 

müesseseye ihtiyaç duyulmamaktadır. Bundan dolayı İdare Meclisi, 

Tedris Meclisi’nin altında çalışan bir icra organıdır. 

5- İstişare Meclisi 

Başkanı rektördür. Ayrıca onbir üyesi daha vardır. Üç üye, Tedris 

Meclisi tarafından Y.M. Mektebi dışından tesbit edilecek sekiz 

aday arasından Nafia Vekâleti tarafından tayin edilecektir. Diğer 

sekiz üyenin ikisi mektep haricinden, altısı müderris ve muallimler 

arasından olmak üzere Tedris Meclisi’nce seçilecektir. 

İstişare Meclisi, her öğretim yılı başında toplanarak Y.M. 

Mektebi’nin “terakkisi için rey-i istişari”sini beyan edecektir18 . 

İstişare Meclisi, DF’da olmayan yeni bir müessesedir. 1934’te 

İstanbul Üniversitesi’nde bütün üyeler fakültelerden olmak üzere dekana 

bağlı olarak kurulan istişari komiteler teşkil ettirilmiştir. Yalnız 

bu istişari komitelerin görevi, sadece yönetim alanında yöneticileri 

yardımcı olmaktır. YMM’deki İstişare Meclisi’nin görevi, Mühendis 

Mektebi’nin gelişmesini sağlayacak teklifler ortaya koymaktır. 

6- Rektör 

Rektör, müderris ve muallimlerin üye olduğu Tedris Meclisi 

tarafından, üç yıllığına müderrisler arasından seçilecektir. Tedris 

Meclisi iki rektör adayı seçerek Nafia Vekâleti’ne bildirir. Vekâlet 

de bunlardan birini rektör olarak tesbit ederek Cumhurbaşkanı’nın 

tasdikine sunardı. 

18 YMMN, m. 26-30.

278 

ALİ ARSLAN 

Rektör, Tedris Meclisi, İdare Meclisi ve Nafia Vekâleti’nin kararlarını 

yerine getirmek, YMM’ni temsil etmek, mektebin harcamalarını 

yapmak ve gelirlerini tahsil etmekle görevlidir. 

Rektöre idari işlerde yardımcı olmak ve rektör olmadığı zamanlarda 

idari alanda rektör namına görev yapmak üzere, İdare 

Meclisi’nin kararı ve Nafia Vekâleti’nin tasvibi ile bir idare müdürü 

tayin edilecektir19 . 

Rektör, seçim, tayin ve çalışma usulü bakımından DF’daki tarza 

uygundur. Rektör’e, bir idare müdürünün yardımcı olması DF’daki 

fakülte kâtipliği müesseseleriyle benzerlik göstermektedir. Ancak 

Umumi Kâtib’in Fakülte Reisi olmadığı zaman vekâlet etme hakkı 

yoktur. Ayrıca İdare Müdürü’nün Nafia Vekâleti’nin tasdikiyle tayin 

edilmesi de, yönetimde rektörü bir nevi denetim altına alma düşüncesinin 

bir ifadesi olsa gerektir. 

Burada, bir yüksekokul idarecisi için Rektör ünvanının ilk defa 

kullanıldığını tesbit ediyoruz. Öğretim üyelerine muallim ve müderris 

gibi ünvan verilirken, yöneticiye Avrupa’daki üniversitelerden 

örnek alınarak Rektör denilmesi, müessese yanında ünvanlarda da 

Avrupalılaşmaya bir yönelişin ifadesidir. 

7- Şube Reisi 

Her şube, Tedris Meclisi’nin seçip, Nafia Vekâleti’nin tayin ettiği 

bir reis tarafından yönetilirdi20 . 

Buradaki şube, fakülte karşılığı olmadığı için Şube Reisi bugünkü 

anlamda bir bölüm başkanıdır. 

8- Öğretim Üyelerinin Tayin ve Azli 

Öğretim üyeleri, Tedris Meclisi tarafından seçilecek ve Nafia 

Vekâleti’nce tayin edilecektir21 . 

Öğretim üyeleri kendilerine verilen görevleri yerine getirememesi, 

“adem-i muvaffakiyeti” veya öğretim üyeliği mesleğine aykırı 

19 YMMN, m. 31-34. 

20 YMMN, m. 11. 

21 YMMN, m. 8.


bir suçu işlemesi üzerine Tedris Meclisi’nce istifaya davet edilir, ilgili 

şahıs istifa etmezse, olay Nafia Vekâleti İnzibat Komisyonu’nca 

incelenerek nihai karar verilecektir22 . 

Öğretim üyelerinin tayininde Darülfünun (DF)’la aynı usul geçerli 

iken, YMM’de azil konusunda son karar Nafia Vekâleti’ne bırakılmıştır. 

DF’da ise azil hususunda son karar DF Divanı’na aittir. 

9- Öğrencilerin Örgütlenmesi ve Yönetime Katılması 

Öğrencilerin örgütlenmesi hususunda YMM Nizamnamesi’nde 

bir açıklık bulunmamaktadır. Ancak YMM öğrencilerinin hem okulları 

adına cemiyetler kurdukları, hem de bütün yüksek öğretim cemiyetlerinin 

toplanarak meydana getirdikleri Millî Türk Talebe 

Birliği’ne iştirak ettikleri bilinmektedir23 .Diğer yandan öğrenciler 

yönetime katılmamaktadır. 

10- Yüksek Mühendis Mektebi’nde Özerk Yönetime Son 

Verilmesi 

Darülfünûn döneminde Fen Fakültesi’ne bağlı olarak mühendis 

yetiştiren Elektro-Mekanik Mühendisliği, üniversiteye geçişte kapatılarak 

24 İstanbul Üniversitesi’ne kalan bütün âlât, edevât ve kitabları 

11 Nisan 1935 tarih ve 2687 numaralı kanun ile Yüksek Mühendis 

Mektebi’ne devr edilmişti 25 . Mühendislik alanında daha da 

güçlendirilmek amacıyla Yüksek Mühendis Mektebi’ne yapılan bu 

devrin arkasından, üniversitedeki yönetim anlayışına uygun bir şekilde, 

1928 yılında verilen özerk yapıya son verilmiştir. Türkiye’de 

yüksek öğretimde ikinci olarak özerk statüye kavuşmuş olan ve 18 

Mayıs 1935 tarihindeki 2718 sayılı kanunla yapılan yeni düzenleme 

ile Yüksek Mühendis Mektebi’nin bir müdürle idare olunması kararlaştırılmıştır. 

Buna göre Mekteb müdürü, Nafia vekilinin inhası 

üzerine müşterek kararname ile tayin edilecektir 26 . Böylece, özerk 

22 YMMN, m. 12 

23 Ali Arslan, a.g.e., s. 159-171. 

24 Ali Arslan, a.g.e., s. 185, 390, 492. 

25 Bu kanun için bakınız: Resmî Gazete, 18 Nisan 1935. 

26 2718 numaralı kanun için bakınız, RG, 25 Mayıs 1935.

280 

ALİ ARSLAN 

yönetimin en önemli göstergelerinden biri olan yüksek öğretim kurumunun 

yöneticisinin öğretim üyelerince seçimine son verilmiş 

oldu. Ancak kanunî olarak Yüksek Mühendis Mektebi’nin tüzelkişiliği 

devam ediyordu. 

Yüksek Mühendis Mektebi’ndeki yeni düzenlemelere uygun 

olarak 22 Mayıs 1935 tarihinde 2/2642 nolu kararname ile yeni bir 

Yüksek Mühendis Mektebi Nizâmnâmesi yürürlüğe kondu27 . Yüksek 

Mühendis Mektebi ortak derslerin yapıldığı hazırlık sınıfı ile 

1-Yol ve Demiryolu, 

2-Yapı İşleri ve Şehircilik, 

3-Su İşleri, 

4-Elektro-Mekanik İşleri ve 

5-Muhasebe İşleri şubelerinden oluşuyordu28 . Yeni nizâmnâmeye 

göre Yüksek Mühendis Mektebi’nin yönetimi şu şekilde düzenlenmiştir. 

Özerklik 

Mühendis Mektebi doğrudan Nafıa Vekâleti’nin idaresine verilmiş 

olmakla beraber, Yüksek Mühendis Mektebi, menkul ve gayrı 

menkul mallar tasarrufuna, bağışları kabule, daire ve mahkemelerde 

huzur ve murafaaya, ödünç alma ve her türlü bağışlar yapmaya 

ve harcamalarda bulunmaya izinlidir ve hükmî şahsiyeti vardır29 . 

Üniversite yönetimindeki rektör de hükûmet tarafından tayin edilmesine 

rağmen üniversite hükmî şahsiyete haiz değildi. Üniversite 

daha sıkı kayıtlar altına alınırken Yüksek Mühendis Mektebi’nde 

Üniversite’ye göre daha serbest bir anlayışın hâkim olduğunu görüyoruz 

27 1935 tarihli Yüksek Mühendis Mektebi Nizâmnâmesi (YMMN35) için bakınız, 

Düstûr, cilt XVI, 1935, s. 530-536; Resmî Gazete, 7 Haziran 1935. 

28 YMMN 35, m.1. 

29 YMMN 35, m. 3.


Müdür ve İdare Kurulu 

Müdür, mühendis olmak şartıyla Bayındırlık Vekâleti tarafından 

seçilir ve Cumhurbaşkanı tasdikiyle tayin olunurdu. Müdür, 

Mekteb’de ders ve hariçte başka bir vazife alamazdı. Müdür, mektebin 

en büyük amiri olup, mektebin genel idaresiyle bütün muamelelerin 

baş mesulü idi. 

Müdür, Bayındırlık Vekâleti’nce verilen emirlerin tedris ve idare 

kurullarınca alınan kararların icrasını temin edecektir. Müdüre tedris 

ve idarî işlerde yardım edecek iki yardımcı da yine Bayındırlık 

Vekâleti’nce tayin edilecekti30 . Müdür, iki muavin, muhasib, pansiyon 

âmiri ve mekteb doktorunun katılımıyla oluşan bir idare kurulu 

bulunacaktı31 . 

Üniversite yönetimindeki bütün yetkiler hükûmetçe tayin edilen 

Rektörde olduğu gibi, Yüksek Mühendis Mektebi’nde de bütün yetkiler 

aynı şekilde merkezden tayin edilen müdürün elinde idi. 

Müdürün tayin edilmesine, bunun da özerklikle pek bağdaşmamasına 

rağmen Yüksek Mühendis Mektebi müessese olarak hükmî 

şahsiyeti haiz bir şekilde hukukî varlığını sürdürüyordu. Ancak, bütün 

yüksek öğretim kurumlarını merkezden yönetmek fikrini kabul 

eden hükûmetin teklifi ile 26 Mayıs 1936’da kabul edilen kanunla32 

daha önce fiili olarak işlemez hale getirilen Yüksek Mühendis 

Mektebi’nin hükmî şahsiyetine de son verilmiştir. Böylece üniversitede 

olduğu gibi Yüksek Mühendis Mektebi’nde de Ankara’nın yeni 

yönetim anlayışına uygun olarak özerk yönetimi tamamen ortadan 

kaldırılmıştır. 

Tedris Kurulu 

Tedris Kurulu, bütün müderrislerle mühendis muallimlerinden 

meydana gelecekti. Öğretim işleriyle meşgul olacak, şube başkanlarıyla 

müderris, muallim ve yardımcılarının seçme ve terfilerini 

30 YMMN 35, m. 27-29. 

31 YMMN 35, m. 18. 

32 26 Mayıs 1936’da kabul edilen 2984 sayılı Konya Ovası Sulama İdaresiyle 

Yüksek Mühendis Mektebi ve Ankara Yüksek Ziraat Enstitüsü’nün 

Muvâzene-i Umûmiye’ye alınması için Kanun’un meclis müzakeresi ve metni 

için bakınız; Hirsch, a.g.e., I, s. 522-526.

282 

ALİ ARSLAN 

kararlaştıracaktı. Talebelerin disiplin işlerine bakacak ve Danışma 

Kurulu’na atanacak üyeleri seçecekti33 . 

Tedris Kurulu, Darülfünûn döneminde idari ve akademik işlevi 

daha geniş olan fakülte meclislerinin aynı adla üniversiteye aktarılan 

ve öğretimle sorumlu olan fakülte meclislerinin bir kopyasıdır. 

İdarî işlerden mümkün olduğu kadar uzaklaştırılmış bir organdır. 

Yalnız Yüksek Mühendis Mektebi Tedris Kurulu’nun, Danışma 

Kurulu’nun üyelerini seçmesi üniversite fakülte meclislerine göre 

Tedris Kurulu’na tanınan bir farklılık ve üstünlüktür. 

Danışma Kurulu 

Başkanla beraber on altı kişiden oluşacaktır. Bunların beşi hariçten 

ve onu müderris ve muallimlerle bakanlık ileri gelenlerinden 

olmak üzere, Yüksek Mühendis Mektebi Tedris Kurulu’nca bir kat 

fazlası ile seçilen şahıslar arasından bakanlıkça tesbit edilecektir. 

Danışma Kurulu, mektebin proğramlarını tetkik ederek mütaleasını 

beyan ile, ilim ve fennin o günkü telakkilere göre mektep 

proğramına konulmasını sağlayacak, lüzûm göreceği hususlar hakkında 

da tavsiyelerde bulunacaktır. Mektebin, memleketin ihtiyaçlarıyla 

uygun olarak ilerlemesi hususunda yapılabileceklerini tesbit 

edecektir. 

Ancak, müdürün başkanlığında Bayındırlık Danışma Kurulu’nun 

bütün kararları “danışsaldır” 34 . 

Danışma kurulu, üniversitedeki İstişare Komitesi’ini karşılığı 

olan bir müesesedir. Yalnız, Danışma Kurulu’nda Bayındırlık 

Vekâleti’nden yetkililerin bulunması ve hariçten üyelerin atanması 

bakımından üniversitedeki istişari komitelerinden ayrılmaktadır. 

Bu özelliği dolayısıyla Danışma Kurulu, istişarî de olsa bir yüksek 

öğretim kurumu üzerinde bakanlık dışında ilk organ olarak kabul 

edilebilir. 

33 YMMN 35, m. 11-17. 

34 YMMN 35, m. 22-26.


Hocaların Tayin ve Azli 

Öğretim üyeleri Tedris Heyeti’nce seçilecek ve Bayındırlık 

Bakanlığı’nca tayin edilecektir. Öğretim üyeleri başarısızlığı veya 

kötü hareketlerde bulunmaları durumunda Tedris Kurulu kararı ile 

istifaya davet edilecekti. İlgili şahıs istifa etmediği takdirde son karar 

Bayındırlık Bakanlığı’nca verilecek ve yerine getirilecekti. 35 . 

Öğretim üyesinin görevden alınmasında son söz üniversitede olduğu 

gibi, Bakanlığa aittir. Ancak Yüksek Mühendis Mektebi Tedris 

Heyeti’nin hocayı görevden alması hususundaki yetkisi, üniversite 

fakülte meclislerinden daha geniştir. Öğretim üyelerinin görevden 

alınması kunusunda Tedris Heyeti’inin fonksiyonu, gerektiğinde son 

kararın bakanlığa ait olması dışında, Darülfünun fakülte meclislerinin 

çalışması usulüne daha yakındır. 

C- MEKTEB-İ MÜLKİYE’DEN SİYASAL BİLGİLER 

OKULU’NA 

1859’da temelleri atılan bu okul II. Meşrutiyet döneminde 

Mekteb-i Mülkiye adını almıştı. 10 Haziran 1935 tarihinde Siyasal 

Bilgiler Okulu adını almıştı. 1936’da Ankara’ya taşınmıştı. 23 Mart 

1950 tarihinde 5627 sayılı yasa ile bu okul Ankara Üniversitesi’ne 

bağlanmış ve bir fakülte haline getirilmiştir. 

D- SANAYİ-İ NEFİSE MEKTEBİ’NDEN GÜZEL SA- 

NATLAR AKADEMİSİ’NE 

1882’de Mekteb-i Sanayi-i Nefise-i Şahane adıyla yüksek okul 

seviyesinde açılan bu okul 1917 tarihinde Sanayi-i Nefise Mektebi 

adını almıştı. 1923 yılında yapılan yönetmelik değişikliği sırasında 

Tezyinî Sanatlar Bölümü kurulmuştu. 1927 yılında Güzel Sanatlar 

Akademisi adını almıştı. 1936 yılında Türk Tezyini Sanatlar Şubesi 

kurulmuş ve Şark Tezyinat okulunun kaldırılması ile onun yerini 

almıştı. 

35 YMMN 35, m. 6, 10.

284 

ALİ ARSLAN 

E- TİCARET MEKTEB-İ ALİSİ’İNDAN YÜKSEK 

İKTİSAD VE TİCARET OKULU 

1883’te kurulan Hamidiye Ticaret Mekteb-i Alisi’nin adı 

1908’de Ticaret Mekteb-i Alisi olarak değiştirilmişti. 1923’te İstanbul 

Ulum-ı Aliye-i Ticariye Mektebi olarak adlandırılmış ve Müderrislik 

(Prof), Mualimlik (Doç) ve Müderris Muavinliği (Yrd Doç) 

gibi akademik kavramlar yerleştirilmişti. 1932’de yeni düzenleme 

yapılarak okulun adı Yüksek İktisad ve Ticaret Mektebi’ne dönüşmüştü. 

9.7.1938’de Yüksek İktisad ve Ticaret Okulu adını almış ve 

İktisat Vekaleti’nden ayrılarak Maarif Vekaleti’ne bağlanmıştı. 

F- MİLLİ TİCARET-İ BAHRİYE KAPTAN VE ÇARKÇI 

MEKTEB-İ ALİSİ’NDEN YÜKSEK DENİZ TİCARET 

MEKTEBİ’NE 

1887’de Heybeliada’daki Bahriye Mektebi içinde yatılı olarak 

açılan Kaptan Mektebi, 1909’da Millî Ticaret-i Bahriye Kaptan ve 

Çarkçı Mekteb-i alisi adını almış ve 1913 yılında Maarif Nezaretinebağlanmıştı. 

1927 yılında Yüssek Deniz Ticaret Mektebi adını 

almış ve bugünkü Ortaköy’deki Feriye sarayı (anadolu Denizcilik 

Meslek Lisesi binası)’na taşınmıştı. 1928 yılında İktisat Vekaleti’ne 

bağlanmış ve adı Ali Deniz Ticaret Mektebi şekline dönmüştü. 1934 

yılında Yüksek Deniz Ticaret Mektebi adını almış ve öğretim süresi 

üç yıla çıkarılmıştı. 

G- DARÜLMUALLİMİN-İ ALİYE’DEN YÜKSEK 

ÖĞRETMEN OKULU’NA 

1891 tarihinde orta eğitim yapan okulların öğretmen ihtiyacını 

karşılamak için kurulan Darülmuallimîn-i Aliye Cumhuriyet döneminde 

7 Haziran 1925 yılında çıkarılan bir talimatname ile yeniden 

düzenlenmişti. Yüksek Muallim Mektebi adını alan bu okulun eğitim 

süresi dört yıl olacak, üç yılllık eğitimi brınşlırına göre Darülfünun 

ve Sanayi-i Nefise Mektebinde göreceklerdi. Bir yıl ise uygulama ve 

staj dönemi olacaktı.


II- ANKARA’DA YÜKSEK ÖĞRETİM KURUMLARININ 

AÇILMASI VE YAPILAN DÜZENLER 

A- ANKARA HUKUK MEKTEBİ 

1921’de Abdülkadir Kemali Bey, bir Hukuk Mektebi’nin 

Ankara’da kurulmasını teklif etmiş ancak gerçekleşmemişti. 1922’de 

Mustafa Kemal Paşa Hukuk Fakültesi’nin açılması gerektiğini belirtmişti. 

5 Kasım 1925’de kurulan Hukuk Fakültesi başta Ankara 

olmak üzere ülkenin diğer kısımlarında yüksek okul açılmasının ilk 

başlangıcı olmuştur. Ankara Hukuk Mektebi, İstanbul Darülfünûnu 

Hukuk Fakültesi’ne denk bir müessese olarak kurulmuştur36 . Yönetim 

olarak da, Darülfünûn Hukuk Fakültesi’nin büyük ölçüde örnek 

alındığını söylemek mümkündür. 

- Profesörler Meclisi 

Hukuk Mektebi’ndeki bütün profesörlerin katılmasıyla oluşurdu. 

Ayda bir mutad ve davet halinde fevkalâde olarak toplanırdı. 

Meclisin Vazifeleri: 

- Profesör muavinleri imtihanlarını icra eylemek, 

- Ders ihdas ve lağvına dair mütalea beyan etmek, 

- İmtihan ve derslere mübaşeret zamanlarını tayin eylemek, 

- Müfredat proğramlarını tetkik ve tesbit etmek, 

- Kayıt ve kabul olunan öğrencilerin vaziyetlerinin uygun olup 

olmadığını tetkik eylemektir. 

Bütün bu kararlar Adliye Vekâleti’nin tasdikiyle kesinlik kazanırdı37 

. 

- Reis ve Reis Vekili 

Profesörler Meclisi, her öğretim yılında içlerinden bir profesörü 

reis ve bir diğerini de reis vekili seçerdi. Reis olmadığı zamanlarda 

meclise reis vekili başkanlık ederdi. 

- Müdür 

Mektebin idaresi bir müdür tarafından gerçekleştirilirdi. Ayrıca 

36 Bu hususta bakınız; 11 Ekim 1925 tarihli Ankara Hukuk Mektebi Talimatnamesi 

(AHMT), (Hirsch, a.g.e., I, s. 543-546), m. 3, 4, 6, 13. 

37 AHMT, m. 8-9.

286 

ALİ ARSLAN 

müdüre yardımcı olmak üzere bir de müdir-i sânî bulunurdu. Profesörlerden 

birinin müdür olarak tayini mümkündü. 

Müdür, meclisin kararlarını ihtiyaç olanları Adliye Vekâleti’nden 

izin aldıktan sonra, diğerlerini ise re’sen uygulardı38 . 

Profesörler Meclisi, Darülfünûn döneminde de fakültelerdeki 

Müderrisler Meclisi (Meclis-i Müderrisîn) veya diğer adıyla fakülte 

meclislerinin hem ismen hem de işlev olarak bir kopyasıydı. Ancak 

Darülfünûn fakültelerinin de özerkliğe sahip olması dolayısıyla idarî 

yetkileri de olan ve bakanlık tarafından fazla kontrol edilmeyen bir 

müessese idi. 

Akademik işlerin seçilen fakülte reisi, idarî işlerin ise tayin 

edilen bir müdür tarafından yürütülmesi II. Meşrutiyet dönemi 

Darülfünûn’undaki fakültelerde uygulanan bir yapı idi. Ankara Hukuk 

Mektebi’nde de bu yönetim tarzı benimsenmişti. 

- Ankara Hukuk Fakültesi’nin Maarif Vekâleti’ne Bağlanması 

İstanbul Darülfünun’u Hukuk Fakültesi’nin benzeri şeklinde 

1925 yılında kurulan Ankara Hukuk Mektebi, 1940 yılında İstanbul 

Üniversitesi Hukuk Fakültesi örnek alınarak öğretim süresinin dört 

yıla çıkarılması ve Ankara Hukuk Fakültesi’nin Maarif Vekâleti’ne 

bağlanması kararlaştırılmıştı 39 . 30 Mayıs 1940’da TBMM tarafından 

kabul edilen kanun ile Ankara Hukuk Fakültesi gibi İstanbul Üniversitesi 

gibi Maarif Vekâleti’ne bağlanmıştı 40 . 

B- GAZİ EĞİTİM ENSTİTÜSÜ 

Konya’da 1926 yılında kurulan Muallim Mektebi 1927’de 

Ankara’ya taşınmıştı. 1927 yında okula bir de pedegoji bölümü eklenmişti. 

Orta Muallim Mektebi ve Terbiye Enstitüsü olarak anılmaya 

başlayın okulun adı 1928 yılı bütçesiyle resmiyet kazanmıştı. 

Okula lise mezunları öğretmen okulunu çok başarılı şekilde bitirmiş 

ve iki yıl ilkokul öğretmenilği yapanların alınması kararlaştırılmıştı. 

38 AHMT, m. 10-11. 

39 C, 5.IV.1940. 

40 Musa Çadırcı- Azmi Süslü, Ankara Üniversitesi Gelişim Tarihi, Ankara 

1982, s. 117-119.


Okul iki yıl hazırlık üç yarıyıl da mesleki kısımlara ayrılmıştı. Öğretmen 

okulları mezunları hazırlık sınıflarına alınırken lise mezunları 

ise mesleki kısıma gireceklerdi. Okul; Eğitim, Sosyal Bilimler, 

Matematik ve Fen bölümlerinne ayrılmıştı. 1931 yılında okulun adı 

Gazi Orta Muallim ve Terbiye Entitüsü adını almış ve ortaokul öğretimeni 

ile ilköğretim müfettişi yetiştiren yüksek dereceli bir yatılı 

okul haline gelmişti. 1932 yılında hazırlık sınıfları ile birlikte öğretim 

süresi dört yıla çıkarılmıştı. 1934’de hazırlık sınıfları kaldırılarak 

lise mezunları ile altı yıllık öğretemen okulu mezunları seçme 

sınıvları ile doğrudan mesleki kısıma alınmaya başlanmıştı. Böylece 

okul lise üzeri iki yıllık bir kurum haline gelmişti. 

C- ANKARA YÜKSEK ZİRAAT ENSTİTÜSÜ 

Ankara Yüksek Ziraat Enstitüsü 10.6.1933 tarihinde 2291 sayılı 

kanun 41 ile kurulmuştur. Y. Ziraat Enstitüsü Ziraat, Tabii İlimler, 

Baytar ve Ziraat Sanatlar adlı dört fakülteden meydana geliyordu 42 . 

Böylece daha önce kapatılmış olan Halkalı Ziraat Âli Mektebi ile 

Baytar Âli Mektebleri Yüksek Ziraat Enstitüsü içerisinde birer fakülteye 

dönüşmüştü 43 . 1857’de İstanbul’da kurulan Orman Mektebi, 

1926 yılında Ankara’ya taşınmıştı. 18. 6. 1934 tarihinde kabul edilen 

2524 sayılı kanun ile, Yüksek Orman Mektebi bir fakülte olarak 

Yüksek Ziraat Enstitüsü’ne bağlanmış ve fakülte sayısı beşe çıkmıştı 

44 . 

1- Amacı 

Tabiî İlimler, Ziraat, Baytar (Veterinerlik), Ziraat Sanatları ve 

Orman alanlarında ders okutmak, ilmî ve fennî araştırmalar yapmak, 

rey ile fikirler vermek ve neşriyatta bulunmaktır 45 . 

41 Ankara Yüksek Ziraat Enstitüsü Kanunu (AYZEK) metni için bakınız, Kerim 

Ömer Çağlar, Yüksek Ziraat Enstitüsü, Kanunlar, Kararnameler, Bütçe 

ve Talimatnameler, Ankara 1940, s. 15-26. 

42 AYZEK, m.1. 

43 AYZEK, m. 28. 

44 Ankara Yüksek Ziraat Enstitüsü Kanunu’nun Bazı Maddelerinin Değiştirilmesine 

Dair 2524 Sayılı Kanun için bakınız. Çağlar, a.g.e., s. 27-29. 

45 AYZEK, m. 2.

288 

ALİ ARSLAN 

2- Özerklik 

Ankara Yüksek Ziraat Enstitüsü (AYZE) “hükmî şahsiyet”i haizdir. 

Enstitü, bağışları ve vasiyetleri kabule selahiyetlidir. Enstitü, 

mülhak bütçe46 ile idare olunan bir amme müessesesidir. Enstitünün 

devlet malları ile, tedris ve idari mevzularda devlet memurları hukukuna 

maliktir. 

AYZE, Ziraat Vekâleti’nin mürâkabesi altındadır 47 . Ancak 26 

Mayıs 1936 tarihinde kabul edilen 2984 sayılı kanun ile Ankara 

Yüksek Ziraat Enstitüsü’nün hükmî şahsiyeti kaldırılmıştır 48 . 

3- AYZE Yönetimi 

a- Rektör 

Rektör, bütün Enstitü’nün idarecisidir. İki yıl Ordinaryüs Profösörlük 

yapan öğretim üyeleri arasından seçilmesi şarttır49 . 

Seçim ve Tayini 

Rektör, Ordinaryüs Profesör, Profesör ve Doçentlerle beraber, 

şube şefleriyle asistanların kendi aralarından seçecekleri üçer temsiciden 

oluşan Enstitü İntihab Heyeti’nce seçileceklerdi50 . 

İki yıllığına seçilen Rektör’ün tayini, Enstitü Divanı tarafından 

Ziraat Vekâleti’ne bildirilerek hazırlanan kararnâmeyi 

Cumhurbaşkanı’nın da tasdiki üzerine gerçekleşecektir. Yeni Rektörün 

kabul ve tasdik edilmemesi üzerine Rektör seçimi aynı surette 

yenilenecektir51 . Rektörün seçiminde, Darülfünûn’da olduğu gibi 

46 Hükûmetin teklif ettiği kanun layihasında bu müessese “hükmî şahsiyeti 

haiz” olarak kurulacağı belirtilirken, Enstitünün mülhak, yani belli ölçülerde 

umumî bütçe kanununun dışında olan, bütçe ile idare olunması hususuna 

yer verilmemiştir. Ancak B.M.M. Ziraat Encümeni Enstitünün mülhak 

bütçeye sahib olması şeklinde değişiklik yapmıştır, AYZE kuruluş hakkında 

Hükûmetin teklifi ve Encümenin tadili için bakınız, Hirsch, a.g.e., I, s. 486. 


48 Konya Ovası Sulama İdaresi’yle Yüksek Mühendis Mektebi ve Ankara Yüksek 

Ziraat Enstitüsü’nün muvâzene-i umûmiyeye alınmasına değin 2984 nolu 

kanun için bakınız; Çağlar, a.g.e., s.31. 

49 AYZEK, m. 7. 


51 AYZEK, m. 5.


iki aday değil, tek aday seçilerek Ziraat Vekâleti’ne gönderilmektedir. 

Bu durum, Vekâletin seçimi yenileme dışında, seçilen Rektörü 

kabul etmeme şansını ortadan kaldırmaktadır. Böylece Enstitü 

Rektörülüğü’ne başka bir baskı olmadıktan sonra, mutlaka öğretim 

üyelerinden en çok oy alan şahsın tayinini zaruri hale getirmektedir. 

Şube şefleri ile asistanların kendi aralarından seçecekleri üçer 

temsilciyle rektör seçimine katılmaları Türkiye’de ilk defa Yüksek 

Ziraat Enstitüsü’nde uygulanmıştır. Doçentlerin topyekün rektörlük 

seçimlerine katılması da ilk defa gerçekleştirilmiştir. 

Rektörün Vazifeleri 

-Rektör, Enstitü’yü temsil ve onu idâre eder, 

-Bütçeyi hazırlar, 

-Fakülte meclislerinden başka bütün meclislere ve Divan’a başkanlık 

eder. 

-Enstitü’nün en yüksek karar organı olan Divan’ın aldığı kararları 

tatbike koyar 52 . Divan adına yazılan evrakları imzalar 53 . 

-Ayrıca, Enstitü’nün en yüksek karar mercii olan Divan54 , 

Rektör’ün Divan’a sormaksızın yapabileceği işleri de kararlaştırır55 . 

Rektör’ün, Divan’ın bir temsilcisi olması, Rektör’ün Divan’a 

sormadan yapabileceği işleri Divan’ın tesbit etmesi dolayısıyla, 

Rektör Divan’ın emrindedir. Yüksek Ziraat Enstitüsü Rektörü, 

Darülfünûn eminine göre daha sınırlı yetkiye sahiptir. 

Divan’ın temsicisi olarak Rektör, Enstitü’deki bütün meclislere 

başkanlık etmesine karşılık fakülte meclisleri bunun dışında tutulmuştu. 

Darülfünûn döneminde, fakülte meclislerine başkanlık ederek, 

istediği kararları aldıran ve tartışmalara yol açan Darülfünûn 

emininin bu hareketleri AYZE Rektörü için kanunen mümkün değildir. 

Seçilmiş de olsa, Rektör’e böyle bir sınırlamanın getirilmiş 

olmasını, rektörlerin otoritesini sınırlayan ve kötüye kullanabilmeği 

frenleyen bir tedbir olarak değerlendirmek yerinde olur. 

52 AYZEK, m. 6. 

53 AYZEK, m. 11. 

54 AYZEK, m. 9. 

55 AYZEK, m. 12.

290 

b- Divan 

ALİ ARSLAN 

Enstitü’nün en yüksek karar mercii Divan’dır 56 . Divan Rektör, 

Profesör, Fakülte dekanları ile her fakülteden seçilen birer üyeden 

oluşmaktadır. 57 

Divan, Rektör’ün veya en az dört üyenin isteğiyle toplanacaktır. 

Kararlar en az yedi üyenin bulunması halinde ve ekseriyetle alınabilecektir. 

Divan, çalışma talimatnamesini kendisi yapmakta ve Rektör’ün 

Divan’a sormaksızın yapabileceği işleri kararlaştıracaktır58 . 

Divan, Enstitü ile Ziraat Vekâleti arasındaki irtibatı sağlayacak, 

ancak Divan adına yazılan evrakı Rektör imzalayacaktır59 . 

Enstitü Divanı’nda seçilmiş ve tasdik edilmiş bir rektör ve 

beş dekan üyelerdir. Beş de sadece seçilmiş üye vardır. Enstitü 

Divanı’nda seçilmelerine rağmen tasdik edilen üyelerin sayısı devamlı 

olarak fazladır. Oysa Darülfünûn Divanı’nda devamlı olarak 

seçilmiş üyeler, seçilmiş-tayin edilmiş üyelere göre fazladır. 

Çünkü Darülfünûn’da her fakülteden iki kişi Divan’a üye seçilirken 

YZE Divanı’nda her fakülteden birer kişi seçilmektedir. YZE 

Enstitüsü’nün yüksek organı olan Divan’da tayin edilmişlerin ağırlığı 

dolayısıyla hükûmetin etkisinin daha fazla hissedilmesine yol 

açacağı söylenebilir. 

YZE Divan’ının kendi çalışma talimatnamesini kendisinin 

yapması, Rektör’ün Divan’a sormaksızın yapabileceği işleri yine 

Divan’ın tesbit etmesi, Rektör’ü Divan’a tam bağımlı hale getirmekte, 

Rektör’e tamamen Divan’ın temsilcisi statüsünü vermektedir. Bu 

durum, Darülfünûn emininin vaziyetine göre, Rektör’ün daha sınırlandırılmış 

olduğunu göstermektedir. Çünkü Darülfünûn Emini her 

ne kadar Darülfünûn kararlarına bağlı ise de, onun talimatname ile 

belirlenmiş ve Divan’a danışmadan faaliyet yapabileceği bir alanı 

vardı. AYZE’ünde Rektör’ün yetkilerinin daha da sınırlandırıldığını 

görüyoruz. 

56 AYZEK, m. 9. 

57 AYZEK, m. 8. 

58 AYZEK, m. 12 

59 AYZEK, m. 14.


Divan’ın Vazifeleri 

- Ziraat Vekâleti’nin istişârî yardımcısı olan Divan, gerek cevaben 

ve gerekse kendiliğinden mütalaasını bildirecek60 . 

- Enstitü bütçesini tesbit edecek. 

- Ordinaryüs Profesör ve Profesörler ile Doçentleri seçecek. 

- İmtihan, tedris usulleri ve ders cedvelleri hakkında fakültelerin 

yaptıkları teklifleri inceleyecek. 

- Demirbaşları idare, icar ve isticar edecek. 

- Vekâletin tasvibiyle gayr-i menkul malların temlik ve temellükünü 

sağlayacak. 

- Bütçeye göre sarfı gerçekleştirecek. 

- Memur ve müstahdemlerin tayinini vekâletin tasdikiyle gerçekleştirecek 

ve gerekenlerin cezalarını verecek. 

- Kuruluş hükümlerini yerine getirecek61 . 

- Fakültelerin iç teşkilatı, çalışma tarzı, fakültelerde ders verme 

hakkının kararlaştırılması, Doktor ünvanının verilmesine ait işleri 

düzenleyen talimatnameyi hazırlayacaktır. Ancak bu talimatnamenin, 

Ziraat Vekâleti tarafından tamamlanarak tasdiki şarttır62 . 

4- Tedris Heyeti (Öğretim Kurulu) 

Tedris Heyeti’ne Enstitü’deki Ordinaryüs Profesör, Profesör ve 

Doçentler tabii üyedir. 

Rektör ve Divan, Enstitüye ait akademik işler için Tedris 

Heyeti’ne teklifte bulunabilirdi. Özellikle Rektör, Divan’ın bir kararını 

yapmakta tereddüt ederse bu konuyu Tedris Heyeti’ne götürürdü. 

Onbir üyenin yazılı isteği üzerine Rektör, Tedris Heyeti’ni 

toplantıya çağırmağa mecburdu. 

Divan ile Tedris Heyeti arasında anlaşmazlık olursa, Divan, Tedris 

Heyeti’nin kararını kendi görüşüyle birlikte Ziraat Vekâleti’ne 

bildirecek vekâlet de anlaşmazlıkta hakem olarak problemi çözecek- 

60 AYZEK, m. 10. 

61 AYZEK, m. 9. 

62 AYZEK, m. 16.

292 

ti 63 . 

ALİ ARSLAN 

Akademik konularda, Enstitüdeki en son sözü söyleyebilen kuruluş 

Tedris Heyeti’dir. İdarî olarak en güçlü organ olan Divan’ı ve 

onun emrinde olan Rektör’ü, akademik konularda yönlendirmek ve 

sınırlandırmak Tedris Heyeti tarafından gerçekleştirilirdi. En önemlisi 

de akademik konularda Tedris Heyeti’nin vereceği bir kararın 

aksini Divan tatbike koyamazdı. Ancak Ziraat Vekâleti’nin kararı 

Divan’ın görüşü doğrultusunda tecelli ederse, Divan’ın istediği yürürlüğe 

girebilirdi. 

Divan’ı ve rektörünü akademik olarak sınırlayan bir organ, gerek 

Osmanlı ve gerekse Cumhuriyet dönemi üniversite tarihinde 

ilk defa ortaya çıkmıştır. Bu durum, idarecilerin akademik hayata 

tahakkümlerini engelleyici bir yapı olması bakımından son derece 

önemlidir. 

Bütün hocaların katılımını sağlayan böyle bir organın, sadece 

akademik mevzularda da olsa Enstitü içinde nihaî kararı vermesi, 

Tedris Heyeti’ni fiilî olarak Enstitü’nün en nüfûzlu müessesesi konumuna 

getirmektedir. Çünkü, Tedris Heyeti sadece Rektör’ün isteğiyle 

Divan’ın aldığı kararları istişare için kullandığı bir müessese 

değil, onbir öğretim üyesinin isteğiyle mecburî olarak toplanan bir 

kurumdur. Ayrıca Rektör’ün bütün öğretim üyelerinin katılımı ile 

seçildiği Divan’daki her fakülte için bir üyenin fakülte öğretim üyelerince 

belirlendiği dikkate alınırsa Tedris Heyeti’nin yeri daha iyi 

anlaşılır. Tedris Heyeti, Enstitü idaresini yönlendiren ve en azından 

kendisi aleyhine -vekâletin isteği hariç- bir karar vermesini sınırlayan 

bir genel meclis niteliğindedir. 

5- Enstitü Büyük Meclisi 

Bu meclis, Ordinaryüs Profesörlerden, Profesörlerden, Doçentlerden, 

Şube Şeflerinden, Asistanlardan, Muallimlerin yanında memurlar 

ile her fakülte talebesinin kendi aralarından seçeceği üçer 

temsilciden meydana gelecektir. 

Büyük Meclis, Rektör ve Divan tarafından toplantıya çağrılacaği 

gibi, profesör, doçent, şube şefleri ve asistanlardan toplam yirmi- 

63 AYZEK, m. 13.


beş kişinin yazılı isteği üzerine de toplantıya çağrılırdı 64 . 

Enstitü Büyük Meclisi’ne, kanunla hiç bir yaptırım gücünün 

verilmemesi dolayısıyla bu meclisin bir istişarî organ olarak düşünüldüğü 

anlaşılmaktadır. Ancak istişarî de olsa yardımcı öğretim 

elemanı sayılan muallim, şube şefleri ve asistanların üye olarak kabul 

edilmesi; memur ve öğrencilerden temsilcilerin de bulunması 

bakımından, bu organ Türkiye üniversite tarihinde ilk defa yerini 

almaktadır. 

Özellikle öğrencilerin her fakülteden seçtikleri üçer temsilcilerin, 

Büyük Meclis’te yer almaları öğrenci ile yönetim arasında diyalogun 

kurulması bakımından önemlidir. Türkiye’de öğrencilerin ilk 

defa yönetim biriminde yer almaları Enstitü Büyük Meclisi’ne üye 

kabul edilmeleri ile gerçekleşmiştir. 

6- Fakülte Yönetimi 

Fakülte Dekanı 

İki yıllığına Fakülte Meclisi tarafından seçilir. Dekan, fakültenin 

mümessili ve idare amiridir65 . 

Fakülte Dekanı iki yıllığına seçilmekte ve vekâlet tarafından tasdiki 

hakkında bir kayıt bulunmamaktadır. Darülfünûn’da fakülte reisi 

seçilmekte ve tasdik edilmekte olduğu dikkate alınırsa, bu hususta 

YZE fakülte dekanını belirlemekte daha serbest olduğu görülmektedir. 

Tatbik edilmese de böyle bir düşüncenin 1869 Darülfünûn-ı 

Osmani’de uygulanmak istendiğini biliyoruz. Ayrıca Fakülte Meclisi 

üyesi doçentlerin dekan seçimine katılmaları Türkiye’de ilk defa 

Ankara Yüksek Ziraat Enstitüsü’nde yürürlüğe konmuştu. 

Fakülte Meclisi 

Fakülte Meclisi, Ordinaryüs Profesör, Profesör ve Doçentlerden 

oluşmaktadır 66 . Fakülte Meclisi’ne dekan başkanlık edecektir. Fakat 

hiçbir zaman Rektör Fakülte Meclisi’ne başkanlık yapamayacaktır 67 . 

64 AYZEK, m. 14. 

65 AYZEK, m. 15. 

66 AYZEK, gös. yer. 

67 AYZEK, m. 6.

294 

ALİ ARSLAN 

-Her fakülte, kendisine ait ders ve tatbikatın mükemmel ve birbirine 

uyumlu olmasını temin edecektir. Çözüm bulunamaması durumunda 

Divan vasıtası ile Zirâat Vekâleti’ne müracaat edilecektir. 

-Her fakülte kendisine bağlı kürsü ve enstitülerin tedrisata ait 

şikâyetlerini çözmeğe çalışacak ve icab ederse bunları Divan vasıtasıyla 

Zirâat Vekâleti’ne bildirecektir68 . 

AYZEK’ne göre Fakülte Meclisi daha ziyade akademik konularda 

vazifeli kılınmıştır. Darülfünûn’daki fakülte yönetimi Yüksek 

Ziraat Enstitüsü’ndeki fakülte yönetiminden daha güçlü idi. Ancak 

Yüksek Ziraat Enstitüsü’nün bütün birimlerine başkanlık etme hakkına 

sahib olan Rektör’ün fakülte meclislerine başkanlık etme hakkı 

yoktu. Darülfünûn’da olduğu gibi Rektör’ün Fakülte Meclisi’ne 

başkanlık ederek kritik zamanlarda Fakülte Meclisi’ne baskı yapması 

ve fakültede oluşacak kararlara müdâhale etmesi engellenmiştir. 

Yüksek Ziraat Enstitüsü’ndeki fakülte yönetiminin yapısı 

Darülfünûn’daki fakülte idareleri kadar izah edilmemiştir. Yüksek 

Ziraat Enstitüsü’nde Divan’a ve Tedris Heyeti’ne daha fazla önem 

verilirken Fakülte yönetimine fazla açıklık getirilmemiş ve yönetim 

ağırlığı esas olarak Enstitü Divanı’na bırakılmıştır. 

Yüksek Ziraat Enstitüsü’ndeki Fakülte Meclisleri’ne bütün doçentlerin 

tabii üye olarak kabul edilmesi Türkiye’de ilk defa kanunlaştırılmış 

ve uygulanmıştır. Darülfünun’da doçentlerin muadili olan 

müderris muavinleri Fakülte Meclisleri’ne üye değildirler. 

7- Öğretim Üyelerinin Tayin ve Azli 

Öğretim Üyeleri, Doçent, Profesör ve Ordinaryüs Profesörden 

oluşuyordu. Doçentlerin tayini, fakülte meclisinin teklifi, Divan’ın 

uygun görmesi ve Zirat Vekâleti’nin tasdiki ile gerçekleşecektir. Belli 

bir süre içerisinde, Profesör olma liyakatını gösteremiyen Doçentler, 

Fakülte Meclisi’nin teklifi, Divan’ın kararı ile öğretim üyeliğinden 

çıkarılarak vekâlet emrine verilecektir69 . 

Doçentler, Fakülte Meclisi ve Divan’ın esbâb-ı mûcibeli teklifi 

ve vekâletin tasdiki ile Profesörlüğe tayin olunurdu. Ordinaryüs 

68 AYZEK, m. 17. 

69 AYZEK, m. 20.


Profesörlük tayini, Fakülte Meclisi’nin en az iki, kaideten üç adayı 

esbâb-ı mûcibeli olarak Divan’a teklifi, Divan’ın tensibi ve Vekâletin 

içlerinden birini seçerek tasdikiyle gerçekleşirdi70 . Enstitü dışından 

öğretim üyeliğine alınacakların girecekleri dereceye ait şartlara malik 

olmaları şarttı71 . 

Doçent, Profesör ve Ordinaryüs Profesörlerin inzibatî suçları 

için bir Haysiyet Divanı kurulacak ve Haysiyet Divanı’nın kararları 

vekâletin tasdikinden sonra yürürlüğe girecektir72 . 

Öğretim üyelerinin seçimi Enstitüce kararlaştırılırken, tayinde 

muhakkak Ziraat Vekâleti’nin tasdiki gerekmektedir. Bu özelliği ile 

Enstitü Darülfünûn ile aynı özelliği taşımaktadır. 

Görevden alınma hususunda Doçentlerin dışındakiler için bir 

açıklama mevcut değildir. Ancak diğer öğretim üyeleri için de tayin 

prosedürü dikkate alınırsa azlin de, Enstitü tarafından karar alınması 

ve vekâletçe tasdik edilmesi ile gerçekleşeceğini söyleyebiliriz. 

Öğretim üyelerinin seçimi ve azlinde rey sahibi Enstitü iken 

tasdik makamında vekâlet bulunmaktadır. Darülfünûn’da ilmî yetersizliği 

tesbit edilen bir öğretim üyesi, Fakülte Meclisi ve Divan’ın 

kararı ile görevden alınırdı. Bu hususta Darülfünûn kendi başına karar 

verme hakkına sahibti. Dolayısıyla da Darülfünûn, öğretim üyelerini 

ilmî yetersizlik dolayısıyla görevden almada Yüksek Ziraat 

Enstitüsü’nden daha geniş yetkiye sahipti. 

8- İlim Adamı Yetiştirme 

Ankara Yüksek Ziraat Enstitüsü, Ziraat, Baytar, Tabii İlimler, 

Ziraat Sanatları, daha sonra Orman dallarında doktora proğramı 

düzenlemiştir. Yüksek Ziraat Enstitüsü, Doktora Talimatnamesi 

9. 10. 1934 tarihinde yürürlüğe girmiştir73 . Ankara Yüksek Ziraat 

Enstitüsü’nde Doçent olmak isteyenler için de Habitilasyon yapmak 

mümkündü. Doktorası olan, belli nitelikte neşriyatı bulunan ve basılmamış 

bir eserini Fakülte Meclisi’ne sunanlara, yeterli görülürler- 

70 AYZEK, m. 20-22. 

71 AYZEK, m. 24. 

72 AYZEK, m. 23. 

73 AYZE talimatnâmesi için bakınız, Çağlar, a.g.e., s. 44-51, 53.

296 

se, Doçentlik ünvanı verilirdi 74 . 

ALİ ARSLAN 

Ankara Yüksek Ziraat Enstitüsü’nde bir Asistanın, Başasistan 

ve Şube Şefliği’ne yükselerek Doçentliğe aday olabilmesi için mutlaka 

doktora sahibi olması gerekiyordu 75 . 

9- Ders İhdası 

Bu konuda tam bir açıklık olmamasına rağmen, ders ihdasının 

fakültenin teklifi, Divan’ın tetkiki ve vekâletin tasdiki ile olduğu 

söylenebilir76 . 

1933 Ankara Yüksek Ziraat Enstitüsü Kanunu’nda, öğretime ara 

verilmesi, harçlar, talebenin örgütlenmesi, güvenliğin nasıl sağlanacağı 

hususlarında bilgi mevcut değildir. 

10- Ankara Yüksek Ziraat Enstitüsü’nde Özerkliğe 

Son Verilmesi 

Büyük ölçüde Darülfünun model alınarak idarî yapısı oluşturulan 

AYZE’nin özerk yapısına 26. 5. 1936’da kabul edilen 2984 sayılı 

kanun ile son verilmiştir77 . 

1933’te Yüksek Ziraat Enstitüsü kurulurken amacı, esas olarak 

ilmî ve fennî araştırmalar yapmak olarak tesbit edilmişti78 . Ancak 

1934’de üniversitenin amaçlarına millî kültürün yayılması, devlet 

ve millete hizmet edecek insan yetiştirilmesi79 maddelerinin 

de eklenmesinden sonra, 1939’da yürürlüğe konan YZE Talebe 

Talimatnamesi’nde de, meslek ve ilim adamı yetiştirmek yanında 

talebenin “millî bir seciye, salim hatt-ı hareket ve vazife sevgisi” ile 

yetiştirilmesi80 gibi konulara da vurgu yapılmıştır. 

74 AYZE Habitilasyon Talimatnamesi için bakınız, Çağlar, a.g.e., s. 38-43. 

75 AYZEK, m. 19. 

76 Fakültelerin desleri birbirleri ile uygun olmasını tanzime (AYZEK m. 17) ve 

Divan’ın ders cedvellerini “tetkike” selahiyattar olduğu dikkate alınırsa bu 

nihaî kararın Ziraat Vekâleti’ne ait olduğunu söyleyebiliriz. 

77 Bu kanunun meclis tartışmaları ve metni için bakınız; Hirsch, a.g.e., s. 522- 

526. 

78 YMMN 35, m. 2. 

79 YMMN 35, m. 1. 

80 AYZE Talebe Talimatnamesi (Çağlar, a.g.e., s. 123-136), m. 1-2.


Darülfünûn döneminde, öğrencilerin öğretim müessesesi dışında 

örgütlenmeleri serbest iken, üniversite içinde yönetimin gözetimi 

altında dernek kurabilme hakkına sahipti. Üniversitede uygulanmaya 

başlanan bu esasın, daha sonra Yüksek Ziraat Enstitüsü’nde 

de uygulanmaya başladığını görüyoruz. Yüksek Ziraat Enstitüsü 

öğrencilerinin Enstitü içerisinde kurabilecekleri dernek için dekan 

vasıtasıyla Rektör’den izin almaları gerekiyor. Enstitü öğrencileri 

üniversite öğrencileri gibi, bütün fakülteleri içine alabilecek bir Enstitü 

Talebe Birliği kurabilecekler, ancak Enstitü dışında herhangi bir 

yüksek öğretim öğrenci derneğiyle birlik kuramayacaklardı81 . 

Darülfünûn döneminde, Darülfünûn yönetiminin kararlarına itiraz 

edebilen öğrenciler üniversite döneminde bu haklarını kaybetmişlerdir. 

Buna parelel olarak AYZE talabelerinin de, gerek fert gerekse 

dernekleri adına Enstitü Rektörlüğü’nün “kararlarına her ne 

şekil ve suretle olursa olsun” itirazda bulunamayacaklardı82 . Eğer bu 

hal gerçekleşirse, ilgili öğrenciler Enstitü’den ihraç edileceklerdi83 . 

Ankara Üniversitesi kurulmasına rağmen bu kurumun dışında 

kalan AYZE 1948 yılında dağıtılmıştı.1948 yılında çıkarılan 5234 

sayılı yasa ile bu estitüye bağlı Veterner Fakültesi müstakil olarak, 

Tabibi ilimler Fakültesi ile Ziraat Sanatları Fakültesi tek bir fakülteye 

yani Ziraat Fakültesi haline dönüştürülerek Ankara Üniversitesi’ne 

bağlanmıştı. Orman Fakültesi ise İstanbul Üniversitesi’ne bağlanmıştı. 

D-ANKARA DİL VE TARİH-COĞRAFYA FAKÜLTESİ 

10 Haziran 1935’de kuruldu. 1946 yılında Ankara Üniversitesi’ne 

katılmıştı. 

E-ANKARA TIP FAKÜLTESİ 

1937 tarihinde kuruluş çalışmalarına başlanmış ancak 1945 yılında 

kurulabilmişti. 1946 yılında Tıp Fakültesi Ankara Üniversitesi’ne 

katılmıştı. 

81 AYZE Talebe Talimatnamesi, m. 14. 

82 AYZE Talebe Talimatnamesi, m. 55/8. 

83 Aynı Talimatname, m. 62/11.

298 

ALİ ARSLAN 

SONUÇ 

Atatürk döneminde yüksek öğretimdeki değişimde iki önemli 

özellik göze çarpmaktadır. Birisi, Osmanlı döneminden kalma eski 

yüksek öğretim kurumlarını yeniden düzenlemek; ikincisi, yeni başkentte 

yeni kurumlar oluşturmaktı. 

Atatürk dömeninde İstanbul’da yeni yüksek öğretim kurumu 

açılmamış ve sadece eski kurumlar yeni anlayışı göre yeniden düzenlenmiştir. 

Hatta, Orman, Ziraat ve Veteriner okullarında olduğu 

gibi faaliyet yeri Anadolu içlerinde olması gerektiğine karar verilen 

kurumlar Ankara’ya taşınmıştı. Harb Okulu da 1936’da Ankara’ya 

taşınmıştı. 

Ankara’nın ve Cumhuriyet döneminin ilk yüksek öğretim kurumu 

Hukuk Fakültesi olup, Cumhuriyet’in Osmanlı dönemine dayanmayan 

ilk üniversitesi olan Ankara Üniversitesi’nin temelini oluşturmuştur. 

Cumhuriyet döneminin ilk üniversitesi olarak Gazi Üniversitesi’ni 

takdim etmek doğru değildir. Ankara Üniversitesi’ni oluşturan 

fakülteler kurulurkenden üniversitenin ana birimi olan fakültelere 

denk olarak kurulmuşlardır. 1946’da Ankara Üniversitesi’ni 

oluşturan ilk fakültelerin tamamı Cumhuriyet döneminde açılmış 

kurumlardı. 1948 yılında Ankara Üniversite’sine katılan Ziraat ve 

Veterner Fakültelerinin temelleri Osmanlı dönemine dayansa bile 

bunlar Ankara Üniversitesi’ne sonradan katılmışlardır. Siyasal Bilgiler 

Okulu’nun da temelleri Osmanlı dönemine dayansa da bu okulun 

bir fakülte olarak Ankara Üniversitesi’ne katılması 1950 tarihidir. 

Bu açıdan Ankara’nın ve Cumhuriyet döneminin ilk üniversitesi 

Ankara Üniversitesi’dir. 

Ankara’da kurulan kurumlarını öğerek İstanbul’daki yüksek 

öğretim kurumlarını farklı bir katagoriye koymak yanlıştır. Çünkü, 

İstanbul’da bulunan yüksek öğretim kurumların tamamı Osmanlı 

döneminde Avrupa örnek alınarak kurulmuştur. İstanbul’daki kurumlar 

Cumhuriyet’le beraber yeniden elden geçirilmiş ve cumhuriyet 

ideallerine uygun hale getirilmişlerdi. Bu İstanbul kurumları 

Ankara’daki yüksek öğretim kurumlarını da etkilemiş hatta model 

oluşturmuştur.


Yönetim anlayışı olarak, Atatürk dönemi bütünlük içermemektedir. 

Bizzat Cumhuriyet yönetiminin yaptığı düzenlemelerle 1924- 

33 arası Darülfünun, yüksek okul ve enstitülerde özerk yönetim anlayışı 

hâkimdir. İstanbul Darülfünunu’da özerk yönetim uygulandığı 

dönemde diğer yüksek öğretim kurumları da aynı anlayışla yönetilmiştir. 

1933’te Darülfunun’dan Üniversite’ye geçerken uygulamaya 

konan merkezi yönetim anlayışı, hemen diğer yüksek öğretim kurumlarını 

da etkilemiş ve bu kurumlarda da özerk yönetim anlayışına 

son verilmiştir.

I. BAKÜ TÜRKOLOJİ KONGRESİ VE 

MUSTAFA KEMAL ATATÜRK 

Prof. Dr. Celil GARİBOĞLU NAĞIYEV* 

XX. yüzyılın başlarında Türk dünyasında çok büyük tarihi olaylar 

yaşandı. Bu zaman Anadolu Türkleri artık çökmekte olan imperatorluk 

kuruluşundan çıkarak çağdaş yönlü bir Cumhuriyet kurdu. 

Bilindiği gibi Yeni Türkiye’nin böyle bir çağdaş devlet kurması 

hiç de kolay olmadı. O zaman Türk ordusunun Başkumandanı Gazi 

Mustafa Kemal’ın büyük başarıları ve kayretleri, aynı zamanda Anadolu 

Türklerinin kahramanlıkları sonucunda Türkiye şu büyük mücadeleyi 

kazandı ve bu Türk Dünyası tarihinde dünya çapında ileriye 

doğru atılmış çok önemli bir adım oldı. 

Uzak Sibirya’da, Doğu Türküstan’da, Orta Asya’da, Rusya’nın 

içerilerinde (Kazan’da, Kırım’da) ve Kafkaslar’da bulunan Türklerin 

de hayatında bu dönemde çok büyük olaylar baş vermekte idi. 

Bütün Türk Dünyasında hızlı bir gelişme görünmekde ve Millî uyanış, 

Rönesans yaşanmakta idi. 

Sibirya’dan, Çin’den başlayarak Avrupanın merkezine – Balkanlara 

kadar uzanan ve böyle büyük bir coğrafyada yerleşen Türkler 

zaman-zaman çok güclü baskılara maruz kalmalarına rağmen kendi 

millî kimliklerini, dilini, gelenek ve göreneklerini, örf ve adetlerini 

koruya bilmiş, hatta bazen daha da geliştirmişdir. 

Malum olduğu gibi, her bir milletin millî kimliği büyük Atatürk’ünde 

belirttiği gibi ilk önce onun dilinden geçiyor. Dünya Türklerini 

bin yıllar boyunca yaşatan faktörlerden biri de onların dili olmuştur. 

1931 yılında Atatürk’ün Afet İnan’a dikte etdiği bu sözler 

* Bakü Asya Üniversitesi Rektörü.

302 

CELİL GARİBOĞLU NAĞIYEV 

bu fikri tam olarak ifade ediyor: “Türk dili dünyada en güzel ve en 

zengin ve en kolay olabilecek bir dildir. Onun için her Türk dilini 

çok sever ve yükseltmek için çalışır. Bir de Türk dili Türk milleti 

için mukaddes bir hazinedir. Çünkü Türk milleti geçirdiği nihayetsiz 

badireler içinde ahlakini, hatıralarini, menfaatlerini elhasil bugün 

kendi millîyetini, her şeyin dili sayesinde muhafaza olunduğunu 

görüyor” 1 . Bu sebepten de zaman-zaman dilimizi elimizden almağa 

can atmışlar. Ama Türkün kendisi gibi dili de çok büyük olduğu için 

bunu becerememişler. Bu bakımdan, dil faktörü kültür sınırından çıkarak, 

daha çok sosiel, siyasal karakter taşımağa başlamıştır. 

Bu, özellikle de XX. yüzyılın başlarında Türk dünyasında baş 

veren olaylarla ilgili daha aydın gözükmektedir. Bu dönemin ünlü 

Türk aydınları İ.Gaspıralının, Y.Akçura’nın, A.Huseyinzade’nin, 

Z.Gökalp’in, F.Köprülü’nün, B.Çobanzadenin v.b. büyük hizmetleri 

sonucunda Türkçülük ideolojisinin bir parçası gibi Türk dili ve Türk 

alfabesi sorunları da ortaya çıkmış oldu. 

Millî kültürümüzün gelişmesinde Türk alfabesi sorunu daha 

önemli yer tutmaktadır. Hala XIX yüzyılın ortalarında ünlü Azerbaycan 

yazarı M.F.Ahundzade’nin teşebbüsde bulunduğu Yazı Devrimi 

XX. yüzyılın başlarında bütün Türk dünyasında yeniden gündeme 

geldi. Arnold Toynbee’nin dediği gibi Türk toplumu içinde ilk önce 

Latin alfabesi alan Yakutlar olmuştur 2 . A.Toynbee bunun 1918 yılı 

başlarında, A.B.Erculasun 3 ise Yakutların kendilerinin de söyledikleri 

gibi 1917 yılında (Ekim Devriminde) baş verdigini gösteriyorlar. 

Sovyetler Birliği’ne dahil olan Türk milletlerinden Yakutlardan 

sonra 1922 yılında Azerbaycanlılar Latin Alfabesine geçmişler. Bu 

yılın Mayıs ayında Bakü’de “Yeni Türk Elifbası Komitesi” yaratılmış 

ve Yeni Türk Alfabesi’ni hazırlamıştır. 1922 yılında ise Türk 

1 Afet İnan, Milliyetin Temeli Olan Dil Birliği, Atatürk’e Saygı, TDK, 1969, 

s. 56 

2 Arnold J. Toynbee, The Adoption of the Latin in place of the Arabic Alphabet 

in Turkey and in the Turkish States members of the U.S.S.R. (1918- 

28), Survey of İnternational Affers, 1928, London: 1929, p. 224. (Bkz: Bilal 

N. Şimşir. Türk Yazı Devrimi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1992, 

s.97 

3 Ahmet B. Erculasun, Bugünkü Türk Alfabeleri, Kültür Bakanlığı Yayınları, 

Cilt I, s. 55

I. BAKÜ TÜRKOLOJİ KONGRESİ VE MUSTAFA KEMAL ATATÜRK 303 

Dünyasında ilk kez olarak burada Latin alfabesi ile (Arap alfabesi 

ile karışık) “Yeni Yol” gazetesi yayınlanmştır. 

26 Şubat – 6 Mart 1926 tarihleri arasında ise Azerbaycan’ın 

başkenti Bakü’de I Türkoloji Kongresi geçirilmiştir. Bu kongrenin 

başlıca amaclarından biri de Türk Yazı Devrimini hayata geçirmek 

olmuştur. Genç Türkiye Cümhuriyetinin yazı devrimi meselesinde 

aktif gözükmemesi, Atatürkün bu meseleye soğuk yanaşma görüntüsü 

vermesi şübhesiz ki birbaşa siyasal karakter taşıyordu. Bilal 

N.Şimşir bunula ilgili tam haklı olarak yazıyor: “Sovyet hükumeti, 

bir Türkoloji Kongresi toplanmasına karar verirken, Türkiye’de hazırlanmakta 

olan yazı devriminden önce Sovyet Türklerinin Latin 

yazısına geçişlerini sağlamak ve böylece Doğu halkları önünde prestij 

kazanmak; Türkolojinin merkezinin Sovyetler Birliği topraklarına 

kaydığını göstermek gibi siyasal amaçlar güdmüştür” 4 . 

Türk toplumlari içinde en büyük nüfuza malik olan Anadolu 

Türklerinin bu işde bir kadar gec kalmalarının bundan başka da bir 

çok sebepleri olmuştur ki bunların da gözüken (üzde olan) ve gözükmegen 

(altda olan) tarafları bulunmaktadır. 

Elde olan belgelerden de gözükdüğü gibi Türk Dünyasının Ulu 

Önderi Mustafa Kemal Atatürk “I Türkoloji Bakü Kongresi” öncesinde 

ve Kongrenin toplanma zamanı yazı devrimi meselesine açıkdan 

açığa hiç katılmamış, hatta bazan ona karşı çıkmıştır. 12 Eylül 

1922’de o zamanki İstanbul gazetecilerinden biri Hüseyin Cahit 

(Yalçın) Atatürk’den “Niçin Latin yazısını almıyoruz?” sorusuna 

...... 1919’da Latin alfabesine geçilmesinin kaçınılmaz olduğunu diyen 

Atatürk, “Daha zamanı gelmemiştir” diye ters bir cevap veriyor. 

Bununla ilgili Bilal N.Şimşir yazıyor: “Sonradan neden böyle bir 

ters yanıt verdiğini Falih Rıfkı Atay’a anlatır: 

– “Hüseyin Cahit bana zamansız bir iş yaptırmak istiyordu. Yazı 

inkılabının zamanı daha gelmemişti.” der. 5 

1923 yılında ünlü siyaset adamı olan K. Karabekir Paşa da “Latin 

harflerini kabul edemeyiz” demiş ve bununla ilgili yayımlanan 

demecinde bunu “felaket” adlantırarak böyle bir fikir söylemiştir: 

4 Bilal N.Şimşir, Türk Yazı Devrimi, s. 117 

5 İbid, s. 55

304 


“Maatteessüf arzederim ki Azerbaycanlı arkadaşlarımız da bu felakete 

bugün düştü” 6 . Hatta, gelecekte dil “devrimini yapacak ve karar 

verecek kadrolar”dan biri “Başbakan İsmet Paşa Latin yazısının 

alınmasına uzun süre karşı olmuştur” 7 . Başbakan İsmet İnönü yazı 

devriminin o zaman nasıl zor bir iş olduğunu göz önüne alarak “Harf 

inkılabını yapmak, uzun, çetin, belki ömür boyunca bir mücadeleye 

karar vermek demekti” diye düşünyordu. Aynı zamanda o bu mesele 

“Karar verilmesi için en çok düşünülen konu idi” 8 diyordu. “Yazı 

Devrimi, Atatürk Devrimleri içinde karar verilmesi en çok düşünülen 

konu” diyen İnönü’ye göre “Kolay yazıp okumaya mühtaç ve 

alışkan nesillerin birden okuyamaz hale gelmelerinin hesapsız mahsurları 

ürkütücü idi” 9 . 

Bundan başka o devrin ünlü yazarı Halid Ziya Uşaklıgil “memleketin 

resmi ve ilmi hayatında latin harflerinin yeri yoktur” demiş 

ve hatta büyük Türkçü-Turançı Zeki Velidi Toğan da yazı devrimine 

karşı çikmıştır. Bu vesile ile ilgili o, “Türk Yurdu”nda “Latin harflerinin 

dilimize uygulanması imkansızdır ve zararlıdır. Latin harfleri 

kabul edilirse 4-5 aydan fazla ömrü olmaz” 10 demiştir. Aynı zamanda 

büyük şair Nanık Kemal ve Ebu Ziya da harfların degişikliğine tarafdar 

olmamışlar. 

Her halde, o dönemin birçok Türkçü-Turançı aydınları Latin 

alfabesine geçilmesinin eski millî kültür geleneklerine darbe vuracağına, 

milletin gelişmesine engel olacağına içten inanmış ve bu 

sebepten de bunu kabul etmemişler. Yenice yaranmış olan Türkiye 

Cumhuriyeti ne ekonomik, ne de manevi bakımdan hala böyle bir 

ciddi devrim yapmağa hazır değildi ve çok büyük siyasal sorunlar 

içinde yaşayan, bu sorunlardan dolayı “daha çizmelerinin tozunu silmeğe 

vakit bulamamış olan Başkumandan”, hemde Anadolu Türkle- 

6 “Latin harfini kabul edemeyiz”, Hâkimiyet-i Milliye, Ankara, 5 Mart, 1923, 

s. 2 (Bkz: Bilal N. Şimşir, Türk Yazı Devrimi, s.57-58) 

7 Metin Kale, Harf Devrimi, Erdem, Cumhuriyet, Özel Sayısı, I-II-III, Cilt 11, 

Sayı 31-32-33, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1999, s. 822 

8 İsmet İnönü. Türk Harflarınını Yıldönümü, Ulus (Ankara) 9 Agustos, 1953 

(Bkz.: Fuat Süreyya Oral, Türk Basın Tarihi, 1919-1965 – Cumhuriyet dönemi, 

İkinci kitab, 1968, s. 91. 

9 İbid. 

10 İbid, s. 821.


rinin Osmanlı kültürel ananelerine bağlı olduklarını nazara alarak bu 

yazı devrimi meselesini bir kadar ertelemek ve “Sovyet Türklerinin 

Latin yazısına geçişlerini” öne çekmek kararını vermiştir. 

Atatürk I Türkoloji Bakü Kongresi’ne açıkdan açığa katılmasa 

da, her halde onu tam olarak dikkatdan kenarda da bırakmamıştır. 

Bunu Fazıl Agisin söylediği sözlerden de görebiliriz. Bu konu ile 

ilgili olarak O, Abdülbaki Gölpınarlı’nın hatırasını böyle anlatıyor: 

“1979’un başlarında Abdülbaki Gölpınarlı’nın Üsküdar’daki evindeyiz. 

Laf lafı açtı ve söz Bakü’de yapılan Türkoloji Kurultayına 

geldi. Gölpınarlı’nın bu hususta söylediği şeyler gayet ilgi çekiciydi. 

Gölpınarlı özetle şöyle dedi: “Atatürk, Köprülüyü Bakü’ye gönderirken 

Latin harflerini kasdederek “Emperyalistlerin harflerini kabul 

etmeyelim. Şu anda kullandığımız harfler üzerinde ısrar edelim” 

dedi. Bunu söylerken ben de ordaydım. Ama Köprülü Bakü’de Latin 

harflerinin kabul edilmesini savunur ve Arap alfabesinin bırakılması 

gerektiğini ifade eder. Köprülü, yurda döndükten sonra, Atatürk 

Köprülü’yü bu tavrından dolayı tebrik etmiş ve ona imzalı bir portresini 

hediye etmiştir. Üstünden onca yıl geçmiş olmasına rağmen, 

Atatürk’ün bu hususta niçin böyle davrandığını hala anlaya bilmiş 

değilim.” 11 Zaten hatta büyük Türk Abdülbaki Gölpınarlı’nın da o 

zaman anlaya bilmediği mesele Atatürk’ün bu gizli ve derinde olan 

siyaseti idi. 

Hiç şübhesiz ki siyasal bakımdan daha uyak olan Fuat Köprülü 

Atatürk’ün derinde olan siyasetini anlamaya bilmezdi. Aksi takdirde 

O, böyle serbest hareket yapamazdı. Ama buna bakmayarak o da 

Bakü’de kendisini Atatürkün mevkiine uygunlaştırmıştır. Bunu Halid 

Seid’in bu Kongre ile ilgili yayınladıği hatıra kitabında da göre 

biliriz. Kongre öncesi olayları kaleme alan Halid Seid yazıyordu: 

“– Fuat bey, – dedim, – tabii yeni elıf-ba meselesinden dolayı 

teşrif etdiniz. Bu hususta Türkiye efkari-umumiyesile, siyasi dairelerinin 

fikirleri sizce malum olduğundan şüphe yoktur” 12 . Fuat 

11 Bkz.: Mustafa Toker, Türkistan’ın Latin alfabesine geçemesinde büyük rol 

oynayan Halid Seid Hocayev ve “Yeni elifba yollarında eski hatıra ve duygularım” 

adlı eseri, 1926 Bakü Türkoloji Kongresinin 70. yıl Dönümü Toplantısı, 

Ankara, 1999, s. 88 

12 Halid Seid, Yeni elifba yollarında eski hatıra ve duygularım, Simferopol,

306 


Köprülü’nün cevabı o zamanki Türkiyenin durumunu açıkca ifade 

ediyor: 

“–Efendim, – dedi, Türkiye’nin bugünki vaziyeti hepimize malumdur; 

meğlubiyetle neticelenen ağır ve uzun muharibelerden çıkdık, 

iktisadi veziyetimiz bizi memnun ede bilecek bir halde degil, 

bilhassa büyük bir inkılab hayatı yaşayırız, zihnimiz henuz daha mühüm 

meseleler ile meşkuldur. Bununla beraber ilmi müessiselerimiz, 

Azerbaycan tarafından ortaya atılan yeni elifba meselesine de bigane 

degiller. Bu yakınlarda Maarif Nezareti tarafindan hususi bir komisyon 

teşkil edildi. Bu komisyon imla ve hürufatın tetkiki ile meşkul 

olur, henuz kat’i bir fikir ve karara gelmediler” 13 . 

Bundan sonra Halid Seid’in “Şu halde, kurultayda Anadolu 

Türkleri namına yeni elifbanını lehine veya aleyhine bir fikir vermeyeceksiniz?” 

sorusuna verdigi cevap da dikkat çekicidir. Fuat Köprülü 

diyor: 

“– Tabii değil mi? Ancak şurasını da arz edelim ki yeni elifbanın 

aleyhine rey vermek için elimizde bir esas yoktur, lehine rey vermek 

için de – maalesef – henuz hazırlığımız olmadığı gibi hükumet 

tarafından da bu hususda bir talimat yoktur” 14 . Sonra Fuat Köprülü 

fikrini devam etdirerek “...esas etibarı ile benim fikrim yeni elifbanın 

lehinedir” diyor ve bu işde mevcut olan zorluklar barede bahs ediyor 

ve fikrini bu sözlerle sonuclayir: 

“– Evet, – dedi, – o halde bütün çetinliklere, iktisadi ağırlıklara 

katlanarak yeni elifbaya geçmeye mecbur olacağız (bu tabii, menim 

öz fikrimdir. Hükumet dairelerinin bu hususda ne düşündüklerine 

aid bir şey deyemem). Çünkü esrimizdeki metbuat medeniyeti geniş 

saheler, çok mikdarda okucular isteyir. Bundan dolayı Şark Türkleri 

ile medeni münasibetlerimizi sağlamaya mecburuz, vakien hürufatın 

ayrı olması dilce olan münasibeti kesmez, ancak çocuklarımıza, 

gençlerimize ayrı ayrı hefleri öyretmeye mecbur olacağız, bu da bir 

çok vaktımızı boş yere sarf etmeye sebep olacak... Bugünkü tehnika 

da yeni elifbaya keçmeyi taleb edir. Arz etdiyim gibi buna bizim iktisadi 

şeraitimiz henuz müsaid degildir. Bu hüsusda çalışmakta olan 

1928, s. 91. 

13 İbid 

14 İbid


komisyon lazım görerse, bizim de keçmemiz ehtimaldan uzak degildir; 

ancak henuz resmi, kati bir şey deyemem” 15 . 

Bu sözlerden de gözüküyor ki, Türkiye devletinin harf devrimi 

ile ilgili bir kaç planları var idi ve tabii ki bu işin başinda Mustafa 

Kemal Atatürk dayanıyordu. Atatürk’ün daha öncelerden de bu mesele 

ile ilgili çabalar gösterdiği bir kaç belgelerden de gözükmektedir. 

Bunu, Prof.Dr. Zeynep Korkmaz’ın aşağıdaki sözlerinden de 

görmek mümküntür. Bununla ilgili o, yazıyor: “Atatürk’ün Türk 

toplumunda bir yazı inkılabı yapılması gereğini benimseyen görüşü 

oldukca eskidir; Cumhuriyetten önceki yıllara kadar uzanır. Daha II. 

Meşrutiyet öncesinde Selanik’te Bulgar doğu bilimcisi İvan Manolov 

ile yaptığı görüşmede, Arap yazısının Batı kültürüne girmemize 

engel olduğunu belirtmesi, Birinci Dünya Savaşı yıllarında ünlü Macar 

Türkoloğu Gyula Ne’meth’in, Türkische Grammatik adlı eserindeki 

transkripsiyon alfabesini Türk yazısı için fazla ayrıntılı bulması, 

1922 yılında Halide Edip (Adıvar)’in de bulunduğu bir toplantıda 

Latin harflerinin kabul edilebileceğinden söz etmesi, bu düşüncenin 

eskiliğine işaret eden tanıklardır.” 16 

Artık 1924-25 yıllarından itibaren Türkiyede birbaşa Atatürkün 

başkanlığı altında kültür, dil ve alfabe inkılabına hazırlık işleri gidiyordu. 

Bu dönemde “kültür politikasının içinde “dil birliği”nin 

sağlanması için öteden beri savunulan Latin harflerinin kabülünün 

gerekliliği üzerinde düşünülmeye başlanmıştır.” 17 . 

1928 yılında Türkiye’de alfabe konusunda tartışmalar şiddetle 

devam etdiği zaman Atatürk bu mesele ile ilgili görüşlerini 9 gecesi 

Agustos’da Sarayburnu parkında açıklamış be bununla da yazı inkılabına 

kendi münasibetini böyle ifade etmiştir: “Bu millet utanmak 

için yaratılmış bir millet değildir; iftihar etmek için yaratılmış, tarihini 

iftiharla doldurmuş bir milletdir. Fakat milletin yüzde sekseni 

okuma yazma bilmiyorsa, bu hata bizde değildir. Türkün seciyesini 

anlamayarak kafasını birtakım zincirlerle saranlarındadır. Artık ma- 

15 İbid, 92 

16 Zeynep Korkmaz, “Atatürk ve yazı inkılabı üzerine”, Erdem, Cumhuriyet, 

Özel Sayısı, I-II-III, Cilt 11, Sayı 31-32-33, s. 175 

17 Ayşe Aktaş, Atatürk ve Harf Devrimi, Erdem, Cumhuriyet, Özel Sayısı, I-II- 

III, Cilt 11, Sayı 31-32-33, s. 708

308 


zinin (geçmişin) hatalarını temizlemek zamanındayız. Hataları teshih 

edeceyiz (düzelteceyiz).” 18 

Bütün bunlar gösteriyor ki, ömrü boyunca çağdaşçılık, Türkçülük 

yolunda mecadele yapan ve Türk Dünyasının bugünkü hale gelib 

çıkmasında çok büyük hizmetleri olan Mustafa Kemal Atatürk “I. 

Türkoloji Bakü Kongresi”ne de etinasız kala bilmezdi. 

1926 yılında Baküde gerçekleşen I. Türkoloji Kurultayı Türk 

halklarının kültürel hayatında çok önemli röl oynamıştır. Bütün Türk 

dünyasının ve dünyanın birçok ünlü Türkoloji uzmanlarının katıldığı 

bu Kurultay ortak Türk kültürünün, dilinin ve edebiyatının yaranması 

yolunda ileriye doğru atılmış büyük bir adım oldu. 

Bilindigi gibi, Doğu dünyasında ilk olarak 1918 yılınla Azerbaycanda 

Demokratik bir Cumhuriyet kuruldu ve onun ömrü çok 

kısa – 2 yıl oldu. Ama buna rağmen hem Azerbaycanda hemde diger 

Türk ülkelerinde çok büyük millî uyanma heyecanı yaşandı. 

Bir kadar sonra büyük Türk milletinin kahramanlığı ve Mustafa 

Kemal Paşa Atatürkün çabaları sonucunda Doğuda daha bir bağımsız 

devlet – Türkiye Cümhuriyeti kuruldu ve bu dönemde Türk Dünyasında 

asıl bir millî canlanma, uyanış baş verdi. Bunun da sonucu 

olarak “I. Bakü Türkoloji Kurultayı” geçirildi. 

İ.Kaspıralı ve V.Radloffun şerefine düzenlenen bu Kurultaya A. 

Hüseyinzade, B.Çobanzade, A.E.Krımski, N.N.Poppe, V. V. Bartold, 

A. N. Samoyloviç, L. V. Şerba ve birçok ünlü türkoloklarla yanaşı 

Mustafa Kemal Atatürk tarafından gönderilmiş Fuad Köprülüzade 

de katılmışlardır. 

Türk dili, kültürü ve medeniyetinin gelişmesi yolunda bağımsız 

Türkiye Cümhuriyetinin ve onun ilk kurucusu olan Mustafa 

Kemal Atatürk’ün büyük rolü ve hizmetleri olmuştur. Bu ilk önce 

Atatürk’ün “I. Türkoloji Kurultayı” münasibetinde ve ona gizli katkılarında 

kendini göstermiştir. Atatürkün şu kurultaya dolayı yolla 

katkı göstermesi göz önünde olsa da, bu meselenin derinden araştırılması 

lazımdır. 

18 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, Cilt II, Ankara, 1959, s. 253.

TEHDİT VE TEHLİKELER KARŞISINDA TÜRK 

EĞİTİM-ÖĞRETİMİNİN KONUMU VE STRATEJİSİ 

Prof. Dr. Mustafa KESKİN * 

Türkiye Cumhuriyeti Devleti, Gazi, Müşir Mustafa Kemal 

Atatürk’ün eseri, Türk gençliğinin koruma ve savunmasına emanet 

ettiği yadigârıdır. Tarihî Türk devleti, nasıl tehdit ve tehlikelere uğramışsa, 

tarihî tecrübe ve müktesebatımızın pek değerli sonucu olan 

bugünkü devletimiz de, kimi süreksiz, kimi sürekli, içten ve dıştan 

kaynaklanan tehdit ve tehlikelerin hedefidir. Denilebilir ki Türkiye 

Cumhuriyeti, Selçuklu’nun ve Osmanlı’nın övünçlerine, sevgilerine 

olduğu kadar, onlara yönelik nefret ve düşmanlıklara da varistir. 

Millî Mücadele’nin en sıkıntılı zamanlarında “Maarif Kongresi”ni 

toplayan Mustafa Kemal Paşa’ya göre Türk Milletinin ve onun 

“millî egemenlik esasına dayalı, kayıtsız-şartsız bağımsız yepyeni 

devleti”nin bir daha izmihlâlle karşılaşmaması, çağdaş milletlere paralel, 

çağdaş medeniyetin onurlu, verimli bir üyesi olması için, her 

şeyden öncelikli ve hepsinden önemlisi Türk millî eğitimidir. 

Türk eğitim-öğretiminin barış dönemi ile ilişkisi ve Türk öğretmenlerinde 

bulunması gerekli meslekî ve ahlakî değerler ışığında 

konumu ve stratejisi üzerinde durulacaktır. Her yerde ve her zaman 

eğitimsel gelişmenin, nitelikli insan yetiştirmenin barış dönemi ile 

yakın ilişkisinin olduğuna inanıyorum. Esasen toplumsal değişim ve 

gelişimin, ilgili toplumum eğitim düzeyiyle paralellik arz ettiğini de 

ilâve etmek lazımdır. Toplumsal değişimlerin ve gelişmenin birden 

bire değil de tedricen gerçekleştiğine bakılırsa, eğitim-öğretimin 

“millîlik” özelliğinin titizle korunmasının önemi daha da anlaşılır. 

Bildirimizde Osmanlı Devleti’ndeki duruma, gelişmiş ya da ile- 

∗ Erciyes Üniversitesi, Kayseri.

310 

MUSTAFA KESKİN 

ri ülkelerle yapılan karşılaştırmaların eksikliğine, nihayet Türkiye 

Cumhuriyeti’nin ısrarlı ve kararlı olarak mücadele ettiği ana düşmanlara 

da göndermede bulunulacaktır. 

Türk Milletine Yönelik Tehditleri cehalet, yoksulluk, bulaşıcı 

hastalıklar, Türk kimliğine, Türk geleneklerine, Türkiye Büyük Millet 

Meclisi’ne, Türkiye Cumhuriyeti’ne ve demokrasisine, demokratik, 

laik, sosyal, hukuk devleti özelliğine düşman bütün izmler veya 

akımlar olarak özetlemek mümkündür. Türk millî eğitiminin amaç 

ve stratejisi, yetişecek olan Türk çocuklarını, belirtilen tehdit ve tehlikelere 

karşı uyanık ve zinde bulundurmakla beraber, onlara bilimin 

aydınlatıcı önderliğinde değişim ve gelişmenin varlık ve bekası için 

olduğundan çok gerekli olduğunu, eğitim-öğretimin bütün aşamalarında 

kafa ve gönüllerine işletmektir. Bütün bunların uygulamaya 

konması ve sürdürülmesi öğretmenlerin niteliği ile, kalitesi ile olduğu 

kadar sürdürülebilir, kalıcı bir barışla mümkündür. Bu sebeple 

Türkiye’nin iç ve dış politikasında, millî ülkü olarak “Yurtta Barış, 

Dünyada Barış” ı benimsemesi çok önemli ve o oranda isabetlidir. 

Eğitim ve öğretimin en önemli unsuru, şüphesiz öğretmendir. 

Öğretmen okuyan, yazan, kalemle yazmasını, insana bilmediğini 

öğreten, anlamadığını belleten kimsedir. Öyleyse öğretmenin devlet 

ve toplumun moral ve maddi ihtiyaç ve hedeflerini karşılayacak 

derecede bir donanımla yetiştirilmesi ve yetkili kılınması gerekir. 

Öğretmen, babanın dünyaya gelmesine aracı olduğu, insanın kabiliyetlerini 

keşfeden, bununla yetinmeyerek o kabiliyetleri işleyen, ona 

tenkitçi bir zihniyet, yüksek bir iş ahlakı, hem toplumu hem de insanlık 

için sürekli güzel işler üretmek disiplinini kazandırmak suretiyle, 

yüce bir makama yükselmesini sağlayan adam olmakla, hakkı 

baba hakkından önce gelen kimsedir. 

Öğretmen, başta öğrenciler olmak üzere, toplum tarafından örnek 

alınan, imrenilen, öğrencileri ve toplumu ile ahenkli bulunan, 

kendisiyle ve toplumuyla barışık, Türk milletinin yüksek millî değerlerinin 

temsilcisi ve güvencesi olan adamdır. Nihayet öğretmen 

hakikatin tanığı, aydınlık geleceğin müjdecisi, gelecekte olması 

muhtemel tehdit ve tehlikelerin uyarıcısı ve toplumsal değişim 

ve gelişimin öncüsüdür. 

Türk Devletine ve Türk milletine yönelik, örtülü ve açık, süresiz

TEHDİT VE TEHLİKELER KARŞISINDA TÜRK EĞİTİM-ÖĞRETİMİNİN 

KONUMU VE STRATEJİSİ 

ve sürekli tehdit ve tehlikeler karşısında en önemli engeli oluşturan 

öğretmen bilgili, cesaretli, vakarlı, erdemli, adil ve merhametli 

olmalı, bütün düşünce akımlarını bilmeli, ama bunlardan hiçbirini, 

“Atatürk millîyetçiliği” hariç, muhataplarına empoze etmemelidir. 

Öğretmen bilgili olduğu takdirde güçlü ve kuvvetli olacağının bilincinde 

olmalıdır ki, bu bilinç ona sürekli vakar ve daima parıldayan 

bir fazilet kazandıracaktır. Cumhuriyetin emanet edildiği nesilleri 

eğitip terbiye etmek onun temel görevi olduğu içindir ki, devletimizin 

kurucusu, Gazi, Müşir Mustafa Kemal Paşa 1928’de “Millet 

Mektepleri” ni kurmuş ve “Başöğretmen” payesini almıştır. 

Öğretmen, içinden çıktığı topluma aittir. O, uluslararasında Türk 

milletinin ayırt edici özelliklerini temsil mevkiinde olduğu için, 

millîyetçi olmalı, dünya vatandaşı, kozmopolit yahut “küreselleşme” 

nin zebunu olmamalıdır. Türklüğümüzü muhafazada ve onunla 

övünmede itinalı olmalıyız. Çünkü dışımızdakilerin bize saygı 

göstermesini istiyorsak, bu saygıyı her şeyden önce biz kendimize 

göstermeliyiz. Kendisine saygısı, kimliği ile övünen, sürekli çalışıp 

üreten ve sınırsız özgüvene sahip olan toplumlardır ki, haysiyetli, 

şerefli, izzetli, alnı açık, başı diktir. Türk öğretmeni bu çerçevede bir 

toplumun inşacısı ve yaratıcısı olmalıdır. 

Yeni Türkiye Devleti, “dünyaya egemen, kudretli bir fikrin 

(millîyetçiliğin) Türkiye’deki tecellisi ve tahakkukudur” 1 . Atatürk 

millîyetçiliğinin Türk milletinin ortak paydası olması, nesillerin 

gerçekten millî bir eğitimden geçirilmesi ve millî duygularla donatılmasıyla 

mümkün olabilir. Bu takdirde Türk milleti ve onun kudretli 

devleti yeniden bir izmihlale sürüklenmeyecek, hiçbir milletin 

ve devletin önünde eğilmeyecektir. “Çocuklarımız ve gençlerimiz 

yetiştirilirken, onlara özellikle millî varlığı ve hakkıyla, millî birlik 

ve beraberliğiyle çatışan ne kadar yabancı öge varsa, onlarla mücadele 

etme lüzumu ve millî düşünceyi tam bir özümsemeyle, her 

karşı düşünceye karşı şiddetle ve özveriyle savunma zarureti telkin 

edilmelidir. Yeni nesillerin bütün manevi dünyasına bu özelliklerin 

ve kabiliyetlerin aşılanması önemlidir” 2 . 

1 Atatürk, Söylev ve Demeçler, C. I, Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Yayını, Ankara 

1981, s. 321. 

2 Atatürk, a.g.e., C. II, s. 17. 

311

312 


Öğretmenler, Türk milletine, Türkiye Cumhuriyeti Devleti’ne 

ve Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne düşman ne kadar akım varsa, 

bunlarla mücadele edebilecek bir donanıma sahip olmalı, kendisine 

emanet edilmiş kuşaklara, o akımlarla mücadele etme gereğini 

kafalarına ve gönüllerine nakşetmelidir. “Dünyanın uluslararası gidişatına 

göre böyle bir savaşın gerekli kılacağı manevi güçlerle donatılmamış 

olan fertlere ve bu özellikte fertlerden meydana gelmiş 

toplumlara hayat ve istiklal yoktur” 3 . 

Öğretmenler müesses nizamın yani anayasal düzenin güvencesidir. 

Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin laik, demokratik, sosyal bir 

hukuk devleti olduğunun bilincinde ve inancındadır. Onlar yalnız 

zamanımızın değil, aynı zamanda geleceğimizin de planlayıcıları ve 

belirleyicileridir. Muzaffer orduların bile ancak ve ancak öğretmenlerin 

eseri olduğu unutulmamalıdır4 . 

Türkiye’de eğitimsel gelişmenin barış dönemiyle ilişkisine 

gelince: Herkesin bildiği gibi hangi ülke olursa olsun, eğitimsel 

gelişmenin, nitelikli ve kaliteli insan yetiştirmenin barış dönemiyle 

kuvvetli bir ilişkisi vardır. Esasen toplumsal değişim ve gelişimin 

eğitimin çağdaş niteliğiyle paralellik arz ettiğini de eklemek 

lazımdır. Osmanlı Devleti’nin çöküş nedenlerinin odağında sürekli 

savaşların bulunduğunu gözden ırak tutmamak gerekir. Sürekli savaş, 

bunu yapan ülkenin maddi ve manevi güç kaynaklarının kurumasına, 

geleceğe dair ümitlerinin tükenmesine, nihayet ümitsizliğe 

düşmesine sebep olur. Yaşadığımız dünya, ümitsizlik dönemlerinin 

deyişiyle, “yalan” değildir. Bir “berzah”, yahut Türkçesiyle “mola 

yeri” olduğu doğru olmakla, bu dünyanın hakikatliği de ortadadır. Bu 

dünyanın ahvali elbette savaştan ve barıştan, bolluktan ve kıtlıktan, 

zevkten ve meşakkatten ibarettir. Onun içindir ki, barış döneminde 

savaşa hazırlıklı olmak, bolluk devirlerinde kıtlık için tasarrufta 

bulunmak, nihayet rahatlığı meslek edinmeyerek sürekli çalışmayı 

ve üretmeyi şiar edinmek lazımdır. Bu hakikatin farkında olan, doğumunun 

yüzyirmibeşinci yılını kutladığımız, Gazi Mustafa Kemal 

Atatürk “Bir tek şeye ihtiyacımız vardır: Çalışkan olmak. Çalışıldığı 

3 a.g.e., C. II, s. 231. 

4 Mehmet Akif Ersoy, Safahat, Fatih Kürsüsünde (IV. Kitap), Düzenleyen: 

Ömer Rıza Doğrul, İnkılap Kitabevi, 19. Baskı, İstanbul 1985, s. 280.



takdirde mutluluk ve zenginlik peşinden gelecektir.” demekle ezeli 

ve ebedi hakikati doğrulamaktadır. 

Toplumsal değişimlerin ani değil de, tedricen gerçekleştiği görülmektedir. 

Bir toplumda “iyileşme”, “kötüleşme” ve “yeniden 

iyileşme” birbirine yakın süreçlerde mümkün olmaktadır. Eğitimsel 

gelişmenin barış dönemiyle ilişkisini ortaya koyabilmek için 

bazı konuların belirlenmesinde yarar vardır. Birincisi, Osmanlı 

Devleti’nin durumudur. Çünkü saltanatın kaldırılmasıyla ilgili yasada 

yeni Türkiye Devleti’nin “Misâk-ı Millî hudutları içinde Osmanlı 

Devleti’nin tek meşru vârisi” olduğu, “millî hükümranlığın 

milletin kendisine verildiği” vurgulanmaktadır5 . Dolayısıyla vârisi 

olunan Osmanlı Devleti’nin durumuna da değinmek lazımdır. İkincisi, 

“Batı medeniyeti” nin temsilcisi olan ülkelerle yapılan karşılaştırmanın 

eksikliği, üçüncüsü de Türkiye Cumhuriyeti’nin ısrarlı ve 

kararlı biçimde savaş açtığı ana düşmanlardır. 

Osmanlı Devleti’nin sadece Türk millî tarihinin değil, insanlık 

tarihinin de mükemmel teşkilatlanma örneklerinden biri olduğu doğrudur. 

Bu mükemmeliyetin temelinde bilim adamlarının, düşünce 

insanlarının fikrî ve fillî katkı ve katılımlarının bulunmasıdır. Selçuklular 

zamanında Türkiye’de çağdaş biçimde programlanmış eğitim-öğretim 

kurumlarını devralan Anadolu Beylikleri ve bu arada 

Osmanlı Devleti XVI. yüzyılın sonlarına değin söz konusu kurumları 

daha da geliştirmişledir. XVI. yüzyılın ikinci yarısında eğitimöğretim 

programlarında âlet ilimleriyle müsbet ilimler çıkarılırken 

Avrupa’da “skolastik zihniyet” in, yani “ham softa kaba yobazlık” ın 

yerini tenkitçi zihniyet ve deneysel araştırmalar almaya başlamıştır. 

“İlim bütün isteklerinize yön versin. Akıllı ve hırslı olursanız ebedi 

dirlik ve düzenlikte bulunursunuz. Bu size Çalab’ın emri olur.” diyen 

Âşık Paşa’nın hayata geçirilmiş telkin ve tavsiyeleri unutulmuş, 

ilim bu ülkede takdir edilmeyince, iltifat görmeyince takdir ve iltifat 

gördüğü coğrafyalara göç etmiştir6 . “Doğu’nun ziyası sönmeye, 

5 Tertip-Düstur, s. 149, Prof. Dr. Mustafa KESKİN, “Türk İnkılabı ve Türkiye 

Cumhuriyeti Tarihi”, Ufuk Kitabevi, 2. Baskı, Kayseri 2001, s. 233. 

6 Âşık Paşa’nın ünlü eseri Garib-nâme, Prof. Dr. Kemal YAVUZ tarafından 

faksimilesi ile birlikte hazırlanmış, 4 cilt hâlinde, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih 

Yüksek Kurumu, Türk Dil Kurumu tarafından 2000 yılında İstanbul’da yayınlanmıştır. 

313

314 


aydınları fakirleşmeye başlamış, kıta Avrupasından kovulan “ham 

softa kaba yobazlık”, “ortaçağ karanlığı” Osmanlı ülkesinde yer 

edinmeye, eğitim-öğretim kurumları olan medreselerde ağını örmeye, 

bütün bir toplumu girdabına almaya başlamıştır. 

Belirtilen tarihlerden sonra Osmanlı eğitim-öğretim kurumlarından, 

bırakınız dünya çapında olmayı, ülke çapında bile toplumsal 

ihtiyaçlara karşılık verecek, dünyadaki değişimi izleyecek ve gelişmeye 

yön verecek, karşılaşılan sorunlara çözüm önerecek ve çare 

bulacak çapta insanlar bile yetişmez olmuştur. Osmanlı Devleti’nin, 

Osmanlı kültür ve medeniyetinin maddi ve manevi sukûtu eş zamanlı 

olmuştur. Osmanlı kaynaklarında “Memâlik-i Mahrûsa”, yani 

sınırları Allah tarafından korunmuş cihan padişahının ülkesi diye 

betimlenen topraklar her yönden yıkıcı saldırılara uğramıştır. Devrinin 

güçlüleri bu tarihlerden sonra düşmanlar tarafından yere serilmişlerdir. 

Sınırlar ötesi düşmanların işini kolaylaştıran, niyetlerini 

gerçekleştiren içerideki sukûtumuz olmuştur. Eğitim-öğretimde hedefsizliğin, 

yakın ve uzak geleceği görememenin sonucu son derece 

elem verici olmuştur. Osmanlı Devleti’nin XVII. yüzyıldan sonraki 

durumunu “Bindik bir alamete gidiyoruz kıyamete” özdeyişi özetlemeye 

yeterlidir. 

İlim ve hikmeti klavuz edinmeyenlerin mürşid tutmayanların 

karşılaşacakları elbette kıyamettir, ölümdür. Ortalama olarak haftanın 

bir günü dış düşmanlarla, bir o kadar da iç ayaklanmalarla 

meşgul olan Osmanlı Devleti’nin kendini ihya etmesi mümkün değildir. 

Osmanlı Devleti XIX. yüzyılın son çeyreğinde Avrupa devletler 

manzumesinde yer almak suretiyle barışa nail olmuş 7 , bu süre 

zarfında ülke genelinde gerçekleştirilen “okul” laşma sayesinde 

Türk milletinin ruh köklerine bağlı, aynı zamanda çağdaş medeniyetle 

barışık nesiller yetişmiştir. Mehmet Âkif ERSOY’un “Âsım’ın 

nesli” 8 olarak göklere çıkardığı bu nesiller, çoktandır yere serilmiş, 

sütü kanıyla birlikte emperyalizmanın ağzına verilmiş, Osmanlı 

Devleti’nin ve Türk insanının şeref ve haysiyetini kurtarmıştır. Millî 

Mücadele’de Türk milletinin ölümden sonra dirilişini gerçekleştir- 

7 Nihat ERİM, Devletler arası Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri (Osmanlı 

İmparatorluğu Antlaşmaları), C. I, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi 

Yayınları, Ankara 1953, s. 341-353. 

8 Safahat, VI. Kitap: Âsım, s. 424-427.



miş, Gazi Mustafa Kemal Paşa’nın önderliğinde, O’nunla beraber 

ebed-müddet devletimizin son halkası olan Türkiye Cumhuriyeti 

Devleti’ni kurmuştur. 

Türkiye’nin çağdaşlaşma hamleleri ve Avrupa tarihi ve medeniyeti 

konularında yeterli ve sağlıklı bilgisi olmayanlar, sık sık 

Türkiye’yi Avrupa’nın “seri başı” ülkeleriyle karşılaştırıyorlar, onların 

ilerleyişinden ve Türkiye’nin geri kalmışlığından bahsetmekle 

kalmıyorlar, daha da ileri giderek, Cumhuriyet ilkelerinin yetersizliğini 

ve miadını doldurduğunu iddia ediyorlar. “İkinci Cumhuriyetçiler” 

diye kendilerini tanımlayanlar ne geçmiş maceramızı biliyorlar, 

ne de Türkiye’nin büyük rüyasını görüyorlar. Her şeyden önce şu 

gerçeğin altını çizmek gerekir: Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin kurulduğu 

tarihte böyle bir karşılaştırma yapmak akla, bilime, insaf ve 

adalete aykırıdır. Karşılaştırma ancak eşitler arasında yapılmalıdır. 

Batı medeniyetinin temsilcisi olan ülkelerle genç Türkiye arasında 

yüz ila yüzelli yıllık bir yola çıkış aralığı vardır. Cumhuriyet’in 10. 

yılında bile çok büyük işler yapıldığını, yapılan işlerin en büyüğünün 

ise “Temeli Türk kahramanlığı ve yüksek Türk kültürü olan 

Türkiye Cumhuriyeti” olduğunu, bizzat kurucusu olan Gazi Mustafa 

Kemal Atatürk söylemektedir. “Bundaki başarıyı Türk milletinin ve 

onun değerli ordusunun bir ve beraber olarak azimkârâne yürümesine 

borçluyuz. Yaptıklarımızı asla kâfi göremeyiz. Çünkü daha çok 

ve daha büyük işler yapmak mecburiyetinde ve azmindeyiz. Yurdumuzu 

dünyanın en mamur ve en medeni memleketleri seviyesine 

çıkaracağız. Milletimizi en geniş refah, vasıta ve kaynaklarına sahip 

kılacağız. Millî kültürümüzü muasır medeniyet seviyesinin üstüne 

çıkaracağız...... Türk milletinin yüksek karakterini, yorulmaz çalışkanlığını, 

fıtrî zekâsını, ilme bağlılığını, güzel sanatlara sevgisini, 

millî birlik duygusunu kesintisiz ve her türlü araç ve önlemlerle besleyerek 

geliştirmek millî ülkümüzdür...” 9 diye de devam etmektedir. 

1923’te çağdaş medeniyet yoluna giren Türkiye, Batının “gelişmiş” 

leri ile olan mesafeyi 15-20 yıla kadar indirmiştir ki, bu her türlü 

takdirin üzerinde bir ilerleme ve gelişmedir. Şayet Türkiye belirli 

aralıklarla dışardan ve içerdeki işbirlikçileri marifetiyle budanma- 

9 Atatürk, 10. Yıl Nutku (29 Ekim 1933’te 10. Cumhuriyet Bayramı münasebetiyle 

Ankara’da yapılan büyük törende söylenmiştir), Atatürk’ün Söylev ve 

Demeçleri, C. II, s. 274-276. 

315

316 


mış olsaydı, inanıyorum ki, Türk milleti bu mesafeyi kapatmış olacaktı. 

Gerçekleştirilenleri asla küçümseyemeyiz, hafife alamayız. 

Türkiye’nin, bu zorlu coğrafyada ve baş döndürücü olayların meydana 

geldiği zamanda gerçekleştirdiklerini, başta eğitim-öğretim kurumlarındaki 

çocuklarımız olmak üzere, bütün topluma sıkça, ama 

bilimsel olarak anlatmak mecburiyetimiz olmalıdır. Bunu yapmak 

“Türk’e Türk propagandası yapmak” da değildir. Artılarımızı, eksilerimizi 

önce kendimize anlatmalıyız ki, çağdaşımız olan ve Türkiye 

üzerinde yakın ve uzak talepleri bulunan ülkelerin hamlelerini sonuçsuz 

bırakmış olalım. 

Türkiye, 1990’da dünya bilimsel sıralamasında 45. sırada iken, 

2004 yılı itibariyle 22. sıraya yükselmiştir. Bunu belirtmemizin sebebi, 

tedricî olarak bilimsel doyuma ulaşan Türkiye’nin kısa sürede 

kat ettiği mesafeyi göstermektir. Mana ve madde planında yıkıma 

uğramış bir vatanda, “yorgun ve bitab” düşmüş Türk milletinin dinlenmesi, 

kuvvetlenmesi, toparlanması, nihayet sınırları “Misâk-ı 

Millî” ile belirlenmiş vatan coğrafyasının mamur ve bayındır kılınması 

için yeni Türkiye Devleti’nin benimsediği millî ülkü, daha 

önce de belirtildiği gibi “Yurtta ve Dünyada Barış” olmuştur. Sürdürülebilir 

barışın bilincinde olan Türk milleti bunu acı deneylerden, 

uğradığı millî musibetlerden sonra öğrenmiş, Cumhuriyet’i lafzıyla 

ve ruhuyla benimsemiş, bu Cumhuriyet’i “Demokrasiye âşık Türk 

evlatlarının vatan ve millet sevgisine emanet ve tevdi” etmiştir10 . 

Türk nesilleri, Cumhuriyet’le, onu taçlandıran demokrasisiyle 

hayatın sevincine ve zevkine erişmişlerdir. Bugün itibariyle 19 

milyon civarında çocuk ve gencini okutan Türkiye için yapılması 

gereken iş, kurucusunun gösterdiği aydınlık yolda yürüyüşüne devam 

etmek, dünyanın çağdaş standartlarına sahip olmak için gerekli 

değişim iradesini ortaya koyabilmektir. Türkiye, bu ülkenin aydınlanmasında, 

“Türk Rönesansı”nın yaratılmasında öncü rol oynayan 

üniversitelerinin sayısını mutlaka 100’ün üzerine çıkarmalı, mevcut 

üniversitelerini dünyadaki emsalleriyle rekabet edecek konuma yükseltmelidir. 

Türkiye Cumhuriyeti’nin en kavi düşmanları cehalet, yoksulluk 

10 1982 Anayasası, Milli Güvenlik Konseyi Genel Sekreterliği Yayını, Türk Tarih 

Kurumu Basımevi, Ankara 1982, s. 5.



ve hastalıktır. Cehaleti karanlık ile karşılamak mümkündür. Hem 

kötülüklerin hem de geri kalmışlığın kaynağıdır. Bu kaynak kurutulmadıkça 

zenginliğin, mutluluğun, sağlık ve esenliğin elde edilmesi 

mümkün değildir. Kalkınma cehaleti alt etmekle başlar. Türkiye 

Cumhuriyeti’nin geçen sürede sağladığı en büyük başarı cehalete 

karşı açtığı sürekli savaş ve bu savaşta başarısıdır. Cumhuriyet’in 

“aydınlanma” projesi başarılı olmuş, ülke insanımızın büyük çoğunluğu 

okur yazar kılınmıştır. Son çeyrek yüzyılda karşılaşılan ve bilim 

çevrelerinde endişe doğuran konu, çocuklarımızın bilinçli olarak 

kitap okumaktan, düşünmekten, sorgulamaktan ve yazabilmekten 

uzaklaşmalarıdır. Yetişecek ola nesilleri yeniden düşünce ile, okuma 

ve yazmayla barışık yapmanın çare ve önlemlerini vakit kaybetmeksizin 

bulmamız gerekir. Son yıllarda, özellikle kız çocuklarımızın 

okullu yapılması için devlet vatandaş işbirliğinin ürünlerinin ortaya 

çıkması sevindiricidir. Esas olan, kanaatimizce eğitim ve öğretim 

faaliyetinin sürekli olması, bunun bir meşale gibi elden ele devredilmesi, 

nihayet Türk insanının eğitim ve terbiyesi için gerekli yatırımların 

artırılarak sürdürülmesidir. Gelişmişliğin göstergesi sürekli 

üretim ve pazarlamadır. Refah seviyesi yükselmiş Türkiye’nin sağlıklı 

nesiller yetiştirmesi, refah ve mutluluğunun güvencesi olacaktır. 

Devletin “İstiklal ve Cumhuriyetimizin emanet edildiği gençlerin 

müsbet ilmin ışığında, Atatürk ilke ve inkılapları doğrultusunda ve 

devletin ülkesi ve milleti ile bölünmez bütünlüğünü ortadan kaldırmayı 

amaç edinen görüşlere karşı yetişme ve gelişmelerini sağlayıcı, 

gençleri alkol düşkünlüğünden, uyuşturucu maddelerden, suçluluk, 

kumar ve benzeri kötü alışkanlıklardan ve cehaletten korumak için 

gerekli tedbirleri alması” anayasal bir zorunluluktur 11 . Birey başına 

1000 doların üzerinde bir ihracat gerçekleştiren Türkiye, bu kalkınma 

ve ilerlemesinin ürünlerini devşirmeye başlamıştır. Elbette 

gerçekleştirilenleri yeterli görmek mümkün değildir. Ana ve çocuk 

sağlığı başta olmak üzere toplum sağlığının iyileştirilmesi sağlık ve 

sosyal yardımın bütün topluma yaygınlaştırılması, Türk insanının 

yaş ortalamasının yükselmesi, elbette cehaletin, yoksulluğun ve hastalığın 

yok edilmesiyle, bunlarla mücadelenin sürekli kılınmasıyla 

11 Türkiye Cumhuriyeti Anayasası, Gençliğin Korunması İle İlgili 58. ve 59. 

Maddeleri, s. 40-41. 

317

318 


mümkün olacaktır. Sonuç olarak, Türk eğitim ve öğretiminin mevcut 

ve muhtemel tehdit ve tehlikeler karşısında konumunu güçlendirmek, 

onu zamanın değişimine uygun olarak ve millî ihtiyaçlara göre 

güncelleştirmek sürekli ilerlemenin olmazsa olmazıdır ve bunun barış 

içinde birlikte yaşamayla doğrudan ilişkisi olduğu düşüncesindeyim. 

Ülke içinde ve dışında, hem kendisiyle hem de başkalarıyla, 

barışık olmayan bir toplumun mana ve madde planında gelişmesi, 

çağdaş dünyayla rekabet etmesi, onurlu, haysiyetli bir yaşam sürdürmesi 

beklenmemelidir.

TÜRKİYE CUMHURİYETİ DEVLETİ’NE YÖNELİK 

TEHDİT VE TEHLİKELER KARŞISINDA 

ÇAĞDAŞLAŞMA VE ULUS DEVLET 

Prof. Dr. Abdulkadir YUVALI * 

Çağdaşlaşma sözlük manası olarak, çağın tutumuna, anlayışına, 

gereklerine uymak ve muasırlaşmak olarak tanımlanmaktadır. 

Buradan hareketle çağdaşlaşmayı, çağın gereklerine uyum sağlamak, 

geçmişte yaşamamak, maziden bugüne aktarılmış değerleri 

gerektiğinde yenilemek ve her şeyden önce bütün şartlarıyla yeni 

teknolojiye uyum sağlamaktır. 

Milletlerin hayatında, çağın teknolojik gereklerine uyum 

sağlamak, yeni teknolojileri benimsemek nisbeten kolaydır. Ancak 

toplumun ve dolayısıyla insanların yüzyıllardan beri gelip yerleşmiş, 

sosyalleşme süreci içerisinde özümsedikleri bir kısım sosyal değerler, 

benimsenmiş tutumların yerine yenilerini koymak yani zihniyetin 

değişimi hayatî önem taşımaktadır. Bu değişmeler olmadan çağdaş 

toplum biçimine geçilmesi mümkün olamamaktadır. Bu geçişi 

yapamayan milletler, çağın gerisinde kalır, çağı sürükleyen ve çağı 

temsil eden toplumların gölgesinde, kontrolünde kalır yani sömürge 

olmaktan kurtulamazlar. Bu yüzden toplumsal değerlerini çağın ihtiyacına 

göre ve çağın bilim ve teknolojisinden yararlanarak yaşanır 

konuma getirememiş olan toplumlar çağdaş değil, sadece modern 

toplum olarak tanımlanabilir. Modernleşme ile çağdaşlaşma taban 

tabana zıt olmasına rağmen zaman zaman aynı manada kullanılması 

doğru değildir. Zira dün ve bugün modernleşme sömürgeleşmeye 

yol açmış, çağdaşlaşma ise sömürgeciliğin her zaman panzehiri olmuştur. 

* Erciyes Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi.

320 

ABDULKADİR YUVALI 

Bu konuda Atatürk, “Millete gideceği yolu gösterirken dünyanın 

her türlü ilminden, buluşlarından, ilerlemelerinden istifade edelim, 

lakin unutmayalım ki, asıl temeli kendi içimizden çıkarmak mecburiyetindeyiz…” 

Şu hâlde dünyadaki gelişme ve değişmelere açık, 

ama kendi değer hükümlerini çağdaki değişme ve gelişmelere açmak 

suretiyle toplumun değişen ihtiyaçlarına cevap verecek biçimde düzenleme 

söz konusudur. Bunu gerçekleştiremeyenler başka toplumların 

gerçekleştirebildikleri değerlerini modernlik adı altında almak 

suretiyle zihinsel ve kültürel sömürgeciliğe davet çıkarmış olmaktadırlar. 

Günümüzde toplumu ve onun en büyük sosyal organizasyonu 

olan devlet bu yönde büyük tehdit altındadır. Toplumda ulusal bilinç, 

ulusal dayanışma, ulusal seciye, ulusal duygu ortadan kaldırılmaya 

çalışılmaktadır. Bunun yanında bazı çevreler, çok kültürlülük, etnik 

farklılığı modernleşmenin, değişmenin neticesi olduğunu, başta 

medya olmak üzere bu konuda her türlü aracı kullanmaktadır. Bu 

arada ne olduğu belirsiz, yeni dünya düzeni değerleri adına toplumu 

yeniden cemaatlere, uydurma tarikatlara bölmek her devirde vardı, 

ama bugün şiddetini artırmıştır. Onların ortak hedefi, Türk Devleti 

olup, devleti ayakta tutan bütün değerleri, kurumları işlemez konuma 

getirmektir. 

Türk toplumunun çağdaşlaşmasında, zemin olarak kendi ülkemizi, 

kendi tarihimizi, kendi ananelerimizi, kendi hususiyetlerimizi 

ve ihtiyaçlarımızı konu olarak almalıyız. Türk aydını, belki bütün 

dünyayı iyi tanır da, diğer milletlerin değer hükümlerini iyi bilir de, 

lakin kendini bilme, tanıma ve öğrenme zahmetine katlanmaz. Atatürk 

döneminden sonraki eğitim sistemimiz, beşeri bilim temelindeki 

ders kitapları ve programlarımız ile, günümüzde toplumsal eğitimin 

en güçlü aracı olan yazılı ve görsel medyanın bugünkü tutumu dikkate 

alınacak olursa Büyük Atatürk’ün gösterdiği yol ve başlatmış 

olduğu çalışmalarla ne ölçüde uyumlu olduğunu dikkatlerinize sunmak 

istiyorum. İşte Türkiye Cumhuriyeti’ne yönelik tehdit ve tehlikenin 

burada saklı olduğu düşüncesindeyiz. Bu nedenle Atatürk’ün 

düşünce ve icraatlarının yeniden gündeme getirilmesi, yorumlanması, 

topluma karşı sorumluluğu bulunan bütün kurum ve kuruluşların 

dikkatine sunulması gerektiğini ifade etmek istiyorum. Türkiye 

Cumhuriyeti Devleti’ne yönelik tehlike ve tehditlerin gözler önüne 

serilmesi yönündeki çalışmalar geciktirilmemelidir. Bu yöndeki en-

TÜRKİYE CUMHURİYETİ DEVLETİ’NE YÖNELİK TEHDİT VE TEHLİKELER 

KARŞISINDA ÇAĞDAŞLAŞMA VE ULUS DEVLET 

dişelerimize örnek olarak Atatürk dönemindeki tarih ders kitapları 

ile sonraki dönemlerde okutulmuş olan ders kitaplarının karşılaştırılması, 

günümüzde yazılı veya görsel medya temsilcilerinin Türk 

toplumuna karşı bu konudaki sorumluluklarını tespit için yayınlarını 

bir gün veya bir aylık süre için incelemeye aldığımız zaman ortaya 

çıkacak tabloyu oluşturan çizginin ne hâlde olacağını gözleriniz 

önüne getiriniz. İşte tehlike ve tehditler bu çizgide saklı olup, bu 

tehlike her gün artan oranda devam etmektedir. Büyük Atatürk’ün 

yolunda yürüdüğünü, fikirlerinin takipçisi olduğunu söylemenin 

alışkanlık hâline geldiği gözler önüne serilecektir. Bu gözlemi bütün 

kurum ve kuruluşlar için uyguladığımız takdirde Türkiye Cumhuriyeti 

Devleti’ne yönelik tehdit ve tehlikelerin hangi yol, hangi kılık 

ve biçimde ve de altın tepside sunulmuş olduğu görülecektir. 

Atatürk’ün ulus devlet düşüncesi yönündeki uygulamaları ile 

ulus devlet kavramını tarihî süreç içerisinde ele alacak olursak; 

Atatürk’ün düşünce ve icraatlarının karakteristik özelliğinin genel 

manada çağdaşlaşma olduğunu yani ülkenin kurum ve kuruluşları ile 

kültürel değerlerini çağın ihtiyacına cevap verecek biçimde yeniden 

düzenlenmesi ve hizmete dönüştürülmesi hadisesi çağdaşlaşmadır. 

Ancak Atatürk, bununla da yetinmiyor söz konusu değerlerin çağın 

ötesinde ve çağa model olmasını istiyordu. Çağdaşlaşmada sınır ve 

zaman yoktur. Zira, içerisinde yaşadığımız dünya nasıl dönüyorsa 

ona paralel bir değişim süreci de beraber yaşanmaktadır. Oysa ki, 

ülkemizi tehdit eden tehlikeler arasında, çağdaşlaşmanın durağan 

konuma itilmesi, yerine başka toplumların çağdaş konuma getirmiş 

olduğu değerleri ve kurumları modernlik, modernleşme adına kabullenilme 

hadisesi öncelikli ve ilk sırayı almaktadır. 

Ulus devlet modelini tarihî seyri ve Batı dünyasında kuruluşu, 

gelişmesi yönüyle ele alacak olursak; Batı dünyasında, zengin bir 

antik devir, takiben imparatorluklar, feodalizm, krallıklar ve ulus 

devlet şeklinde bir değişim yaşandığı görülmektedir. 

Batı dünyasında, imparatorlukların yerini almış olan feodalizm 

hemen her bakımdan karanlık bir devir ve bu dönemi takiben rönesans 

ve reform hareketleri değişimin itici gücü olmuştur. Rönesans 

genel manası itibariyle “Yenilik, Yeniden Doğuş” olarak tanımlansa 

da her yenilik ve doğuş rönesans değildir. Batı dünyasındaki röne- 

321

322 


sans, antik çağdaki bilim, sanat ve düşüncenin XVI. yüzyılda toplumun 

ihtiyacına cevap verecek biçimde yeniden hayata geçirilmesidir. 

Batı toplumu, rönesans ve reform ile “birey” ve “ulus” olmanın 

şuuruna varmış, takip eden “Aydınlık Çağ” ile ulus devlet süreci 

ayrı ayrı tarihlerde başlamıştır. Uygarlıkların ve dolayısıyla da 

ulusal kültürlerin doğma ve gelişmesinde siyasi erk yani devletin 

konumu tartışılamaz bir gerçektir. Bize göre, insanın temel hak ve 

hürriyetlerini teminat altına alan, hukukun üstünlüğü anlayışı ile insanın 

mutluluğunu ve gelişmesini sağlayan, özgürlüğe dayalı rasyonel 

devlet yönetimi ulusal değerlerin doğuşu ve gelişmesinde esas 

unsur olmuştur. 

Batı dünyasına üye ülkelerin ulus devlet olmasında bilim, fikir 

ve sanat adamları aydınlanma çağına öncülük etmişlerdir. Böylece 

toplumun çağdaş konuma ulaşmasında birleştirici, bütünleştirici, ve 

bilhassa yapıştırıcı harç olmuşlardır. Çağdaş medeniyetin temelini, 

her türlü dogmatik fikir ve düşünceyi bertaraf etmek suretiyle bilime 

gelişme imkanı veren rasyonel düşünce, bilim zihniyetinin pratik 

hayata uygulanması, insanoğluna tabiata hâkim olma ve ekonomik 

refahı sağlama imkanını vermiştir. 

Batıda ulus devlet olma yönünde ilk sırayı İngiltere, Fransa, İspanya, 

Almanya almış, diğer devletler de onları takip etmiştir. Zira 

söz konusu ülkeler, bölgesel kültürleri ve bunları temsil eden toplumları 

ulusal kültür etrafında bütünleştirmede aydınlanma çağının 

fikir ve sanat adamları birinci derecede rol oynamışlardır. Çünkü 

feodal yapıdan ulusal yapıya geçiş sürecinde yerel kültürel değerlerin, 

ulusal kimliğe dönüşme hadisesi vardır. Batılı ülkelerde ulusal 

kültür ve dolayısıyla ulus devletlerin doğuşunda, Fransız İhtilalinin 

etkisi yanında Voltaire, Jean Jaque Rousseuo, Victor Hugo, Montesque 

ve benzeri düşünürler toplumda birleştirici, bütünleştirici olma 

hususunda önemli rol üstlenmişlerdir. Günümüzde ulus devlet sürecini 

tamamlamış olan İngiltere, Fransa ve Almanya gibi ülkelerin 

ulus devlet süreci öncesinde birbirleriyle yüzlerce yıl (30 Yıl, 100 

Yıl Savaşları) mücadele etmiş, farklı kültürlerin temsilcileri olmaları 

yanında, ağız, lehçe ve hatta dil bakımından da aralarında ayrılıklar 

olduğu hâlde, aydınlanma çağı sonunda başlatılmış olan ulus olma



(uluslaşma) konusunda başarılı olmuşlardır. Tarihî süreç içerisinde 

kültürel ve kimlik farklılıklarını çağdaşlaşma sürecinde ulus devlet 

yöntemiyle çözmüş olan bu ülkeler, günümüzde homojen bir yapıyı 

temsil eden Türk toplumunda ayrılık ve azınlıklar üretme çabalarını 

sürdürmüşlerdir. AB ilerleme raporu, Büyük Atatürk’ün başlatmış 

olduğu çağdaşlaşma ve ulus devletin varlığına son vermeye yönelik 

bir tavırla adeta Roma İmparatorluğu’nun “Divide et imperium” 

siyasetinin ürününü hatırlatan sözde ilerleme raporu ise çağdaş bir 

toplum anlayışından çok sömürgeci bir düşüncenin eseri olduğu şüphesi 

uyandırmaktadır. 

Türk halkı, Büyük Atatürk’ün öncülüğünde bir yandan emperyalizme 

karşı vermiş olduğu mücadele sonunda milletleşme (uluslaşma) 

sürecini başlatırken diğer yandan da XX. yüzyılda uluslaşma 

konusunda mazlum milletlere model olmuştur. Kısaca açıklayacak 

olursak; Türk kurtuluş hareketinin birinci amacı bağımsız, ulusal 

Türk Devleti’nin kurulması, ikinci amacı ise, devamlı gelişmeyi ve 

çağın gereklerine cevap verebilme olayı yani çağdaşlaşmadır. Türk 

çağdaşlaşması ve ulus devlet gerçeğini olumsuz yönde etkileyen 

faktörler arasında, bölgesindeki ve dünyadaki güç merkezleri önemli 

rol oynamaktadır. 

Büyük Atatürk’ün, Cumhuriyetimiz için göstermiş olduğu hedef, 

bütün hayatı boyunca çağdaş medeniyet olmuştur. Çağdaşlaşmayı, 

Türk halkını her sahada uygar bir toplum durumuna getirmeyi 

amaçlayan topyekün bir değişme bir “oluş” olarak görmek gerekir. 

Bu “oluş” içinde yepyeni bir değişme yatmaktadır. İfade etmeye 

çalıştığımız bu çalışma, Atatürk tarafından asrîleşme, muasır medeniyet 

seviyesine erişme olarak kullanılmıştır. Bu sözleri batılılaşma 

olarak görmek yanlıştır. Çünkü Atatürk dönemi çağdaşlaşması Avrupa 

uygarlığını taklit olmadığını, yönelinen amacın gerçekte “muasır 

medeniyet” içinde kendi değerleri ve kurumları ile çağdaş uygarlık 

düzeyine varmış bir Türkiye olup, bunun en güçlü kaynağı bağımsızlık 

düşüncesidir. Atatürkçü düşüncenin temelinde yatan çağdaşlaşma 

hadisesi Batılılaşma hadisesinden tamamen farklıdır. Zira Atatürk, 

Osmanlı Devleti’nin körü körüne batılılaşma yani modernleşme sevdasının 

Devlet-i Âli’ye nelere mal olduğunu herkesten iyi biliyordu. 

Zira çağdaş toplumun oluşturulması, korunması ve geliştirilmesinde 

323

324 


esas unsurun ne olduğunu Atatürk’ün “Dünyada her şey için, medeniyet 

için, hayat için, muvaffakiyet için en hakiki mürşit ilimdir, 

fendir. İlim ve fenin dışında mürşit aramak gaflettir, cehalettir, delalettir.” 

veciz sözleriyle, Türkiye Cumhuriyeti’ne yönelik tehditlerin 

altındaki sebebi açıkça ifade etmiş olup, bu tehdit ve tehlikeler dün 

vardı, bugün mevcut, yarın olmaması için bugün gerekli hazırlıklar 

yapılmalıdır. Atatürk döneminde kurulmuş olan bütün kurumlar 

(eğitim, sanayi, ekonomi, savunma ve kültür) da itici güç, ulusallık 

olmuştur. Atatürk ile başlatılmış olan ulus devlet sürecinin kurum ve 

birimler arasındaki yapıştırıcı unsur, fikir ve sanat olmuştur. Osmanlı 

Devleti’nin bu konuda Türkiye Cumhuriyeti’ne bırakmış olduğu 

mirasın olumsuz olduğu bilinmektedir. Batı dünyasında uluslaşma 

süreci 200 yıl önceye kadar uzanırken Türkiye’de Cumhuriyet’le 

başlamış ve henüz 80 yıl olmuştur. Büyük Atatürk, Cumhuriyet döneminde 

ülkemizin ihtiyacı olan fikir, sanat ve bilim adamı açığını 

giderme yönünde eldeki bütün imkanları kullanmıştır. Bunlar arasında; 

Bolşevik İhtilalinin getirmiş olduğu baskı döneminde doğupbüyüdükleri 

topraklarda yaşama hakları kalmayınca ülkelerini terk 

etmiş olan Türk dünyası aydınları ilk sırayı almaktadır. Söz konusu 

bilim, fikir, sanat ve devlet adamlarını ülkemize kabul etmiş, Avrupa 

ülkelerine gidenleri davet etmiş ve onlar arasında birçokları Türkiyat 

Enstitüsü, Türk Dil ve Tarih Cemiyetleri ile Dil ve Tarih-Coğrafya 

Fakültesi’nde bilim adamı ve yönetici olarak görev almışlardır. Aynı 

şekilde Hitler’in zulmüne uğramış olan Yahudi bilim adamları da 

yine bu düşünceyle ülkemizdeki üniversitelerde görevlendirilmişlerdir. 

Bu uygulamalar Büyük Atatürk’ün başlatmış olduğu uluslaşma 

hadisesi ile doğrudan ilgilidir. 

Türkiye’de ulus devlet ve çağdaşlaşma sürecini olumsuz yönde 

etkilemiş ve etkilemekte olan faktörler arasında “izmler” (Hümanizm, 

Sosyalizm, Faşizm, Komünizm, Globalizm vb.) yer almaktadır. 

Atatürk döneminde ulusal değerlere bakış ne ölçüde müsbet 

ise uluslararası izmlere karşı da ve bu konuda ciddi önlemler alınmıştır. 

Atatürk’ten sonra ise söz konusu izmlere karşı gerekli ulusal 

direnç gösterilmiş olduğu söylenemez. Zira, Atatürk’ten sonraki 

dönemlerde devlet, fikir ve sanat adamlarının ülkemizdeki değişme 

ve gelişmelere ulusal bakıştan çok ideolojik kalıpların penceresinden 

bakmış olmaları uluslaşma ve dolayısıyla da ulus devlet sürecini 

olumsuz yönde etkilemiştir.



Günümüzde ulus devletlerin varlığını koruma yönünde alınacak 

önlemlerin başında milletlerin ulusal değerlerini çağın ihtiyacına cevap 

verecek biçimde geliştirilmesinin gerekli olduğunu tekrar tekrar 

ifade etmek istiyorum. Oysa ki, izmlerin dayanağı olan doktrinler, 

dini, felsefî veya siyasi bir öğretideki dogmatik kavramların bütünüdür. 

Doktrinlerin temel yapısında, ortaya koyduğu kurallara karşı 

tutucu, fanatik bir bağlılık yanında, siyasi, ideoloji ve doktriner 

değişmez belli kuralları vardır. Şu hâlde izmler değişmez dogmalar 

olduğu hâlde Atatürk’ün gerçekleştirmiş olduğu milletleşme, çağdaşlaşma 

kendisini dogmalardan kurtarmıştır. 

Ulus devletin temel ilkeleri arasında yer alan Cumhuriyetçilik, 

Laiklik ve Millîyetçilik kavramları XXI. yüzyılda devletlerin hayatında 

değişmeyen değerler olarak yerlerini korumaktadır. Tarih boyunca 

kurulmuş olan Türk devletlerinin hemen hiçbirinde din ve ırk 

temelini esas alan bir yönetim anlayışı söz konusu olmamış, bu özellik 

laiklik anlayışımızın dayanmış olduğu tarihî temeldir. 

Büyük Atatürk’ün gerçekleştirmiş olduğu ulus devlet veya çağdaşlaşma 

Batı taklitçiliği veya Avrupa özentisi ile taban tabana zıttır. 

Ülkemizin jeopolitik konumu yanında geçirmiş olduğu tarihî süreç de 

bugün yaşadıklarımızla doğrudan ilgilidir. Türkiye Cumhuriyeti’nin 

dayanmış olduğu ilkeler, yani Atatürk ilkeleri tarihî Türk devletleri 

için ortak payda olan “Türk Devlet Geleneği”nin çağdaş manada 

yani çağımızın ihtiyacına cevap verecek biçimde yorum ve değerlendirilmesidir. 

Şu hâlde ülkemizin aydınlık geleceği, Büyük Atatürk’ün Türk 

halkını içerisinde yaşadığımız çağın ihtiyaçlarına cevap verecek onu 

çağın lideri olarak yani gelecek çağlara taşıyacak olan kültürel değerlerin 

çağdaşlaştırılarak yaşanır konuma getirilmesi ile doğrudan 

ilgilidir. Bu konuda modernlik ve çağdaşlaşma kavramları zaman 

zaman birbirine karıştırılmaktadır. Daha çok, kaynağı yabancı olan 

kültür ve değerlerin hatta kurum ve kuruluşların ülkemizde bir yenilik 

veya moda hâlinde yaşatılması modernlik ve modernleşme olarak 

tanımlanmıştır. Batı dünyasının Osmanlı Devleti’ne, 20. yüzyıl başlarında 

AB’nin de Türkiye Cumhuriyeti Devleti’ne 21. yüzyılda sunmuş 

olduğu sözümona iyileştirme reçeteleri sürekli olarak modernleşmenin 

formülü olarak takdim edilmektedir. Osmanlı Devleti’ne 

325

326 


sunulmuş olan reçetelerin biçilen sürede devleti nasıl parçaladığını 

yakından bilen Büyük Atatürk’ün devrim ve ilkelerinin batılılaşma 

ve modernleşme ile tanımlanması doğru değildir. Atatürk, Batılı ülkelerin 

yüzlerce yıl önce yani XVI. yüzyılda başlatmış olduğu rönesans 

(çağdaşlaşma) reform bunları ve takip eden aydınlanma çağının 

Batı dünyasında uluslaşma, ulusal değerler ve ulus devlet temelinin 

atılmasında etkili olduğunu biliyordu. Büyük Atatürk’ün “Türkiye 

Cumhuriyeti Devleti’nin temeli kültürdür.” veciz sözü ülkemizde, 

milletleşmenin temelini oluşturmuş ve ulus devlet olma sürecini başlatmıştır. 

Atatürk’ün ölümünden sonra ülkemiz ve dünya gündemini 

işgal etmiş olan humanizmden başlayıp globalizme uzanan “izmler” 

yani kendi kuralları ve hedefi doğrultusundan başka doğru kabul etmeyen 

bu radikal akımlar bugün de çağdaşlaşma ve ulus devlet gerçeğini 

tehdit etmektedir. Başta dünyadaki doğal kaynaklardan hatta 

üzerinde yaşadıkları toprağın zenginliklerinden en az faydalanan 

milletler olmak üzere ulus devlet gerçeğini hedef almış olan globalizm, 

kişileri etnik kimliklerle donatmak suretiyle ulusal yapıya 

zarar vermekte ve ulus devletleri tehdit etmektedir. Küreselleşmenin 

ideolojisi olan globalizmin hedefi, Türk toplumunu oluşturan bireyleri 

“yerel kültür temeli” ne dayalı etnik kimliklerle donatmak suretiyle 

yani mikro millîyetçiliği her türlü vasıtayla donatıp ulus devleti 

yıkma ve böylece sömürü yolundaki en büyük engeli kolayca aşmayı 

planlamıştır. İşte bu tehdit ve tehlikeye karşı çağdaşlaşma ve ulus 

devlet sürecinin devam ettirilmesi öncelikli olarak ülkemiz, takiben 

temsil ettiğimiz dünya ve nihayet insanlık için en güçlü teminat olduğu 

düşüncesindeyiz. 

Büyük Atatürk’ün dün başta Türkiye ve çağdaşlaşma yolundaki 

ülkeler için tehlike olarak belirtmiş olduğu “müstemlekecilik ve emperyalizmin 

yeryüzünden yok olacağını ve yerini milletler arasında 

renk, din, ırk farkı gözetmeyen yeni bir ahenk ve işbirliği çağının” 

doğacağını ifade ile bu konuda izlenecek yolu açıkça göstermiştir. 

Ancak Türkiye de dahil olmak üzere çağdaşlaşma ve ulus devlet 

olma süreci, içerisinde yaşadığımız yüzyılın bütün olumsuzluklarına 

rağmen devam ederken, emperyalizm ve sömürgecilik bu çağdaş 

ulusal değerleri her türlü vasıtalarla tehdit etmektedir. 

Atatürk’ün Türkiye’de hayata geçirmiş olduğu ulus devlet ve



çağdaşlaşma hareketi insanlık için de bir çıkış yolu olma özelliğini 

devam ettirmektedir. Günümüzde bu çağdaş değerlerin özünden 

uzaklaştırılması ve yeni bir “izm” yani globalizme ışık yakılmış olması 

Türkiye ve çağdaşlaşma yolundaki ülkelere yönelik bir tehlike 

olduğunu bir kere daha ifade etmek istiyorum. Bu çağdaş tehlikenin 

panzehiri, Tük halkının milletleşme ve ulus devlet olma yolunda 

başlatmış olduğu yürüyüşün XXI. yüzyıl için de aynı mazlum milletlere 

model olacağına inancımı ifade etmek istiyorum. Saygılarımla 

327

ROMANYA TÜRK TOPLUMUNUN 

MODERNLEŞMESİNDE 


Mustafa MEHMET* 

Yüce Atatürk’ün, dünya tarihinde, gerek kişiliği ve gerekse 

devrimleriyle, özel bir yeri olduğu, gün geçtikçe anlaşılmaktadır. 

Gerçekten Atatürk, askerî bir dâhi olduğu adar, büyük bir düşünür 

ve bir Devlet adamı da olarak kendisini dünyaya tanıtmıştır. Aslında, 

20. yüzyıl boyunca ortaya çıkan liderlere kıyasla, Atatürk, fikirleri 

ve eserleriyle mensubu olduğu Türk milleti kadar, diğer uluslar 

tarafından da yaşatılmaya devam eden liderlerden sayılmaktadır. Bu 

hususta, özellikle mazlum milletlere önderlik yapan birçok şahsiyetlerin 

dahi, Atatürk’ü örnek alarak yola çıktıkları bilinmektedir. 

Bu gibi nedenlerden dolayıdır ki, Atatürk’ün doğumunun 100. 

yıldönümü, dünyada olduğu gibi, Romanya’da da lâyıkıyla anılmış 

ve önemli merkezlerde Sempozyumlar düzenlenmiştir. 

Özellikle, Balkanlarda doğup yetişmiş olması itibariyle, Romanya 

Türk toplumu da dahil olmak üzere, Balkan Türkleri, Atatürk’ü 

kendilerinden biri olarak tanımakta ve O’nu da “Evlâd-ı Fâtihân”dan 

saymaktadırlar. 

Atatürk döneminde, Romanya ile Türkiye Cumhuriyeti arasındaki 

ilişkiler geliştikçe, Romanya’nın Dobruca bölgesinde yaşama 

mücadelesi veren Türk toplumu da iki ülke arasında bir dostluk köprüsü 

rolünü oynamaya devam etmiştir diyebiliriz. 

Aslında, Atatürk, “Misak-ı Millî” prensibine sadık kalmakla beraber, 

onun hâricinde kalan Türkleri de hiçbir zaman unutmamıştır. 

* Emekli Türkolog, Bükreş, ROMANYA.

330 

MUSTAFA MEHMET 

Nitekim, dış Türklerden bahsederken, Atatürk “Onların bize yaklaşmalarını 

bekleyemeyiz. Bizim onlara, yaklaşmamız lazımdır” diyordu. 

İşte, buradan hareketle, Atatürk, özellikle Balkan politikasının 

anahatlarını çizerken, Belki de, Balkan Türklerinin de durumlarını 

dikkate almış, ve onların yaşadıkları devletler hakkındaki değerlendirmelerini 

de ona göre belirlemiştir, diyebiliriz. 

Nitekim, Atatürk, özellikle Romen ulusunu “kardeş millet” sayacak 

kadar övgüyle takdir etmiştir. Hattâ, Atatürk, tüm Balkan 

uluslarını dahi bir bütün olarak görüyordu. Zira, daha 1931 yılında, 

Balkan Paktı’nın temelleri atılmaya başlandığı bir sırada, Atatürk, 

Balkan Devletlerinin, Osmanlı İmparatorluğu’nun, yavaş yavaş parçalanmasıyla 

meydana gelmiş olduklarını belirtirken, ” bu bakımdan, 

Balkan milletlerinin yüzyılları kapsayan ortak bir tarihleri vardır” 

gibi, son derece anlamlı ifadeler de kullanıyordu. 

Böyle geniş ufuklu görüşlerden hareketle, Atatürk: “Yurtta 

Sulh, Cihanda Sulh” ilkesini dahi ortaya koyarken, her şeyden önce, 

Balkan ülkeleri arasındaki barışın devamının sağlanmasında başlanması 

gerektiğini düşünmüş olabilirdi. 

Bütün bunlar göz önünde bulundurulduğu takdirde, Büyük 

Atatürk’ün, Balkan Türkleri arasında bir sembol haline gelmiş olmasının 

nedenlerini, bizler, daha iyi anlamış olabiliyoruz. 

Gerçekten, Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusu Mustafa Kemal 

Atatürk’ün gerek hayatı ve gerekse inkılapları, diğer Balkan Türkleri 

kadar, Romanya Türk toplumu tarafından da büyük bir ilgiyle islenmiş 

ve modernleşme sürecimde, birbirini takip eden devrimlerin 

birer birer uygulanmasında son derece gayretler sarfedilmiştir. 

Biz, bu vesile ile, kendisini büyük Türk milletinin bölünmez bir 

parçası sayan ve Dobruca bölgesinde, Karadeniz’in etrafını çevreleyen 

Türklük zincirinin küçük, fakat oldukça hassas bir halkasını 

teşkil eden Türk toplumunun, Atatürk ve devrimlerinin etkisiyle, 

modernleşme yolunda aldığı mesafelerden bazı örnekler vermeye 

çalışacağız. Fakat, bunun için, o dönemlerin olaylarını kaydederek, 

günümüze kadar saklayan vasıtaların başında, kuşkusuz, her şeyden 

önce, basın organları gelmekle, çeşitli gazete ve dergilere başvurmak 

zorunda kalmaktayız.

ROMANYA TÜRK TOPLUMUNUN MODERNLEŞMESİNDE 


Gerçekten özellikle İki Dünya Savaşı arasında, Romanya’da 

yayınlanan Türk basını gözden geçirildiği takdirde, Atatürk ve Devrimlerine 

son derece, önem verildiğini ve okuyucuları bilgilendirmeye 

özen gösterildiğini söyleyebiliriz. Hattâ, bu gibi olaylara, henüz 

Mustafa Kemal’in adı geçmese de, daha 1915 yılından, yani Çanakkale 

Savaşlarından başlanmış olduğunu: “İngiliz filosu Çanakkale 

Civarında”, “Harbin Son Vaziyeti” veya “Çanakkale’den Kaçıyorlar” 

ve daha başka başlıklı makalelerden anlayabiliyoruz. 

Lakin, Mustafa Kemal’in, 19 Mayıs 1919 tarihinde Samsun’a 

ayak basmasıyla başlayan “Millî Kurtuluş Savaşı”na özel bir yer 

verildiği görülmektedir. Bu hususta: “Türkiye Haberleri”, “Anadolu 

Haberleri”, “En Son Haberler” ve daha başka başlıklar altında yayınlanan 

makaleler örnek sayılabilir. 

Aslında, “Millî Kurtuluş Savaşı”nın daha başlangıcında, bu 

ölüm-kalım mücadelesinin zaferle sonuçlanacağına inanılıyordu. 

Nitekim, Yunan ordularının Anadolu ortalarına doğru ilerlemekte 

oldukları bir sırada, Romen basınından yapılan bir alıntıda, böyle 

bir maceranın “Yunanlılara, felaketten başka bir şey getirmeyeceği”, 

daha o zamandan haber veriliyordu. 

Diğer taraftan, o dönemlerde, Avrupa’ya gidip gelen çeşitli 

Türk heyetlerinin Romanya’ya uğradıkları ve bu gibi vesilelerle, 

verdikleri beyanlar da gözden kaçmıyordu. Örneğin, Sevr Muahedesini 

imzalamak üzere, Paris’ e doğru yola çıkan Heyetin, Bükreş’te 

“Türk milletinin böyle bir barıştan memnun olmadığı” lâkin, karşı 

bir siyasetin, Osmanlı Devleti için vahim sonuçlar doğurabileceği 

göz önünde bulundurulmalı, Türk Hükûmetinin “böyle bir barışı imzalamayı 

uygun bulduğu” gibi açıklamalar, gazete sayfalarında yer 

alıyordu. 

Özellikle İnonü zaferlerinden sonra, Yunan ordusunda baş gösteren 

manevi bozukluklar ve Anadolu’da beliren zafer işaretleri de, 

gazete sayfalarında sevinç ve coşku ile karşılanıyordu. 

Aynı zamanda, Londra konferansında, Ankara Hükûmetini temsil 

eden Bekir Sami Bey’in büyük bir sempati kazandığı da gözden 

kaçmıyordu. Hattâ, Bekir Sami Bey’in: “Şarkî Avrupa’da, Fransız 

Nüfuzunun takviyesini macip olarak Türk-Polonya-Romanya ittifakının 

husûl bulmasını ez-dil ve can temenni ederim.” şeklinde ver- 

331

332 


miş olduğu bir mülâkat dahi son derece ilgiyle karşılanmıştır. 

Diğer taraftan, çeşitli Avrupa kaynaklarından haber alan Türk 

basınında da, Yunan ordularının çekilişiyle ilgili olarak, ayrıntılı makalelere 

yer verildiğini de görebiliyoruz. Hattâ, Kemalist ordular, artık, 

“vatanperver ve Türk istiklalini müdafaa edenlerden” sayılmaya 

başlanıyordu. 

Bu arada, bir taraftan, Türk-Bulgar veya Türk-Sovyetler arasında 

bazı yakınlaşmalardan bahsediliyor, diğer taraftarda, “Moskova’dan 

külliyetli miktarda para, cephane, levazımat-ı harbiyye ve askeriyye” 

geleceğine dair haberler de yayınlanıyordu. 

Romanya Türk basınında, özellikle, Lozan Konferansı da yakından 

takip edilmiştir. Bazen, ümitsizlikten ve iflâstan bahsedilirken, 

“Salâha Doğru mu, Silâha Doğru mu?” gibi başlıklar altında 

makaleler yayınlandığını da görmek mümkündü. Hattâ, Lozan Konferansının 

başarısızlıkla sonuçlanan ilk safhasından dönerken, İsmet 

Paşa’nın Romanya’ya uğramış olduğu ve o zamanki dışişleri bakanı 

Duka ile görüştüğü sırada, Romen Bakanının, İsmet Paşa’ya “Sulh 

lehine Hükûmet-i metbuaları nezdinde teşebbüsatta bulunmalarını 

temenni eylediği” anlaşılıyordu. Bu vesile ile, Türk Heyeti’nin Kral 

Sarayı’na da kabul edilerek, konuşmaların “Bir saat devam etmiş 

olduğu” şeklinde haberlere de yer veriliyordu. 

Daha sonraları, 24 Temmuz 1923 tarihinde imzalanan Lozan 

Barış Antlaşması: “Sulh” başlıklı bir makalede oldukça ayrıntılı olarak, 

okuyuculara duyurulmuştur. 

Romanya Türk basınında, “Türk Kurtuluş Savaşı” ne kadar 

heyecanla takip edilerek, topluma bilgi verilmiş ise, Cumhuriyetin 

ilanından sonra, Gazi Mustafa Kemal Paşa’nın Yeni Türkiye’sinde, 

birbirinin ardından gerçekleştirilen Devrimler de o kadar ilgiyle karşılanmış 

ve onların etkisiyle, Romanya Türk toplumunun da, modernleşme 

yolunda gözle görülür mesafeler almasında elden gelen 

gayretler sarfedilmiştir, diyebiliriz. 

Şunu da belirtmek gerekir ki, o zamanlar, Romanya’da idari sistem 

“KRALİYET” olmakla beraber, Türkiye’de ilan edilen “CUM- 

HURİYET” sistemi büyük bir sempatiyle karşılanmış ve Türk-İslam 

tarihinde derin bir geçmişe sahip olan “Saltanat” ve “Hilâfet” gibi 

kutsal dereceye varacak kuruluşların dahi ortadan kaldırılmaları, se-



vinç duyguları yaratmıştır. 

Bilindiği üzere, o dönemlerde, özellikle Romanya ‘ya sığınan 

ve “Firariler” olarak tanımlanan siyasi mültecilerin karşı propaganda 

yaptıkları da gözden kaçmıyordu. Onlara: “Memleketimizdeki, 

firariler ne alemde?, “Said Molla Nerede?”, “Rahat Durmayan Firariler” 

veya “Hey, Hain-i Vatan!” gibi makalelerle gereken cevaplar 

veriliyordu. Gerçekten, o dönemlerde, Romanya’dan gelip-geçen 

firarilerin arasında: Prens Sabahattin ve kardeşi Lütfullah, Sultan 

Abdülaziz’in damatlarından Mehmet Paşa, Said Molla (eski adliye 

müsteşarı), Sadık Bey, Vasfi Efendi, Mevlanazade Rif’at ve daha 

başka Osmanlı Devlet adamları bulunuyordu. 

Cumhuriyet’in ilanından sonra, Romanya’nın dört sancak müftüsünden 

oluşan bir heyetin Ankara’ya giderek, Gazi Paşa’nın huzurunda 

Cumhuriyeti tebrik etmiş olmaları da ayrı bir anlam taşımaktadır, 

diyebiliriz. Daha sonraları, Hilâfet makamının da lâğv 

edilmesiyle, bu hususla ilgili olarak verilen kararda “Hiçbir ma’zur-u 

Şer’i olmadığı” şeklinde yorumlar yapılıyor ve ötede beride, yeni 

bir Halife seçileceği gibi söylentilere ise: “Bu asırda Halifenin ve 

Hilâfetin manası kalmamıştır.” cevabı veriliyordu. 

Cumhuriyetin ilanından sonra, Atatürk’ün önderliğinde gerçekleştirilen 

devrimler Romanya’da geleneksel bir hayat sürdürmekte 

olan Türk-İslam toplumu arasında hayli problemler yaratmış olup, 

gazeteler gözden geçirildiği takdirde, yenilikçilerle muhafazakarların 

arasında oldukça derin mücadelelere sebebiyet vermiş olduğu 

anlaşılmaktadır. 

Nitekim, Şer’i mahkemelerin feshi (1924) tekke ve zaviyelerin 

kapatılması (1925) kıyafet reformu (19-25) kadın hakları ve özellikle, 

Alfabe Devrimi ve diğer reformlar (Takvim, alafranga saat, ölçüler 

vs.) bunlardan sayılırdı. 

Özellikle genç nesli temsil edan aydınların, sırası geldikçe, her 

devrimi inceleyerek, önemini açıklamaya, çalıştıkları ve uygulanmaya 

konulmasında gayret sarf ettikleri görülmektedir. 

Nitekim, okullarda Latin alfabesinin uygulanmasıyla halkın kültür 

seviyesinin yükseltilmesi amaçlanıyordu. Bu hususta, özellikle 

Türkiye Cumhuriyeti’nden gelen veya getirilen, dil, tarih, edebiyat 

ve diğer okul kitaplarının da büyük bir katkısı olduğunu söyleyebili- 

333

334 


riz. Zira, onların vasıtasıyla, toplum hem yeni harflerle okuma-yazma 

öğreniyor, Hem de, Türk tarihini, Türk dilini Türk edebiyatını ve 

kültürünü ana kaynaktan tanıma fırsatını bulmuş’’ oluyordu. 

Burada özellikle, o dönemlerde Büyükelçi sıfatıyla, Türkiye 

Cumhuriyeti’ni temsil eden Hamdullah Suphi (Tanrıöver)’nin de 

büyük katkısı olduğunu söyleyebiliriz. Zira, durmadan-yorulmadan, 

Dobruca’yı enine boyuna dolaşan Hamdullah Suphi, özellikle, 1935 

yılında Mecidiye Medresesini ziyaret ederek, Lâtin alfabeye geçilmesini 

ve Türkçe derslere daha çok önem verilmesini sağlamıştır. 

Hatta, bu ziyaret vesilesiyle, “Türk Birliği” (Pazarcık) gazetesinde, 

8 Mart 1935 tarihli bir makalede: Atatürk, Dobruca Türk Okullarıyla 

ilgileniyor başlığı görülmekte olup, gerek medresede ve gerekse 

diğer okullarda, Atatürk ilkeleri doğrultusunda, Laik ve modern eğitime 

uygun programlar düzenlenmesi savunuluyordu. 

Gerçekten, ondan sonra Medreseden, her yıl daha hazırlıklı ve 

yeni görüşlü genç bir aydın tabakasının yetişmeye başladığını görüyoruz. 

Bunları arasında, din görevlileri kadar, öğretmen, gazeteci, 

yazar, doktor, subay ve daha başka mesleklere de sarılanlar çoğalmıştır. 

Gerçi Romanya gibi, modernleşme yolunda hayli mesafe almış 

bir ülkede, bazı reformların, benimsenmesinde daha müsait şartların 

mevcut olduğu söylenebilirdi. 

Nitekim, Romanya Türk toplumu, zaten alafranga saatten ve 

modern ölçülerden haberdar bulunuyordu. Aynı zamanda, Avrupa 

kıyafetinde bir milletin arasında yaşıyor ve Romen okullarında Lâtin 

alfabesiyle eğitim görüyordu. Kanun karşısında, kadınların eşit haklara 

sahip olduklarının da farkında idi, diyebiliriz. 

Diğer taraftan, Romen Devleti’nin de, hoşgörü siyaseti, hemen 

her fırsatta belirtiliyordu. Nitekim, çeşitli devrimlerle ilgili olarak, 

bazı gazete sayfalarında, devlet: “Her zaman olduğu gibi, bu hususta 

da bizleri daima hür bırakmıştır.” şeklinde övücü makalelere yer 

veriliyordu. 

Hatta, Romanya’da yaşayan Türklerin, Balkan Devletleri arasında, 

“en büyük müsamaha ve himayeye mahzar olmuş bir ekalliyet” 

olduğu ve Roman devletinin “bizlere, ölçüsüz bir sempatik vatandaş 

nazarıyla, en büyük cemilekârlıkları ihsan eylemiş bir devlet”



olduğu şeklinde beyanlara dahi rastlamak mümkündü. Ancak bilindiği 

üzere ve basın organlarında da görüldüğü gibi, Atatürk Devrimlerine 

karşı, Romanya Türk toplumu arasında geleneksel yaşamın 

muhafazasında direnen bazı grupların çıkardıkları güçlükler, çeşitli 

inkılapların benimsenmesine engel olmaya devam ediyorlardı. Nitekim, 

kadılık müessesesinin Roman mahkemelerine geçmesi, şapka 

gibi, pek tabiî sayılan bir meseleyi, halk nazarında korkunç bir şekle 

sokmaya çalışmak; fes, peçe veya çarşaf konuları ve daha başkaları 

bunlardan sayılırdı. 

Bunlara karşı mücadele verirken, yenilikçi aydınlar, fesin bir 

Yunan serpuşu olduğunu açıklamaya çalışıyor ve kadınlarımızın 

dünyayı kendi gözleriyle görmeleri gerektiğini savunuyorlardı. 

Hatta, bazı gazetelerde: “Bu gibi çirkin kıyafetlerin, Türkler 

hakkında yanlış fikirler beslemeye sevk ettiğini” veya “kıyafet meselesinin, 

medeni âlemdeki önemini anlamanın zamanı gelmiş olduğunu” 

belirten yorumlara dahi yer veriliyordu. 

Bir taraftan, kendini irticaya kaptırmamak, “Türk gencinin biricik 

emel ve mefküresi” olması gerektiği anlatılırken, diğer taraftan 

da, halkı aydınlatılarak, onu şaşırtmak amacıyla, köy köy dolaşan 

yobazlara yüz verilmemesi de yürekten arzu ediliyordu. 

Özellikle Latin harfleriyle ilgili devrimin, Romanya Türk toplumu 

arasında bazı sorunlar yaratmış olduğu söylenebilir. 

Bilindiği üzere, 3 Kasım 1928 tarihinde, Latin alfabesi hakkında 

alınan kara duyulur duyulmaz, II. Meşrutiyet döneminde önemli rol 

oynamış olan Makedonyalı Nikolaye Batzariye, aynı ayın sonlarında, 

yeni harflerle makaleler yayınlamaya başlamış ve zamanla bazı 

güçlüklerin aşılacağını belirtmiştir. Buna rağmen, komşu köylerin 

birisinde yeni harflerle eğitime geçilirken, diğer köyde Arap harfleriyle 

okuma-yazma devam ediyordu. Özellikle, basın hayatında da 

bazı güçlüklerle karşılaşıldığı bilinmektedir. 

Nitekim, 1935 yılı sonlarında dahi, “YILDIRIM” gazetesine gelen 

bir mektupta; “Gazeteniz, biz Müslümanlara lâyık olmadığı için 

Gagavuz milletine lâyıktı. Sebebi de, okumayı bilmiyoruz.” denildiğini 

görüyoruz. 

Kadın hakları konusunda da, Romanya’da bazı şartlar mevcut 

335

336 


olmakla beraber, kadınlarımızın, kendilerini geri kalmışlıktan çabuk 

kurtaramadıklarını söyleyebiliriz. Onları medeniyete kavuşturmak 

için, hayli mücadele verildiği, gazete sayfalarından anlaşılmaktadır. 

Bu hususta, özellikle, Türkiye Cumhuriyeti’nde yeni yetişen kadınlardan, 

Âfet İnan, Sabiha Gökçen ve daha başkaları örnek gösterilerek, 

Romanya’da yaşayan Türk kadınlarının da eğitim ve öğretimlerine 

önem vermeleri ve topluma yararlı olmaları teşvik ediliyordu. 

Ancak böyle bir mücadele sonundadır ki, kadınlarımız, sahnelere 

dahi çıkarak, çeşitli piyeslerde yer almaya başlamışlardır. 

Diğer taraftan, birkaç kadınla evlenmeye “Harem” damgası vurulan 

Romanya’da da, Türkiye Cumhuriyeti’nde olduğu gibi, “bir 

kadın ve bir erkek” yasasına uyulması ancak zamanla gerçekleşmiştir. 

Türk dilinin özleştirilmesiyle de ilgili olarak, çeşitli gazete ve 

dergilerde makaleler yayınlanarak, özellikle halkın anlayabileceği 

bir dile de yazılıp, çizilmeye özen gösterildiği anlaşılmaktadır. Hattâ, 

yeni üretilen kelimeleri kullanmak, bir nevi, “moda” hâline gelmiş 

olup, “halkın lisanı, hakkın lisanıdır” başlığı altında yayınlanan bir 

makalede, halktan ilham alarak, “Halkçı olmak, hakçı olmaktır” gibi 

hükümlere dahi yer verildiği görülmektedir. 

Soyadı kanununa gelince, bu hususta da artan bir merakla, özellikle 

gençler, kendilerine birer soyadı almışlar ise de, bunlar resmiyete 

geçmeyince, zamanla unutulmuş ve onları taşıyanlarla beraber 

göçüp gitmişlerdir. 

Buraya kadar vermeğe çalıştığımız örneklerden de anlaşılacağı 

gibi, yeni Türkiye Cumhuriyeti’nde gerçekleştirilen “Atatürk Devrimleri’ 

Romanya Türk toplumu arasında son derece ilgiyle karşılanmış 

ve o dönemlerde yayınlanan Türkçe gazete ve dergiler geniş 

yer almıştır. Aynı zamanda, hemen her vesileyle, Atatürk’ün adı ve 

önderliği iftiharla belirtiliyordu. 

Aslında, Atatürk’ün Devrimcilik görüşü, dogmatik ideolojiden 

uzak olup, devamlılık arzediyordu. Nitekim, daha 1925 yılında, 

Atatürk, İnkılaplar hakkında, “Onlar ben toprak olduktan sonra da 

devam edecektir.” diyerek, devrimlerinin belli kalıplara sokulamayacağını 

açıkça ifade etmiştir. 

Atatürk’ün özellikle Balkanlardan “göç” olayını da tasvip etme-



diği biliniyordu. Zira, O’na göre: “Türk’ün yaşadığı her yer Türkündür.” 

Ancak, bazı menfaatperestler, diğer Balkan ülkelerinde olduğu 

gibi, Romanya’nın Dobruca bölgesinde bulunan Türk toplumu arasında 

da propaganda yaparak, köylerin ve kasabaların boşalmasına 

sebep olmuşlardır. 

Öyle olmasaydı, elbet bugün, Balkanlar bambaşka bir manzara 

arzeder ve bizim de sesimiz daha gür çıkardı. 

Bütün bu gibi olaylara rağmen, Romanya’da yaşamaya devam 

eten Türk toplumu arasında, Yüce Atatürk’ün hayatı ve dünya görüşü, 

devrimleri ve diğer eserleri, çeşitli vesilelerle yayınlanan makalelerde 

yer almış ve Ata’ya ithaf edilen şiirlerde terennüm edilmiştir. 

Romanya Türk basınında, Atatürk, yalnız Türkiye’nin değil, bütün 

Türk dünyasının da önderi sayılıyordu. Bu hususta, özellikle İttihad 

ve Terakki Cemiyeti’nin kurucularından olup, Romanya’nın Dobruca 

bölgesine yerleşen Dr. İbrahim TEMO’nun: Atatürk’ü Niçin 

Severim.” Başlığı altında yayınladığı (1937-Mecidiye) bir eserinde 

büyük rolü olduğunu söyleyebiliriz. 

Özellikle: Gazi’nin Vecizeleri, çeşitli gazete sayfalarında okuyuculara 

aktarılıyor ve onlardan çıkarılacak dersler üzerinde duruluyordu. 

Nitekim, Atatürk’ün: “Ne Mutlu Türküm Diyene” veya 

“Köylü Milletin Efendisidir” ve daha başka özlü sözleri bunlardan 

sayılabilir. 

Aynı zamanda “29 Ekim” ve diğer Millî Bayramlara da yakın 

ilgi gösteriliyor ve toplumun, böyle günleri daha iyi tanımasına özen 

gösteriliyordu. 

Atatürk’ün, 1938 yılının Kasım ayında ölüm haberi ise, bütün 

dünyada olduğu gibi, Romanya Türk toplumu arasında da derin 

üzüntü yaratmış ve onu da yasa boğmuştur. Atatürk’ün aramızdan 

ayırılmış olmasının, Türklük dünyası için büyük bir kayıp olduğu 

hakkında makaleler yayınlanmış ve çeşitli merkezlerde matem törenleri 

düzenlenmiştir. 

Roman, Türk-İslam toplumu Atasını ne kadar takdir ettiğini, bu 

büyük Devlet Adamının ölümü vesilesiyle de ispat etmiştir. Özellikle 

Ata’nın ölümüne ithaf edilen şiirlerden birinde şair, Tanrı’yı dahi 

sorguya çekecek kadar isyan ediyor ve Tanrı’ya hitap ederek, şiirine 

şöyle son veriyordu. 

337

338 


“Mademki, Tanrım, can almak istiyordun, bizleri alsaydın! 

Atam fani değildi, bari O’nu bıraksaydın! 

O’nu öldürmekle, kalbime sapladın bir Ah! 

Günah işledin, Tanrım, büyük bir günah!” 

Aslında, böyle bir isyan, belki de, Abdülhak Hamid’in Makber’ini 

dahi gerilerde bırakabilirdi. 

İşte, Romanya Türkü, Atasını böyle tanımış ve böyle tanıtmaya 

çalışmıştır. 

Ne yazıktır ki, İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra, Romanya’yı da 

saran Komünist rejimi, Romanya’da bir Türk toplumunun bulunduğunu 

dahi unutturmaya çalışmış ve Atatürk’ün ne adı ve ne de eserleri 

hatırlatılmaz olmuştur. 

Özellikle uzun süren “Soğuk Savaş” yıllarında, Türkiye Cumhuriyeti 

ile devam edegelen bağlar kopma derecesine kadar getirilmiştir. 

Ancak 1989 Devriminden sonra, demokrasiye kavuşan Romanya 

Türk azınlığı da diğer azınlıklar gibi, bir taraftan, tarihe karışmadığını 

hissettirmeye çalışırken, diğer taraftan da, Atatürk’ü ve Devrimlerini 

yeniden hatırlamaya başlamış bulunmaktadır. 

Ne mutlu bizlere ki, Türkçe okul kitaplarında, Atatürk’e layık 

olduğu yeri verebiliyoruz ve çeşitli vesilelerle, etkinlikler düzenleyebiliyoruz. 

Hatta son yıllarda (1998 yılında) Romanya’nın başkenti 

Bükreş’in tam merkezinde, bir “Atatürk Meydanı” açtırarak, oraya 

Atatürk’ün Anıtını diktirmiş olmak, Romanya Türk toplumu için büyük 

bir iftihar vesilesi sayılmaktadır. Umarız ki, Atatürk, Türkiye 

Cumhuriyeti’nde yaşayan Türk milletinin Atası olduğu kadar, Balkan 

Türklerinin de, hattâ, bütün Türk dünyasının da Atası sayılmaktadır. 

O’na karşı minnet duyguları, her fırsatta ifade etmek, “Ne mutlu 

Türküm” diyen herkesin üzerine düşen bir görev sayılsa gerektir. 

Bildirimin sonunda şunu da belirtmek isterim ki, Atatürk ile ilgili 

olarak, Romanya Türk basınında yayınlanan makaleleri bir araya 

toplayarak, genç kuşaklara da tanıtmanın zamanı gelmiş ve belki de, 

bu hususta geç kalınmıştır, diyebilirim.



Kaynakça 

1. Gazeteler: Dobrogea (Dobruca) (1919-1924); YILDIRIM 

(1932-1938); Çardak (1930-1940); Deliorman (1937-1938); Hak- 

Söz (1929-1940) 

2. 1. Uluslararası Türkoloji Kongresi Bildirileri (Prizran: 

12-14 Aralık 1998), Ankara, 2001: 1. Prof. Yusuf HALAÇOĞLU: 

Atatürk, Türkiye Cumhuriyeti ve Balkanlar (s.29-38). 2. Yusuf 

HAMZAOĞLU: Atatürk ve Makedonya Türklüğü (s.89-106). 3. 

Mustafa Ali MEHMET: Atatürk ve İnkılaplarının Romanya Türk 

Basınındaki Yankıları (s.133-146). 

339

ATATÜRK VE PONTUS MESELESİ 

Doç. Dr. Yusuf SARINAY * 

Pontus meselesi Lozan Antlatşması ile beraber tarihe malolmasına 

rağmen, Yunanistan tarafından suni olarak tekrar yaratılmaya 

çalışılmaktadır. Bu çerçevede Yunanistan’da “Pontus soykırımı” iddiaları 

1985 yılından itibaren giderek artmış, 1994 yılında Atatürk’ün 

Samsun’a çıktığı 19 Mayıs gününü sözde “Pontus soykırımı anma 

günü” olarak kabul eden bir yasa çıkarılmıştır. Ayrıca, Yunanistan 

yurt içi ve yurt dışında Pontus dernekleri kurdurarak, bu dernekler 

vasıtasıyla periyodik olarak uluslararası “Pontus Helenizmi Kongreleri” 

düzenlemektedir. Bu kongrelerde Türklerin 350 bin Pontusluya 

soykırım uyguladığı ve bunun da Mustafa Kemal Paşa liderliğinde 

verilen Türk Millî Mücadele döneminde (1919-1923) gerçekleştirildiği 

iddia edilmektedir. Yunanistan tarafından, özellikle Ermenilere 

uygulandığı iddia edilen sözde “soykırım” ile paralellikler kurularak, 

Türkiye’nin “Pontus soykırımı”nı tanıması ve tazminat ödemesi talep 

edilmekte ve Türkiye’nin bunu tanımadığı sürece AB’ye kabul 

edilmemesi için Avrupa ülkeleri nezdinde propaganda yapılmaktadır. 

Tebliğde; Doğu Karadeniz Bölgesi’nde Pontus devleti kurmak 

amacıyla Rum-Yunan ikilisinin yürüttüğü faaliyetler ve Pontus çetelerinin 

bölgede Türklere yaptığı katliamlar ortaya konulduktan sonra, 

Mustafa Kemal Paşa liderliğindeki Türk Millî Mücadele Hareketinin 

bölgedeki Pontusçuluk faaliyetlerine karşı takip ettiği siyasi ve 

askerî politika ele alınacaktır. 

PONTUS MESELESİ’NİN DOĞUŞU VE GELİŞİMİ 

Pontus veya Pont Euxim eski Yunanlıların Karadeniz’e verdikleri 

bir isimdir. Pontus adı genellikle Doğu Karadeniz sahilleri için 

* Devlet Arşivleri Genel Müdürü.

342 

YUSUF SARINAY 

kullanılmakla beraber, tarif ettiği alan zaman zaman değişiklik göstermiştir. 

Yeşilırmak, Kızılırmak ve Kelkit havzası Pontus sayıldığı 

gibi, bu alan daha da genişletilerek, Doğu’da Kafkasya’dan bütün 

Karadeniz kıyıları boyunca Sinop ötesine kadar yayılmıştır. 1 

Bu bölgede tarihi Pontus Krallığı M.Ö. 301’de Pers menşeli 

Mithridates Sülalesi tarafından kurulmuştur. Pont devleti olarak 

da bilinen bu devlet yaşadığı çağda (M.Ö. 301-63) doğuda Roma 

İmparatorluğu’nun rakibi olabilecek bir güce ermiştir. Daha sonra 

Doğu Karadeniz bölgesinde, Doğu Roma’nın, yani Bizans’ın zayıflaması 

ile Trabzon Devleti (1207-1461) kurulmuştur. Bizans Prensi 

Aleksi Komnen tarafından kurulan bu devlet ile önceki Pont Krallığı 

arasında herhangi bir ilişki mevcut değildir. 2 

Bölgenin yerli halkını da genellikle Kafkasya ve Anadolu’nun 

içlerinden gelenler oluşturmaktaydı. Bu sebeple eski çağlarda bölgede 

ırk bakımından mensubiyetlerinin tesbiti imkânsız bir takım 

kavimler yaşamıştır. 3 Bunların bir kısmının Gürcülerin soyundan 

geldikleri belirtilmektedir. 4 Goloğlu ise Fransız kaynaklarına dayanarak, 

daha Pontus Krallığı’nın kurulduğu dönemde bölgede 

oturmakta olan halkın üç bölüm olduğunu, bunların; İranlılar, kıyı 

şehirlerinde Yunanlılar ve bölgenin asıl yerli halkı olan Turanlılar 

olduğunu ileri sürmektedir. 5 Diğer taraftan bölgede Hıristiyanlığın 

yayılmasından önce Greeklerin ve Fenikelilerin kıyı şehirlerinde 

koloniler kurdukları bilinmektedir. Bölge halkı Roma hâkimiyetine 

girmesine paralel olarak Hıristiyanlaşmaya başlamıştır. Trabzon 

1 Nuri Yazıcı, Milli Mücadele’de Pontusçu Faaliyetler (1918-1922), Ankara 

1989, s. 15; Celal Bayar, Bende Yazdım, c. 8, İstanbul 1972, s. 2581, Pontus 

Meselesi, (Yayına Haz.: Yılmaz Kurt), Ankara 1995, s. 60. 

2 İstanbul’un Latinler tarafından işgali üzerine Bizanslı Prensler tarafından 

1207 yılında kurulan Trabzon Devleti ne bir başka devletin devamı oldu, ne 

de Bizans İmparatorluğu’nun mirasçısı olmak iddiası peşinde koştu. Mahmut 

Goloğlu, Anadolu’nun Milli Devleti Pontus, Ankara, 1973, s. 149. 

3 Yazıcı, a.g.e., s. 15-16. 

4 Stefanos Yerasimos, “Ponus Meselesi (1912-1923)”, Toplum ve Bilim, 

Sayı:43/44 Güz 1988 - Kış 1989, s. 34. 

5 Tarihi Pont devletinin ayyıldızlı bayrağı mevcuttur. Turan boyları da Alozanlar, 

Amazonlar, Beşirler, Busirler, Tibarenler, Tirallar, Halibler, Sanlar, Katagonlar, 

Marlar, Makronlar, Mosineklerden oluşmaktadır. Goloğlu, a.g.e., s. 

XVI, 78..

ATATÜRK VE PONTUS MESELESİ 343 

Devleti döneminde buraya bir kısım Bizans soyundan gelen aileler 

de yerleşmiştir. 6 6 Bölgenin bu karışık sosyal yapısından dolayı 

Hıristiyanlığı kabul eden Ortodoksların tamamının Greek asıllı 

olduklarını söylemek mümkün değildir. Çünkü bölgedeki Ortodoks 

halk Elenceye benzer bir dil konuşmakla beraber, yerel bir dialekt 

kullandıkları ve kendilerine özgü pek çok adetlerinin bulunduğu bilinmektedir. 

7 Bu sebeple bölgedeki Hıristiyan halkın 1071’de dahi 

İstanbul’la pek bağlantıları yoktu. 8 

XI. yüzyıldan itibaren Anadolu’da yeni bir devir başlamıştır. 

Öncelikle Orta Asya’dan Orta Avrupa’ya kadar geniş bir bölgeye 

yayılan Kıpçak Türkleri 1080 yıllarından itibaren Kafkasların güneyine 

geçerek, Azerbaycan, Doğu Karadeniz ve Doğu Anadolu bölgesinin 

kuzey kesimlerine inmişlerdir. Diğer taraftan Moğol baskısının 

önünden çekilen Türkmen grupları da bölgeye gelmeye başlamışlardır. 

Böylece daha Trabzon devleti yıkılmadan, bölge geniş ölçüde 

Türkleşmiştir. 9 Nihayet 1461 yılında bölgenin Osmanlılar tarafından 

fethini müteakip Bizans’ın son kalıntıları da ortadan kalkmıştır. 

Bundan sonra bölgeye yoğun bir Türk iskânı yapılmıştır. Hıristiyan 

unsurlara da geleneksel Osmanlı hoşgörüsü ve millet sistemi içinde 

dini, kültürel ye ekonomik alanda her türlü haklar tanınmıştır. 

Doğu Karadeniz bölgesinde yaşayan Hıristiyan Ortodoks nüfus, 

19. yüzyılın başından itibaren Rum Ortodoks kilisesi ile gelişmekte 

olan Rum burjuvazisinin birlikte yürüttükleri faaliyetlerin etkisi altına 

girecek ve kökeni ne olursa olsun Anadolu’da yaşayan Türkçe 

veya Elence konuşan bütün Ortodoks Hıristiyanlar, Yunan toplumuna 

ait olma duygusunu benimsemeye başlayacaklardır. Bölgedeki 

Hıristiyan halk üzerinde Yunanlılık bilincinin yerleşmesi ve gelişmesinde 

Fatih Sultan Mehmet’in geniş yetkiler vererek canlandır- 

6 Yerasimos, a.g.m., s. 34 

7 Yunanca bu bölgede yerli dillerle Karışarak bugünkü, Yunanlıların dahi anlayamadığı 

özel bir dilin ortaya çıktığı Yunanlı dilbilimciler tarafından da kabul 

edilmektedir. “Dil Bilimi”, Dünya PontusHellenizml-2. Kongresi” (Yunanca) 

31 Temmuz, 7 Ağustos 1988, Selanik 1988, s. 217-218 

8 Anthony A. Bryer, “The Tourkokratia İn The Pontos, Some Problems And 

Preliminary Conelusions” Neo Hellenika, Texas 1970, s. 35. 

9 Geniş bilgi için bkz. Salim Cöhce, “Doğu Karadeniz Bölgesinin Türkleşmesinde 

Kıpçakların Rolü”, I. Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri, 

13-17 Ekim 1986, Samsun, 1988, s. 479-484.

344 

YUSUF SARINAY 

dığı İstanbul Fener Rum Ortodoks Patrikhanesi’nin büyük rolü olmuştur. 

10 

Doğu Karadeniz kıyılarında bir Pontus Rum devletinin kurulması 

fikrinin ortaya çıkmasında, Filik-i Eterya’nın kuruluşu ve 

Yunanistan’ın bağımsızlığını kazanması başlangıç yıllarını oluşturmaktadır. 

Zira Doğu Karadeniz Bölgesi Pontus adıyla Megali 

İdea’nın hedeflerinden biri olarak ortaya konulmuştur. 11 Nitekim 

bağımsız Yunanistan’ın kurulduğu 1830’dan sonra Doğu 

Karadeniz bölgesine olan ilgi artmıştır. 12 1870’den sonra da özellikle 

Yunanistan’dan gelen Rumların sayısı artmış, Atina’da yetişmiş siyasi 

kişiler Samsun’u merkez yaparak çalışmaya başlamışlardır. 13 Bu 

konuda Yerasimos, Samsun ve Trabzon gibi şehirlerdeki Rumların 

ticaret sayesinde oldukça zengin olduklarını, ekonomik gücün ister 

istemez siyasi istekleri harekete geçirdiğini belirtmekte ve 1870’de 

İstanbul’da yayınlanan Pontus’la ilgili bir kitaba dayanarak bölge 

Rumlarında millî Helen ideallerinin hayli kökleştiği görülür demektedir. 

14 Pontusçuluk konusunda siyasi bir hareketin mümkün olabileceği 

fikri de 1908 yılında II. Meşrutiyetin ilanından sonra açıkça 

ortaya atılmaya başlamıştır. 15 

Yunanistan’ın Megali İdea’yı gerçekleştirmek üzere, Etnik-i 

Eterya’dan Mavri Mira’ya kadar kurdurduğu birçok cemiyete paralel 

olarak Türkiye’de Pontus Cemiyetleri de kurulmaya başlanmıştır. 

Türkiye’de ilk Pontus “içtimagâhı” İnebolu’da halkın Manastır olarak 

adlandırdığı bir yerde Amerika Rum göçmenlerinden rahip Kleimatyos 

tarafından tesis edilmiştir. 16 Pontus Cemiyetinin temelinin 

de 1904 tarihinde Merzifon Amerikan Koleji’nde atıldığı, bu kolejin 

16 Şubat 1921’de aranması üzerine ele geçen belgelerden anlaşıl- 

10 Geniş bilgi İçin bkz. M. Süreyya Şahin, Fener Patrikhanesi ve Türkiye, İs- 

11 

tanbul 1980, s. 124-184. 

Geniş bilgi İçin bkz. Nurettin Tursan, Yunan Sorunu, 3. B., Ankara 1987, s. 

28 vd. Selahattln Salışık, Tarih Boyunca Türk-Yunan ilişkileri ve Etniki 

Eterya, İstanbul 1968, s. 149 vd. 

12 Bryer, a.g.m., s. 33. 

13 Bryer, a.g.m., s. 52. 

14 Yerasimos, a.g.m., s. 35. 

15 Fethi Okyar, Üç Devirde Bir Adam, İstanbul 1980, s. 94-95. 

16 Kemal Atatürk, Nutuk, c. II (1920-1927), 13. B. İstanbul 1973, s. 626, Salı- 

şık, a.g.e., s. 44.


mıştır. 17 Bundan sonra kolej bine yakın Rum gencini Pontusçuluk 

için yetiştirmiştir. 18 18 1908 yılında Samsun’da “Müdafaa-i Meşrute” 

daha sonra da “Mukaddes Anadolu Rum” cemiyetlerinin kurulması 

ile Pontus teşkilatı genişletilmiştir. 1909 yılında Trabzon Metropoliti 

vasıtasıyla Atina’daki Asya-i Suğra cemiyetinin emri altına giren19 Pontus Cemiyeti metropolit ve papazların öncülüğü ve çalışmaları 

sayesinde Batum’dan İnebolu’ya kadar Karadeniz bölgesinde şubeler 

açmış, ilk Pontus risalesi de 1910’da yayınlanmıştır. 20 

Pontus Cemiyeti’nin amacı, Trabzon, Ordu, Giresun, Samsun 

sahil vilayetleri ile, Kastamonu, Gümüşhane, Erzincan ve Sivas vilayetlerinin 

bir kısmını içine alan yerleri, yani Batum’dan İnebolu’ya 

kadar olan bölgede başkenti Samsun olmak üzere ileride Yunanistanla 

birleştirmek üzere eski Pont devletini tekrar dirilterek bağımsız 

bir “Pontus Cumhuriyeti” kurmaktı. 21 Bu amacı gerçekleştirmek 

isteyen Pontus Cemiyeti, bölgede kurduğu çetelerle faaliyetlerine 

başlamıştır, I. Dünya Savaşı’nda Rus ordularının Trabzon’u işgal 

etmeleri üzerine Pontusçuluk faaliyeti bir ivme kazanarak açıkça ortaya 

çıkmıştır. 22 

Rusların 1916’da Trabzon’u işgal etmeleri üzerine Vali Cemal 

Azmi Bey’den şehrin yönetimini devralan Metropolit Hrisantos, 

Rusların bölgeyi boşaltması üzerine onların bıraktıkları silahlarla 

17 Pontus Meselesi, s.152-167, Bayar, a.g.e., c. V, s. 1457 “Amerika Mektepleri” 

Hâkimiyet-I Milliye, 25 Mart 1921, s. 2. 

18 Ali Güler, İşgal Yıllarında Yunan Gizil Teşkilatları, Ankara 1988, s. 49. 

19 “Milli Mücadele Döneminde Yunanistan’ın Türkiye Üzerinde Faaliyetleri, 

Pontus Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, Sayı: 17 (Temmuz 1986), s. 60; Adı 

geçen cemiyetin Hrisantos’a gönderdiği 24 Mayıs 1909 ve 31 Mayıs 1919 

tarihli mektuplar için bkz. Pontus Meselesi, s. 95-97. 

20 Selahattin Tansel, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar, c. I, 3.B., İstanbul, 

1991, s. 91. 

21 Pontus Meselesi, s. 61, Bayar a.g.e., c. V. s. 1457. Dimitri Kitsikis, Yunan 

Propagandası, İstanbul 1963, s. 30. 

22 1916 yılında başlayan bu çetecilik faaliyetlerine Rusların yanısıra Samsun’daki 

Yunan Konsolosluğunun sekreteri Lazaros Melidle’de yardımcı olmaktadır. 

Yerasimos, a.g.m., s. 38-39; I. Dünya Savaşı’nda İlk çetecilik faaliyetleri 

Bafra civarında Nebyan dağlık bölgesinde başlamıştır. Pontus Meselesi, s. 

189, Refet Paşa TBMM’de yaptığı konuşmada Pontus eşkıyalığının I. Dünya 

Savaşı’nın II. veya III. yılında ortaya-çıktığını belirtmektedir. TBMM Gizli 

Celse Zabıtları, c. III, Ankara, 1985, s. 665.

346 

YUSUF SARINAY 

Rum çetelerini donatmıştır. 23 Bölgedeki Rumlardan yaklaşık olarak 

80 bini Rus ordusu ile birlikte Kafkasya’ya göç etmişti. 24 

Osmanlı devletinin Doğu Karadeniz bölgesindeki hâkimiyeti 

yeniden tesis etmesinden sonra Pontusçuluk faaliyetleri; Rusya, Yunanistan, 

Avrupa ve Amerika’da hızlanmış ve uluslararası bir boyut 

kazanmaya başlamıştır. Nitekim 5 Mayıs 1917’de Tiflis’te “Yunanistan 

Kafkaslar Kongresi” yapılmış, 1917 Ekim ayı ortalarında 

Atina’da Karadeniz kıyı şehirlerinde yaşayan Pontusluların temsilcilerinin 

katıldıkları, bölgedeki Rumları bağımsız bir devlet içinde 

birleştirmeyi amaçlayan önemli bir kongre yapılmıştır. 25 Yine Ekim 

1917’de Paris’te “Pontus Millî Merkezi” kurulmuş26 ABD’nde ise 

aynı amaçla özel bir komite teşkil edilmiştir. 27 

Diğer taraftan bu dönemde yapılan en önemli kongre 4 Şubat 

1918’de Giresun eski belediye başkanının oğlu Konstantin Konstantinides 

tarafından Marsilya’da yapılmıştır. 28 Temmuz 1918’de 

Pontus’un bağımsızlığının ve I. Dünya Savaşı’nda Kafkaslara giden 

Rumların tekrar eski vatanlarına dönme arzularının dile getirildiği 

bir başka Pontus Kongresi de Bakü’de toplanmıştır. 29 Nihayet 1918 

Ekim’inde Pontus Millî Merkezi Batum’da kurulmuştur. Sonuçta 30 

Ekim 1918’de Mondros Mütarekesi imzalandığı zaman Türkiye dışındaki 

Pontus organizasyonu büyük oranda tamamlanmıştır. 

MONDROS MÜTAREKESİ VE PONTUSÇULUK 

FAALİYETLERİNİN ARTMASI 

a) Diplomatik Faaliyetler 

Mondros Mütarekesinden sonra, Pontus meselesi Paris Barış 

Konferansı’nın gündemine sokulduğundan bu konu ile ilgili diplomatik 

çabaların ağırlık merkezi Avrupa’ya kaymıştır. Avrupa’da 


24 Dünya Pontus Hellenizmi 2. Kongresi, s. 79. 

25 Dünya Pontus Helenizmi 2. Kongresi, s.16. Yerasimos, bağımsız Pontus 

devleti kurma fikri ilk kez Atina kongresinde ortaya atıldı demektedir. Yerasimos, 

a.g.m., s. 41. 



28 a.g.e., s. 63-64. 

29 a.g.e., s. 16.


Pontus konusundaki siyasi faaliyetleri ile dikkati çeken K. Konstantinides 

1918 Kasım sonlarında Marsilya’da ikinci bir kongre toplamıştır. 

Bu kongrede Pontus konusunda belirlenen talepler, Kongre 

başkanı sıfatıyla Konstantinides tarafından 2 Aralık 1919 tarihinde 

İngiltere Dışişleri Bakanlığı’na gönderilmiştir. Bu taleplerde; İtilaf 

devletlerinin 1.500.000 Ortodoks Pontuslu Rum’u himaye etmesi isteniyor 

ve Rus sınırından Sinop’un batısına kadar uzanan kıyı bölgesinde 

eski Trabzon devletinin ihya edilerek bir Pontus Cumhuriyeti 

kurulması talep ediliyordu. 30 Bu taleplere, o sırada İngiltere Dışişleri 

Bakanlığı’nda görevli olan Arnold Toynbee, “Bu muhtırada ileri 

sürülen istatistikler ve sınırlar hayal mahsulüdür. Pontus Rumları 

mandater bir devletin idaresinde bulunacak olan Ermeni devletine 

bağlanacak, böylece Pontus Rumlarını tatmin edici bir “millî yurt” 

sağlanmış olacak şeklinde not düşerek31 İngiltere’nin bu sıradaki politikasını 

ortaya koymaktadır. 

Gerçekten Paris Barış Konferansı’nın hazırlıklarının yapıldığı 

sıralarda İtilaf devletlerinin genel görüşü Giresun - Sivas - Mersin 

hattının doğusunda kalan toprakları Ermenistan’a vermek ve dolayısıyla 

Trabzon’u da denize çıkış kapısı olarak Ermenistan’a bırakmaktı. 

32 İşte böyle bir konjonktür içinde Venizelos 30 Aralık 1918’de 

Paris Barış Konferansı’na resmen verdiği ve Yunanistan’ın toprak 

isteklerini toplu olarak ifade eden muhtırası, şüphesiz Pontusçuları 

hayal kırıklığına uğratmıştır. Batı Anadolu üzerinde sınırsız emeller 

besleyen Venizelos, müttefiklere karşı daha inandırıcı olabilmek 

için Pontus konusunda fedakârlık göstermiş, Trabzon’u denize çıkış 

kapısı olarak Ermenilere bırakmayı kabul etmişti. 33 Batı Anadolu 

üzerindeki amaçlarına ulaşmak isteyen Venizelos tecrübeli diplomat 

kurnazlığı ile Kıbrıs, İstanbul ve Pontus üzerinde hak iddia etmekten 

şimdilik vazgeçmişti. 34 İleride üzerinde duracağımız gibi, bu durum 

30 Gotthard Jaeschke, Kurtuluş Savaşı ile ilgili İngiliz Belgeleri (T.Çev.:Cemal 

Köprülü), Ankara, 1971, s. 56-57, Mesut Çapa, Pontus Meselesi, Trabzon ve 

Giresun’da Milli Mücadele, Ankara 1993, s. 38. 

31 Jaeschke, a.g.e., s. 57 


33 Geniş bilgi için bkz. Kitsikis, a.g.e., s. 30-32, Murat Hatipoğlu, Türk Yunan 

ilişkilerinin 101 Yılı(1821-1921), Ankara 1988, s. 80-81. 

34 Ercüment Kuran, “Milli Mücadele Esnasında Pontus Rum Devleti Kurma Te-

348 

YUSUF SARINAY 

Venizelos’un giriştiği siyasi bir manevradan ibarettir. 

Venizelos’un Barış Konferansı’ndaki bu politikası Pontus faaliyetlerinde 

herhangi bir duraklama ve yavaşlamaya yol açmamış, 

aksine onu tepkiyle karşılayan diğer Pontus temsilcileri daha aktif 

bir politika takip etmeye başlamışlardır. 

Venizelos’un politikasına karşı girişilen bu protestolara paralel 

olarak, Konstantinides ile Oeconomou Paris Barış Konferansı’na 

verdikleri ortak muhtırada Kafkasya’dan Sinop’un batısına kadar 

uzanan topraklarda bağımsız bir Pontus Cumhuriyeti kurulmasını 

istemişlerdir. 35 Avrupa’daki Pontusçuluk faaliyetlerinin öncülüğünü 

Konstantinides yaparken, Türkiye içindeki faaliyetleri de Patrikhane 

ile birlikte Trabzon Metropoliti Hrisantos yürütüyordu. Nitekim 

Şubat 1919’da İstanbul’da Patrikhane tarafından düzenlenen Pontus 

Kongresi’nde, kendi kaderini tâyin, bağımsızlık ve daha sonra ise 

Pontusun Yunanistan’a ilhak edilmesi kararlaştırılmıştır. 36 Bu kongrede 

Paris Barış Konferansı’na Türkiye Rumlarının isteklerini sunmak 

üzere Patrik vekili Droteos başkanlığında bir heyet seçilmiş, 

Hrisantos’da bu heyete dahil edilmiştir. 37 

Hrisantos Paris’te Venizelos ile birkaç kez görüştükten sonra 

onun fikirlerine karşı çıkarak 2 Mayıs 1919’da Barış Konferansı’na 

Pontus’la ilgili muhtırasını vermiştir. Bu muhtırada; Trabzon’un tamamı, 

Sivas ve Kastamonu vilayetlerinin bir kısmı ile Amasya, Sinop 

ve Karahisar sancaklarını kapsayan Pontus bölgesinin 600 binden 

fazla Rum’u barındırdığı, bu sayıya Güney Rusya ve Kafkasya’ya 

göç etmiş olan 250 bin Rum’un da dahil edildiği zaman Pontus’daki 

Rum sayısının 850 bin olacağı, aynı bölgede farklı kökenlerden 836 

bin Müslümanın yaşadığı belirtilmektedir. Rusların Trabzon’u işgali 

öncesinde Vali Cemal Azmi Bey’in şehrin yönetimini kendisine teslim 

ettiğini, bu bölgede ancak 78 bin Ermeninin yaşadığını belirten 

Hrisantos, bu şartlar altında Pontus’un bağımsız bir devlet olması 

gerektiğini vurgulamaktadır. 38 

Paris Barış Konferansı nezdinde Doğu Karadeniz bölgesi için 

verilen nüfus istatistiklerinin farklı ve abartılarak verildiği dikkati 

şebbüsleri”, I. Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri, s. 79. 



37 Bayar, a.g.e., c. V, s. 1459-1460. 

38 Metin için bkz. Pontus Meselesi, s. 107-110.


çekmektedir. Bunun en önemli sebebi bölgede Rumların hiçbir yerde 

çoğunluğu teşkil edememeleridir. Gerçekten 1914 tarihli Osmanlı 

resmi istatistiklerine göre; Trabzon 39 Sivas ve Kastamonu vilayetlerinde 

3.263.396 Müslüman nüfusa karşılık 361.750 Rum yaşamaktaydı. 

40 Bölge genelinde yüzde 10 civarında Rum yaşamasına rağmen 

Barış Konferansı nezdinde iddialarını güçlendirmek amacıyla 

Patrikhane istatistiklerine dayanarak nüfuslarını abartan Pontuslu 

liderler, Rum nüfusu oldukça yüksek gösteriyorlardı. 41 

Hrisantos’un yukarıda bahsedilen muhtırası üzerinden çok 

geçmeden İtilaf devletleri (özellikle İngiltere) İzmir’e İtalyanların 

yerine Yunanlıları çıkarmaya karar verirler. Böylece İzmir ve Batı 

Anadolu üzerindeki emellerine ulaşan Venizelos, Pontus meselesine 

daha ciddi bir şekilde sahip çıkmaya başlamıştır. Diğer taraftan 

Atina’ya Pontus kökenli askerlerden oluşan bir birlik kurulması için 

emir vermiştir. 42 

Bu arada Patrikhane ve Yunan yüksek komiserliğinin aracılığı 

ile 6 Temmuz 1919’da Batum’da toplanan Pontus kongresinde önce 

Pontus’un bağımsız olması, daha sonra da Yunanistan’la birleşmesi 

kararı alınırken, Paris Barış Konferansı nezdinde yetkili temsilciler 

olarak, Hrisantos, Konstantinides ve Oeconomou’nun atanmasına 

karar verilmiştir. 43 

Bu sırada, Yunanistan, Anadolu’daki millî harekete karşı başarılı 

olabilmek için Rum-Ermeni işbirliğini sağlamaya çalışıyordu. Nitekim 

Venizelos daha sonra 5 Ekim 1920’de Lloyd George’a çektiği 

telgrafta da Rusya’nın güneyine yerleşenlerle birlikte 800 bin 

nüfusa sahip olan Pontuslu Rumların bağımsız bir devlet olmasını, 

bu devletin Ermenistan ve Gürcistan ile işbirliği yaparak İslam ve 

Rus emperyalizmine karşı kesin bir set oluşturacağını bildirir ve 

İngiltere’nin bu konuda siyasi ve maddi desteğini ister. 44 

39 1868 idari Teşkilatına göre Rize, Trabzon, Gümüşhane, Giresun, Ordu ve 

Samsun Trabzon Vilayetine bağlı bulunuyordu. Bu statü bazı değişikliklerle 

Milli Mücadele dönemine kadar devam etmiştir. Çapa, a.g.e., s. 1. 

40 Güler, a.g.e., s. 168. 

41 Jaeschke, a.g.e., s. 57. 



44 Metin için bkz. Bilal N. Şimşir, İngiliz Belgelerinde Atatürk (1919-1938), c.

350 

YUSUF SARINAY 

Venizelos’un öncelikli amacı Anadolu’daki millî hareketi iki 

ateş arasında bırakarak, işgalleri kolaylaştırmak olduğu için, Pontus 

temsilcilerini Ermenilerle anlaşmaya zorlamaktaydı. Bu politika 

gereği nihai tahlilde bağımsızlıktan vazgeçmeyen Pontuslu liderler 

Ermenilerle bir konfederasyon kurabileceklerini açıklamışlardır. 45 

Batum’dan Tiflis ve Erivan’a geçen Hrisantos, Venizelos’un 

talimatı gereği Ermenilerle federasyon görüşmelerine katılmıştır. 

Hrisantos ve Katheniotis ile Ermeni temsilciler Hatissian ve Terminassian 

arasında cereyan eden görüşmelerde; Rumlar iki eşit federasyonun 

oluşturacağı bir konfederasyon kurulmasını isterken, 

Ermeniler, Rumların bir federe devlet olarak Ermenistan’a katılabileceğini 

savundukları için bu konuda anlaşma sağlanamamıştır. 46 

Ancak Hrisantos’un başlattığı bu görüşmeler Ocak l920’de Yunan- 

Ermeni Anlaşması ile sonuçlanmıştır. Bu anlaşma ile müttefiklerin 

veya Yunanlıların bölgeye askerî yardım göndermesi kararlaştırılmıştır. 

47 Böylece 1918’de Cenevre’de “Türkiye’de Zulme Uğramış 

Milletler Birliğinin” kurulması ile başlayan Rum-Ermeni işbirliği 48 

Venizelos’un stratejisi gereği bir ittifakla sonuçlanıyordu. Çünkü, 

Venizelos, Anadolu’daki millî hareketi iki ateş arasında bırakarak 

güçlenmesini engellemek için Doğu’da Rum-Ermeni-Gürcü ittifakının 

güçlü bir set oluşturacağına inanıyordu. Bolşevizme ve Türk 

millîyetçilerine karşı büyük bir engel olarak görülen bu işbirliği müttefikler 

tarafından da tasvip edilmekte idi. 49 Sonuçta Anadolu’daki 

millî hareket batıdaki Yunan ordusuna karşı mücadele ederken, aynı 

zamanda Kuzey Doğuda Pontus-Ermeni komplosuyla karşı karşıya 

kalıyordu. 50 

Venizelos’un diplomatik alanda Pontus konusunu ağırdan alır 

gibi görünmesinin temelinde hazırlanmakta olan Sevr Anlaşmasının 

45 

2, Ankara, 1975, s. 339-340. 

Abdullah Saydam, “Kurtuluş Savaşı’nda Trabzon’a Yönelik Ermeni-Rum 

Tehdidi” AAMD, Sayı: 17 (Mart 1990), s. 428.. 

46 aydam, a.g.m., s. 429. 

47 Selahi R. Sonyel, Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika I, Ankara, 1973, s. 

172, Sertoğlu, a.g.m.; s. 5. 

48 Kitsikis, a.g.e., s. 268. 

49 Gavriil Avramidis, “Pontuslular ve Ermeniler” Thessaloniki, 4 Mayıs 1990. 

50 Sonyel, a.g.e., s. 172.


netleşmesini beklemesi yatmaktadır. Nitekim 22 Haziran’da Lloyd 

George’un Venizelos’a Türkiye’ye Sevr’i askerî yoldan dayatma görevini 

vermesi üzerine Pontus meselesinin çetecilik ve askerî cephesi 

canlanacaktır. Yunanistan’da bir taraftan bölgedeki çeteleri güçlendirmeye 

çalışırken, diğer taraftan Doğu Karadeniz bölgesine askerî 

müdahale yaparak amacına ulaşmaya çalışacaktır. 

b) Çetecilik Faaliyetleri ve Askeri Müdahale Teşebbüsleri 

Mondros Mütarekesini takiben Türk ordusunun terhis edilmesine 

başlanmasına paralel olarak, Doğu Karadeniz Bölgesi’ndeki 

Pontus çeteleri Türk köylerine karşı saldırıya geçerler. İlk saldırılar 

Kasım 1918’de Bafra civarında bulunan Nebyan bölgesinde başlamıştır. 

51 Daha sonra Samsun, Çarşamba, Vezirköprü, Terme, Amasya, 

Merzifon, Kavak, Ladik, Gümüşhacıköy, Havza, Tokat, Erbaa ve 

Sivas (Zara bölgesi) bölgelerine yayılmıştır. 52 

Özellikle 9 Mart 1919’da 200 kişilik bir İngiliz kuvvetinin 

Samsun’u 30 Mart’ta da Merzifon’u işgal etmesi, Pontusçu çetelerin 

saldırılarını artırmalarına yol açmıştır. 53 İngilizlerin Samsun’a çıktıkları 

zaman Rum çetelerine 10 bin silah dağıttıkları belirtilmektedir. 

54 7 Nisan 1919’da Samsunlu Rumlar Yunan Bağımsızlık Gününü 

kutlarlar. 55 Nisan ayının ikinci yarısında Metropolit Germanos liderliğinde 

Samsun Piskoposluğunda toplanan çete reisleri, Samsun, 

Bafra, Çarşamba, Ünye, Fatsa, Tokat, Niksar, Merzifon, Havza, Erbaa, 

Ladik, Amasya ve Vezirköprü bölgelerinde örgütlenmenin güçlendirilmesi 

için kararlar alırlar. 56 Pontus çetelerinin örgütlenmesine 

paralel olarak, İtilaf devletleri Türk ordusunun silahlarını toplamaya 

hız verirler. Bu arada Yunan Kızılhaç gemileriyle Karadeniz limalarına 

ilaç sandıkları içinde silah ve cephane taşınmıştır. 57 

İngilizler’in 21 Nisan 1919 tarihli notası üzerine 58 , Osmanlı 

51 Pontus Meselesi, s. 189-191. 

52 Geniş bilgi için bkz. Pontus Meselesi, s. 192-344. 

53 Jeashke, a.g.e., s. 103. 

54 Pontus Meselesi, s. 188. 

55 Nutuk, c. II, s. 627; Yazıcı, a.g.e., s. 43. 

56 Yerasimos, a.g.m., s. 44 

57 Kuran, a.g.m., s. 78; Saydam, a.g.m., s. 426 

58 Nota için bkz. Jeashke, a.g.e., s. 103-104.

352 

YUSUF SARINAY 

Hükûmeti tarafından 9. Ordu Müfettişliğine atanan Mustafa Kemal 

Paşa, 19 Mayıs 1919’da Samsun’a çıkmasından sonra, Sadrazamlığa 

gönderdiği 21 ve 22 Mayıs tarihli telgraflarda bölgedeki asayişsizliğin 

Samsun ve civarında bulunan 40 kadar Rum çetesinden kaynaklandığını, 

Müslümanların bu çetelerden korunmak için 13 çete 

oluşturduklarını, şayet Rumlar, Müslümanları rahatsız eden siyasi 

gayelerinden vazgeçerlerse Müslüman çetelerinin ortadan kalkacağını 

bildirerek bölgedeki Pontus çetelerine dikkat çekmiştir. 59 

Atina’daki Pontus birlikleri içinde yer alan Yunan Subayı Karaiskos 

Mart 1920’de Samsun’a gelerek çeteleri düzenli orduya benzer 

bir şekilde örgütlendirmeye girişmiştir. Böylece Karaiskos’un organizasyonu 

sayesinde Rusya’dan da gelen çetelerle toplam sayıları 

25 bin civarına ulaşan Pontus çeteleri 60 özellikle Samsun ve çevresinde 

Rum köylerinin bulunduğu bölgelere tamamen hâkim olarak 

Türk ordusunu arkadan vurmaya hazırlanıyorlardı. Bu sırada Topal 

Osman’ın hâkim olduğu Giresun hariç 61 61 diğer bölgelerde saldırılarını 

artıran Rum çeteleri, dışarıdan yapılacak bir müdahaleyi beklemeye 

başlamışlardı. Bu sırada bölgede Yunanlılar tarafından tesbit 

edilen meşhur 81 tane çete reisi bulunuyordu. 62 

İşte Yunanistan, Anadolu’daki millî hareketin en zayıf olduğu 

dönemde başta Samsun olmak üzere Doğu Karadeniz bölgesinde 

20 bin civarında donanımlı Pontus çeteleri ile Ankara Hükûmetine 

doğu istikametinden de taarruz ederek kesin sonuç almak istemiştir. 

63 Bu sırada Yunan Genelkurmayı Ankara’nın birkaç hafta içinde 

düşeceğini hesap ederek, Türk ordusunun Sivas veya Kayseri bölgesine 

çekilebileceği ihtimaline karşı, Pontus birliklerini Samsun’da 

karaya çıkaracakları 6-7 bin kişilik Yunan askerî ile takviye ederek, 

59 Telgraflar için bkz. “Mustafa Kemal’in Samsun’dan Gönderdiği iki Mühim 

Rapor” BTTD, Sayı: 14 (Kasım 1968), s. 6-8; Atatürk’le ilgili Arşiv Belgeleri, 

Ankara 1982, s..30-32. 

60 Türk İstiklal Harbi, c. V1, s. 144-145; Mahmut Goloğlu, Erzurum Kongresi, 

Ankara, 1968, s. 

61 Çapa, a.g.e, s. 75-80. 

62 Çetelerin listesi için bkz. Hristos H. Marmaridis, “Pontus’ta Pontusçu Çete 

Grupları”, Dünya Pontus Hellenizmi 2. Kongresi, s. 133-134. 

63 Hasan Cicioğlu, “Milli Mücadele’de Pontus Katliamında Yunanistan’ın Etkisi”, 

Kıbrıs’ın Dünü Bugünü Uluslararası Sempozyumu (Gazi Magosa, 28 

Ekim -2 Kasım 1991), Ankara, 1993, s. 235.


Samsun-Sivas yolunu kesmeyi ve bölgede Ankara hükûmetine isyan 

eden unsurlarla güç birliği yaparak millî hareketin imhasını hesaplamıştır. 

Samsun civarında yoğunlaşan Pontus çetelerinin, Yunanistan’ın 

bu savaş stratejisi doğrultusunda koordineli bir şekilde hareket ettikleri 

görülmektedir. Özellikle İç Anadolu istikametinde Orta Karadeniz 

bölgesinde bulunan geçit yolları üzerinde bulunan Ada, Örencik, 

Terzili, Düz, Koşaca, Çavşur, Ortaklar, Esenbey vb. köyleri topluca 

yakıp yıkarak katliam yaptıkları ve Tokat, Sivas hattına doğru sarktıkları 

dikkati çekmektedir. 64 

Yunan orduları Ankara istikametinde ilerlerken Yunanlı Subay 

Saviyannis İngiliz yetkililerine 1 Mart 1921’de yaptığı bir öneride, 

Türk ordusunun Sivas’a kadar kovalanması ve bu arada Yunan ordusunun 

Pontus’a çıkarak Rum nüfusunun bulunduğu yerlerde üslenmesi, 

daha sonra da Ermeniler’in yardımı ile Sivas ve Erzurum’un işgal 

edilmesini teklif edecektir. 65 Bu gelişmeler sırasında 16 Mart 1921 

tarihinde Türkiye ile Sovyetler Birliği arasında imzalanan Moskova 

Anlaşması sonucu, Sovyetlerin Anadolu’ya silah yardımı yapmasının 

önlenmesi amacıyla, Saviyannis 7 Haziran 1921’de Türkiye’nin 

Karadeniz limanlarının ablukaya alınması için İngiltere’ye yeni bir 

teklifte bulunmuş, 9 Haziran’da Yunan Kruvazörü Kilkis, TBMM 

hükûmetinin Karadeniz’deki tek güvenli giriş limanı olan İnebolu’yu 

bombalamıştır. 66 19 Temmuz’da Samsun ve Giresun önünde dolaşmaya 

başlayan Yunan savaş gemileri 20 Temmuz’da Trabzon’u da 

topa tutmuşlardır. 67 Büyük taarruz öncesinde de Yunan savaş gemileri 

Samsun’u bombalayacaklardır. Batı Anadolu’daki Yunan ilerlemesine 

paralel olarak Doğu Karadeniz limanlarına yönelen saldırılar 

bölgedeki Rum çetelerini daha da cesaretlendirmiştir. Bu gelişmeler, 

üzerine endişeleri giderek artan TBMM hükûmeti, askerî ve idari 

açıdan radikal kararlar alarak Pontus çetelerini tamamen etkisiz hale 

getirme yoluna gitmiştir. 

64 Cicioğlu, a.g.m., s. 236. 

65 Yerasimos, a.g.e., s. 65. 

66 Sabahattin Özel, Milli Mücadele’de Trabzon, Ankara, 1991, s. 235.; Çapa, 

a.g.e., s. 51. 

67 Özel, a.g.e., s. 215.

354 

YUSUF SARINAY 

3) TBMM HÜKÜMETİ’NİN ALDIĞI TEDBİRLER VE- 

PONTUSÇULUĞUN SONU 

Mütareke döneminde, Doğu Karadeniz bölgesinde faaliyet 

gösteren Pontus çeteleri ile savaşacak yeterli kuvvet bulunmamaktaydı. 

Ordu terhis edilmiş, millî kuvvetler ise henüz teşekkül etmemişti. 

Bu arada, Batı Anadolu’da Yunan ilerlemesine paralel olarak, 

İtilaf devletleri ve Osmanlı hükûmetinin tahrik ve teşvikleri 

ile Anadolu’da çıkan iç isyanların yanı sıra, başta Samsun olmak 

üzere Doğu Karadeniz bölgesinde Pontus çetelerinin giderek ciddi 

bir tehdit arzetmesi üzerine, TBMM hükûmeti 1920 yılı başlarından 

itibaren Pontusçulara karşı ciddi tedbirler almaya başlamıştır. Özellikle 

merkezi Sivas’ta bulunan 3. Kolordu Pontus çetelerinin etkisiz 

hale getirilmesi için bütün gücünü harcamaya başladı. Fakat mevcut 

kuvvetlerle bölgede asayişin sağlanamayacağı ortaya çıkmıştı. 68 Bu 

sebeple Mustafa Kemal Paşa 24 Nisan 1920’de TBMM’nde yaptığı 

konuşmada Pontus meselesini çözmekle görevlendirilen kuvvetlerin 

büyük bir komuta altında birleştirilmesi gereğini vurgulamıştı. 69 Bu 

çerçevede düzenli ordunun kurulmasına paralel olarak, Pontusçuluk 

faaliyetlerini köklü bir şekilde halletmek amacıyla 9 Aralık 1920’de 

merkez ordusu kurularak komutanlığına Nurettin Paşa tayin edilmiştir. 

70 Mevcudu 10 bin civarında olan merkez ordusunun kurulması ile 

Pontus çetelerine karşı daha etkili bir şekilde mücadele yürütülmeye 

başlanmıştır. 71 Ancak geniş bir bölgeye dağılmış bulunan Pontus 

çetelerine karşı, sadece askerî tedbirlerle sonuç almak mümkün gözükmüyordu. 

Bu sebeple TBMM hükûmeti askerî tedbirlere paralel 

olarak, idarî ve adli tedbirler de alma yoluna gitmiştir. 

TBMM hükûmeti ilk iş olarak bir beyanname yayınlayarak yaşıtları 

silah altında bulunan Rumları da askere çağırmış, kan dökülmesine 

sebebiyet verilmemesi için dağlardaki çetelerin silahları ile 

birlikte teslim olmalarını istemiştir. 72 Benzer beyannameler daha 

sonraki dönemde de yayınlanmıştır. Mesela Samsun Mutasarrıfı 

68 Özel, a.g.e., s. 233; Çapa, a.g.e., s. 81. 

69 TBMM Zabıt Ceridesi, C. I, 3. B., Ankara, 1959, s. 9. 

70 Türk İstiklal Harbi, C. VI, s. 145; Nutuk, C. II, s. 629-630. 

71 Merkez Ordusunun kuvvet dağılımı için bkz. Türk İstiklal Harbi, C. VI, 

s.145-147; Yazıcı, a.g.e., s. 97-98. 

72 Beyanname metni için bkz. Pontus Meselesi, s. 389-390.


1922 yılının ilk günlerinde Pontus çetelerine bir beyanname yayınlayarak, 

kandırılarak dağlara çekildiklerini, kendileri ile birlikte ailelerini 

de felakete sürüklediklerini vurgulayarak teslim olmalarını 

istemiştir. 73 Yukarıda belirtilen ilk beyannamede teslim olmaları ve 

silahlarını da teslim etmeleri için Pontus çetelerine tanınan bir haftalık 

sürenin dolmasından sonra, bölgede aramalara başlanmış, sadece 

Samsun ve Amasya bölgesinde 2 binden fazla silah ile bir milyon 

200 bin mermi toplanmıştır. 74 Gerek hükûmetin çağrısına uymayan, 

gerekse aramalar sırasında silahını teslim etmeyen Rumların çoğu 

dağlara kaçarak çetelere katılmışlardır. Nurettin Paşa bu iyi niyetli 

girişimlerden sonra artık askerî kuvvet kullanmaya mecbur kalındığını 

belirtmektedir. 75 Bölgede yapılan genel silah aramasının yanısıra, 

Pontus teşkilatının merkezleri olarak bilinen Samsun ve Trabzon 

metropolitlikleri ile daha önce de bahsedildiği gibi, Merzifon Amerikan 

Koleji’nde aramalar yapılmıştır. Bu aramalarda bulunan Pontus 

teşkilatı ile ilgili silah, bayrak, evrak ve ihtilal belgeleri vb. Pontus 

faaliyetlerinin boyutlarını ve ciddiyetini bütün çıplaklığı ile ortaya 

çıkarmıştır. 76 

Bölgedeki Pontus çetelerinin etkisiz hale getirilememesi ve Yunan 

ordusunun Samsun bölgesine çıkarılması yolunda geliştirilen 

savaş stratejisi karşısında, daha radikal tedbirler alma lüzumu doğmaya 

başlamıştır. Bu konuda alınabilecek en radikal çözüm bölgedeki 

eli silah tutan Rumların daha güvenli ve emin olan iç kısımlara 

nakledilmesi olmasına rağmen, TBMM hükûmeti başlangıçta böyle 

bir tedbire karşı çıkmıştır. Nitekim Mayıs 1921’de Yunan ordusunun 

Karadeniz sahillerine asker çıkarma ihtimalinin artması üzerine, sahil 

kesimlerinde yoğun olarak yaşayan Rumların düşmana dayanak 

teşkil etmesini önlemek amacıyla 29 Mayıs 1921 tarihli Dahiliye 

Vekaleti’nin sahildeki eli silah tutan Rumların iç bölgelere sevkedilmesi 

isteğini, TBMM Hükûmeti 5 Haziran 1921 tarihli toplantısında 

uygun görmemiştir. 77 Bunun üzerine tekrar hükûmete başvuran 

Dahiliye Vekaleti’nce; Karadeniz’de faaliyete geçen Yunan donan- 

73 Çapa, a.g.e. s. 83-84. 


75 “Nurettin Paşa Pontusçuları Anlatıyor”, Yakın tarihimiz C. II., s. 226. 

76 Geniş bilgi için bkz. Pontus Meselesi, s. 369-385. 

77 HTVD, Sayı: 57 (Eylül 196, 6) Vesika: 1304; Özel, a.g.e., s. 235.

356 

YUSUF SARINAY 

masının Rumların yoğun olarak bulunduğu Samsun, Ordu, Giresun, 

Sinop gibi şehirlerimize saldırması halinde, Rumların hem katliâm 

yapmalarının, hem de düşmanın işgalini kolaylaştırılmalarının kuvvetle 

muhtemel olduğu belirtilmekte ve çare olarak Karadeniz dahilinde 

eli silah tutan Rumların 40 kilometre iç kısımlara nakillerinin 

Genelkurmay Başkanlığı ve Merkez ordusu kumandanlığınca zaruri 

görüldüğü vurgulanmaktadır. Ayrıca, Giresun ve Sinop Mutasarrıflıklarınca 

yapılan müracaatlarda da, Yunanlıların şehre saldırmaları 

veya topa tutmaları halinde ahalinin bir ferdinin bile kurtulmasına imkan 

bulunmadığı, bu sebeple halkın iç kısımlara çekilmesine müsaade 

edilmesinin istenildiği belirtilmekte ve bu sebeplerle 05.06.1921 

tarihli kararın tekrar gözden geçirilmesi istenilmektedir. 78 

Bu sırada Yunan donanmasının Karadeniz’de artan faaliyetleri 

ve 9 Haziran’da İnebolu’yu bombalaması, Sakarya Savaşı’nın yaklaşmakta 

olduğu bir dönemde bütün kuvvetlerini kaydırmaya başlayan 

TBMM hükûmetini iki ateş arasında kalma konusunda ciddi 

bir şekilde endişeye sevketmiştir. Gelişen olaylar ve Dahiliye 

Vekaleti’nin müracaatı üzerine 12 Haziran 1921 tarihinde toplanan 

TBMM hükûmeti, Yunan donanmasının Karadeniz’deki faaliyetleri 

sebebiyle, Samsun’a asker çıkarma ihtimalinin kuvvetlendiği kanaatine 

vararak, sahildeki 15 yaşından 50 yaşına kadar eli silah tutabilen 

Rumların iç kısımlara nakline karar vermiştir. 79 Bu kararın 16 Haziran 

1921 tarihinde Merkez Ordusu Kumandanlığına bildirilmesi ile 

uygulamaya başlanmıştır. 80 Nitekim Merkez Ordusu’nun ilgililere 

19 Haziran 1921 tarihinde yaptığı tebligatta, eli silah tutan Rumların 

Ergani-madeni, Malatya, Maraş, Gürün ve Darende’ye sevkedilecekleri, 

bunların sevki ve yerleştirilmeleri sırasında kanuna aykırı 

istenmeyen hareketleri ve ihmalleri görülen görevlilerin sorumlu tutulacağı, 

geride kalan kadınlarının dost ve düşmana karşı namus, can 

ve mallarının hükûmetçe güvence altına alındığı ilan olunmuştur. 81 

Ayrıca kadın ve çocukların nakledilmeyeceği, sevk olunan erkeklerin 

geride kalan taşınır veya taşınmaz mallarına zarar veren, onları 

78 Başbakanlık Cumhuriyet: Arşivi (030.18.1.) - 18-95-12 

79 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (030.18.1.1)-3.24.12 Karar no: 941. 


81 Pontus Meselesi, s. 397.


yasaklara aykırı bir şekilde satmaya ve bu mallardan faydalanmaya 

çalışanların ağır bir şekilde cezalandırılacakları da belirtilmiştir. 82 

Eli silah tutan Rumların bu ilk sevki sırasında, hükûmet, güvenliklerinin 

sağlanması için her türlü tedbiri almıştı. Buna rağmen, 

Nurettin Paşa ilk kafilelerin yol güzergâhındaki Rum köylerine saklanan 

bazı çetelerin saldırısına uğradığını belirterek, olaylardan Rum 

çetelerinin sorumlu olduğunu vurgulamaktadır. 83 Bu uygulama sırasında 

hükûmetin emrine karşı çıkan birçok Rum, aileleri ile birlikte 

dağlara çekilerek çetelere katılmışlar, birçok Rum da köylere saklanmıştır. 

Diğer taraftan yol güzergâhındaki Rum köylerinden, kafilelere 

saldırıların da olması üzerine yol güzergâhında bulunan Rum 

köylerinin bazılarının da yerlerinin değiştirilmesi yoluna gidilmiştir. 

Nitekim Dahiliye Vekaleti TBMM hükûmetine yaptığı 29 Haziran 

1921 tarihli müracaatta Rum nüfusunun yoğun olarak bulunduğu 

Samsun’un Nebyan ve Kocadağ taraflarında bir kuvvet çıkarma ihtimaline 

karşı çetelerin kuvvetlerimizi arkadan vurmaya hazırlandıkları 

belirtilmektedir. Eli silah tutan Rumların, iç kısımlarla bağlantıyı 

engelledikleri ve masum Müslüman ahaliyi katliama tabii tuttukları, 

özellikle Nebyan civarında 5 Türk köyünü tamamen imha ettikleri 

belirtilerek, bu havalideki Rumların Yunanistan ve Pontus teşkilatı 

tarafından bir program dahilinde hareket ettirildikleri vurgulanmaktadır. 

Sonuçta, Samsun sahil bölgesi, Bafra kazası, Nebyan ve 

Kocadağ mıntıkası dahilindeki Rum köylerinin iç kısımlara sevkini 

tamim eden Merkez Ordusu Kumandanlığının teklifinin bir karara 

bağlanması istenmektedir. 84 Dahiliye Vekaleti, TBMM Hükûmetine 

2 Temmuz 1921’de yaptığı müracaatta ise daha önce sevkleri teklif 

edilen Rumlarla aynı gaye için çalışan Amasya livasının Ladik ve 

Tavşan dağlarında, Tokat’ın Destek Boğazı, Yaylacık ve Haris dağlarında 

ve Yozgat’ın Akdağmadeni ovasındaki Pontus teşkilatının 

mevcudiyetinin anlaşıldığı belirtilmekte bu sebeple, yeni bir karar 

alınarak, daha önce alınan kararın bütün Karadeniz sahiline teşmil 

edilmesi ve Şark cephesi, Kastamonu ve Kocaeli Kumandanlıklarına 


83 “Nurettin Paşa Pontusçuları Anlatıyor”, s. 226; Çapa, a.g.e., s. 83. 

84 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (030-18.1.)-3.28.3.-1012-95-15.

358 

YUSUF SARINAY 

da bu hususta yetki verilmesi istenmektedir. 85 

Dahiliye Vekaleti’nin bu müracaatlarını 2 Temmuz 1921 tarihli 

toplantısında değerlendiren TBMM hükûmeti, yukarıda sayılan bölgelerdeki 

Rumların askerî açıdan lüzum görüldüğü takdirde başka 

bölgelere nakledilmesi hususunda ordu kumandanlığının yetkili kılınmasına 

karar vermiştir. 86 

Uluslararası hukuk açısından savaş halindeki bir devlette, ordunun 

arkadan vurulması, casusluğun önlenmesi, katliamların ve isyanın 

ortadan kaldırılması ve sahillerin korunması gibi sebeplerle, 

askerî açıdan gerekli görülen bazı köyler her türlü güvenlik ve ihtiyaçları 

sağlanarak iç bölgelere nakledilmişlerdir. Boşaltılan köyler 

tamamen Rum çetelerinin üslendikleri, güvenliğin sağlanamadığı 

köylerdir. Topluca boşaltma ve iç kısımlara sevk etme yoluna gidilmemiştir. 

Zaten çok geçmeden TBMM Hükûmetinin 2 Temmuz 

1921 tarihli kararının uygulanması durdurulmuştur. 87 Nitekim Bafra 

civarında Kızılırmak havzasında yaşayan birçok Rum köyü boşaltılmamıştır. 

Bu köylerde yaşayan tahminen 10 bin Rum kadın ve 

çocuğun da iç kısımlara nakledilmesi için, İstanbul’daki Yunanistan 

Komiserliği İngiltere mümessili vasıtasıyla TBMM Hükûmetine müracaatta 

bulunulmuştur. Bu müracaat üzerine 23 Kasım 1921 tarihinde 

toplanan TBMM Hükûmeti, burada yaşayan Rumların güvenlik 

ve istirahatleri hükûmetçe sağlandığından başka bölgelere nakledilmesine 

gerek olmadığına karar vermiştir. 88 Yunanistan bu müracaatı 

ile savaş ortamı içinde Türk Hükûmetinin tehcir uygulamasını haklı 

bulduğunu göstermiştir. Diğer taraftan TBMM Hükûmeti çeşitli bölgelere 

sevkedilen Rumlar içinde muhtaç durumda bulunanların her 

türlü ihtiyaçlarını karşılamak üzere, TBMM Hükûmeti kararıyla 5 

bin lira ayırmıştır. 89 Bu para Sıhhiye ve Muavenet-i İçtimaiye Vekaleti 

tarafından tahsisat talep edilen bölgelere gönderilmiştir. 90 Ayrıca 

TBMM’nin 8 Ağustos 1921 tarihli gizli oturumunda Rumların tehciri 

ile ilgili konu tartışılırken, Mustafa Kemal Paşa, amaçlarının Rum 

85 85 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (030-18.1)-3-28.3.1012-95-15. 

86 86 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (030.18.D-3.28.3-1012. 

87 87 TBMM Gizli Celse Zabıtları, c. II, Ankara 1985, s. 282. 

88 88 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, (030-18-01)-04-37.14-1203. 

89 89 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, (030-18-1-1).4-38-5-1214. 

90 90 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, (030-18-1).4-38-5-1214-94-8.


çetelerinin silahlarını toplamak olduğunu, ancak bu amaca ulaşmak 

için öldürme ve vurma gibi yöntemlere karşı olduğunu kesin bir dille 

vurgulayarak, bu konudaki hassasiyetini dile getirmiştir. 91 Diğer 

taraftan Rum çetelerine karşı Amasya (1000 silah) ve Tokat (500 

silah) şehirlerinin silah isteklerini de İcra Vekilleri Heyeti kabul etmemiştir. 

92 

TBMM Hükûmeti, gerek çatışmalarda gerekse aramalarda yakalanan 

Rum çete üyelerini, doğrudan cezalandırma yoluna gitmeyerek, 

Pontus isyanını bastırmada hukuka bağlı kalmaya büyük özen 

göstermiştir. 93 Bu çete üyeleri dönemin olağanüstü mahkemeleri 

olan İstiklal Mahkemelerinde yargılamıştır. Bilindiği gibi Hıyanet-i 

Vataniye Kanunu’na dayanarak Eylül 1920’de’ kurulan İstiklal Mahkemelerinin 

faaliyetleri 17 Şubat 1921’de durdurulmuştu. Fakat bütün 

Anadolu’da olağanüstü şartlar devam etmekte olduğu gibi, Pontusçu 

çete faaliyetleri de büyük boyutlara ulaşmış; soygun, firar ve 

ayaklanma gibi olaylar giderek artmıştı. İşte bu şartları dikkate alan 

TBMM Hükûmeti, 30 Nisan 1921 tarihinde aldığı 822 sayılı karar 

ile, faaliyetlerine son verilen Sivas İstiklal Mahkemesinin münhasıran 

Pontus suçlularının davası ile ilgilenmek üzere Amasya ve 

Samsun havalisinde tekrar faaliyete geçmesine karar vermiştir. 94 Bu 

karar üzerine 17 Ağustos 1921’de çalışmalarına başlayan Amasya 

İstiklal Mahkemesi95 10 Ekim 1921 tarihine kadar Pontus meselesinden 

dolayı 3’ü Müslüman 174’ü Rum olmak üzere toplam 177 kişiye 

ölüm cezası vererek idam etmiştir. Aralarında Trabzon Metropoliti 

Hrisantos, Giresun Metropoliti Lavrentios ve Konstantinides de bulunan 

74 kişi gıyaben idama mahkûm edilmiş, 10 kişi kürek, 2 kişi 

de hapis cezasına çarptırılmıştır. 96 

Pontus çetelerine karşı alınan askerî ve idari tedbirler ile bazılarının 

İstiklal Mahkemelerinde ölüm cezasına çarptırılması üzerine, 

Patrikhane Cemiyet-i Akvam’a idamların durdurulması için başvu- 

91 TBMM Gizli Celse Zabıtları, c. II, s. 195. 

92 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, (030-18-1)-05-28-11-1835. 

93 Ergün Aybars, İstiklal Mahkemeleri, Ankara 1975, s. 172. 

94 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, (030-18.1.1)-3-18-10-822. 

95 Bu mahkeme devamlı Amasya’da çalıştığı için Amasya İstiklal Mahkemesi 

olarak bilinmektedir. Aybars, a.g.e, s. 172. 

96 Aybars, a.g.e., s. 173-174.

360 

YUSUF SARINAY 

rurken, Pontus teşkilatları ve Yunanistan itilaf devletleri temsilcilerine 

devamlı olarak protesto, rapor ve şikayetnameler göndererek Pontuslulara 

mezalim yapıldığı propagandasının Avrupa ve Amerika’ya 

kadar yayılmasını sağlamışlardır. Sonuçta bu propagandaların etkisi 

altında kalan İtilaf devletleri temsilcileri de TBMM hükûmeti nezdinde 

girişimlerde bulunmuşlardır. 97 

TBMM Hükûmeti tarafından İtilaf devletlerine verilen cevaplarda; 

İstanbul Patrikhanesi’nin uzun zamandan beri Karadeniz 

kıyılarında merkezi Samsun olmak üzere bir Rum devleti kurmak 

için çalışan Yunanistan ile birlikle hareket ettiğinin ve birlikte Doğu 

Karadeniz bölgesinde birçok gizli dernek kurduklarının belgelerle 

sabit olduğu belirtilmekte ve Pontus çetelerinin bölgede yaptıkları 

katliamlar ile bu çetelerden ele geçirilen silahlardan bahsedilmektedir. 

Sonuçta bütün bu komplo ve olayları önlemek için bazı askerî 

ve idari tedbirler alındığı, bu tedbirlerin uygulanması esnasında masum 

halka zarar vermemek için hassas davranıldığı vurgulanarak, 

sahil halkından olup da silahlandırılmış olanlar ve Rum çetelerine 

yataklık eden köyler halkının iç kısımlara gönderildiği, kadınlardan 

ise, sadece gizli Pontus cemiyetleri ile ilgisi sabit olanların sevke 

tabii tutuldukları, askerî takip sırasında kesinlikle katliam olmadığı, 

sadece askere ve güvenlik güçlerine silah çekerek dağlara çıkanların 

takip olunduğu belirtilmekte ve bu tür hareketlerde bulunanlar 

arasında Müslüman ve Hıristiyan farkı gözetilmeksizin aynı muamelenin 

yapıldığı vurgulanmaktadır. 98 Kısaca hiçbir dış baskı ve 

müdahaleye aldırmayan TBMM Hükûmeti, Pontus çetelerine karşı 

kararlı bir şekilde mücadeleye devam etmiş ve 1923 yılının ilk aylarında 

Pontus çetelerinin isyanını tamamen bastırmıştır. Bu olaylar 

sırasında Pontus çeteleri tarafından 1817 Türk öldürülmüş, 3.723 ev 

yakılmış, 1.800 civarında soygun ve gasp olayı gerçekleştirilmiştir. 99 

Buna karşılık bu mücadele sırasında 11.118 Rum çete üyesi öldürülmüştür. 

100 Sonuçta Millî Mücadelenin başarıyla sonuçlanmasına paralel 

olarak imzalanan Lozan Barış Anlaşması ile bölgedeki Rumlar 

97 Bu müracaatlar ABD, İngiltere, Fransa ve İtalya temsilcileri tarafından yapılmıştır. 

Bkz. Pontus Meselesi, s. 411-415. 


99 Pontus Meselesi, s. X, Yerasimos, a.g.m., s. 68. 

100 Türk İstiklal Harbi, C. Vl, s. 150-151.


mübadele ile Yunanistan’a göç ettirilmişlerdir. Böylece Yunanistan 

ve Patrikhane tarafından sahnelenen Pontus meselesi bazı trajik sahnelerle 

birlikte tarihe malolurken, Yunanistan’ın Megali İdea hayallerine 

kapılarak içinde yaşadıkları devlete isyan eden bölge Rumlarının 

bir kısmı Yunan hayallerinin kurbanı olmuşlardır. 

SONUÇ 

Pontus meselesi Lozan Antlaşması ile beraber tarihe malolmasına 

rağmen, Yunanistan tarafından suni olarak tekrar yaratılmaya çalışılmaktadır. 

Bu çerçevede Yunanistan da sözde “Pontus Soykırımı” 

iddiaları 1985 yılından itibaren giderek artmıştır. 

Yunanistan yurt içi ve yurt dışında 176 adet Pontus derneği 

kurdurmuştur. Bu derneklerin koordineli bir şekilde çalışmalarını 

sağlamak amacıyla federasyon oluşturdukları dikkati çekmektedir. 

Yunanistan’da bu dernek ve federasyonlar vasıtasıyla periyodik olarak 

ülke içinde ve dışında uluslararası “Pontus Helenizmi Kongreleri” 

düzenlenmektedir. Bu kongrelere Türklerin 350 bin Pontusluya 

soykırım uyguladığı iddia edilmektedir. Bu iddialarda soykırımın iki 

aşamada gerçekleştirildiği belirtilmektedir. Bu iddialara göre soykırımın 

birincisi 1916-1918 yılları arasında, yani I. Dünya Savaşı sırasında, 

ikincisi ise Mustafa Kemal Paşa’nın liderliği döneminde, yani 

1919-1923 yılları arasındadır. Bu dönemlerde Türkiye’de yaşayan 

700 bin Pontuslu’dan 350 bininin katliam ve sürgün metodlarıyla 

yok edildikleri iddia edilmekte ve sadece 180 bininin Yunanistan’a 

dönebildiği belirtilmektedir. 101 Özellikle, Ermenilere uygulandığı iddia 

edilen “soykırım” ile paralellikler kurularak Türkiye’nin soykırımı 

tanıması ve tazminat ödemesi talep edilmekte ve Türkiye’nin 

Pontus soykırımını tanımadığı sürece AB’ne kabul edilmemesi için 

Yunanistan içinde ve Avrupa ülkeleri nezdinde propaganda yapılmaktadır. 

Ayrıca konu ile ilgili olarak Yunanistan içinde Avrupa Parlamentosu 

merkezinde, İngiltere, Almanya ve Moskova’da çeşitli 

sergiler düzenlemektedirler. 

Halbuki Mütareke döneminde Doğu Karadeniz bölgesin- 

101 Mihalis Haralambidis, Kostas Fotiadis, Pontuslular, Selanik, 1987, s. 20-38; 

“Pontus Elenizmi Anıldı”, Kathimerini, 17 Mayıs 1994.

362 

YUSUF SARINAY 

de toplam 250 bin - 260 bin civarında Rum yaşamaktaydı. Justin 

McCarthy’e göre de bu rakam 260.313’dür. 102 Dolayısı ile 350 bin 

Rum’un yaşamadığı bir bölgede, 350 bin kişinin soykırıma uğradığını 

iddia etmek hayal mahsûlünden başka birşey değildir. Kaldı ki 

mübadele ile Yunanistan’a ulaşan bölge Rumlarının sayısının 180 

bin olduğu bizzat Yunanlılar tarafından da doğrulanmaktadır. Bu rakama 

Yunanistan dışında ABD, Kanada ve Avustralya gibi ülkelere 

göç edenleri de ekleyecek olursak toplam sayı 210 bin civarına 

ulaşmaktadır. 103 Yaklaşık 250-260 bin insandan 210 bini Yunanistan 

ve diğer ülkelere göç ettiğine göre kaç kişinin öldüğü veya kaybolduğu 

kendiliğinden ortaya çıkmaktadır. Bu konuda Yerasimos, Yunan 

kaynaklarına dayanarak Trabzon, Sivas ve Kastamonu vilayetlerinde 

yaklaşık 450 bin kişinin yaşadığını belirtmekte ve bunlardan 

86 bin kadarının I. Dünya Savaşı sırasında Rusya’ya göç ettiğini ve 

322.500 kişinin de nüfus mübadelesi sırasında Yunanistan’a ulaştığını 

vurgulamaktadır. 104 Yerasimos’un oldukça yüksek gösterdiği 

rakama Yunanistan dışındaki ülkelere de göç edenleri ilave edersek 

350 bin kişinin öldürüldüğü iddiasının nereden kaynaklandığını anlamak 

güçleşmektedir. 

Bütün bu tarihi ve ilmi gerçeklere rağmen, Türkiye ile gerginlik 

ve sürtüşmeyi millî politikası haline getiren Yunanistan, 19 Mayıs gününü 

sözde “Pontus Soykırımını Anma Günü” olarak kabul eden bir 

yasa çıkarmıştır. 24 Şubat 1994 tarihinde Yunan Parlamentosu’nda 

oybirliği ile kabul edilen bu yasa 7 Mart 1994 tarihinde Yunanistan 

Cumhurbaşkanı tarafından onaylanarak yürürlüğe girmiştir. Kıbrıs 

Rum Yönetimi Temsilciler Meclisi de aynı yönde bir karar almıştır. 

Yunanistan bu genel politikası çerçevesinde, tarihi gerçekleri 

gözardı ederek, Ermeni sorununun yanısıra yeni bir argüman olarak 

Pontus soykırımı iddialarını da Türkiye’ye karşı kullanmaya çalışmaktadır. 

102 Justin McCarthy, Muslims and Minorites The Population of Ottoman Anatolia 

and The End of the Empire, New York 1983; McCarthy mübadele İle 

bölgeden Yunanistan’a giden Rumların sayısını 182.192 olarak vermekte ve 

1928 nüfus sayımında belirtildiklerini söylemektedir, s. 131. 

103 Hamit Pehlivanlı “Tarihi Perspektifi İçinde Pontus Olayı: Yakın Tarihimize ve 

Günümüze Etkileri”, I. Giresun Sempozyumu 18-19 Haziran 1994, (Yayınlanmamış 

Bildiri) 

104 Yerasimos, a.g.m., s. 68.

BİR ASKERÎ DEHA OLARAK ATATÜRK’ÜN 

İLERİ GÖRÜŞLÜLÜĞÜ VE ORDU-MİLLET 

DAYANIŞMASINA VERDİĞİ ÖNEM 

Dr. Zekeriya TÜRKMEN * 

Giriş 

Büyük önderler köklü bir geçmişe sahip olan milletlerin bağrından 

çıkarlar. Tarihe yön veren dâhî önderlerin, diğer insanlardan 

ayırt edilen üstün özellikleri vardır. Bir kişinin yükselmesinde 

yalnızca bu üstün özelliklerin bulunması yeterli olmadığından, bu 

özelliklerin kişisel amaçlar için değil, insanlığın gelişmesi uğrunda 

kullanılması önemlidir. Bir askerî deha olarak Atatürk, hiçbir zaman 

savaşı araç olarak görmemiştir. Onun, düşünce ve davranışlarının temelinde, 

insanların daha iyi şartlara kavuşarak barış içinde yaşaması 

ideali vardır. 

O, eşsiz önderliği ile tarih sayfalarından silinmeye mahkûm 

edilmek istenen Türk milletini, askerî ve siyasi dehasıyla, acımasız 

bir istilanın pençesinden çekip kurtarmış; eşsiz sağduyu ve öngörü 

ile, insan onuruna en yakışan yönetim olan Cumhuriyet idaresini 

kurmuştur. ileri görüşlülüğü tartışılmaz olan Atatürk’ün bu kişisel 

özelliği, aynı zamanda onun şaşırtıcı bir sezgi gücü ile de desteklenmektedir. 

Geniş bir tarih bilgisine ve tarih bilincine sahip olan 

Atatürk’ün dikkati çekecek ve üzerinde önemle durulacak belirgin 

bir özelliği, geleceğe yönelik öngörüleridir. 

Türk milletinin bağrından çıkan Türk ordusunun, ebedi başko- 

* Gnkur. ATASE ve Dent. Bşk.lığı, TSK Atatürk Araştırma ve Eğitim Merkezi.

364 

ZEKERİYA TÜRKMEN 

mutanı Atatürk, askerî dehası ile öne çıktığı Çanakkale’de kazandığı 

başarılarla kendini kabul ettirmiştir. O, Mütareke’den Türk İstiklal 

Savaşına uzanan süreçte, Türk milletinin yoktan var ederek kurduğu 

ve “millî ordu” adını verdiği kahraman ordusuyla, “misâk-ı millî” 

sınırları içinde “millî devleti”ni kurdu. Millî devletin kuruluş sürecinde, 

büyük önderin yol göstericiliğinde ordu-millet anlayışıyla bütün 

zorluklar aşıldı. Atatürk, askerî stratejide top yekûn harp uygulaması 

olarak adlandırılan savaş stratejisini, Türk İstiklal Harbindeki 

uygulamalarıyla gerçekleştirmiştir. 

A. BİR ASKERî DEHA OLARAK ATATÜRK’ÜN İLERİ 

GÖRÜŞLÜLÜĞÜ 

Önder, herkesin hareketsizlik içinde, ne yapacağını bilmediği 

anda en uygun zamanda, en akılcı ve gerçekçi çareyi bularak süratle 

hareket eden insandır. 1 Önderlik, bir çok bilim alanının konusuna 

girmekle birlikte, akıl, zeka, cesaret, ikna yeteneği, kitleleri harekete 

geçirme enerjisi, hırs, sevgi, duyarlılık, dürüstlük, kararlılık, irade, 

dayanıklılık, etkili dış görünüş, tevazu, dikkat, kavrayış konusunda 

olgunluğu gerektiren karizmatik bir kişiliktir. Önderin ortaya çıkmasında 

yetenek ve maharetlerinin yanı sıra aldığı eğitim, meşruiyete 

verdiği önem, teşkilatçılık konusundaki başarısı, fikir ve düşünceleriyle 

çalışma disiplini de etkilidir. 2 Bir askerî deha olarak Atatürk’ün 

yetişmesinde dört etkenin önemli rolü vardır. Bunlar, yetiştiği kültür 

çevresi ve yetiştiği dönemdeki siyasi-askerî ortam; gördüğü eğitim, 

katıldığı muharebeler ve muharebelerde elde ettiği deney birikimi; 

kişisel özelliklerinin askerliğe ve olaylara uyumluluğu. 3 Nusret 

Baycan’a göre deha, sağlam bir vücut ortamında, büyük bir yoğunlaştırıcı 

güç ile çalışan, belirli bir hedefe doğru sarsılmaz bir cesaretle 

ilerleyen, birleştirici bir beyin yeteneğidir. 4 

Atatürk’ün önderlik özelliklerinden en belirgin olanı askerî yö- 

1 Bekir Tünay, “Atatürk ve Liderlik”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 

c.1, sayı: 2, Mart 1985, s. 560. 

2 Suat İlhan, “Atatürk ve Önderlik”, Atatürkçü Düşünce, Atatürk Araştırma 

Merkezi Bşk.lığı Yay., Ankara 1992, s. 1111-1115. 

3 Suat İlhan, “ Atatürk ve Askerlik”, Atatürkçü Düşünce, s. 945. 

4 Nusret Baycan, Atatürk ve Askerlik Sanatı, Gnkur.ATASE Bşk.lığı Yay., 

Ankara 1985, s. 58.

BİR ASKERÎ DEHA OLARAK ATATÜRK’ÜN İLERİ GÖRÜŞLÜLÜĞÜ VE 

ORDU-MİLLET DAYANIŞMASINA VERDİĞİ ÖNEM 

nüdür. Bir yabancı araştırmacı onun askerî dehasını incelerken beş 

temel nitelikten bahseder. Bunlar; kişisel cesaret; başkalarının hareketini 

seziş yeteneği; sabır, yani kendi hareketlerinin en etkili olabileceği 

zamanı kavrayış, kendi amacını saklı tutarak, başka yönlerde 

inandırıcı biçimde “yanıltma, aldatma” hareketleri yapabilme yeteneği; 

hasım kuvvetlerin nispi gücünü, objektif bir görüşle ve doğru 

olarak değerlendirebilme yeteneği yani “gerçekçilik”. Kısacası bir 

askerî deha olarak Atatürk, güçlü, inançlı, kesin kararlı bir kişiliğe 

sahiptir. 5 

Atatürk’ün yetiştiği ortama bakıldığında, Osmanlı Devleti’nin 

sınır kesimini oluşturan bir yerde doğmuş; yurdunu ve ocağını kaybetme 

tehdidi altında bulunan bir bölgede eğitimini tamamlamıştır. 

Atatürk, askerlik mesleğine yönelik olarak sistemli ve kesintisiz bir 

eğitim görmüştür. Yetiştiği kültür çevresi imparatorluğun en hareketli 

bölgelerinden birini oluşturuyordu. Anadolu’dan Balkanlara göç 

etmiş Türklerin, o coğrafyada gerçekleştirdikleri kültürün yanında 

sınırlı da olsa Batı kültürü Atatürk’ün yetiştiği dönemde etkisini 

göstermekte idi. Atatürk’ün Selanik Askerî Rüştiyesi’nde başlayıp 

Manastır Askerî İdadisi ve ardından İstanbul’da Harbiye Mektebi ve 

Erkan-ı Harbiye Mektebinde devam eden eğitim hayatında dönemin 

en seçkin eğiticilerinden dersler almıştır. Özellikle onun yetişmesinde, 

kişiliğinin şekillenmesinde önderlik yeteneğinin pekişmesinde 

askerî okullardaki öğretmenlerinin etkisi hiçbir zaman inkâr edilemez. 

6 

Atatürk’ün yetiştiği kültür çevresi, siyasi ortam ve gördüğü eğitimin 

yanı sıra, onun askerî yönünün oluşmasında bir diğer önemli 

etken ise, katıldığı muharebelerin sonunda kazandığı deney ve birikimdir. 

Atatürk, askerî harekatın bütün çeşitlerini bizzat muharebe 

alanlarında yaşayarak tecrübe etmiştir. Atatürk’ün Gnkur. ATASE 

ve Dent. Bşk.lığı tarafından yayımlanan not defterlerinden özellikle 

Harbiye Mektebi ve Erkân-ı Harbiye Mektebinde iken yazdıklarında 

5 Nusret Baycan, Aynı eser, s. 60. (Bu özellikler, ABD.li profesör Richard D. 

Robinson’un çalışmasından alıntıdır.) 

6 Atatürk’ü yetiştiren öğretmenleri hakkında bilgi için bk., Cemil Sönmez, 

Atatürk’ün Yetişmesi ve Öğretmenleri, Atatürk Araştırma Merkezi Bşk.lığı 

Yay., Ankara 2005. 

365

366 


uluslararası ilişkiler ve o dönem dünyasındaki askerî gelişmelerle ilgili 

bilgileri ve yorumları da yer almaktadır. 7 O Harp Akademisinde 

öğrenci iken, Osmanlı Devleti’nin kendi iç sorunları yanında, uluslararası 

alanda meydana gelen gelişmeleri de yakından takip etti. 

Harp Akademisine ait özel not defterlerinde Rus-Japon Savaşı’na 

dair bilgileri, Balkanlarda millîyetçilik hareketlerinden kaynaklanan 

sorunları, dünyadaki silahlanma yarışına dair gelişmeleri kısa notlar 

halinde kaydettiği görülür. Özellikle askerliğe dair yazdıkları o dönemin 

askerlik anlayışını gözler önüne seren bilgileri içermektedir. 

Bu yazılanlara bakıldığında, Mustafa Kemal’in daha genç subaylık 

yıllarından itibaren hem ülke içi, hem de ülke dışı konularla yakından 

ilgilendiği görülür. Özellikle genç subaylık yıllarında çeviri ve telif 

olarak yayımladığı eserler askerlik konusunu ilgilendiriyordu. O, 

“Zabit ve Kumandan ile Hasbihal” 8 , “Takımın Muharebe Talimi” 9 , 

”Bölüğün Muharebe Talimi” 10 , “Tabiye Tatbikat Seyahati” 11 , “Cumalı 

Ordugâhı” 12 , “Tabiye Meselesinin Halli ve Emirlerin Tahririne 

Dair Nesayih” 13 adlı eserleri yayımlayarak dönemin askerî yayınlarına 

önemli katkılarda bulundu. 

1905 yılında Harp Akademisinden mezun olduktan sonra Şam’a 

tayin edilen Mustafa Kemal, oradaki kurmaylık stajı esnasında kurduğu 

“Vatan ve Hürriyet Cemiyeti” ile ülkenin kötü kaderini değiştirmeye 

and içerek hareket geçmiştir. Bu görevi esnasında zaman 

zaman izinli olarak Selanik’e gelir ve 1907 yılında cemiyetin bir şubesini 

Selanik’te açar. Selanik’te cemiyetle ilgili toplantıları Askerî 

7 Bilgi için bk., Mustafa Kemal Atatürk, Atatürk’ün Not Defterleri, (Yay. Hz., 

Zekeriya Türkmen, vd.leri), c. I-V, Ankara 2005. 

8 Söz konusu eser, Gnkur. ATASE Bşk.lığınca yayımlanmıştır. Bk., Mustafa 

Kemal, Subay ve Komutan ile Konuşmalar, Ankara 1995. 

9 Bu eser Gnkur. ATASE Bşk.lığı tarafından yayımlanmıştır. Mustafa Kemal, 

Takımın Muharebe Eğitimi, Gnkur. ATASE Bşk.lığı Yay., Ankara 1995. 

10 Adı geçen eser, Gnkur. ATASE Bşk.lığı tarafından yayımlanmıştır. Bk., Mustafa 

Kemal, Bölüğün Muharebe Eğitimi, Ankara 1995. 

11 Söz konusu eser, Gnkur. ATASE Bşk.lığı tarafından yayımlanmıştır. Bk., 

Mustafa Kemal, Taktik Tatbikat Gezisi, Ankara 1995. 

12 Adı geçen eser, Gnkur. ATASE Bşk.lığı tarafından yayımlanmıştır. Bk., Mustafa 

Kemal, Cumalı Ordugâhı, Ankara 1995. 

13 Bu eser şu ad altında yayımlanmıştır. Mustafa Kemal, Taktik Meselesinin 

Çözümü ve Emirlerin Yazılmasına İlişkin Öğütler, Gnkur. ATASE Bşk.lığı 

Yay., Ankara 1995.



Rüştiyeden hocası Hakkı Baha (Pars) Bey’in evinde yaparlar. Bir 

defasında da “asıl mesele, yıkılmak üzere bulunan imparatorluktan 

bir Türk devleti çıkarmaktır” 14 diyerek Hasta Adam olarak telakki 

edilen Osmanlı Devleti ile ilgili ilk teşhisini koymuştur. 15 Mustafa 

Kemal bu toplantılarda askerî okuldan arkadaşlarını da yönlendirmeye 

çalışmıştır. 16 

Mustafa Kemal’in 1907 yılında, Selanik’te iken Bulgar asıllı 

Türkologlardan İvan Melikof’a söyledikleri ise son derece dikkat 

çekicidir. Henüz II. Meşrutiyetin ilanından bir yıl önce söylenen bu 

sözler, onun daha genç subaylık döneminde büyük düşündüğünün 

göstergesidir. Kurmay Yüzbaşı Mustafa Kemal, Melikof’a şunları 

söyler: “Gün gelecek, şimdi hepinizin hayal sandığı reformları 

ben gerçekleştireceğim. Mensup olduğum millet, bana inanacaktır. 

Saltanat yıkılmalıdır. Din ve devlet birbirinden ayrılmalıdır. Şarktan 

benliğimizi sıyırarak Batı Medeniyetine aktarmalıyız. Kadın ve 

erkek üzerindeki farklar silinerek yeni bir sosyal düzen kurmalıyız. 

Garp Medeniyetine girmemizi kolaylaştıran Latin kökünden bir alfabe 

seçmeli, kılık ve kıyafetle de Batılılara benzemeliyiz. Emin olu- 

14 F.Rıfkı Atay, Çankaya, İstanbul, 1969, s. 47. 

15 Bekir Tünay, “Atatürk ve Liderlik”, Atatürkçü Düşünce, Atatürk Araştırma 

Merkezi Bşk.lığı Yay., Ankara 1992, s. 1176-1177. 

16 Mustafa Kemal, köhneleşmiş olan Osmanlı idaresini yıkıp vatanı kurtarmak, 

yeni bir idare sistemini hayata geçirmek için arkadaşlarını göreve davet eder. 

Manastır Askerî İdadisi’nden sınıf arkadaşı Ömer Naci Bey ona şu karşılığı 

verir: “Mustafa Kemal arkandayız, seni takip edeceğiz. ölümler, cellatlar, 

işkenceler bile bizi azmimizden çeviremeyecektir. hürriyet verilmez, 

ancak alınır.” Bu toplantıda tekrar sözü alan Mustafa Kemal, “biz kuracağımız 

teşkilat ile bir gün mutlaka ve mutlaka başarılı olacağız. Vatan 

ve milleti kurtaracağız.” demişti. Nitekim Mustafa Kemal, yıllar önce söylediği 

bu sözleri yürekten söylemiş olmalı ki, yıllar sonra Türk vatanını ve 

Türk milletini her türlü sömürge ve işgalden o kurtarmıştır. Bk., Esin Dayı, 

“Mustafa Kemal Atatürk’te Cumhuriyet Fikri ve Gerçekleştirilme Safhaları”, 

Atatürk Ünv. İnk Tar. Enst. Atatürk Dergisi, Sy: III/1, Erzurum 2000, s. 13- 

14. Nusret Baycan, Aynı eser, s. 60. Ömer Naci Bey ile Atatürk arasındaki 

dostluk daha sonraki yıllarda da devam edecektir. Ömer Naci Bey, 1916’da 

Irak Cephesindeki harekatta iken hastalanıp genç yaşta hayatını kaybetmiştir. 

Çok sevdiği bir arkadaşını kaybeden Mustafa Kemal Paşa, 1916 yılında Doğu 

Cephesinde görev yaparken hatıralarının son sayfasına Ziya Gökalp’in “Ömer 

Naci” şiirini de el yazısıyla yazmıştır. Bk., Şükrü Tezer, Atatürk’ün Hatıra 

Defteri, Ankara 1972, s. 210-211. 

367

368 


nuz ki, bir gün hedeflere ulaşacağız.” 17 

Nitekim o, bu fikirlerini söyledikten tam 12 yıl sonra Büyük 

Nutku’nda da belirttiği gibi bunları safha safha uygulamaya koyacaktı. 

Mustafa Kemal Paşa, Birinci Dünya Savaşı sonunda cumhuriyetçi 

fikirleri ile tanınan bir kişi idi. Hatta Samsun’a çıkmadan önce 

dönemin sadrazamı Damat Ferit, “Mustafa Kemal cumhuriyetçidir” 

diyerek ordu müfettişi olarak görevlendirilmesine karşı çıkmıştır. 

Ancak, “mevcut kumandanların en liyakatlisi olduğundan, Çanakkale’deki 

başarıları bilindiğinden, müfettişlik görevini layıkıyla yapabileceği” 

belirtilerek Osmanlı Genelkurmayı tarafından müfettiş 

olarak görevlendirilmesi yolundaki çalışmalar aksatılmadan yürütülmüştür. 

18 Atatürk’ün çok uzun yıllar yaverliğini yapmış olan Cevat 

Abbas Gürer de onun kararlılığı hakkında şunları söylemektedir: 

“Hadiselerin müspet ve menfi hareketlerine her zaman nüfuz eden 

koca dahi; her işinde hâkim olarak karar verir ve tedbir alırdı. Yirmi 

dört yıllık yakınlığımızda bu fıtratın en büyük kabiliyet ve enerji sahibi 

Atatürk’ü; hep aynı kuvvet ve kudrette gördüm.” 19 

Bir askerî deha olarak Atatürk, “Ben askerliğin her şeyden çok 

sanatkârlığını severim” der. Komutanlık, bir askerî sevk ve idare sanatıdır. 

Komutan; bilgisiyle, ileri görüşlülüğüyle, cesaretiyle, iradesiyle, 

adaletiyle, tutum ve davranışlarıyla birliğine sahip çıkan; onları 

en zor anlarda dahi peşinden sürükleyerek bu sanatını icra eden 

kişidir. Büyük Önder’in ifadesiyle komutan; “komuta ettiği birliğin, 

barışta ve savaşta hem eğiticisi, hem yöneticisi, hem de gözeticisidir. 

Komutan birliğin beyni ve itici gücüdür.” Kurtuluş Savaşına 

yön veren lider kadro düşünce yapıları ve uygulamaları bakımından 

incelenirse, Atatürk pek çok açıdan diğerlerinden ayırt edilir. 20 

17 Sadi Borak, Bilinmeyen Yönleriyle Atatürk, İstanbul 1986, s. 22. 

18 Gotthard Jaeschke, Sadrazam Damat Ferid’in, Mustafa Kemal Paşa’yı dönemin 

padişahı Vahdettin’e cumhuriyetçi olduğunu söyleyip şikayette bulunduğunu 

belirtir. Vahdettin ise mevcut komutanların içinde liyakatli biri olduğunu 

ve Mustafa Kemal’i yakından tanıdığını belirtmiştir. Bk., “Türkiye Cumhuriyetinin 

Kurucusu Atatürk”, Türk Tarih Kongresi Bildiriler, Ankara 1967, s. 

556; Hamza Eroğlu, Atatürk ve Cumhuriyet, Ankara 1998, s. 30. 

19 Cevat Abbas Gürer, Ebedi Şef Kurtarıcı Atatürk’ün Zengin Tarihinden 

Birkaç Yaprak, İstanbul 1939, s. 12. 

20 Kurtuluş Savaşı’nda görev almış tümen ve daha üst kademe birlik komutanlığı 

yapmış 90 askerî şahsiyet incelendiğinde, bunlardan 7 kişi Atatürk’le ayni 

kıdemde, 29’u Atatürk’ten kıdemsiz, 54’ü ise kıdemlidir. Bu rakamlar dikkate 

alındığında komutanların % 60’ının Atatürk’ten kıdemli olduğu ortaya çıkar.

BİR ASKERÎ DEHA OLARAK ATATÜRK’ÜN İLERİ GÖRÜŞLÜLÜĞÜ VE 369 


Atatürk’ün bir askerî deha olarak özellikle, Suriye’de ve 

Arnavutluk’ta eşkıya takibi sırasında gösterdiği gayretleri, 31 Mart 

Olayı sırasında büyük bir ordunun Selanik’ten İstanbul’a sevki esnasında 

bir kurmay subay olarak uygulamaları, başkente ve yönetime 

karşı ültimatom tarzında bizzat kendisinin kaleme aldığı beyannamelerdeki 

kararlı tutumu21 , Trablusgarp Savaşı’nda kıyı savunması, 

çölde muharebe ve dağınık Arap kabilelerini bir arada toplayıp 

İtalyanlara karşı örgütlemedeki gayretleri, İkinci Balkan Savaşı’nda 

Bolayır çıkarması ve ileri harekatındaki rolü ilk kurmaylık dönemi 

askerî başarıları arasında yer alır. Sofya’da askerî ataşe iken devlet 

merkezine gönderdiği siyasi ve askerî içerikli raporlar ise, genç bir 

kurmay subay olarak Mustafa Kemal’in uluslararası ilişkiler konusundaki 

duyarlılığını ve devlet merkezini bu konuda nasıl uyardığını 

göstermekte idi. 22 Çanakkale muharebelerinde gösterdiği kararlı 

tutumu ve inisiyatifi ise onun dünyaca tanınan bir askerî deha 

olduğunun göstergesidir. Nitekim, 19 ncu Tümen Komutanı iken, 

Çanakkale’de düşmanın amacını ve asıl çıkarma bölgelerini, harekatın 

başlamasından önce tam bir doğrulukla değerlendirmesi, gerekli 

düzen ve önlemleri önermesine karşılık, üst komutanlıkça (Liman 

von Sanders) dikkate alınmaması, harbin uzamasına ve çok sayıda 

insan kaybına23 ; ayrıca Harp Tarihinde Makedonya Cephesi diye bir 

cephenin açılmasına neden olmuştur. Bitlis ve Muş’un dağlık bölgesinde 

kışın soğuk iklimi altında gösterdiği metanet, dayanıklılık 

ve başarı, Suriye-Filistin cephesindeki kızgın çöllerde de devam etmiştir. 

Kurtuluş Savaşı’na uzanan süreçte Mustafa Kemal’in askerî 

dehası, soğuk iklimlerde, kızgın çöllerde Filistin’den Balkanlara, 

Çanakkale’den Bitlis-Muş’a uzanan coğrafyada kazanılan tecrübe- 

Atatürk’ün kurmaylık ve üstün başarı kıdemleri ile bunların bir kısmını geçse 

dahi ortada bir gerçek vardır: O da, herkes tarafından tartışmasız olarak üstün 

bir askerî önder olarak kabul edilmiş olmasıdır. Bu konuda bilgi için bk., 

Gnkur. ATASE Bşk.lığı Yay., Türk İstiklal Harbine Katılan Tümen ve Daha 

Üst Düzey Komutanların Biyografileri, Ankara 1989. 

21 Mustafa Kemal’in Hareket Ordusundaki faaliyetleri hakkında ayrıntılı bilgi 

için bk., Zekeriya Türkmen, Hareket Ordusu ve Kurmay Yüzbaşı Mustafa 

Kemal, Gnkur. ATASE Bşk.lığı Yay., Ankara 1999. 

22 Ayrıntılı bilgi için bk., Ahmet Tetik, “Sofya Askerî Ataşesi Mustafa Kemal’in 

Askerî ve Siyasi Değerlendirmeleri”, Doğumunun 125. Yılında Mustafa 

Kemal Atatürk Uluslararası Sempozyumu Bildirileri, 15-18 Mayıs 2006, 

Ankara 2006. 

23 Nusret Baycan, Aynı eser, s. 61.

370 

lerle gelişmiştir. 


Özellikle, genç subaylık yıllarında Suriye’de ve Balkanlar’da 

uyguladığı gayr-ı nizami harp taktikleri ile bölge halkını yakından 

tanıma fırsatı bulmuştur. Onun bu muharebelerdeki uygulamaları, 

Kuva-yı Millîye dönemi Yunanlılara karşı yürütülecek askerî harekata 

yön verecek dersleri çıkarmasını sağlamıştır. Atatürk’ün Kurtuluş 

Savaşı başlangıcında uyguladığı oyalama taktik ve muharebeleri 

Sakarya Savaşı’na kadar sürmüştür. Sakarya Savaşı’ndaki savunma 

daha sonra yerini stratejik taarruza terk etmiş ve 26 Ağustos 1922’de 

başlayan Büyük Taarruz Takip harekatı ile başarıya ulaşılmıştır. Burada 

önderin zamanlama konusunda, halkın hazır bulunuşluk düzeyinin 

olgunlaştırılması konusundaki dehası son derece önemlidir. 

Aslında Atatürk ile önderlik arasında ilişkiyi kurmaya çalışanların 

göz ardı ettikleri konu, zamanlama meselesidir. O halde önder, yalnız 

süratle hareket eden değil; yeri geldiğinde sabırlı davranan ve 

sonunda akıllıca hareket eden insandır. 24 

Katıldığı muharebelerde gösterdiği yararlıklarla bir askerî deha 

olarak komutanlık niteliklerini geliştiren Atatürk, ileri görüşlü, inisiyatif 

ve sorumluluk sahibi, cesaretli, disiplinli, otoriter ve barıştan 

yana bir önderdir. O daha genç subaylık yıllarından itibaren ordunun 

politikadan ayrı tutulmasını savunmuş ve bu fikrindeki kararlılığını 

üyesi olduğu İttihat ve Terakki Cemiyetinin 1910 yılındaki 

kongresinde de dile getirmiştir. Bu ısrar ve tekliflerinin İttihat ve 

Terakki Cemiyeti ileri gelenlerinde rahatsızlık yaratması dahi onu 

caydırmamıştır. Çünkü siyasetin ordunun disiplin, dayanışma ve 

askerî niteliğini olumsuz etkilediğini, askerî okulların eğitim düzeyini 

düşürdüğünü bizzat yaşayarak görmüştür. 25 Nitekim Balkan Harbi 

bozgununda yaşanan olumsuzluklar onun bu görüşündeki haklılığını 

gözler önüne seren örneklerle doludur. 

Çanakkale Savaşı’nda aslında ihtiyat birlik komutanı iken düşmanın 

ilerleyişi karşısında gösterdiği kararlılık ve ileri görüşlülük, 

Gelibolu yarımadasının hâkim noktası olan Kocaçimen Tepe’nin 

24 Ergun Özbudun, “Siyasi Lider Olarak Atatürk”, Atatürkçü Düşünce, Atatürk 

Araştırma Merkezi Yayını, s. 1127. 

25 Behiç Erkin, Atatürk’ün Selanik’teki Askerlik Hayatına Ait Hatıralar, 

Ankara 1956, s. 600-601.



düşman eline geçmesine engel olmuştur. Eğer Mustafa Kemal’in ileri 

görüşlülüğü olmasaydı, düşman hâkim noktayı ele geçirerek Türk 

ordusunun maneviyatını kıracak ve bir süre sonra da boğazı aşıp 

geçebilecekti. Nitekim Mustafa Kemal, burada inisiyatifi ele alıp 

mermisi bittiğinden dolayı geri çekilen Türk askerîne, “size ben taarruzu 

değil, ölmeyi emrediyorum” şeklindeki süngü hücumu emrini 

vererek, zafere uzanan yolu açmış ve daha sonra haklı olarak ifade 

ettiği gibi, “işte zaferi kazandığımız an, bu an” olmuştur. 

Mirliva (Tuğgeneral) Mustafa Kemal Paşa’nın Filistin Cephesinde 

7’nci Ordu Komutanı iken 20 Eylül 1917 tarihinde Başkomutanlık 

makamına sunduğu uzunca raporda, Suriye ve Irak Cephesindeki 

askerî durum, düşmanın niyeti, Türk kuvvetlerinin genel 

durumu ve kuvvetlerin kullanılması ile ilgili değerlendirmeler yer 

alıyordu. Mustafa Kemal bu değerlendirmelerinde son derece haklıydı. 

Çünkü, Almanların sevk ve idaresindeki bir ordunun başarı kazanmasının 

son derece zorluğu ortadaydı. Müttefikimiz olan Almanların, 

Arapları Türkler aleyhine kışkırtmalarını, Almanların bütün 

Ortadoğu’yu ve Türkiye’yi kendi müstemlekeleri haline getirmek 

istemeleri yönündeki düşüncelerini bu raporunda anlatmıştır. 26 Mustafa 

Kemal Paşa, bu yazısında ayrıca cephe komutanlığının kendisine 

verilmesini de teklif edecekti. Şayet Almanlara olan bu güvenin 

devam etmesi durumunda mukadder yenilginin yakın olacağını da 

ifade edecektir. 

B. AtAtürk’ÜN ORDU-MİLLET DAYANIŞMASINA 

VERDİĞİ ÖNEM 

1. Ordu-Millet Dayanışması ve Kurtuluş Savaşı’na Uzanan 

Süreçte Önderin Dehası 

Türkler, Birinci Dünya Savaşı’na yorgun, bitkin, ekonomik ve 

malî yönden sıkıntı ve bunalımlar içerisinde, mânevî bakımdan ise 

yıpranmış, takatsiz ve huzursuz bir vaziyette girmişti. Bu büyük savaş, 

Türklerin ordu-millet dayanışması içinde hareketlerini anlatan 

hikayelerle doludur. Savaşın ilk yıllarında Türkler, bütün yük ve 

26 Gnkur. ATASE ve Dent. Bşk.lığı Arşivi, Atatürk Özel Arşivi; Kls: 33, Ds: 

12-16A, F: 19-38:48. Ayrıca belgenin fotokopisi ve çevirisi için bk., Nusret 

Baycan, Aynı eser, s. 123-141. 

371

372 


külfetleri memnuniyetle taşıdıkları gibi, mal mülklerini Türk ordusu 

için harcadılar ve canlarından çok sevdiği genç evlatlarını cepheye 

gönderirken hiçbir yerde bir yakınma ve feryatta bulunmadılar. 27 

Öte yandan savaşın üçüncü ve dördüncü yıllarında istek ve heyecan 

azaldığı gibi, mağlubiyetler birbirini izlemeye başladı 28 . Savaş bitinceye 

kadar ülke arazisinin büyük bir kısmının tahrip olunacağı 

ve halkın feci yolsuzluklarla karşı karşıya kalacağı endişesi herkes 

üzerinde korkunç bir tesir bırakmasına rağmen, Türkler yılmadan 

canlarından çok sevdikleri ülkeleri için çarpışan ordularına her türlü 

desteği vermeye devam ettiler. Ülkelerini istila etmek isteyenlere 

karşı Çanakkale’de büyük bir zafer kazanan Türkler, ilerleyen yıllarda 

Hicaz-Yemen, Suriye-Filistin, Irak, Kafkas, Romanya ve Galiçya 

cephelerindeki yenilgilerin artması üzerine geri çekilmeye başladılar 

ve 1918 yılında devletin ölüm fermanı niteliğinde olan Mondros 

Ateşkes Antlaşması’nı imzalamak zorunda kaldılar. 

Ateşkes Antlaşması’ndan sonra Erkân-ı Harbiye-i Umumiye 

Riyaseti (Genelkurmay Başkanlığı) İstanbul’a davet ettiği ordu 

komutanları arasında Mirliva rütbesinde Mustafa Kemal Paşa da 

bulunuyordu. Mustafa Kemal Paşa, İstanbul’a geldikten sonra boş 

durmamış ülkenin kurtuluşu için siyasi ve askerî alanlarda kurtuluş 

çareleri aramaya koyulmuştur. Nitekim tarihe “Üçler Misâkı” adıyla 

geçen, aslında Mustafa Kemal Paşa’nın öncülüğünde gerçekleştirilen 

bir dizi toplantıların ardından ordu müfettişliklerinin kurulması 

gündeme gelmiştir. Bu toplantılarda öncelikle kurulacak olan ordu 

müfettişlikleri ile ordunun denetim altına alınması, mümkün olduğunca 

bol miktarda silah ve cephanenin -mütareke hükümlerine aykırı 

olarak- Anadolu’daki depolarda toplatılarak İtilaf Devletleri’ne 

teslim edilmemesi, İstanbul İngiliz esareti altında bulunduğundan, 

buradan verilecek emirlerin icra edilmeyip, Anadolu’da millî bir 

idare vücuda getirilmesi, kuva-yı millîye teşkiliyle düşmana karşı 

taarruzlarda bulunulması kararlaştırıldı. Üçler misâkındaki kararların 

Türk İstiklal Savaşı’ndaki gelişmelere bakılırsa, bizzat Mustafa 

Kemal Paşa’nın askerî dehası ile birer birer uygulamaya konulduğu 

27 Tal’at Paşa’nın Hatıraları, s. 42. 

28 Erkân-ı Harp Binbaşısı Mehmet Emin, “Harb-i Umumide Osmanlı Cepheleri 

Vekayii”, Mecmua-i Askerîye, Sy: 39-40, İstanbul Mayıs-Haziran 1338.



anlaşılmaktadır. 29 

Nisan 1919’da ordu müfettişliklerinin kuruluşu tamamlandı ve 

30 Nisan 1919 tarihini takip eden dönemde resmî işlemlerin tamamlanmasının 

ardından müfettişler görevlerine başladılar. Yapılan bu 

yeni düzenlemeye göre bütün askerî ve mülkî birimler, ordu müfettişliklerine 

bağlandı. Mustafa Kemal Paşa Nutuk’ta; “19 Mayıs 

1919’da Samsun’a çıktığım zaman Türk milletinin asaletinden doğan 

ve benim vicdanımı dolduran bir kuvvet vardı. İşte ben o kuvvete 

güvenerek işe başladım” diyerek İstiklal mücadelesine atıldığını belirtiyordu. 

Hükûmet tarafından kendisine verilen müfettişlik talimatına 

aykırı olarak hareket eden Mustafa Kemal Paşa, işgallere karşı 

halkı bilinçlendirmeye önem verdi. Kuva-yı Millîye’nin yönlendirilmesi 

için çabalarını artırdı. Mustafa Kemal Paşa, Samsun’a çıktıktan 

sonra başlattığı Kurtuluş Mücadelesi’nin amacını, Nutuk’da 

şöyle açıklıyordu: “Esas, Türk milletinin haysiyetli ve şerefli bir 

millet olarak yaşamasıdır. Bu esas ancak, tam bağımsızlığı temin 

etmekle mümkündür.” 30 Bu maksatla başlatılan hareketin adı, Millî 

Mücadele idi. Millî Mücadele, Türk Milletinin bağrından çıkan millî 

ordu ile yapılacaktı. Öte yandan millî devletin ilkeleri, Misak-ı Millî 

kararları ile belirlenecekti. Bir sonraki aşamada, millî meclisin yani 

TBMM’nin açılışı ile yeni devletin temelleri atılmış oldu. Mustafa 

Kemal’e göre, “Türk’ün ata yurduna ve Türk’ün bağımsızlığına 

saldıranlar kimler olursa olsun, onlara milletçe silahlı olarak karşı 

çıkmak ve onlarla savaşmak gerekiyordu.” 31 Mustafa Kemal Paşa, 

askerî dehasını, ifade ettiği bu amaçlar etrafından yoğunlaştırdı. Nitekim 

Onun ordu müfettişliği dönemindeki bu kararlı tutumu çok 

sevdiği askerlik mesleğinden ayrılmasına uzanan sürecin de başlangıcı 

oldu. 

Mustafa Kemal Paşa, Nutuk’ta belirttiği gibi, “Türk Milleti’ne 

güvenerek atıldığı bu mücadeleyi” 7/8 Temmuz 1919 tarihinde askerlikten 

istifa edip halkının arasına yani “sine-i millete dönerek” 

29 Bu konuda bilgi için bk., Zekeriya Türkmen, Yeni Devletin Şafağında Mustafa 

Kemal (Ekim 1918- Ocak1920), Ankara 2003. 

30 Kemal Atatürk, Nutuk, c. I, Ankara 1987, s. 13. 

31 Kemal Atatürk, Nutuk, c. I, s. 14. 

373

374 


millî önderleri olarak devam ettirdi. 32 Mustafa Kemal Paşa’nın ordu 

müfettişliğinden ayrılmasından bir kaç gün evvel Anadolu’da bulunan 

kolordu komutanları -ki, bunlar içerisinde özellikle Kâzım Karabekir 

ve Ali Fuat Paşalar-, şayet ordu müfettişliğinden uzaklaştırılsa 

bile, eskisinden daha fazla emirlerine uyacaklarına dair söz vermişlerdi. 

Ordu müfettişliğinden ayrıldıktan sonra, tekrar Anadolu’nun 

en kıdemli komutanı sıfatı ile öteden beri doğal lideri olduğu kuva-yı 

millîye hareketinin artık resmen önderliğini üstlendi. 33 

Mütareke Dönemi’nde düşman işgal ve faaliyetlerine karşı mahalli 

olarak başlatılan kuva-yı millîye hareketi, bütün memleket sathına 

yayılmış olmakla birlikte, gayr-ı nizami kuvvetler olması yüzünden 

umulan başarıyı sağlayamadı. Nitekim, Sivas Kongresinden 

sonra Eylül 1919 ortalarından itibaren Anadolu’da mevcut bulunan 

Osmanlı ordusu birlikleri Temsil Hey’eti ve Mustafa Kemal Paşa’nın 

emrinde toplanmaya başladı. Anadolu’daki bu askerî teşkilâtlanma, 

İtilaf Devletleri’nin İstanbul’daki baskı ve tazyikinin giderek artmasına 

sebep oldu. Bu baskı ve tazyikler karşısında bir şeyler yapamayan 

İstanbul hükûmetine karşılık, kuva-yı millîye hareketi de meşrû 

zemine oturtulmaya çalışılıyordu. Anadolu’da malî yönden büyük 

sıkıntılar yaşanmasına rağmen, Sivas Kongresinden önce kuva-yı 

millîyeye gerekli olan para halktan toplanan yardım ve bağışlarla34 , 

kısmen de çeşitli yollarla İstanbul hükûmetinden sağlanmakta idi35 . 

Nitekim, millî mücadelenin maddî ve malî külfetinin büyük bir kısmını 

bir süre “nakdî ve aynî teberru” adıyla, ondan sonra da “vergi” 

ve “tekâlif-i harbiye” olarak tamamen halk üstlenmişti. 36 

Temsil Hey’eti tarafından, 9 Aralık 1919 tarihinde bütün kolordu 

ve birlik komutanlarına gönderilen yazıda, yapılacak olan sefer- 

32 Zekeriya Türkmen, Aynı eser, s.124-134. 

33 Zekeriya Türkmen, Aynı eser, s. 135-140. 

34 Mesela Erzurum Kongresi sırasında da halktan malî destek sağlanması yoluna 

gidilmiştir. Bk. Cevat Dursunoğlu, Milli Mücadelede Erzurum, Ankara 

1946, s. 137-138; aynı malî sıkıntının Sivas Kongresinde de yaşandığı anlaşılmaktadır. 

Bk. Vehbi Cem Aşkın, Sivas Kongresi, İstanbul 1964, s. 98-101. 

35 Toktamış Ateş, “Milli Mücadelenin Malî Kaynakları”, c.V, Tanzimattan 

Cumhuriyeti Türkiye Ansiklopedisi (TCTA)., s. 1196-1197. 

36 Alptekin Müderrisoğlu, Kurtuluş Savaşı Malî Kaynakları, c.I, İstanbul 

1988, s. 198-200.



berlik planı açıklanmakta idi. Bu plana göre, Rumeli ve Anadolu’da 

bulunan bütün kolordu ve birlikler seferber duruma getirilecekti. 

Bulgarlarla da tarafsızlık sağlanacaktı 37 . Temsil Hey’etince kolordulara 

gönderilen bu ayrıntılı raporda, Anadolu’da artık adı konulmamış 

olsa da, -Kuva-yı Millîye’yi yönlendirip idare etmekte 

olan- bir devletin ve buna bağlı Genelkurmay’ın şimdiden varlığını 

hissettirdiği anlaşılmakta idi. Çünkü, başlatılması planlanan bu 

harekâtın başkomutanlığını Mustafa Kemal Paşa üstlenmekte ve teşkilatlanma 

da buna göre yapılmakta idi. Öte yandan bu raporda; “... 

harekâtı millîyenin başladığı ve harekât-ı millîyenin hiç bir devlete 

ibrâz-ı husûmet emelinde” olmadığı ifade edildikten sonra, “zulmen 

hayatına kast edilen Türk milletinin istiklal ve kurtuluşu için” bu 

hareketin başlatıldığı açıklanıyordu. Mustafa Kemal Paşa “Heyet-i 

Temsiliye’nin Millî Mücadele Plânı”nı 9 Ocak 1920’de kolordulara 

göndermiştir. 38 Genelge incelendiğinde kolorduların görev bölgeleri 

ve komuta kademesi belirtildikten sonra millî ordu teşkilâtının 

ilk çekirdeğinin ortaya çıkarıldığı görülür. 39 16 Mart 1920 tarihinde 

İstanbul’un İngilizler tarafından işgalinden sonra 40 , askerî yönden 

emir ve komutayı Temsil Heyeti Başkanı sıfatıyla Mustafa Kemal 

Paşa üstlendi. Mustafa Kemal Paşa’nın 17 Mart 1920 tarihli direkti- 

37 HTVD., Sy: 20, vesika nr: 519. 

38 Türk İstiklal Harbi Batı Cephesi, Genkur. ATASE Bşk.lığı Yayını, c.II, 

2’inci Kısım, 1945, s: 137-143. 

39 Kolordu ve bazı sivil kuruluşlara “Milli Ordu Teşkilâtı Plânı” ismiyle 

gönderilen genelgede ordu kıt’alarının milli kuvvetleri kendi emrine alıp, 

harekâtı yönetip uygulamasının sevk ve idarede başarılı olunmak için gerekli 

olduğu açıklanmış ve Kuva-yı Milliye’nin askerî birlikler içinde nasıl 

teşkilâtlandırılması gerektiği belirtilmiştir. Örnek vermek gerekirse, her bucak 

merkezi bir bölük, her ilçe merkezi (il veya liva merkezleri dahil) bir tabur 

teşkil edecektir. Ayrıca, cami ve öğretmenleri olan her köy ve mahallelerin 

birer piyade takımı oluşturması, köy öğretmenleri ile imam ve müezzinlerin 

komutanlık yapması istenmektedir. Bk., Genkur. ATASE ve Dent. Bşk.lığı 

Arşivi; Klasör 325, Dosya 15, Fihrist 115. Zaman zaman M.Kemal Paşa tarafından 

verilen emirler ile bazı vilayetlerin mal sandıkları ve duyûn-ı umumiye 

idareleri gelirlerine el konularak malî kriz giderilmek isteniyordu. Nitekim, 

18 Mart 1920’de Şile, Kartal ve Gebze kaymakamlarına gönderilen bir telgrafta, 

Osmanlı bankası ile duyûn-ı umumiye ve reji idarelerinin bütün paralarına 

el konulması isteniyordu. Bk., Genkur. ATASE ve Dent. Bşk.lığı Arşivi: 

1-105, Kls: 259, Ds: 19, F: 56. 

40 HTVD., Sy: 22, (1957), vesika nr: 553, 562, 563, 573, 574, 575. 

375

376 


fi doğrultusunda düzenlemeler yapılarak, her yerde yeniden teşkilat 

kurulmaya başlandı böylece, bir an önce yeni devletin temellerinin 

resmen atılmasına yönelik tedbirlerin alınmasına girişilmiş oldu. 

2. Mustafa Kemal Paşa Önderliğinde Ordunun Yeniden Teşkilatlanması 

ve Ordu-Millet Dayanışması (TBMM’den Büyük 

Taarruza Uzanan Süreç) 

TBMM’nin açılmasıyla birlikte öncelikle hükûmetin askerî kanadı 

yeniden yapılandırıldı. Ordu bundan böyle artık Anadolu merkezli 

olarak teşkilatlandırıldı. Bir müddet sonra Erkân-ı Harbiye-i 

Umumiye Riyaseti (Genelkurmay Bşk.lığı), cephe komutanlarına 

gönderdiği 21 Ağustos 1920 tarihli telgrafında gönüllü teşkilatının 

tümüyle lağvedildiğini ifade etmekte idi41 . Nitekim Erkân-ı Harbiye-i 

Umumiye Riyaseti, bütün kolorduların bu konuda gerekeni yapması 

icap ettiğini dile getirmekte idi42 . Gerçi bu sırada bir takım karşı 

çıkışlar olmuşsa da43 , millî kuvvetlerin tamamı düzenli orduya katılmışlardı. 

Bu aşamada millî kuvvetlerin bazılarının ise düzenli ordu 

birliklerine bağlandıkları gibi, tabur veya alay itibar edilerek numara 

dahi almışlardı44 . 

Diğer taraftan, M.Kemal Paşa 29 Mayıs 1920’de Türkiye Büyük 

Millet Meclisi gizli celsesinde yaptığı bir konuşmasında, halkın 

ordu olarak toplanıp sevkinin mümkün olmadığını, ancak milletin 

katkı ve desteği ile düzenli ordunun görevini yerine getirmesinin 

kolaylaşacağını belirtmiştir45 . Kuva-yı millîye mütareke döneminin 

şartlarına göre teşkil edilmiş, geçiş dönemi olarak bilinen bu devrin 

özelliklerine uygun bir yapılanmadır46 . Bundan dolayı yeni dönemde 

yerini düzenli orduya bırakmalıdır. Erkân-ı Harbiye-i Umumiye 

Vekâletinin kararlı tutumu sonucu, 1920 yılı Kasım ayından itibaren 

gayrı muntazam ordu fikri tamamen yıkılmış, yerini düzenli ordu 

fikri almış oldu47 . Böylece 1921 yılına girerken Anadolu’da düzenli 

41 HTVD., Sy: 52, Aynı vesika. 

42 Genkur. ATASE ve Dent. Bşk.lığı Arşivi: 1-1, Kls: 572, Ds: 22-57, F: 49; 

Kls: 778, Ds: (6) 19, F: 2-1. 

43 HTVD., Sy: 73, (1970), vesika nr: 1574. 

44 HTVD., Sy: 52, vesika nr: 1191-1202. 

45 TBMM. GCZ., c.I, s. 71. 

46 Genkur.ATASE ve Dent. Bşk.lığı Arşivi: 1-1, Kls: 308, Ds: (27-C)-14, F: 4. 

47 Kemal Atatürk, Nutuk, c.II, s. 504.



orduya alternatif olabilecek hiç bir kuvvet kalmamıştı 48 . 

Düzenli ordunun teşkili ve ilk zaferlerin kazanılmasından sonra 

halkın orduya olan güveni giderek arttı. Büyük sıkıntı ve yokluğa rağmen 

Türkler, bütün varını yoğunu orduları için seferber ettiler. Ancak, 

Kütahya-Eskişehir muharebelerinde alınan yenilgi TBMM’de 

büyük tartışmalara neden oldu. Mustafa Kemal Paşa ve Fevzi Paşa 

bütün sorumluluğu üzerlerine alarak orduyu Sakarya nehrinin doğusuna 

geri çektiler. Bu durum, TBMM’de meclisin Kayseri’ye nakledilmesi 

konusunu gündeme getirdi. 49 Bunun üzerine TBMM’de 4 

Ağustos 1921’de verilen bir önerge ile başkomutanlık kanun tasarısı 

görüşülmeye başlandı. Öteden beri Kurtuluş mücadelesinin doğal 

önderi olarak Mustafa Kemal Paşa’ya mecliste yapılan gizli oylamanın 

ardından 13 red oyuna karşılık 169 kabul oyu ile üç aylığına 

“Başkomutanlık” görev ve yetkileri verildi. 50 

Mustafa Kemal Paşa, Başkomutanlık görevine atanmasından 

sonra askerî dehasını bir kez daha göstererek, ordu-millet dayanışmasıyla 

bir milleti zafere ulaştıracak yolu açmış oldu. Mustafa Kemal 

Paşa, başkomutan sıfatı ile 5 Ağustos 1921 tarihinde “Orduya 

ve Millete” yayımladığı beyannamede, kendisine verilen bu şerefli 

görevi en iyi şekilde yerine getirmeye çalışacağını belirttikten sonra, 

neden ve niçin harp edildiğini açıkladığı gibi, ikna edici bir üslupla 

Türklerin tekrar ordu-millet bütünleşmesi içinde düşmana karşı mücadele 

etmeleri gereğini hatırlattı. 51 Mustafa Kemal Paşa’nın bu hatırlatması 

üzerine halk adeta galeyana gelmişçesine orduya katılmak 

için askerlik şubelerine müracaat etmeye başlamıştır. Bu onun askerî 

dehasının halka yansıması şeklindeydi. Bir gazete o günlere dair bir 

haberi sütunlarına şu şekilde yansıtmakta idi: “...Anadolu’da herkes 

48 HTVD., Sy: 73, (1970), vesika nr: 1574. 

49 TBMM’de yaşanan bu tartışmalar hakkında ayrıntılı bilgi için bk., TBMM 

GCZ., c. II, s. 116-224. 

50 Hâkimiyet-i Milliye, nr: 256, 6 Ağustos 1337/1921; ayrıca bk., TBMM 

GCZ., c. II, s. 164-185. Başkomutanlık meselesi 31 Ekim’de birinci kez, 4 

Şubat 1922’de ikinci kez (TBMM GCZ., c. II), 5 Mayıs 1922’de üçüncü kez 

(TBMM GCZ., c. III, s. 313.) uzatılması gündeme gelmiştir. 

51 Hâkimiyet-i Milliye, nr: 257, 7 Ağustos 1337/1921; İkdam nr: 8767, 10 

Ağustos 1337/1921; Atatürk’ün Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, c. IV, 

(Yay. Hz. Nimet Arsan), Ankara 1964, s. 392-393. 

377

378 


vazife başına koşmuştur. Bu defa düşmanı mağlup etmek için bir ay 

evvelkine nispetle 3-4 kat fazla bir azm-i kaviy mevcuttur. Bu azim 

ile hareket eden bir milletin muzaffer olmamasına ihtimal yoktur.” 52 

Özellikle Sakarya Savaşı’ndan önce Başkomutan Mustafa Kemal 

Paşa’nın onayı ile 7-8 Ağustos 1921’de yayımlanan “Tekalif-i 

Millîye Emirleri” (Millî Yükümlülükler) ile halkın ayni ve nakdi 

olarak orduya yardım etmesi hükme bağlandı. 53 1’den 10’a kadar 

ardı sıra yayımlanan “Tekalif-i Millîye Emirleri” ile halkın elinde 

bulunan her türlü mal ve eşyanın % 40’ı ordu adına -bedeli zaferden 

sonra ödenmek şartıyla- el konuldu. 54 Halk bu çağrıya gönülden 

destek verdi. Ordu-milletlerin en eskisi olan Türkler, orduları için 

her türlü yardıma olumlu cevap verdiler. 55 Ordu-millet dayanışması 

Sakarya Meydan Muharebesinin Türklerin zaferiyle sonuçlanmasına 

neden oldu. Bu muharebe Türk İstiklal Harbinin bir dönüm noktası 

olmuş, Türk ordusu, Mustafa Kemal Paşa’nın başkomutanlığı sayesinde 

inisiyatifi ele geçirmiştir. Böylece Mustafa Kemal Paşa, silahlı 

gücü belli bir düzeye çıkarıncaya kadar, üstün düşman karşısında 

savunma muharebeleri vererek onu yormuş ve yıpratmış ve kesin 

sonuç alacak bir güce ulaştıktan sonra da taarruzla onu yok etmiştir. 

Öte yandan, Tekalif-i Millîye Emirleri ile halktan alınanların bedelleri 

1924 yılından 1926 yılına kadar olan sürede ödenmiştir. 56 

52 Vakit nr: 1320, 11 Ağustos 1337/1921. 

53 Tekalif-i Milliye Emirleri hakkında daha ayrıntılı bir çalışma için bk., Serpil 

Sürmeli, Milli Mücadele’de Takâlif-i Milliye Emirleri, Ankara 1998. s. 

61 vdd., Ayrıca bk., Mehmet Kayıran “Tekâlif- i Milliye Emirleri”, Atatürk 

Araştırma Merkezi Dergisi, Cilt: V, Temmuz 1989, Sy:15., s.642-665. 

54 Serpil Sürmeli, Aynı eser, s. 60-139. 

55 Ankara’da Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin açılışından sonra hükûmet, 1 

Mayıs 1920 - 31 Ekim 1920 tarihlerini kapsayan 6 aylık dönem için geçici 

bir bütçe hazırladı. Bu bütçe uygulama süresinin bitimine üç ay kala 28 Şubat 

1921 tarihinde kabul edildi. Bu bütçeye göre, giderler 63.018.354 lira, gelirler 

de 51.388.626 lira olarak tesbit edildi. Arada 11.629.732 liralık bir açık bulunmaktadır. 

Bu da gelirlerin giderlere oranla % 18.4 eksik olduğunu gösterir. 

Türk halkının orduya olan ayni ve nakdi yardımı bütçenin yükünü oldukça 

hafifletmiştir. Bu bütçede yapılan harcamalara bakılırsa 1920 yılı bütçesinin 

% 53’ünün askerî harcamalar yani savunma için kullanıldığı görülecektir.Alptekin 

Müderrisoğlu, Kurtuluş Savaşı’nın Mali Kaynakları, İstanbul 1988, 

c.I, s.295-308, c. II, s. 386-405. 

56 Kurtuluş Savaşı döneminde “Tekalif-i Milliye Emirleri” ile yapılan iç borç-



Sakarya Zaferi, Türk halkının bağrından çıkan ordusuna olan 

güvenini daha da artırmıştır. Bundan böyle, ordu için silah ve malzeme 

alımında, orduya araç-gereç bağışında Anadolu şehirleri birbiriyle 

adeta yarıştılar. Sakarya Savaşı öncesinde muhalefetin karşı 

çıkmasına rağmen, kamuoyundaki tepkileri bir yana bırakıp büyük 

bir kararlılıkla hareket eden Mustafa Kemal Paşa, orduyu Sakarya 

Nehrinin doğusuna çekmiş, “Hatt-ı müdafaa yoktur, sath-ı müdafaa 

vardır. O satıh bütün vatandır...” savunma ilkesi ile aslında İkinci 

Dünya Savaşı’nda gündeme gelecek olan “Stratejik Savunma”yı o 

sırada uygulamıştır. 57 Bu savaşta Türk ordusu 100 km. genişlikte yer 

yer 10-20 km derinlikte bir stratejik savunma savaşı yaparak dünya 

tarihinde bir ilk uygulamayı başlatmıştır. O, Kurtuluş Savaşı’nın 

geçireceği aşamaları çok önceden görmüş ve Sakarya’da bir ölüm 

kalım muharebesi vererek zafere giden yolu açmıştı. 

Sakarya Meydan Muharebesi’nden sonra ordu millet dayanışması 

ve halkın orduya olan yardımları giderek arttı. Büyük Taarruz 

Zaferi ise Türklerin ordu-millet dayanışmasıyla zafere ulaştıkları bir 

tarihi dönüm noktası oldu. Mustafa Kemal Paşa, Büyük Taarruz’da 

uyguladığı düşmanı yanıltma taktik ve stratejisi ile bazı komutanların 

karşı çıkmalarına rağmen, “kesin sonucu bu güçle almaya mecburuz” 

diyerek büyük bir kararlılıkla planını uygulamıştır. Yunanlılara 

karşı uyguladığı taktik örtü ve aldatma harekatıyla cephede 

onları yanıltmış ve beklenmeyen bir zamanda yaptığı taarruzla zafere 

ulaşmıştır. 58 Mustafa Kemal Paşa’nın Büyük Taarruz’dan sonra 

Batı Cephesi Komutanlığına, orduya yayınlanmak üzere verdiği 

lanma 3 Nisan 1924 tarihinde çıkartılan “Mahsup Kanunu” ile 1926 yılı 

sonlarına kadar ödenmiştir. 

57 Nusret Baycan, Aynı eser, s. 62. 

58 Mustafa Kemal Paşa, Büyük Taarruz hazırlıkları sırasında Ankara’da karargahta 

bulunanlara büyük bir kararlılıkla şunları söyler: “Taarruz haberini 

alınca hesap ediniz, on beşinci gün İzmir’deyiz.” Paşa, İzmir’den dönüşünde 

bu konuşmasına şahit olan kişilerden ikisini karşısında görünce, “Bir gün 

yanılmışım” diyerek Büyük Taarruz öncesi konuşmasına atıf yapmıştır. Bk., 

Selahaddin Demirkan, Bir Milletin Yarattığı Lider Mustafa Kemal Atatürk, 

İstanbul 1972, s. 31. Nitekim Atatürk, “Yolunda yürüyen bir insanın 

yalnız ufku görmesi kafi değildir. Ufkun ötesini de görmesi lazımdır.” der. 

Ufkun ötesini ise, ancak tarih bilincine sahip sezgi gücü yüksek ileri görüşlü 

insanlar görebilir. Bk., Demirkan, Aynı eser, s. 205. 

379

380 


genelgenin başında, orduya “Türkiye Büyük Millet Meclisi Orduları!” 

diye hitap etmesi, ordu-millet bütünlüğünü ve ordunun milletin 

iradesini temsil ettiği anlayışını bize gösterir. Genelgede ordunun 

büyük ve asil Türk milletinin özverisine lâyık olduğunu belirtilerek, 

Türk ulusunun sahip olduğu ordusuyla geleceğinden güven duyduğu 

da vurgulanmıştır. 59 Bu zaferle Türk devletinin kuruluşuna uzanan 

yol da açılmış oldu. Aslında Birinci Dünya Savaşı’nda ortaya çıkarılan 

topyekûn savaş düşüncesinden hareketle bunun ilk uygulaması 

olan milletçe mücadele Türk İstiklal Harbinde gündeme gelmiştir. 

Mustafa Kemal Paşa topyekûn savaş anlayışına uygun olarak askerî, 

ekonomik, siyasal ve sosyo-psikolojik alanda bütün kuvvetleri bir 

araya getirerek mücadeleye atıldı. 

Sonuç 

Öncelikle bir askerî deha olarak kendini muharebe meydanlarında 

kanıtlayan Atatürk, Cumhuriyetin ilanından sonra gerçekleştirdikleri 

ile de bir dönüştürücü önder olduğunu göstermiştir. 60 Atatürk’e 

göre ordu-milletle bir bütün oluşturur ve “ordu, millî iradenin emrinde 

ve hizmetindedir.” Diğer taraftan, “ordu, harice karşı devletin 

varlığını temin ve gerektiğinde dahilde büyük asayişsizlikleri bertaraf 

edecek bir güçtür.” 61 

Atatürk, Türk ordusunu, Türk birlik ve beraberliğinin bir simgesi 

olarak görmüştür. Çünkü, düşüncesi, inancı, siyasi görüşü ne olursa 

olsun bütün vatandaşlar orduda kutsal görevi yapmak üzere bir araya 

gelirler ve eşit işleme tabi tutulurlar. Atatürk işte bundan dolayı orduyu 

milleti kaynaştıran bir kurum olarak görmüş ve haklı olarak da 

“Ordumuz Türk birliğinin, Türk kudret ve kabiliyetinin, Türk vatanseverliğinin 

çelikleşmiş bir ifadesidir.” “Ordumuz, Türk topraklarının 

ve Türkiye idealini gerçekleştirmek için harcamakta olduğumuz 

59 Türk İstiklal Harbi Batı Cephesi, Büyük Taarruz, 6’ncı Kısım, 2’nci Kitap, 

s.283. 

60 Ali Güler, “Dönüştürücü (Transformational) Liderlik Kavramı ve Dönüştürücü 

Lider Olarak Atatürk”, Atatürk Haftası Armağanı Dergisi, 10 Kasım 

2000, Ankara 2000, s. 24-25. 

61 Afet İnan, Medeni Bilgiler, Ankara 1969, s. 116.



sistemli çalışmaların, yenilmesi imkansız güvencesidir” 62 sözleriyle 

bunu açıklamıştır. 

Sistemli bir askerî eğitim gören Atatürk, bütün rütbelerini muharebe 

meydanlarında almış, kazandığı askerî başarılarla Birinci Dünya 

Harbinin akışını değiştirmiş, Türk İstiklal Harbi ile bağımsız millî 

devletimizin kurulmasına öncülük etmiş ve bu mücadelesiyle bütün 

mazlum milletlere ilham kaynağı olmuş bir önderdir. O her şeyden 

önce ileri görüşlü, inisiyatif ve sorumluluk sahibi, cesur, disiplinli ve 

otoriter bir askerî deha idi. Ömrünün büyük bir bölümü savaş meydanlarında 

geçen ve “bir milletin hayatı tehlikeye girmedikçe harp 

meşru değildir, bir cinayettir” diyen harp sanatının bu eşsiz önderi, 

uygulamalarıyla dünya barışının sağlanmasından yana olduğunu da 

göstermiştir. 

Atatürk’ün askerî dehasının bir göstergesi de Amerikalı General 

Mc Arthur’la 28 Eylül 1932 tarihinde yaptığı görüşmede söyledikleridir. 

Atatürk, Mc Arthur’a; Versay Antlaşmasının İkinci Dünya Harbinin 

tohumlarını attığını, Almanya’nın bütün Avrupa’yı ele geçirecek 

bir orduyu kısa sürede kurabileceğini ve harbin 1940-45 yılları 

arasında olabileceğini, bu harpte Amerikanın tarafsız kalamayacağını, 

Avrupa’da çıkacak harbin başlıca galibinin ne İngiltere, ne Fransa 

ve ne de Almanya değil, sadece Sovyet Rusya olacağını söylemiş ve 

olaylar aynen böyle gelişmiştir. 63 

“Askerlik Sanatı”nda topyekûn harp prensibi Atatürk’ün dehasıyla 

Sakarya Savaşı’nda uygulanmıştır. Topyekûn harp konusunda 

ilk eser, 1935 yılında Alman generali Ludendorf tarafından 

yazılmış ve yayımlanmıştır. Ludendorf, topyekün harp konusunu 

açıklarken şu ifadeyi kullanır: “ (topyekün harp konusunda)...Anlatmak 

istediğim şeylerin göz kamaştırıcı uygulaması Türk Millî 

Mücadelesi’ndedir.” 64 Ludendorf, bu sözü ve topyekün harp hakkındaki 

düşüncelerini Atatürk’ün uygulamasından 13 yıl sonra söylemiştir. 

Aslında diğer ulusların II. Dünya Savaşı döneminde uygulamaya 

koydukları topyekün harbin ilk uygulayıcısı Kurtuluş Savaşı 

62 Atatürkçülük, c. I, s. 194. 

63 Nusret Baycan, Aynı eser, s. 62. 

64 Cihat Akçakayalıoğlu, Atatürk: Komutan, Devrimci ve Devlet Adamı 

Yönleriyle, Gnkur. ATASE Bşk.lığı Yay., Ankara 1980, s. 363. 

381

382 


dönemindeki örnekleri ile Mustafa Kemal Paşa olmuştur. 

Eski ABD Genelkurmay Başkanlarından Amiral W. Crowe, 1988 

yılında Time dergisinde yayımlanan demecinde; Atatürk’ü yüzyılın 

en büyük askerî dehası olduğunu belirtirken şunları ilave etmiştir: 

“Savaşın tozu dumanı ardında, belirgin olmayan çok şey vardır. 

Ben, Kemal Atatürk’ün hayranıyım. Muazzam kaynaklar ve üretim 

yeteneği ile desteklenen generallerin kazanması olağandır. Ancak, 

çok az kaynağa sahip olmasına karşılık Atatürk, hem Türkiye’nin 

kontrolünü padişahlardan söküp almış ve hem de Yunanlıları memleketinden 

atmıştır. Yüzyılın en büyük askerî dehası Atatürk’tür.” 65 

Albert Sarruat, Atatürk için; “Askerî kahramanlıkla siyasi dehayı tek 

bir kişilikte birleştiren önderdir” der. 

Nitekim O’nun “Birinci Dünya Savaşı’nın nasıl sonuçlanacağını 

daha harbin başında belirtmesi, Birinci Dünya Savaşı sonunda 

İngilizlerin siyasi ve askerî bakımdan Türkiye’ye uygulayacağı siyaseti 

önceden ilgili makamlara duyurması, ayni müttefiklerin savaş 

sonrası mirasın paylaşılmasında anlaşmazlığa düşecekleri hususunu 

belirtmesi. Türk Milletini sömürgecilere karşı örgütleyerek, ordu-millet 

anlayışıyla bir araya getirip işgalcilere karşı başarılı olacağına 

inandırması ve bu inancını büyük bir zaferle taçlandırması. 

İkinci Dünya Savaşı’nın hangi tarihte başlayacağını ve sonucunu 

Amerikan generali Mc Arthur’a söylemesi” ile adeta insan üstü bir 

yeteneğe sahip olduğunu göstermiştir. 

65 Suat İlhan, “Atatürk ve Askerlik”, Atatürkçü Düşünce, s.943.’den naklen 

Time, 26 Aralık 1988. (ABD Gnkur. Bşk. Amiral Crowe ile röportaj).

Laiklik 

LAİKLİK VE TÜRK LAİKLİĞİNDEKİ 

UYGULAMALAR 

Prof. Dr. Ethem Ruhi FIĞLALI* 

Ülkemizde yapılmış olan çalışmalarda laiklik, ana hatlarıyla ya 

din işleriyle devlet işlerinin ayrılması; ya devletin ülkede maruf ve 

müesses dinlere karşı tarafsızlığı, herhangi bir din ve mezhebin iç 

düzenine, ibadet, ahkâm ve erkânına müdahale etmemesi; 1 yahut da 

devletin bütün vatandaşların din akîdelerine izin vermesi, fakat hiçbir 

dini diğer dinlere tercih etmemesi ve her dine karşı aynı muameleyi 

yapması, din ve inanç alanını kişilerin özel işi telâkki ettiği için 

dini yasaklamadığı gibi hiçbir dine hiçbir şekilde yardım etmemesi 

ve dinlere karşı tarafsız kalması 2 olarak tanımlanmaktadır. 

Bu tanımlamalar ise bize laikliğin esasında ne olduğunu değil, 

olsa olsa kapsam ve sınırları hakkında bir fikir vermektedir. Sanıyorum 

bu durum, dilimize ödünç aldığımız “laiklik” kelimesinin, aslî 

vatanında ne ifade ettiği ve nasıl bir macerâ yaşadığının yeterince 

tahlîl edilmeyişinden kaynaklanmakta; dolayısıyla zaman zaman 

birtakım yanlış anlama ve değerlendirmelerde bulunulmaktadır. 

Bildiğimiz gibi laiklik, Avrupadaki devletlerin kilise ile giriştikleri 

uzun ve kanlı mücadelelerden sonra ortaya çıkmıştır. Ülkemizdeki 

laikliği tam yerine oturtabilmek için, çok özet yollu da olsa laikliğin 

Avrupa tarihindeki serüvenini hatırlamakta yarar vardır. Çünkü 

bir ülkenin tarihî, coğrafî, siyasi ve sosyal şartları ile ülkedeki 

yaygın ve müesses dinin özellikleri, o ülkeye özgü laiklik anlayı- 

* Muğla Üniversitesi Kurucu Rektörü T.C. Anayasa, Başlangıç Bölümü. 

1 Ali Fuat Başgil, Din ve Laiklik, İstanbul 1962, 14 

2 S. M. Arsal, “Teokratik Devlet ve Laik Devlet”. Tanzimat I, İstanbul 1940, 83

384 

ETHEM RUHİ FIĞLALI 

şının oluşumunu ciddî biçimde etkiler. 

St.Paul, M.S. 60 yılında Hıristiyanlığı yaymak için Roma’ya 

geldiğinde imparatorlar, Jül Sezar’dan itibaren Mısır’dan alınan 

“tanrı-imparator” (Dominus et Deus) unvanı ile devleti ve sayısız 

tanrıyı kendi kişiliklerinde toplamışlardı. Bu çok tanrılı ve herkesin 

başkasının tanrısına karışmaması yolundaki anlayış, bir bakıma 

dini hoşgörünün yaygınlaşmasını da sağlıyordu. Ancak bu hoşgörü, 

“tanrı-imparator” inanışına ve diğer tanrılara karşı çıkılmaması halinde 

geçerli idi. Oysa hıristiyanlar bu anlayışa karşı çıkıyor ve tek 

imparatorluğun bütün insanlığı kucaklayan Tanrı’nın imparatorluğu 

(Civitas Dei) olduğuna inanıyorlardı. Onun içindir ki, hıristiyanlar, 

Roma’da, M.S. 312 yılında İmparator Konstantin’in “Milano Hoşgörü 

Fermanı” ilanına kadar şiddetli bir devlet terörü içinde yaşamak 

zorunda kaldılar. 

Bu zorluklar, Hıristiyanlıkta, inananların sağlam ve örgütlü bir 

güç haline gelmesine zemin hazırladı ve sonuçta kilise teşkilâtı vücud 

buldu. Kilise (église / church / kirche), hıristiyanların oluşturduğu 

ve kendi içinde kuralları son derece belirgin bir hiyerarşik yapıya 

sahip birliğe verilen isimdir. Bu anlamda kilise, Hıristiyanlığın 

her şeyidir. Siyâsî, hukukî ve sosyolojik varlık olarak kilise, dini bir 

teşkilat olarak da kişinin doğumundan ölümüne kadarki hayatında 

vaftiz, afaroz, evlilik, boşanma, kürtaj ve benzeri hususlarda kesin, 

belirleyici ve bağlayıcı rol oynamıştır. Daha doğuşunun ilk asırlarında 

kilise babalarınca ortaya atılan ve 1442 yılındaki Floransa konsilinde 

“dogma” olarak benimsenen “ Kilise dışında kurtuluş yoktur 

“ (extra ecclesiam nulla salus) sözü ile kilise dışında dine inanış 

kavramının bulunmadığı ifade edilmiştir. 3 

Yukarıda da işaret edildiği üzere, dünyayı “Tanrı’nın İmparatorluğu” 

(Civitas Dei), kendisini de bu ilâhî hükümranlığın yeryüzündeki 

mümessili olarak gören Kilise, adına bir de Grekçeden aldığı 

“katholikos” (katolik= evrensel) sıfatını da ekledi. 

Sayılarının artması sonucu siyasi güçleri de artan kilise ve dolayısıyla 

Hıristiyanlık, İmparator Konstantin tarafından resmen tanındı 

ve M.S. 381 yılında “devlet dini” olarak kabul edildi. Daha 

sonraları Hıristiyanlık, herbiri “din” olarak adlandırılan ve herbiri- 

3 Hulusi Yazıcıoğlu, Bir Din Politikası: Lâiklik, İst, 1993, 42.

LAİKLİK VE TÜRK LAİKLİĞİNDEKİ UYGULAMALAR 385 

nin müstakil kilisesi bulunan üç ana mezhebe bölündü: Katolik, Ortodoks, 

Protestan. 

Yeryüzünde ilâhî hükümranlığı temsil eden kilise, bu anlayıştan 

hareketle bir de yönetici sınıfa sâhip oldu: Ruhban sınıfı (clericatus). 

“Kleros” (Ruhban) Grekçede miras kalan bir tarlanın ifraz edilen bir 

parçasına verilen isimden türetilmiştir ve Tanrı’nın kendisine hizmet 

etmeleri için cemâat, yani hıristiyanlar arasından bir sınıfı seçtiğini 

anlatan bir terimdir. Batı dillerinde, Fransızcada clerge, İngilizcede 

clergy, Almancada klerus şeklinde ifade edilen ruhban sınıfı dışında 

kalan hıristiyanlara ise, Grekçede “kendi üstündekilerin otoritesine 

tâbi halk” anlamına gelen “laos=laikos” dendi. 4 Latincede laicus; 

Fransızcada laique veya laic; İngilizcede lay ; Almancada Laie şeklinde 

kullanılan laik kelimesi dilimize Fransızcadan gelmiştir. Laik 

kelimesi, dilimizde anlam kaymasına uğratılarak tamamen hatalı bir 

şekilde “sadece ruhban olmayan” ve dolayısıyla “dinle ve din kurumu 

ile ilgisi bulunmayan kişi” şeklinde takdim edilmektedir. Oysa 

Almanca Creifelds Hukuk Sözlüğü’nde laik, Katolik Kilisesinin 

mecellesi olan Codex iuris canonici’nin 87. vd. kanonlarına göre, 

“Geçerli bir vaftizle vaftiz edilerek bütün hak ve yükümlülükleriyle 

hıristiyan olan kişi” diye tanımlanmaktadır. 5 Buna göre laik kişi, Hıristiyanlıkta 

dinsiz ya da dinle ilgisiz değil, sadece kilise görevlisi 

olmayan ve fakat tam anlamıyla hıristiyan olan bir mü’min 

kişidir. 6 

Gerçi Hıristiyanlık, “İmparator’un şeylerini İmparator’a, ve 

Tanrı’nın şeylerini Tanrı’ya ödeyin” 7 emrinden mülhem, “dünyevî 

(regnum) ve “ruhânî” (sacerdotium) olmak üzere iki yönlüdür ve 

ayrıca Tanrı, Hıristiyanlığı korumak ve savunmak için biri dünyevî 

öteki ruhanî iki kılıç vermiştir. 8 ve bunların ikisini de papaya vermiş, 

papa dünyevî olanını imparatora vermiştir, ama diğer taraftan 

4 S.Sinanoğlu, “Lâyık Kelimesinin Etynomu ve Anlamları”, Laiklik I, İstanbul 

1954, 1 

5 Dr. Carl Creifeld, Rechtwörterbuch, s, 646’dan H. Yazıcıoğlu, a.g.e., 47-48. 

6 Nur Vergin, “Din ve Devlet İlişkileri : Düşüncenin “Bitmeyen Senfoni’si”, 

Türkiye Günlüğü, . 29 (Temmuz-Ağustos, 1994), 15; S. Sinanoğlu, “Lâyik 

Kelimesinin Etynomu ve Anlamları”, Laiklik I, İstanbul 1954, 2. 

7 Matta İncili, 22/ 21. 

8 Luka İncili, 22/ 38

386 


da “Hiç kimse iki efendiye birden kulluk edemez” 9 şeklindeki inanış, 

her iki iktidarın yetki sınırlarının belirlenmesini zorlaştırmış ve böylece 

kilise ile devletler arasında Orta Çağın ikinci yarısında cereyan 

eden tartışmaların konusunu teşkil etmiştir. 

Kilisenin ortaya attığı bu “iki kılıç öğretisi” sonucu papalar 

Tanrı’nın yeryüzündeki vekili (Vicarius Dei) sıfatıyla kralları ve derebeylerini 

bile afaroz edecek kadar ileri gitmişlerdir. O kadar ki, 

Batı dünyasında iktidarın kaynağı olarak ilâhî iradeyi öne süren ve 

kendisini de bu ilâhî hükümranlığın yeryüzündeki mümessili sayan 

kilise, kralları ve derebeylerini bile afaroz edecek kadar ileri gitmiş 

ve hattâ kilisenin egemenliğine karşı çıkanları engizisyona tâbi tutmuştur. 

Onüçüncü yüzyılın ortalarına doğru (1231) Kilise tarafından 

düzenli bir teşkilât haline sokulan Engizisyon’un din adına utanç 

dolu uygulamaları, Almanya’da 1517’de başlayan reformasyon hareketiyle 

ortadan kaldırılmış; ama azalarak da olsa Fransa’da 1772, 

İspanya’da 1834, İtalya’da 1859 yılına kadar devam etmiştir. 10 

Avrupa’da sanayinin gelişmesi sonucu doğan burjuva sınıfının 

siyasi gücü de ele geçirmek için hem feodalite ve kiliseyle hem de 

monarşilerle mücadeleleri sonunda, 1789 Fransız İhtilâli ile birlikte 

bu kıtada önemli değişim yaşanmış ve neticede monarşi, kilise 

ve ruhban sınıfı ağır bir yenilgiye uğratılmıştır. Özellikle Fransa’da 

Hıristiyanlığın ve kilisenin izlerinin silinmesi için birçok köklü tedbire 

başvuruldu. Fransız ihtilâlcileri için artık bir tek din vardı. O da 

katoliklik veya protestanlık değil, “akıl dîni” (la culte de la raison) 

idi. Onun için hedef, katolikliğin kaldırılarak yerine bu “akıl dîni”ni 

yerleştirmek ve resmen kabul ettirmekti. Hattâ bu yeni dînin on beş 

maddelik ilmihali, 1793’te Millî İhtilâl Meclisi tarafından kanunlaştırıldı. 

11 Ancak kralcılar, cumhuriyetçiler ile kilise arasındaki tartışmalar 

ve mücadele, bütün bir on dokuzuncu yüzyıl boyunca devam 

etti ve nihayet 9 Aralık 1905 tarihli “Kiliselerle Devletin Ayrılması” 

(La sèperation des eglises et de l’etat) kanunuyla laiklik hukukî 

ve siyasi bir kavrama dönüştürüldü. Artık bu kanunun öngördüğü 

9 Matta İncili, 6/ 24. 

10 H.Yazıcıoğlu, a.g.e., 93-94. 

11 Pierre Gaxotte, Fransız İhtilâli Tarihi, çev. Samih Tiryakioğlu, İst. 1962, 

123-131 ; 268-271 275 vd.


laik rejim ile devlet, dünyevî gücü yani siyasi egemenliği; kilise de 

ruhanî gücü temsil edecek ve kendi bünyelerinde hür ve serbest olacaklardı. 

Yine bu “Kiliselerle Devletin Ayrılması” kanununa göre 

Cumhuriyet vicdan ve ibadet özgürlüğünü sağlayacak; hiçbir dini 

tanımayacak ve ona ücret ve ödenek ayırmayacaktır. 12 Kaba bir yaklaşımla 

kilise ile dünya işleri birbirinden ayrılacaktır. 

Esasen bu gelişme, kendi ilâhiyatında “dünyevî” ve “ruhanî” 

ayırımı bulunan Hıristiyanlığın, başka bir ifade ile dünyevî egemenliği 

de Tanrı adına elinde tutmak isteyen kilisenin tarihi boyunca giriştiği 

faaliyetler hatırlanacak olursa, makul ve beklenen bir sonuç 

olarak görünür. Buna göre, biraz önce de ifade ettiğimiz gibi, laik 

rejim ile, dünyevî gücü temsil eden devletin de, ruhânî gücü temsil 

eden kilisenin de kendi bünyelerinde tam anlamıyla hür ve serbest 

olmaları öngörülüyordu. Ancak gelişmenin Fransa’da bu çerçevede 

kaldığını söyleyebilmek mümkün değildir. Pozitivist anlayışın etkisinde 

kalan III. Cumhuriyet, kilise ve ruhban sınıfına karşı girişilmiş 

olan tutumu doğrudan din düşmanlığına kadar uzanan bir biçimde 

dini, ferdin, toplumun ve devletin bütün faaliyet alanlarından uzaklaştırmak 

şeklinde anladı ve uyguladı. Hattâ III. Cumhuriyetin ünlü 

bakanı J. Ferry, din konusunda tarafsızlığın vaad edildiğini, ama felsefe 

ve siyaset konusunda böyle bir söz vermediklerini ifade ile13 III. 

Cumhuriyetin laiklik (laicité) yerine dayatmacı militan bir anlayış 

olan laisizm (laicisme=laikçilik) anlayışını egemen kılmaya çalıştı. 

Bu yaklaşımın dayanağı pozitivist görüştür. Bu görüşün, kendi 

ifadesiyle “bu yeni ve pozitif dinin Papa’sı, pozitivizmin kurucusu 

August Comte’tur. Onu takiben Durkheim, Marx, Weber, E.Renan 

tarafından nüanslarla paylaşılan bu görüşe göre, artık bir Tanrı’ya 

ihtiyaç yoktur. Modernleşme ile birlikte din devrini ve ömrünü tamamlayacak 

ve ortadan kalkacaktır. Gerçi toplumun kendini devam 

ettirebilmesi ve gelişebilmesi için, toplumda manevî bir gücü temsil 

edebilmesi mümkün değildir ve bundan dolayı yeni bir din gereklidir. 

Bu Tanrısız yeni dinin adı da “insanlık dîni” veya “beşeriyet dîni” 

dir. Bu dinin credo’su, âmentüsü, beşere ve beşerin aklına ve ebedî 

12 Kanunun diğer maddeleri hk. bk. H. Yazıcıoğlu, a.g.e., 148-149. 

13 N. Vergin, a.g.m., Türkiye Günlüğü, 14.

388 


tekâmülüne îman etmektir; 14 çünkü insan aklının üstünde aşkın güç 

(transcendent) yoktur. Oysa pozitif hukukun kuralları çerçevesinde 

laiklik, doğrudan egemenliğin kaynağı ile ilgili bir kavramdır15 ve 

“bir toplumun siyasal örgütlenmesinin ifadesi Devlet’in temel unsuru 

olan iktidarın / Devlet kudretinin / egemenliğin kaynağının beşerî 

irade olmasıdır.” 16 

Bu anlayış sonucu devlet için laiklik, dinlerin yerini alacak yeni 

bir dogmalar sistemi, siyasi ve ideolojik bir dayatma aracı, vatandaşlar 

için kabulü zorunlu yeni bir îman olamaz, olmamalıdır da. Kesin 

olan taraf şudur ki, laiklik dini ortadan kaldırmaz, bilâkis herhangi 

bir dine inanan kişinin, dindarın inanış ve ibadet özgürlüğünü devlet 

gücünün teminatı altında yaşaması ilkesini getirir. Laik devletin 

resmî bir dini bulunmadığı gibi, benimsediği laiklik anlayışı gereği, 

ülke içinde yurttaşların vicdan, din ve ibadet özgürlüğünü sağlama 

ve koruma sorumluluğu vardır; çünkü “egemenliğin kaynağının 

beşerî irade olmasının zorunlu bir sonucu, kanun önünde eşitliktir... 

Kanun önünde eşitlik, her şeyden önce din ve vicdan hürriyetini zorunlu 

kılmaktadır.” 17 

Neticede Avrupa tarihinde din ve devlet ilişkileri, yani laik sistemle 

ilgili faaliyetler; (1) Kilise ve Devlet’in birbirinden tamamen 

ayrılması; (2) Devlet’in ya bir devlet dinini benimseyerek onun dışındaki 

dinlerin yasaklanması (Vatikan örneği); (3) ya bir devlet dini 

benimsenmiş olmakla beraber onun yanında diğer bazı dinlerin de 

tanınması veya bir devlet dini benimsememekle beraber bazı dinlerin 

tanınması (İskandinav ülkeleri, İngiltere, İspanya, Latin Amerika 

örnekleri gibi); (4) ya da hiçbir dinin ne devlet dini olarak benimsenmesi 

ne de tanınması (Fransa örneği) şeklinde sonuçlanmıştır 

Görülüyor ki “laiklik, bir yasa maddesi ve siyasi kararla bir 

defada bütün çağlar için çözülmüş olan bir konu olmayıp gündelik 

hayatın karmaşıklığı ve çeşitliliği içinde ortaya çıkan küçük küçük, 

fakat önemli oranda sınırları belirlenmeye ve çizilmeye çalışılan 

14 Bülent Daver, Türkiye Cumhuriyetinde Laiklik, Ankara 1955, 5. 

15 Toktamış Ateş, Laiklik-Dünyada ve Türkiye’de, Ankara 1994, 33. 

16 Zeki Hafizoğulları, “Lâiklik”, Erdem, VII/ 20 (Ocak 1991), 364, 354. 

17 Z. Hafızoğulları, a.g.m., Erdem, 363-364.


sosyo- kültürel bir olay olarak ele alınmaktadır.” 18 

Netice itibariyle laiklik, ortak bir tanımla ve egemenliğin kaynağının 

beşerî irade oluşundan hareketle, dini ve dünyevî otoritelerin 

birbirinden tamamen ayrılmasını; devletin ülkede mevcut maruf ve 

müesses dinleri tanımasını ; bunlara ve mensuplarına karşı tamamen 

tarafsız olmasını ; kamu düzenine, genel âdâb ve erkânâ aykırı olmamak 

kaydıyla her dine mensup kişilerin kendi dinlerini serbestçe 

öğrenmelerini, yaymalarını, ibadet ve ahkâmını yerine getirmelerini, 

böylece din ve vicdan hürriyetinin sağlanmasını, buna karşılık ülkedeki 

maruf ve müesses dinlerin, bu dinlerin teşkilâtlarının, inanış 

ve yaşayış biçimlerinin de hiçbir şekilde devlet ve dünya işlerine, 

siyasete karışmamalarını ve karıştırılmamalarını; teokratik devlet 

eğilimlerine yer verilmemesini gerektiren bir kuraldır. 

İslamiyette Laik Uygulamalar 

Türk milletinin mensup olduğu İslam’da ise, teşkilâtlanmış ve 

egemenlik iddiasında olan bir kilise ve dolayısıyla ruhban, bir din 

adamları sınıfı mevcut değildir. Bunun anlamı şudur: İslam’da Hıristiyanlıktaki 

gibi “ruhânî–dünyevî” şeklinde paylaşılacak bir otorite, 

bir egemenlik kavgasına yer yoktur. Başka bir deyişle İslam, bir 

“ruhban”, yani Allah adına O’nun gücünü ve iktidarını paylaşacak 

bir sınıfı kabul etmediği için, iktidarın yani siyasi egemenliğin “din” 

adına paylaşılması da söz konusu değildir. Bir kere yine dilimize 

ödünç aldığımız bir kelime olan “teokrasi”, bir hukuk, ilâhiyat ve 

siyaset terimi olarak, devlet iktidarının ruhbanın yetkisinde olduğu, 

yani Devlet’in karar ve yönetim birimlerinde Tanrı adına iş gören 

ruhban sınıfının egemen olduğu ve Devlet kurumlarının kilise dogmalarına, 

din kurallarına göre düzenlendiği bir siyasi rejimdir. 

Bu arada şu hususu da açıkça belirtmek gerekir ki, hangi din 

olursa olsun içinde bütünüyle laiklik ilkesini bulmak pek mümkün 

değildir. Başka bir ifadeyle laikliğin özünü ve kaynağını bir dinin 

içinde aramak ve bulmak oldukça güçtür. Galiba bir dinin, özellikle 

İslam gibi doğrudan insan hayatıyla diğer dinlere göre çok fazla 

18 Ahmet Arslan, “ İslam, Laiklik ve Çağdaşlaşma” Türkiye Günlüğü, 29 

(Temmuz-Ağustos 1994), 130.

390 


ilgili olan 19 ve bünyesinde evrensel ilkelere çok fazla yer veren bir 

dinin, başkalarına ve diğer dinlere ve mensuplarına karşı son derece 

hoşgörülü olması veya insanları inanıp-inanmama, yapıp-yapmama 

vb. konularda zorlamaması, inanma ve amel etme hususlarını onların 

hür iradelerine bırakmış olması, laiklik ilkesiyle karıştırılmaktadır. 20 

Maamafih şu hususu da kuvvetle vurgulamak gerekir ki, eğer laiklik 

teokrasiye yani Tanrıyı iktidarın ve egemenliğin meşru kaynağı 

olarak gören ve Tanrı adına iş gördüğü inancıyla bunu paylaşmaya 

yanaşmayan bir ruhban sınıfına karşı millî iradenin mümessilliğini 

üstleniyorsa, ki öyledir ve öyle olmalıdır, o halde İslam, dünya dinleri 

arasında laik zihniyete en yakın olan bir dindir. 

Çünkü laikliğin temel unsurlarından biri olan din ve vicdan özgürlüğü, 

Kur’ân-ı Kerîm’in ısrarla üzerinde durduğu bir olgudur. Bir 

kere dîne inanmak doğrudan kişisel bir seçim meselesidir : “Dileyen 

inansın, dileyen inkâr etsin’’ (18. Kehf, 29) ; “Dinde zorlama yoktur...” 

(2. Bakara, 256) ; “Rabbin dileseydi, yeryüzünde bulunanların 

hepsi inanırdı. Öyle iken insanları inanmaya sen mi zorlayacaksın?” 

(10. Yûnus, 99); “Sizin dîniniz size, benim dînim banadır.” 

(109. Kâfirûn, 6). Örnek olarak verilen bu birkaç âyet bile, Kur’ân-ı 

Kerîm’in inanmayı bir vicdan konusu kılmak suretiyle laikliğe giden 

yolda önemli bir ilke belirlemiş olduğunu gösterir. 

Laikliğin bir diğer unsuru da, toplumun ve kişilerin yönetiminde, 

değişmezliğine inanılan katı kurallara ve dogmalara göre değil, 

zamanın ihtiyaçlarına, hayatın gerçeklerine cevap bulacak akıl ve 

bilim yolunun kullanılmasıdır. 

Bu noktada İslam, denebilir ki, evrensel dinler arasında en köklü 

ve en güçlü olanıdır. Çünkü Kur’ân-ı Kerîm, insanı ısrarla her hususta 

aklını kullanmaya, evrenin sırlarını çözmeye, olayları ve olguları 

sormaya, sorgulamaya ve düşünmeye çağırır. 

Bilgisizlik, kör bir gelenekçilik, ataları körü körüne taklîd, aklı 

ve mantığı kullanmamak, sorup- soruşturmamak, sebep-sonuç ilişkisi 

kurmaksızın hemen kabul etmek ve en önemlisi araştırmamak, 

düşünmemek ve ibret almamak Kur’ân’ın şiddetle reddettiği, kar- 

19 Krş.: Fazlur Rahman, İslam, İst, 1981, 206. 

20 Krş.: Yümmi Sezen, Türk Toplumunda Laiklik Anlayışı, İst, 1993, 15.


şı çıktığı ve mutlaka mücadele edilmesi gereken kötü davranış ve 

alışkanlıklar olarak gösterilir. Kur’ân’da bu hususların her biri hakkında 

yüzlerce âyet bulunmaktadır. Esasen Kur’ân’ın yorumlanması 

ve yaşanılan dönemin ihtiyaçlarına cevap bulunması demek olan 

“içtihad”ın kaynağı akıldır, bilimdir. 

Nitekim İslam’a tarihî gerçekliği içinde yaklaşacak olursak, 

onun insan hayatını, dünyayı ve toplumun işleyişini düzenlemek 

için bir takım hukuk ilkeleri getirmiş olmasına rağmen, bu ilkelerin 

kamu yararı (maslahat) doğrultusunda daima yorumlanabilir ve değişebilir 

oldukları açıkça görülecektir. 21 

Kesin olan husus şudur ki, Kur’ân’da siyasi egemenlik bütünüyle 

insana verilmiş ve bu egemenlik hakkını nasıl kullanacağı 

açıkça bildirilmiştir. Buna rağmen Emevîler ve sonraki idareciler, 

Haricîlerin dördüncü halîfe Ali b. Ebî Tâlib’e karşı isyanlarında sloganlaştırdıkları 

“el–hukmu illâ-lillah” (Hüküm ancak Allah’ındır) 

iddiasıyla yola çıkarak kendi anlayış ve yorumlarını Allah’ın iradesi 

saymaya başladılar. Böylece Kur’ân’da 610–632 yılları arasındaki 

Mekke ve Medine toplumunun ihtiyaçlarına ve o günün âdetlerine 

göre belirlenmiş birtakım muâmelat, yani dünya işlerine ait düzenlemeler 

ile Hz. Peygamber’in Sünneti, yani o günün şartları içindeki 

uygulamaları ve hattâ sahâbe tarafından yapılmış yorumlardan oluşan 

bir tarihî kültür malzemesi, kutsallaştırılarak dokunulmazlık 

zırhına büründürüldü ve inanç alanına sokuldu. Bu ise, o dönemlerin 

yöneticilerinin dîni kullanarak kendi saltanatlarını sağlama almalarının 

yolunu açtı. Çünkü “Hâkimiyet Allah’ındır” iddiası ile insanları 

yönetmeye kalkmak, o yöneticiyi sorgulama dışında bırakmak 

ve gerektiğinde değiştirilmek endişesinden kurtarmak demekti. Bu 

tamamen Kur’ân’ın mesajına zıt bir anlayıştır. Çünkü Allah, egemenlik 

yetkisini tek tek insana vermiş ve ondan bu yetkisini adâlet 

ve hakkaniyet ilkeleri çerçevesinde kullanmasını istemiştir. Ayrıca 

değişmezlik ve dokunulmazlık vasfı kazandırılan muâmelat, hakkında 

nass, yani âyet ve hadîs bulunanlar da dahil tamamı ictihâdî’dir, 

21 Bu hususlardaki muhtelif örnekler için bk. Ethem Ruhi Fığlalı, Din ve Lâiklik 

Üstüne Düşünceler, Muğla: Muğla Ü. Yay., 2001; aynı yazar, “Din ve Devlet 

İlişkileri”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, XIII/ 38 (Temmuz 1997), 

590-602.

392 


yani yoruma bağlıdır. Bu konuda yapılacak yorumlarda, o hükmün 

anlamı ve maslahat (kamu yararı)’ına göre hareket edilmesi temel 

amaçtır. Çünkü Kuran’da muâmelâtla ilgili düzenlemelerde, hükmün 

illet (cause) ve hikmet (wisdom)’leri üzerinde geniş bir şekilde 

durulmuştur. Onun için bunlarla ilgili hususlarda, içinde bulunulan 

şartlara, ihtiyaçlara ve kamu yararına göre gerekli düzenleme ve 

uygulamalarda bulunma yetki ve sorumluluğu devlete aittir. Kısaca 

egemenlik, devlete vücud veren insana, millete aittir. Esasen Hz. 

Peygamber dahil hiç bir peygamberin Allah’ın yerine iş yapma ve 

vekili olma yetkisinin bulunmadığı açıkça bildirilmiş ve insanlara 

da, Peygamberlere de hükmettikleri zaman adâletle hükmetmelerini 

istemiş olan (4. Nisâ, 58; 38. Sâd, 26) bir dinde, elbette bu yetki 

ve sorumluluklarını, yani egemenliği nasıl kullanmaları gerektiğinin 

yolları da apaçık gösterilmiştir. 

Öte yandan egemenliği metafizik hâkimiyete dönüştürmek, onu 

kullananları sorgulama dışında bırakmak ve böylece topluma hesap 

vermek ve halk tarafından gerektiğinde değiştirilmek endişesinden 

kurtarmak demektir. Yöneticilerin ve din simsarlarının işine gelen 

bu anlayış, Kur’ân-ı Kerîm’in mesajına zıt bir anlayıştır. 22 

Görüldüğü gibi, Kur’ân-ı Kerîm, insanların karşılaştıkları sorunlarını, 

akıllarını ve hür iradelerini kullanarak içinde bulundukları 

şartlara göre kendi tercihleri yönünde, ama kesinlikle adâlet, ferdî ve 

ictimâî sorumluluk (takvâ) ile hikmet (wisdom) çerçevesinde çözmelerini 

istemiştir. 

Böyle olduğu içindir ki, müslüman toplumlar, baştan itibaren 

din ve devlet işlerini düzenleme yolunda hilâfetten saltanata meşrutiyetten 

cumhuriyete kadar birçok hukukî ve siyasi sistem şeklini 

uygulamıştır. 

Osmanlı Döneminde Laik Uygulamalar 

Osmanlı Devleti daha kuruluşundan itibaren İslam’ın temel ilkesi 

olan “adâlet” fikrini esas alarak kamu yararını (maslahat) dinin 

22 Krş. Ahmet Akbulut, “İslamî Bilginin Dünü, Bugünü ve Yarını” (Panel), 

BAG, Ocak 1996, 2; İlhami Güler, Allah’ın Ahlâkîliği Sorunu, Ankara 2002 

(3.Bs.).


önünde tutmuş ve din-devlet ilişkisini “adâlet” fikri üzerine kurmuş 

ve bunu “kanun” yoluyla gerçekleştirmiştir. 

Daha Osman Gazi’den itibaren başlayan “örf” ile hükmetme 

yaklaşımı, 23 Fâtih Sultan Mehmet ve Kanunî Sultan Süleyman’ın ve 

diğerlerinin kanunnâmeleri, Kur’ân-ı Kerîm’in zaten çok az düzenlediği 

siyasal-toplumsal hayatın boşluklarını ya da ortaya çıkan ihtiyaçları 

karşılayan beşerî düzenlemelerdir. Aslında Emevîler zamanında 

başlayan ve Osmanlıda zenginleşen “kanun” ve “kanunnâme” 

adlı düzenlemeler, devletin kanun koyma yetkisinden kaynaklanan 

“dünyevî” bir yasama faaliyeti idi. 24 Elbette bunlar şerîat değildir; 

“maslahat” ve “örf’ gibi ilkelerden hareketle, devleti temsil edenler 

tarafından devrin şartlarına cevap veren insan iradesinin eseri 

kanun hukukudur. Elbette bu hukukun, teorik olarak şerîata aykırı 

düşmemesi beklenir. Ancak pratik olarak zaman zaman nass’ın önüne 

geçtiği de bilinmektedir. Bu durumda bile yapılan nass’ın reddi 

ve inkârı değil, İslam’ın temel ilkeleri çerçevesinde değişen şartlara 

uygun kural ihdasıdır, norm geliştirmedir. Esasen Halife Ebû Bekir 

ve Ömer’in uygulamaları hatırlanacak olursa, bu uygulamanın ne 

denli doğal ve Kur’ân’ın mesajına uygun olduğu görülür. Kaldı ki, 

İslam hukukçuları, yöneticiye, “örf ve âdetlerde mevcut bulunduğu 

ve amme menfaat ve maslahatının gerektirdiği hallerde kanun ve nizam 

koyma” yetkisini tanımışlardır. 

Öte yandan Osmanlıda adliye hizmetleri şer’î ve örfî olarak ikiye 

ayrılmış ve her iki grup dâvâya bakan kadıların atanmaları da 

Sultan tarafından yapılmıştır. Aslında daha Selçuklularda başlayan 

bu kurumlaşma, Osmanlıda din hizmetlerini yürüten “ulemâ” veya 

“ilmiye” denen bir sınıfın doğmasına sebep oldu. Bu sınıf, adâlet, 

eğitim, dini ibâdet ve dînî hizmetler alanında görevli ve yetkili idi. 

En üst noktada ise Şeyhülİslam bulunuyordu. Ancak Şeyhülİslam 

da dâhil bu sınıfı oluşturan kadılar, müderrisler, müftüler, imamlar 

ve müezzinler ve diğer ilgililerin tamamı, Hıristiyan Batı’daki Kilise 

gibi özerk değil, tamamen sîyâsî iktidarın kontrolünde bir kamu 

görevlisidirler. 25 

23 7. A’râf 199. 

24 Tâhâ Akyol, Medîne’den Lozan’a, İst 1996, 39-40. 

25 Osmanlıdaki dini-siyasi yapılanma hk. bk. Davut Dursun, Yönetim-Din İlişkileri 

Açısından Osmanlı Devletinde Siyaset ve Din, İstanbul 1992.

394 


Bu yapısı ve bu kurumlarıyla Osmanlı Devleti, kesinlikle 

“teokratîk” bir devlet değildir. Eğer teokrasiden, başında Tanrı veya 

yarı-Tanrı olduğuna inanılan bir insanın bulunduğu bir din adamları 

veya rahipler teşkilâtı tarafından yönetilen ve devletin temel siyasi, 

idarî, hukukî yasalar veya düzenlemelerinin din kaynaklı olduğuna 

inanılan bir yönetim biçimi anlaşılıyorsa, Osmanlı Devleti’nin bir 

teokrasi olmadığı açıktır. Çünkü Osmanlı yönetim sınıfının böyle 

bir niteliği bulunmadığı gibi, Osmanlı’nın siyasi, idarî ve hukukî 

yasa ve düzenlemeleri de, özü itibariyle dinden kaynaklandığı kabul 

edilen yasa ve düzenlemeler değildir. Eğer yarı-teokrasiden din 

adamlarının yönetimde görev aldıkları, yasaların ve düzenlemelerin 

dine uygun olduğu, dinin siyasal yönetime belli bir meşruiyet 

sağladığı bir yönetim şekli kastediliyorsa, bu anlamda da onun bir 

yarı-teokrasi olduğu bile söylenemez. Ancak onun din ile devlet ve 

siyaset işlerinin kesin hatlarla bir birinden ayrılmış oldukları “laik” 

devlet türünde bir devlet olmadığı da açıktır. Bu durumda Osmanlı 

Devleti’nin, özellikle On dokuzuncu yüzyıldaki gelişmelerden sonraki 

sistemine, “dindar bir meşrutî rejim” denebilir. 26 

Gerçi Yavuz Sultan Selim’in 1517’de halifelik unvan ve kurumunu 

İstanbul’a taşımış olması, devletin daha dini bir vasıf kazandığı 

şeklinde bir kanaat uyandırıyorsa da o dönemlerde Osmanlı için 

ne halifelik ne de hilâfet kurumu önemli idi. Ne zaman ki Devlet, 

askerî, ekonomik ve fikrî yönden zayıflamaya yüz tuttu, o zaman bu 

kurumlardan, boş yere medet umulmaya başlandı. 

Esasen daha Kanunî zamanında Kadızâdeliler hareketi ile hangi 

boyutlarda olduğu açıkça görülen taassup, dinin yüzünü karartmış ve 

dinamizmini yok etmişti. Evrenin sırlarını çözmeyi, her türlü olumlu 

yeniliğe kapı açmayı, araştırma, öğrenme ve bilmeyi her müslüman 

üzerine “farz” derecesinde zorunlu kılan bir din, hak etmediği halde, 

yobazlığa ve geriliğe âlet ediliyor; kurulan rasathanelerin bile şerîata 

aykırılığı ileri sürülebiliyordu. “Gavûr icadı” yaftası yapıştırılan her 

yenilik, kâfirlikle eşdeğer kılınıyordu. 

Ama bu din istismarcılığına göz yumulamazdı. Aksi halde Osmanlı 

Devleti kendi çöküşünü hızlandırmış olurdu. Onun için askerî, 

26 Halil Cin-Ahmet Akgündüz, Türk-İslam Hukuk Tarihi I, İstanbul 1990, 

184.


siyasi, idarî ve hukukî alanda birtakım yenilik teşebbüslerinde bulunmalı 

idi. İşte Tanzimat döneminde, dini kurumların yanında eğitim 

ve hukuk alanlarında şerîat dışı yabancı kaynaklardan gelen laik kurumlar 

ve uygulamalar da ortaya çıkmıştır. Böylece özellikle kamu 

hukuku alanında, “şer’î maslahatı ilgilendirmediği ve mü’minlerin 

emîri nasıl irade ederse öyle hareket etmek gerektiği” şeklinde, 

şerîat esaslarına dayanmayan, bugünkü deyimiyle laik nitelikte 

olan kurallar yürürlüğe konabilmiştir. 27 Nitekim Osmanlı tarihinin 

dâhi hukukçusu Cevdet Paşa, “hukukun şahsîliği’‘ esasının çok dinli, 

çok ırklı ve çok kültürlü Osmanlı Devletine yetmediğini görür 

ve İslam hukukunda “şerîat”ın ilgi alanı dışında kalan ve Devlete 

yasa ve yargı yetkisi veren geniş bir alanın bulunduğu gerçeğinden 

hareketle Osmanlı’da yargının laikleşmesi anlamına gelen Nizamiye 

Mahkemelerini kurar. 28 Aslında Celâleddin Devvânî’nin meşhur 

“Divân-ı Def’i Mezâlim” adlı risâlesine dayanan bu faaliyetin temelinde, 

gelişen ve değişen toplum olayları ve ihtiyaçları karşısında 

“hukuk istiklali ve ülke bütünlüğü ve bağımsızlığı” düşüncesi yatar. 

Esasen İslam hukukundaki meşhur “câizde devletin tasarruf yetkisi” 

ilkesi ve “ictihad” kolaylığı, dinde “diyânî” (dini) ve “kazâî” 

(hukukî) ayrımına yol açmış ve böylece İslam tarihinde ve Osmanlıda 

gördüğümüz zengin bir birikim oluşmuştur. Şimdi önemli olan 

bu zengin birikimi kutsallaştırmadan değerlendirmek ve o tecrübeyi 

üretime dönüştürmekti. İşte Osmanlı’da Mecelle de, Hukuk-u Aile 

Kararnâmesi de yaşanan dönemin toplumsal ve ekonomik gereklerini 

karşılamak üzere atılmış ileri adımlardır. 

Ancak hemen belirtmek gerekir ki, bütün bu olumlu faaliyetler, 

tam anlamıyla bir laikleşmenin varlığını göstermez; çünkü devlet yapısında 

iki ayrı kaynağa dayalı kurumlar mevcuttu ve bunlar da za- 

27 Osmanlı’da siyaset, idare, hukuk alanında girişilmiş ictihâdî faaliyetler hakkında 

pek çok ciddî çalışma vardır. Önemlilerden birkaçı şunlardır: Halil Cin, 

İslam ve Osmanlı Hukukunda Evlenme, Konya 1988 ; Halil Cin-A. Akgündüz, 

Türk-İslam Hukuk Tarihi; Mehmet Erdoğan, İslam Hukukunda 

Ahkâmın Değişmesi, İst. 1994 ; Halil İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu, 

Toplum ve Ekonomi, İst. 1993; Hayreddin Karaman, Mukayeseli İslam 

Hukuku, 3 Cilt, İst. 1996; aynı yazar, İslam Hukukunda İctihad. Ank., trz.; 

Fuat Köprülü, İslam ve Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları ve Vakıf Müessesesi, 

İst 1983. 

28 Tâhâ Akyol, aynı eser, 37 vd.

396 


man zaman aralarında çekişiyorlardı. Bir yanda yeni açılan okullar, 

öte yanda medreseler varlıklarını koruyor; Nizamiye Mahkemeleri 

yanında Şer’îye Mahkemeleri de adâlet dağıtıyordu. Bu ise ikilikti. 

Tanzimat düşünürleri, “Batı ve Doğu, doğal haklar doktrini ile şerîat, 

halk ile sultan, modern devlet ile teokrasi ve otokrasi arasında kesin 

bir tercih yapmaktansa bir telif yapmayı düşünmüşler; bu tercihte 

ölçü olarak da dinsel an’anelerin etkisi altında sübjektif görüşler ileri 

sürmüşlerdir”. 29 

Nitekim ne 1876 ne de 1908 Anayasaları, laik devlet fikrine 

açıktır. Her ikisinde de sultanda halifelik vasfı toplanıyor ve İslam 

dininin devlet dini olduğu kabul ediliyordu. 

Maamafih Tanzimat’tan itibaren Osmanlı’da yargı, eğitim ve 

idare alanında girişilmiş olan bu faaliyetler, Cumhuriyet Türkiye’sinde 

atılacak adımları da ciddî anlamda kolaylaştırmış, hattâ hazır hâle 

sokmuştur. 

Cumhuriyet Döneminde Laiklik 

Cumhuriyet Türkiyesi’nde, özellikle Atatürk sonrası dönemlerde 

laiklikle ilgili atılan adımların, On dokuzuncu yüzyıl Osmanlı 

tarihinde girişilmiş bulunan Batılılaşma faaliyetlerine hâkim olan 

zihniyetin mümessillerden bir kısmının tartışmalı bir tabir olmasına 

rağmen “Fransız Aydınlanması” şeklinde şöhret bulmuş “pozitivist” 

bir anlayıştan etkilendiğinde tereddüt bulunmamaktadır. O kadar 

ki, Avrupalı pozitivist aydının savunduğu dinin modası geçmiş bir 

kurum olduğu ve bilimin gelişmesi ile birlikte insanın ve toplumun 

hayatından çekileceği veya en azından zayıflayacağı şeklindeki görüşlerden 

etkilenmiş olduklarını söylemek makuldür. Maamafih bu 

hususlarda hazır bir reçetenin varlığından ve onun aynen uygulamaya 

sokulduğundan söz edebilmek de o kadar kolay değildir. Daha 

İstiklâl Savaşı’ndan itibaren ortaya konan icraat, yeni Türk Devletinde 

din-devlet ilişkisinin seyri ve laikliğin gelişimi hakkında farklı 

bir tablo ile karşılaşmamıza sebep olur. 

23 Nisan 1920’de kurulan Büyük Millet Meclisi’nin 1921’de 

yaptığı ilk “Teşkilât-ı Esasiye Kanunu”nun 20. Maddesinde din ve 

şerîata özel bir yer verilmiş ve Büyük Millet Meclisi’nin görevleri 

29 Niyazi Berkes, Teokrasi ve Laiklik, İst, 1984, 96.


arasında “ahkâm-ı şer‘iyyenin tenfîzi” (şerîat hükümlerinin uygulanması) 

yer almış ve Meclis’in yapacağı kanun, tüzük ve yönetmeliklerde 

zamanın ihtiyaçlarına en uygun “ahkâm-ı fıkhıyye”nin esas 

tutulması gerektiği açıklanmıştır. 

Yine Büyük Millet Meclisi Hükûmeti zamanında 29 Ekim 1923’te 

yapılan ve Cumhuriyeti resmîleştiren 364 numaralı Anayasa’da da 

resmen bir devlet dini kabul edilmiş ve ikinci maddesinde Osmanlının 

1876 ve 1908 Anayasa’larındaki gibi “Türkiye Devleti’nin dini, 

Dîn-i İslam’dır” denmiştir. 

Nihayet tam anlamıyla Cumhuriyet döneminin ilk Anayasa’sı 

olarak kabul edilen 20 Nisan 1924 tarihli Anayasa’mızda dindevlet 

ilişkisi ve laiklik ile ilgili olarak sadece dört madde vardı. Bu 

Anayasa’nın 2. Maddesinde yine “Türkiye Devleti’nin dini, Dîn-i 

İslamdır” hükmü tekrar ediliyor; 26. Maddesinde yine “ahkâm-ı 

şer‘iyye’nin tenfîzi” görevi Büyük Millet Meclisi’nin vazifeleri arasında 

sayılıyor; 70. Maddesinde fikir ve vicdan hürriyeti getiriliyor 

ve 75. Maddesinde ise, “Hiçbir kimse mensub olduğu din, mezheb, 

tarikat ve felsefî ictihattan dolayı muaheze edilemez. Asâyiş, adâb-ı 

muaşeret-i umumiyye ve kavanine mugayir olmamak üzere her türlü 

âyinler serbesttir” hükmüne yer veriliyordu. 

İşin ilgi çekici yanı, bu Anayasa’nın kabulünden önce Atatürk, 1 

Mart 1924 tarihinde Büyük Millet Meclisi’nin 2. Dönem ilk toplantısını 

açarken şunları söylüyordu: 

“İntisâb ile mutmain ve mes’ud bulunduğumuz Diyânet-i İslamiyeyi, 

asırlardan beri müteâmil olduğu gibi bir siyaset vasıtası 

mevkiinden tenzîh ve ilâ etmek elzem olduğu hakikatını 

müşahede ediyoruz. Mukaddes ve lâhutî olan vicdaniyatımızı, 

muğlak ve mütelevvin olan ve her türlü menfaat ve ihtiraslara 

tecellî sahnesi olan siyasetten ve siyasetin bütün uzviyâtından 

bir an evvel ve kat’iyyen kurtarmak, milletin dünyevî ve uhrevî 

saadetin emrettiğî bir zarurettir. Ancak bu suretle, Diyânet-i İslamiyenin 

yüksekliği tecellî eder.” 

Bu maksadın tahakkuku için bazı adımlar atılmalı idi. Nitekim 3 

Mart 1924 tarihinde arka arkaya teklîf olunan üç kanunla, “Şer’iye 

ve Evkaf ve Erkân-ı Harbiye-i Umumiye Vekâletleri” ilga edilerek 

“...cumhuriyetin makarrında bir Diyanet İşleri Reisliği makamı tesis

398 


edilmiş” (Kanun No:429)\ öğretim birliği için “Tevhîd-i Tedrisât Kanunu” 

(Kanun No:430) ve nihayet “Hilâfetin İlgasına ve Hanedân-ı 

Osmânînin Türkiye Cumhuriyeti Memâliki Haricine Çıkarılmasına 

Dair Kanun (Kanun No: 431) kabul edilmişti. 

Bu kanunlar yan yana getirildiğinde, dinin siyasete âlet edilmemesini 

ve onun lâyık olduğu önemle ele alınarak müspet bir anlayışla 

okunmasını amaçladığı söylenebilir. Esasen yukarıda ifade edilen 

1924 Anayasasında gündeme getirilen din, ibâdet, fikir ve vicdan 

hürriyeti kavramları, inkılâbın titizlikle üzerinde durduğunu söylediği 

“efkâr ve îtikad-ı dîniyeye hürmetkâr” olmanın30 sınırlarını 

çizmemize de bir işarettir. Nitekim Atatürk bu hususları, kendi ifadeleriyle 

şöyle belirler: 

“Dîn, bir vicdan meselesidir. Herkes vicdanının emrine uymakta 

serbesttir. Biz, dine saygı gösteririz. Düşünce ve tefekküre muhalif 

değiliz...” 31 

“Din ve mezhep, herkesin vicdanına kalmış bir iştir. Hiç bir 

kimse, hiç bir kimseyi, ne bir din ne de bir mezhep kabulüne 

icbâr edebilir. Din ve mezhep, hiç bir zaman politika âleti olarak 

kullanılamaz” 32 

“Her fert istediğini düşünmek, istediğine inanmak, kendine mahsus 

siyasi bir fikre mâlik olmak, intihap ettiği bir dînin icaplarını 

yapmak veya yapmamak hak ve hürriyetine mâliktir. Kimsenin 

fikrine ve vicdanına hâkim olunamaz. Vicdan hürriyeti, mutlak 

ve taarruz edilmez. Ferdin tabii haklarının en mühimlerinden 

tanınmalıdır... Türkiye Cumhuriyetinde her reşid dinini intihabda 

hür olduğu gibi, bu dinin merasimi de serbesttir, yani âyin 

hürriyeti masundur. Tabiatiyle âyinler, asayiş ve umumî adaba 

mugayir olamaz; siyasi nümayiş şeklinde de yapılamaz. Mâzide 

çok görülmüş olan bu gibi hallere, artık Türkiye Cumhuriyeti 

asla tahammül edemez.” 33 

30 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri. III, (2. Baskı), 78. 

31 Sadi Borak, Atatürk ve Din, İst 1962, 82. Bu hususlarda ayrıca bk. : Ahmet 

Gürtaş, Atatürk ve Din Eğitimi, Ankara 1982 ; E.Ruhi Fığlalı, Atatürk ve 

Din, Ankara 1981, 1988. 

32 Kılıç Ali, Atatürk’ün Hususiyetleri, Ankara 1930, 57. 

33 M. Afet İnan, M. Kemal Atatürk’ten Yazdıklarım, İst 1971, 85-86.


“Türkiye Cumhuriyeti’nde, herkes Allah’a, istediği gibi ibadet 

eder. Hiç kimseye dini fîkirlerinden dolayı bir şey yapılamaz...” 34 

“Herşeyden evvel şunu en basit bir dini hakikat olarak bilelim 

ki, bizim dinimizde özel bir sınıf yoktur. Ruhbâniyeti reddeden 

bu din, inhisarı kabul etmez...” 35 

9 Nisan 1928’de kabul edilen ve Anayasa’nın 2. maddesindeki 

“Türkiye Devleti’nin dini, Din-î İslamdır” hükmünün kaldırılmasından 

sonraki durumda, değişiklik teklifinde “din ile devletin ayrılma 

prensibi, devlet ve hükûmetin dinsizliği tervici manasını tazammun 

etmemelidir. Din ve devlet işlerinin birbirinden ayrılması, dinlerin, 

devleti idare edenlerle edecekler elinde bir âlet olmaktan kurtuluş 

teminatıdır. (...) Bu sebepledir ki, beşeriyetin manevî saadetlerini 

deruhde eden din, ağyâr eli değmeyen vicdanlarda bülend mevkiini 

ihraz ederek Allah ile ferd arasında mukaddes bir temas vasıtası 

haline girmiş bulunacaktır...” 36 şeklinde ifade edilen anlayışa göre 

hareket edilmiştir. 

Nitekim Türkiye’de devlet, ülkede bilinen yaygın dinleri tanımaktadır. 

Ancak bunların, antlaşmalardan doğan yükümlülükler 

hariç, müesseseleşmesine, yani cemaatlara bırakılarak kamusallık 

kazanmalarına izin vermemektedir. Fertler, kamu düzenine aykırı 

olmadığı sürece “ferdî-toplumsal bir kurum” olarak dinlerinin emirlerini 

serbestçe icrâ edebilmektedirler. Din hizmetleri, dinin eğitim, 

öğretim ve benzeri işleri, bir kamu hizmeti olarak devlet eliyle yürütülmektedir. 

Din ve vicdan hürriyeti, Anayasa’ya göre, temel hak ve 

hürriyetler arasında sayılmıştır. 

Esasen kamu düzenine ve kanunlara uygun biçimde bir dine 

inanma veya inanmama ve onun gereklerini yerine getirme hakkı, 

din hürriyetinin en temel şartıdır. Laik devletin temel haklar kataloğunda 

yer verdiği din hürriyeti ise iki unsurdan ibarettir. Vicdan 

hürriyeti ve bunu tamamlayan ibâdet (âyin) hürriyeti. 

1. Vicdan Hürriyeti: Her ferdin bir dine inanmak veya inanmamak 

hususunda sahip olduğu hürriyettir. 

2. İbâdet Hürriyeti: Bu hürriyet vicdan hürriyetinin tabiî bir 

34 Aynı eser, 98. 

35 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri. II, 144. 

36 Zabıt Cerîdesi, Devre : III. s. 3’den Çetin Özek, Türkiye’de Lâiklik, İst 

1962, 40.

400 


neticesi olup, dinini ve kanaatini bir takım merasimlerle açıklamak 

veya açıklamamak hususunda ferdin sahip bulunduğu hakkı gösterir. 

Din hürriyeti, insanlığın uğrunda asırlar boyunca mücadele ettiği 

ve tarifsiz zulüm ve kıyımlardan sonra nihayet laik devletle birlikte 

gerçekleştirdiği temel bir hak olmuştur. 

Din hürriyeti, insanlık için vazgeçilemeyecek tabiî hakların başında 

gelir. Bununla beraber, Türk İnkılâbı, hurafelere ve bâtıl itikatlara 

dayanan, asırlarca dar kalıplar içinde bunalmış bir ortaçağ 

toplumundan, hayata bakan, hakikati arayan, ışığa koşan modern 

bir Türk toplumu yaratabilmek için, din hürriyetine bazı noktalarda 

sınırlamalar getirmek zorunda kalmıştır. Bu mecburiyeti derinden 

hissetmiştir. Bunu inkâr edemeyiz, etmemeliyiz. Fakat şurası 

da ayrıca muhakkaktır ki, eğer bu sınırlamalar getirilmemiş olsaydı 

Atatürk’ün deyişiyle, “eğer bir takım zararlı, köhnemiş telakkîlerin, 

çağdaş devlet içerisinde yaşamasına imkân verilmiş olsaydı, akla, 

hakikata, ilme, tecrübeye, hürriyete dayanan yeni bir Türk devlet ve 

toplum sistemi” kurmak ve yaşatmak imkânsız olurdu. Türkiye’de 

din hürriyetinin sınırlarını çizen inkılap kanunları, her şeyden evvel 

bu hayatî zarurete dayanır. 

İşaret edilmesi lazım gelen diğer bir önemli husus da şudur. Inkılap 

kanunlarımızın hemen hiç birisi inanmaya ve inanmamaya, 

ibadet etmeye veya etmemeye, kısacası din hürriyetinin aslına, cevherine, 

özüne dokunan yasaklar getirmemiştir. Bu itibarla bazı din 

düşmanı memleketlerde takip olunan din aleyhdarı, din düşmanı bir 

politikaya ve dini kökünden kazımak isteyen kaba, materyalist bir 

akıma Atatürk İnkılâbı asla yer vermemiştir. Atatürk’e göre laiklik, 

ilmî olmaktır. Dini, devlet işlerine, siyasete karıştırmamaktır. Dinin 

birtakım siyasetçiler veya softalar ve din simsarları elinde bir çıkar 

aracı olmasına kesinlikle engel olmaktır. Kimseyi inançlarından 

dolayı kınamamaktır. Kimseyi inanmaya ve ibadete zorlamamaktır. 

“Umumî âdâb ve ahlâka mugâyir” olmamak şartıyla, kimsenin 

ibâdetini engellememek ve yasaklamamaktır. Nitekim Atatürk der 

ki: 

“Laiklik asla dinsizlik olmadığı gibi, sahte dindarlık ve büyücülükle 

mücadele kapısını açtığı için hakikî dindarlığın gelişmesi 

imkânını temin etmiştir. Laikliği dinsizlikle karıştırmak


isteyenler, terakkinin ve canlılığın düşmanları ile gözlerinden 

perde kalkmamış şark kavimlerinin fanatiklerinden başka kimse 

olamaz”. 37 

Cumhuriyet döneminde laiklik adına en önemli adım 1937’de 

atıldı. Bu yılda yapılan bir değişiklik ile Anayasa’ya “laiklik” bir 

ilke olarak yerleştirildi. Böylece daha On dokuzuncu yüzyılda 

Osmanlı’da başlayan din işlerinin sadece ibâdetler ve din hizmetlerinin 

yerine getirilmesi için bürokratik bir kuruma dönüştürülmesi faaliyeti, 

bu defa din ile devleti birbirinden ayırmak, ama devletin vesayet 

ve kontrolunda tutmak, siyasetten kesin uzaklaştırmak amacı 

gerçekleştirilmiş oluyordu. Bir anlamda bu Batı siyaset felsefesînde 

gördüğümüz Machiavelli, Hobbes ve J.J. Rousseau tarafından ortaya 

atılan dinden amacına ve hedefine uygun olarak istifadeyi son tahlilde 

halk iradesine veya bu iradenin ifadesi olan devlete sağlamlık 

ve istikrar kazandırmak olan bir “halk dîni” modeli idi. 38 Bu yolda 

atılan adımlar, gerçekten devletin din ile ilgili tasarruflarının hangi 

boyutlarda ele alınmakta olduğunu gösterir. 1928 yılı Haziran’ında 

Fuad Köprülü başkanlığında kurulan bir komisyon amacını, “dinin 

çağdaş Türk demokrasisinde muhtaç olduğu hayatiyet ve ilerlemeyi 

gerçekleştirmek için” bilimsel esaslar üzerinde yeniden düzenlenmesi 

olarak tanımlar. Komisyonun sunduğu öneriler arasında ibadet 

şeklinin ve dilinin düzenlenmesi gibi hususlar vardır. 39 Bunlardan 

sadece ezan, Demokrat Parti’nin iktidara gelişine kadar Türkçe okunur; 

diğerleri hiç tatbik imkânı bulamaz. 

Öyle görünüyor ki Cumhuriyetin ilk dönemlerinde, aydınların 

birçoğu tarafından dîne karşı gösterilen bu olumsuz veya dîne karşı 

tutumun kaynağında, çok yüzeysel ve haksız olarak İslamiyeti geriliğin 

sebebi ve dolayısıyla ilkel, modası geçmiş, akıl dışı, katı ve 

çağdışı siyasi, içtimaî, ahlâkî, hukukî her türlü kurum, kural ve değerlerin 

tek sorumlusu olarak görmenin rolü ve etkisi yatmaktadır. 

Onların kafalarındaki fikir, Batılılaşma ya da çağdaşlaşmayı gerçekleştirebilmek 

için yapılması gereken şey, dînin bütün bu alanlardaki 

37 Sadri Borak, Atatürk ve Din, İst, 1962, 82. 

38 A. Arslan, “Türk Laikliği ve Geleceği Üzerine Bazı Düşünceler”, Liberal 

Düşünce, I/1 (Kış 1966), 67. 

39 A. Arslan, a.g.m., 67

402 


gücünün kırılması ve varlığının asgarîye indirilmesi olmalıdır, şeklindeki 

modası geçmiş görüşlerdir. 

İşte pozitivist anlayışla girişilen bu nevî yanlış işler, ibâdet dilinin 

Türkçeleştirilmesi, ibâdetlerin müzik eşliğinde yapılması, 

câmilere sıralar konması gibi teklifler, din eğitim ve kültürünün yetersizliği 

ve benzeri olumsuz tutumlar, toplumun çok büyük bir kesiminde 

kimliklerine açık bir saldırı olarak görüldü. Başka bir ifade 

ile faydacı İngiliz ve ahlâkçı Alman aydınlanma düşüncesi ile değil, 

pozitivist “Fransız Aydınlanma” sının “laisizm” (laikçilik) anlayışı 

ile toplumu ve fertleri ya din ya çağdaşlaşma tercihi karşısında bırakan 

bu aşırı ve bir bakıma laikçilik fanatizmi, elbette bir tepkiyi de 

doğuracaktı. 

Çok Partili Dönem 

Özellikle 1930’lardan itibaren yeraltına itilen din ve dini hayat 

sorunları, 1945’ten bu yana yeniden konuşulmaya ve tartışılmaya 

başlandı. Dönemin hükûmeti olan Cumhuriyet Halk Partisi, doğrudan 

Meclis’te konuşulmaya başlanan halkın din ihtiyacının karşılanması 

için, sayıları pek az ve yetersiz durumdaki Kur’ân kurslarına 

yeni bir şekil vererek on ay süreli “İmam-Hatip Kursları”nı açmıştır. 

1946’da çok partili demokratik hayata geçişle birlikte açılan bu 

İmam-Hatip Kursları’nın yetersizliği sıkça gündeme getirilmeye 

başlanmıştır. Yeni kurulan Demokrat Parti (DP), bu durumu seçim 

meydanlarında dile getirmeye başlamış ve halka birtakım vaadlerde 

bulunmuştur. Bunun üzerine Cumhuriyet Halk Partisi (CHP), 1949 

yılında Ankara Üniversitesi bünyesinde İlâhiyat Fakültesi’ni kurmuştur. 

Aynı tarihte Diyanet İşleri Başkanlığı’na bağlı Kur’ân Kursu 

sayısı 122; çeşitli il merkezlerindeki İmam-Hatip Kursu sayısı da 

10’dur, ki bunlar 1950’den sonra kaldırılmıştır. 

DP’nin iktidara gelişinden sonra sayıları hızla artan Kuran 

Kursları, 633 Sayılı Diyanet İşleri Başkanlığı Kuruluş ve Görevleri 

Hakkında Kanun’la Başkanlık bünyesinde hukukî statüye kavuşturulmuştur. 

16 Kasım 1990 tarih ve 20697 sayılı Resmî Gazete’de yayınlanan 

“Diyanet İşleri Başkanlığı Kuran Kursları Yönetmeliği”ne 

göre yönetilen bu kurslarda Kur’ân okuması, ibadetler için gerekli 

süre, âyet ve dualar öğretilmektedir. Her ne kadar Millî Eğitim


Bakanlığı’nın denetim yetkisi, yönetmelik gereği saklı ise de, ders 

müfredatı Diyanet İşleri Başkanlığı’nca belirlenen bu kurslarda, 

günde yaklaşık 5 saat üzerinden haftada 18 saat Kuran-ı Kerîm, 1 

saat itikat, 3 saat ibâdet, 1 saat Siyer, 1 saat da Ahlâk dersi okutulmaktadır. 

01 Ocak 2005 tarihi itibariyle Diyanet İşleri Başkanlığına 

bağlı 4.221 Kuran Kursunda 137.394 kız ve 17.891 erkek olmak 

üzere 155.285 öğrenci bulunmaktadır. 

1951-1952 öğretim yılında kültürlü din görevlisine duyulan 

ciddî ihtiyaç dikkate alınarak Millî Eğitim Bakanlığı bünyesinde, 

birinci devresi 4, ikinci devresi 3 yıl olmak üzere toplam yedi yıllık 

bir meslek okulu şeklinde yedi büyük ilde İmam-Hatip okulu açıldı. 

1971-1972 öğretim yılından itibaren, yapılaşmada ve müfredatta 

köklü bir değişiklik yapılarak İmam-Hatip okulları, ilköğretimin 

ikinci kademesine (ortaokul) dayalı dört yıllık meslek lisesi (İmam- 

Hatip Lisesi) haline getirildi. Böylece yedi yıllık İmam-Hatip okullarının 

birinci devresi kapanmış ve aynı zamanda imamlık ve hatiplik 

mesleği en az lise düzeyinde bir öğrenime bağlanmış oldu. Ancak 

1974-1975 öğretim yılından itibaren Ecevit-Erbakan koalisyonu zamanında, 

İmam-Hatip Liselerinin bünyesinde, diğer ortaokullarda 

bulunmayan meslek dersleri takviyeli (Kur’ân-ı Kerîm, Arapça, Din 

Dersi) üç yıllık ortaokullar kuruldu. Böylece İmam-Hatip Liseleri, 

kendi bünyelerindeki meslek dersleri takviyeli ortaokullara dayalı, 

bir bakıma ilkokula dayalı (3+4=7) yıllık bir kuruluşa yeniden dönüştürülmüş 

oldu. 8 yıllık kesintisiz temel eğitimin kabulü ile birlikte 

orta kısımları, genel ilköğretim bünyesine alındı. 2004-2005 

Öğretim yılı itibariyle 7 Anadolu İmam-Hatip Lisesinde 14.655 kız 

ve 8.633 erkek olmak üzere 23.288; 445 İmam-Hatip Lisesinde de 

29.837 kız ve 43.726 erkek olmak üzere 73.563 (Örgün Eğitim toplamı: 

23.288+73.563= 96.851); Açıköğretim Lisesi İlâhiyat Programında 

ise 2.957 kız ve 3.980 erkek olmak üzere 6.937 (Genel Toplam: 

96.851+6.937= 103.788) öğrenci öğrenim görmektedir. 40 

Ayrıca 1949’da açılan İlâhiyat Fakültesi yanında ilki 1959 tarihinde 

İstanbul’da açılan ve 1982 yılma gelindiğinde sayıları yediye 

ulaşan Yüksek İslam Enstitüleri, “orta ve muâdili okullarımızla öğ- 

40 Milli Eğitim İstatistikleri 2004-2005, T.C.Milli Eğitim Bakanlığı, Ankara 

2005, s.119.

404 


retmen okullarımıza yeter derecede ehliyetli Din Dersleri öğretmeni 

yetiştirmek...” amacıyla kuruldu. 20 Temmuz 1982 tarihinde bulundukları 

illerin üniversiteleri bünyesinde İlâhiyat Fakülteleri haline 

dönüştürülen ve bugün sayıları 20 olan bu kurumlarda 6.126 öğrenci 

okumaktadır. Ayrıca Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 

İlâhiyat Önlisans programında kayıtlı öğrenci sayısı, 2005-2006 yılı 

itibariyle 40.402’dir. Ankara Üniversitesi bünyesinde açılmış bulunan 

Lisans tamamlama programının da 500 kontenjanı vardır. 

Çok partili demokratik hayata geçildikten sonra toplumun taleplerine 

bir cevap olmak üzere Devlet tarafından girişilen bu faaliyetler, 

Cumhuriyet döneminde girişilmiş olan İslam’ın devlet eliyle ve 

devlet kontrolünde yeniden düzenlenmesi, yorumlanması ve çağdaş 

Türk Cumhuriyetine zararlı olabilecek dini veya dini görüntülü hareketlerin 

önlenmesi olarak düşünülebilir. Ancak bu resmî kurumlardan 

mezun olarak devlet teşkilatının içinde yer alan ve sayıları 

yüz binleri aşan bir din görevlileri, öğrenci ve öğretmen kadrosu 

yanında ülkede boy gösteren dini görüntülü sağlıksız oluşumlar, 

din ve devlet ilişkilerinin yeniden gündeme getirilmesine, laiklik ile 

ilgili uygulamaların yeniden tartışılmasına zemin hazırladı. Üstelik 

1960’lı yıllardan sonra, 1967’de ilk tohumları atılan ve hemen hemen 

hepsi de Necmettin Erbakan ve/veya arkadaşları tarafından kurulan, 

ama dini istismar ettikleri için Anayasa’yı ve Siyâsî Partiler 

Kanunu’nu ihlâl suçuyla Anayasa Mahkemesi tarafından kapatılan 

Mîllî Nizam Partisi (26 Ocak 1970-20 Mayıs 1971), Millî Selâmet 

Partisi (11Ekim 1972-12 Eylül 1980), Refah Partisi (19 Temmuz 

1983-16 Ocak 1998) ve nihayet Fazilet Partisi (17 Aralık 1997- 22 

Haziran 2001)’nin açık oldukları dönemlerde sergiledikleri olumsuz 

tutumlar, ülkede laikliğin tehlikede olduğu yolunda birtakım endişelerin 

ve tereddütlerin doğmasına sebep oldu. Bugün de gerek Saadet 

Partisi (20 Temmuz 2001- -)’nin gerek iktidardaki Adâlet ve 

Kalkınma Partisi (14 Ağustos 2001- -)’nin bazı tutum ve davranışları 

da, zaman zaman, ülkede yine birtakım endişeleri ve “takıyye” 

iddialarını doğrular bir görüntü vermektedir. Bu hususta da dün de 

bugün de Diyanet İşleri Başkanlığı ve din öğretimi yapan kurumlar 

ve buralardan mezun olanlar, hemen suçlu muamelesine tâbi tutuldu 

ve konumları tartışılmaya başlandı. Gerçi din eğitimi veren kurum 

mensuplarının ne kadarının İslam’ı referans olarak kullanan siyasi


partileri veya kesimleri destekledikleri ya da “şerîat yönetimi” talebinde 

bulundukları bilinmemekle beraber, bu insanların tamamının 

laiklik karşıtı bir tutum içinde görülmeleri ve gösterilmeleri de pek 

haklı olmasa gerektir. Ayrıca bu tavır, ciddî birtakım huzursuzluklara 

da yol açabilecekmiş gibi görünmektedir. 

Kaldı ki ülkemizin tarihî ve sosyal şartları, ondan daha da önemlisi 

ülkemiz müslümanlarının çoğunluğunun mensup olduğu İslam 

anlayışı, dînin cemâatlara bırakılmasına izin vermeyecek bir yapıda 

olduğu içindir ki, Diyanet İşleri Başkanlığı’nın daha 1924’te bir 

kamu kurumu olarak devlet yapısı içinde yer almasına karar verilmiştir. 

Kezâ din eğitim ve öğretimi yapan kurumların da Tevhîd-i 

Tedrisat Kanunu gereği Millî Eğitim Bakanlığı’nın gözetim ve denetiminde 

hizmet vermesi öngörülmüştür ve uygulama da bu sistem 

içinde yürütülmektedir. Bu gün din öğretimi yapan ortaöğretim kurumlarının 

sıkıntısı, büyük ölçüde, Millî Eğitim sistemimizin bütünlüğü 

içinde yapılandırılamamış olmasından kaynaklanmaktadır. 

Bu gelişmeler üzerine 1982 Anayasası’nda laiklik ile ilgili düzenlemelerin 

çerçevesi genişletilmiştir. Esasen Türkiye’de devletin 

laikliği, baştan itibaren dinin devlet hayatında siyasi bir fonksiyon 

ifa etmesine kesin olarak son verme şeklinde belirmiştir. Belki bir 

kısım uygulayıcı veya aydınlar tarafından, daha önce de ifade edildiği 

üzere, Fransız pozitivist “laisizm”i şeklinde de anlaşılmıştır. Buna 

mukabil devlet, inkılapların icab ettirdiği fevkalâde bir kamu düzeni 

tedbiri olarak din işlerini bir kamu hizmeti saymaya devam etmiştir. 

Buna göre ülkemizde uygulanan laiklik, Zeki Hafızoğulları’nın çok 

isabetli bir yaklaşımla değerlendirdiği üzere, “yaygın dîni tanıyan 

hukuk düzeni”dir. Anayasamızda laikliğin devletin bir niteliği olarak 

görüldüğü (Madde. 2), egemenliğin millete ait olduğu (Madde. 6), 

herkesin dil, ırk, renk, cinsiyet, siyasi düşünce, felsefî inanç, din, 

mezhep ve benzeri sebeplerle ayrım gözetmeksizin kanun önünde 

eşit olduğu (Madde. 10) belirtildikten başka, Din ve Vicdan Hürriyeti 

başlıklı 24. Madde de: 

“Herkes vicdan, dini inanç ve kanaat hürriyetine sahiptir. 

“14’üncü madde hükümlerine aykırı olmamak şartıyla ibadet, 

dini âyin ve törenler serbesttir. 

“Kimse, ibadete, dini âyin ve törenlere katılmaya, dini inanç ve 

kanaatlerini açıklamaya zorlanamaz, dini inanç ve kanaatlerin-

406 


den dolayı kınanamaz ve suçlanamaz. 

“Din ve ahlâk eğitim ve öğretimi devletin gözetim ve denetimi 

altında yapılır. Din kültürü ve ahlâk öğretimi ilk ve ortaöğretim 

kurumlarında okutulan zorunlu dersler arasında yer alır, Bunun 

dışındaki din eğilim ve öğretimi ancak, kişilerin kendi isteğine, 

küçüklerin de kanunî temsilcisinin talebine bağlıdır. 

“Kimse, Devletin sosyal, ekonomik, siyasi veya hukukî temel 

düzenini kısmen de olsa, din kurallarına dayandırma veya siyasi 

veya kişisel çıkar yahut nüfuz sağlama amacıyla her ne suretle 

olursa olsun dini veya din duygularını yahut dince kutsal sayılan 

şeyleri istismar edemez ve kötüye kullanamaz” denmiştir. 

Ayrıca din hizmetini bir kamu hizmeti saydığı içindir ki, Diyanet 

İşleri Başkanlığına genel idare içinde yer vermiş ve bu kurumun “laiklik 

ilkesi doğrultusunda bütün siyasi görüş ve düşünüşlerin dışında 

kalarak ve milletçe dayanışma ve bütünleşmeyi amaç edinerek, 

özel kanununda gösterilen görevleri” yerine getireceğini belirtmiştir 

(Madde. 136). 

Elbette bu durumu Fransız laiklik uygulaması ile kıyaslamak 

mümkün değildir. Ancak Türk kanun koyucusunu laiklik konusunda 

bu şekilde bir çözüme götüren, buna zorlayan etken, dinin devlet 

hayatına müdahale edebilme imkânına son vermek arzusudur. Tam 

bir laiklik prensibi karşısında müdâfaa edilemeyecek olan bu çözüm 

tarzı, Türkiye’nin sosyal şartları ve din adına oluşturulan gelenekler 

nazarı itibare alındığı takdirde, bir zaruret olarak kabul edilecektir; 

zira Türkiye, dini siyasete karıştıran devlet sisteminin ve siyasilerin 

ıstıraplarını her milletten çok çekmiştir. Bir daha çekmek istememektedir. 

Esasen Şîîlik dışında İslam’ın îtikadî ve idarî yapısı, din işlerinin 

cemaatler eliyle yürütülmesine müsait değildir; çünkü İslam’da 

Hıristiyanlıktaki gibi bir kilise teşkilâtı ve din adamları sınıfı mevcut 

değildir, olamaz da. Her fert, Allah karşısında aynı hak ve aynı yetkilere 

sahiptir. “Din görevlilerinin”, din hizmetlerini yürütme ve halkı 

din bilgileri açısından aydınlatmanın dışında, din adına bağlayıcı 

ve emredici hiçbir yetkileri yoktur. Bu bakımdan Türkiye’de Fransa’daki 

gibi, tam ayrılık sistemine gidilmesi, din ve devlet hayatında 

telâfisi imkânsız bir kaos yaratmaktan başka bir sonuç doğurmaz ve 

üstelik inkılaplarla kurulmuş nizamı altüst eder. Türkiye’nin ise, bu 

sürat ve hareket çağında kaybedecek bir dakikası yoktur. Mustafa


Kemal Atatürk’ün deyişi ile “Türkiye’de sosyal şartlar yeterli bir 

olgunluğa ulaşıncaya, din hakkındaki bilgi her türlü hurafelerden, 

bâtıl itikatlardan uzak, saf bir sezişe, insan gönlünü dolduran ince bir 

anlayışa varıncaya kadar” olağanüstü bir kamu düzeni tedbiri olarak 

devlet din işlerini düzenleyecektir. Esasen her ülkenin laikliği, o milletin 

sosyal, kültürel ve tarihî şartlarına göre farklı şekilde yapılanır; 

yani tek tip bir laiklik yoktur. 

Burada bir hususa açıklık getirmekte yarar vardır. Devlet ve din, 

karşılıklı birbirlerine karışmayacak ve saygılı olacaklardır ve devlet, 

kesinlikle din esaslarına dayandırılmayacaktır; ama devletin de laik 

hukuk ve laik ahlâk anlayışını koruma zorunluluğunun yanında vatandaşlarının 

da her türlü hak ve hürriyetlerini teminat altına alma 

ve onların tarihî, sosyal ve kültürel birikim ve değerlerine saygılı 

ve hoşgörülü olma ve hattâ bu ihtiyaçlarına cevap verme zorunluluğu 

da vardır. Özellikle Türkiye Cumhuriyeti, baştan itibaren tarihî, 

siyasi, sosyal ve kültürel şartları açısından, kendine özgü bir laik 

sistemi benimsemiştir. Bu açıdan Atatürk’ün laikliği ilmîlik; dini 

devlet işlerine ve siyasete karıştırmamak; dinin bir takım siyasetçiler 

veya softalar elinde bir çıkar aracı olmasına kesinlikle engel olmak; 

kimseyi inançlarından dolayı kınamamak, kimseyi ibâdete zorlamamak, 

“umumî âdâb ve ahlâka mugâyir” olmamak şartıyla kimsenin 

ibâdetini engellememek ve yasaklamamak; ama her ferdi de din ve 

diyâneti açısından eğitmek ve öğretmek şeklinde tarif edilebilir. 

Esasen devlet olarak ülkemizin tarihî, sosyal ve kültürel şartları 

açısından bir hususa daha dikkat edilmelidir. Bilindiği gibi Atatürk 

Millîyetçiliği, derin ve köklü bir tarih şuuruna, kültür birliğine, 

güçlü gelenek ve göreneklere dayanır. Bu durumda Türk tarihini, 

Atatürk’ün çizdiği hedefler içinde, olayları, destanları, yükseliş ve 

alçalış dönemlerindeki seyri ile tanımak, hissetmek ve benimsemek, 

ancak Türk Milletinden olmakla ve onun hamâsî ve manevî 

dünyasını anlayıp yaşamakla mümkün olur. Söz gelişi, ‘‘Gâzî” ve 

“Şehîd” gibi iki önemli İslamî kavramın mâhiyetini bilmeyen kimseye, 

bu kavramlardaki yüce anlamı hissettirmek ve en önemlisi, bu 

milletin Atatürk’e neden gönülden ve resmen “Gâzî” ünvanını verdiğini 

anlatabilmek ve duyurabilmek mümkün değildîr. Aynı şekilde 

Türk insanına tarih, edebiyat, âdâb-ı muâşeret, gelenek ve görenek 

ve benzeri bilgilerin lâyık-ı vechile verilebilmesi için de İslam dini 

hakkında yeterli bilgilerin öğretilmesi gerekir. Şöyle ki, İslamiyeti

408 


belli ölçüde bilmeyen birinin Yunus Emre’yi, Hacı Bektaş Veli’yi, 

Mevlânâ’yı, Bâkî’yi, Itrî’yi, Dede Efendi’yi, Yahya Kemal’i, Mehmet 

Akif’i, Kaygusuz Abdal’ı ve hattâ Aşık Veysel’i ve benzerlerini 

kavrayabilmesi ve iç dünyalarını, tarihimiz, kültürümüz ve millî bütünlüğümüz 

için taşıdıkları emsalsiz değeri tanıyabilmesi ve kavrayabilmesi; 

dolayısıyla Türk milleti ve kültürüne güçlü bir “aidiyet” 

duygusu ile bağlanabilmesi mümkün değildir. Durum, asırlar boyu 

İslam kültürü ile yoğurulmuş töreler ve geleneklerimiz için de aynıdır. 

Bu durumda devletin, yasama organlarının milletin paylaştığı 

değerleri, çağdaş bir anlayış ve yorumla kullanması, dinin devlete 

müdahalesi, ya da laikliğin terk edilmesi anlamına gelmez, gelmemelidir; 

çünkü endüstrileşmiş toplumlarda, soyut toplumlarda toplumsal 

bütünlük ve kaynaşma, yerini ferdin yalnızlığına bırakmış; 

bu durum da sosyalleşme hâdisesini zaafa uğratır hale gelmiştir. İşte 

bu durumda dinler ve dini değerler, sosyalleşmeye daha çok katkıda 

bulunmak üzere hayata dâhil olmaktadırlar. 

Kaldı ki hangi toplumda olursa olsun, her fert içinde yaşadığı 

toplumun aynasıdır. Dili, dini, gelenek ve görenekleriyle toplumunun 

özelliklerini yansıtır. Dine karşı ne kadar kayıtsız, hattâ karşı 

olursa olsun, din bir kültür unsuru olarak ferde sinmiş ve onunla 

bünyeleşmiştir. Fert, doğumundan ölümüne kadar, farkında olsunolmasın, 

günlük hayatında şu ya da bu şekilde dinle ilgilidir veya en 

azından uzağında değildir. Bu durum da, özellikle ülkemiz açısından, 

laikliğin uygulanmasında mutlaka göz önünde bulundurulması 

gereken hususlardandır. 

Maamafih çok partili siyasi hayata geçildikten ve Türk halkı 

demokrasiyi gerçek anlamında benimseyip sâhiplendikten sonra, 

Türkiye’de Cumhuriyet’in ilk dönemlerinde uygulanan “laisizm” 

eğilimli katı laiklik anlayışının, kendine has şartları içinde gelişerek 

daha yumuşak, daha makul Batı laikliğini tanımaya başladığı da 

söylenebilir. 41 

Öte yandan 2000’li yıllara doğru Müslümanlık, Hıristiyanlık ve 

Musevîlik gibi dinlerin bir yükselişe geçtiği ve bu sürenin devam 

41 Bu husustaki gelişmeler, doğurduğu ve doğurabileceği problemlerle ilgili iyi 

bir değerlendirme için bk. A. Arslan, a.g.m., Liberal Düşünce, 68-76; Nur 

Vergin, a.g.m., Türkiye Günlüğü, 12-19


edeceği hususu, artık bir vâkıa olarak söyleniyor, yazılıyor. 42 

Dinlerdeki bu hareketlilik, İslam gibi bünyesinde bir ruhban sınıfına 

yer vermeyen, inanan kişiyi aklını kullanarak her türlü olumlu 

dini, ilmî, ahlâkî ve estetik tecrübe karşısında özgür ve açık tutmuş 

bir dinde elbette çok daha gürültülü, keyfîliğe sapabilecek kadar disiplinsiz 

olabilir ve bundan dolayı da ürkütücü görünebilir. 

Bu durum karşısında telaşa kapılmamak ve din görünümü altında 

kamuya teklif edilen sağlıksız görüş ve davranışları ilmî açıdan 

iyice değerlendirerek geniş kütlelere doğru dîni ve doğru laikliği en 

kapsamlı biçimde iletmek gerekir. 

Öyle görünüyor ki din hakkındaki doğru bilgiler kadar laikliğin 

de “din karşıtlığı” veya “din-dışılık” olmayıp onun “insan varlığının 

en önemli boyutunu teşkil eden farklı duygu, düşünce ve inanç dünyalarının 

bütün mükemmelliği ve zenginliği ile ortaya çıkabilmesi ve 

gelişebilmesi için var olduğu veya varlığa getirildiği” 43 gerçeği geniş 

aydın ve halk kütlelerine anlatılabildiği ölçüde alaylı ve yetersiz sözde 

din bilgininin telkin ettiği katı muhafazakârlığın, köktendinciliğin 

ya da şu veya bu “efendi”nin yahut da ideolojik ve özellikle siyasi 

İslamcının etkisiyle başı dönmüş ve neticede hoyrat, sembolsüz, 

sert, duygusuz, estetikten uzak, kaba, asık suratlı ve militan bir din 

anlayışına, kısaca “ithal” müslümanlığa mahkûm edilmiş insanımız, 

rahat nefes alabilir ve dini siyasete ve çıkarlarına âlet edenleri bizzat 

kendisi yargılama gücü ve iradesine kavuşabilir. 

Sonuç olarak şu hususu önemle belirtmeliyiz ki, Atatürk düşüncesinin 

temel direklerinden biri, belki de ilki laikliktir. Çünkü eğer 

Atatürkçülük akılcılık, hür düşünce, körü körüne inanıp bağlanmadan 

doğruyu ve gerçeği aramak, bulmak, bilinçli bir biçimde “kendi 

olabilmek” ve istismara mahkûm edilmeden korkusuzca inanmak 

ve ibâdet edebilmek, insan onuruna yaraşır demokratik ve özgür bir 

hayata sahip olmak demekse, bu anlayışın gerçek kılınabileceği tek 

yol laikliktir. 

Bu açıdan laiklik, sâdece din ve devlet arasındaki ilişkileri düzenleyen 

bir kural ya da başka bir deyişle din ve dünya işlerinin 

42 Msl. bk. A. Nuri Yurdusev, “Dinin Yükselişi Karşısında Sol Ne Yapacak?” 

Yeni Yüzyıl, 12.12.1996, 20. 

43 A.Arslan, a.g.m., Türkiye Günlüğü, 134.

410 


ayrılması değildir. O artık hukuk düzenine girmiş “pozitif” bir kavramdır 

ve “Devlet”in şeklini belirleyen bir sıfattır. Siyaset felsefesi 

açısından da doğrudan “iktidar” olgusunun ya da başka bir ifade ile 

“egemenlik” kavramının ve kaynağının adıdır. İnsan hak ve hürriyetleri 

ile çoğulcu parlamenter sisteme dayalı demokrasinin, olmazsa 

olmaz temel taşıdır. Onun için Türkiye, hiçbir zaman, Cumhuriyet’in 

bu temel ve öz değerinden, yani laiklik anlayış ve ilkesinden tâviz 

vermemeli; vazgeçmemelidir.

ÇİNDE ATATÜRK 

Prof. Dr. Rukiye HACI 

Sayın başkan, değerli konuklar 

Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Başkanlığı ve 

Atatürk Araştırma Merkezi Başkanlığı tarafından düzenlenen 

“Doğumunun 125. Yılında Mustafa Kemal Atatürk Uluslararası 

Sempozyomu”na Çin’in bir temsilcisi olarak ilk kez davet edildiğim 

için kıvanç duyuyorum.Bu fırsattan yararlanarak Çin’de yaşayan 

kardeşlerimizin kucak dolu selamlarını sizlere iletmek istiyorum. 

Çin Halk Cumhuriyeti’nin Ankara Büyükelçisi Song Aiguo, kısa 

süre önce Hürriyet gazetesinde kendisiyle yapılan bir söyleşide, şöyle 

demişti: “Halen ‘Şu Çılgın Türkler’ romanını okuyorum. Türkleri 

ne kadar güzel anlatıyor. Kurtuluş Savaşı kolay kazanılmadı. Kahraman 

Türk halkının başında Mustafa Kemal gibi bir deha olmasaydı, 

Kurtuluş Savaşı bu şekilde kazanılamazdı bence. Biz Atatürk demeyiz, 

Kemal deriz o büyük dahiye.Mustafa Kemal, ezilen milletler 

için örnek bir kahramandır. Çin de 1920’lerde bir arayış içindeydi. 

Biz de Kemalizm gibi bir devrim yapalım diyorduk, olmadı. Büyük 

Atatürk’ün eskiden beri Çin’de özel bir yeri vardır, onun adı söylenince 

akan sular durur.” 

Geçenlerde Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşunun 80’nci yıldönümüne 

armağan olarak Çince ve Uygurca’ya çevirilen, Can 

Dündar’ın “ Sarı Zeybek” adlı kitabının yayımlanması Çin’de büyük 

bir yankı uyandırdığı için okuyucular beni mektup, faks, e-posta ve 

telefonla sık sık arayıp, Atatürk’ün çoktan beri Çinliler tarafından 

tanınan ulu bir şahıs, milleti ve memleketi için canını feda eden cesur 

bir kahraman olduğunu anlatan çeşitli belgelerden söz ettiler ve 

Atatürk hakkında bol bol kitap çevirmemi istediler. Çin’de bu ka-

412 

RUKİYE HACI 

dar sevilen ve saygı gösterilen Atatürk’ü, Çin’e daha da tanıtmak 

için elimden geleni yapacağıma söz verdim. İçimden, elime geçen 

malzemelerden yararlanıp, “Çin’de Atatürk” başlıklı adında bir yazı 

yazmak geldi. Dolayısıyla Çin yazarlarının Atatürk hakkında yazdıkları 

hakkında sizlere kısaca bilgi vermek istiyorum. 

Çin Komünist Partisi’nin kurulduğu ilk günlerde, ünlü dahilerden 

biri olan Sen Hı Sin 1922’de yazdığı “Türkiye Cumhuriyet Halk 

Partisi’nin Başarısı’ ve Gao Cün’ün yazdığı “Türkiye Cumhuriyeti 

Ordusu’nun Uluslararası Değeri” adındaki iki makalede, Türklerin 

Mustafa Kemal Atatürk’ün liderliğinde elde ettikleri başarılar kutlanıp, 

Atatürk’ten “Ulu ve cesur general” şeklinde üstün niteliklerle 

söz edilmişti. Bu makalelerde Mustafa Kemal Atatürk, Türkiye ve 

yakın doğudaki 10 milyonlarca müslümanın hayatını kurtarmakla 

kalmayıp, bütün dünyadaki ezilen milletler için iyi bir örnek yarattığı 

için, “Biz ona içten saygı gösteriyoruz, onu örnek kabul edip 

emperyalistlern zulmünü yerle bir edeceğiz” denmişti. Bunun yanında 

Atatürk, emperyalistler tarafından “Doğu Asya’nın Hastaları” 

diye alay edilen Çin’deki milletleri ayağa kalkarak, “Doğudaki Yiğit 

Adam” haline getirip, emperyalizmin Çinliler üzerindeki zulmünü 

yok etmeye çağırdı” deniyordu. 

Mustafa Kemal Atatürk, mahvolan bir devletten, darbeler yemiş 

bir ordudan, halsiz umutsuz bir milletten, yeni Türkiye’yi yaratan; 

ruhi gücün her silahtan daha güçlü olduğunu kendi gerçekleriyle 

kanıtlayan, eşsiz bir siyaset adamı ve büyük bir komutandır. 

O Türkiye’deki yenilenmeyi herhengi bir devletten daha çabuk ve 

daha derin biçimde başarıyla yürüterek, millete kendi geleceğinin 

temelini attıran cesur bir devrimcidir. Batı dünyasındaki edebi ve 

sanatsal gelişmeyi, reformları, bilimsel ve felsefi isyanı, Fransız 

Devrimini ve Sanayi Devrimi’ni kendi ülkesinde tek başına yürüterek 

tamamlayan, ulu kahraman olmakla kalmayıp, tüm insanlar için 

bir şeref sembolüdür. Bir milletin toprağı, kendisinin yiğit, vicdanlı 

evlatlarının kanıyla boyanmayınca güçlenemez, temizlenmez, millete 

de bereket getiremez. Böyle bir milletin otoritesi ve gücü de 

olamaz. Tarihte Mustafa Kemal’in kurduğu kahraman Türk Ordusu 

gibi, sömürücü güçlere şiddetli darbe indiren başka bir cesur ordu 

olmamıştı. O zamanlar, Mustafa Kemal Atatürk’ün kurduğu Türkiye

ÇİNDE ATATÜRK 413 

Cumhuriyeti’nin toplumsal gelişme durumuyla yakından ilgilenen 

uzmanlar ve bilim adamları, “Doğu Dergisi” gibi bilimsel yayınlara 

ardı ardına Türkiye’nin siyasi, ekonomik ve dini yapısını, tarihini 

ve uygarlığını araştıran makaleler yazarak, Çin halkına Türkiye’nin 

sosyal gelişmesi hakkında bilgi verdiler. 

Çinlilerin Atatürk ve Atatürk Türkiyesi hakkında derinliğine 

yürüttüğü incelemeler, ancak Türkiye Cumhuriyeti kurulduktan 

sonra başladı. Türkiye’deki devrimlerin başarısı, Çinli bilim adamlarında 

Türkiye hakkında rasyonalist bir düşünce uyandırdı. 1922 

de yayınlanan “Yeni Türkiye” adlı kitap, bunun güzel bir örneğidir. 

Yazar Lu Kı Şö, kitabında Türkiye tarihini; Türkiye’nin kudret bulma 

tarihi, Türkiye’nin zevale yüz tutan tarihi ve Türkiye’nin yeniden 

gelişme tarihi diye üç bölüme ayırarak, Atatürk’ü tanıtmıştı. Bu kitabın 

ikinci baskısı 1933’te yayınlanmış. Kitabında Mustafa Kemal 

Atatürk’ün devrim ve reformlarına büyük değer veren yazar, Mustafa 

Kemal Atatürk’ün devrimci ve refomcu ruhundan yola çıkarak 

Türkiye ile Çin’i kıyaslayarak şu sonuca varmıştı: “Çin ile Türkiye 

‘Hasta Adam’ diye tanınan iki büyük devlettir. Birbirlerine benzeyen 

tarafları çok olduğu için birbirlerini destekliyorlar. Günümüzde 

Türkiye’nin hastalığı iyileşti, ülke yerden kalktı. Çin’nin hastalığı 

günden güne ağırlaşmaktadır. Şimdi bizim onların cesur adımlarla 

gelişmekte olduğunu görünce sevinmemiz mi yoksa üzgün halde 

oturmamız mı gerekir? Bizde eskiden kalma bir atasözü var: Su boyunda 

oturup balıkları seyredeceğine eve gidip balık ağı örmen daha 

iyi. O nedenle bizim de üzgün üzgün oturmadan, ayağa kalkıp balık 

ağı örmemiz gerekir.” 

Bundan önce, yani 1923’te Lu Kı Şö “Doğu Memleketlerinin 

Devlet Hukukunu Yeniden Diriltmesinden Bir Örnek” başlıklı bir 

makalesinde “Çin’de devlet hukukunu yeniden diriltmek istiyorsan 

Mustafa Kemal’ın yolundan gitmen gerekir” diye yazmıştı. 

Lu Kı Şö’nin “Yeni Türkiye” adındaki kitabı Çin’de Türkiye 

ve Atatürk’ü inceliyenler için ilk kitap olup şimdiye kadar değerini 

kaybetmemiştir. 1928’de Çin Cung Şin tarafından yazılan “Türkiye 

Tarihi”, 1933’te Çıng Mung tarafindan yazılan “Kemal”, 1935’te 

Çao Cing Yüen tarafından yazılan “Türkiye Tarihi”, 1942’de Biyen 

Li Ting tarafından yazılan “Yeni Türkiye’nin Devlet Kuruluşu Tari-

414 

RUKİYE HACI 

hi” adındaki kitaplarda da Atatürk’ün siyasi ve sosyal çağdaşlaşma 

alanlarındaki reformları ayrıntılı olarak gösteriliyor. 

Atatük devrimi ve reformu konusunda Çinli araştırmacılar bazı 

yanlış görüşlerde de bulunmuştu. Tarihi gerçekler ve olayların iç yüzünün 

ayrıntılı açıklanmadığı durumlarda bazı ilgili kitap ve yazılarda 

Atatürkçülük dogmatik şekilde eleştirildi. Kuzey-Batı Üniversitesi 

Ortadoğu İnceleme Ofisi’nin Başkanı Prof. Fen Şu Ci 1994’te 

yazdığı “Bilim Adamlarının Eski ve Tarihi Bilimsel Görüşleri” adlı 

eserinde millî burjuvazinin, sömürge ve yarı sömürge ülkelerin devrimlerinde 

oynadığı rol hakkındaki makalesi 1960’larda eleştirildikten 

sonra Fen, aradan 20 yıl geçtikten sonra “Şimdiki Dünya” adlı 

inceleme dergisinin yıllık toplantısına “Kemal ve Kemalizm” adlı 

bir makale göndererek, Mustafa Kemal Atatürk’ün devrimlerini ve 

Türkiye’deki reformu detaylı olarak anlatmıştır. Bu makale 1981’de 

“Tarih İnceleme” dergisinde yayınlanmış, 1982’de de “Dünya Tarih 

Bilimsel Makaleler Külliyatı”na alınmıştır. 

1980’li yıllarında başlayan dışa açılma reformu yürütüldükten 

sonra Çin’de, Türkiye ve Atatürk’ün incelenmesi daha da gelişerek 

bir çok makale ve eser ardı ardına yayımlanmaya başladı ve çeşitli 

çeviri kitaplar da görülmeye başladı. 

Örneğin Çin Dı Çing’nin yazdığı “Çin’ in Siyasi Çağdaşlığı” 

adlı kitapta Türkiye’nin siyasi alandaki çağdaşlaşma sorunu ele alınmıştı. 

Sao Şe Ye’nin 2001’de yazdığı “Eski Hastalığa Verilen Şifalı 

İlaç: Türkiye’nin Mustafa Kemal Reformu” adındaki kitapta, reform 

deneyimleri ve önemi etraflıca aktarılmıştır. 

Bundan başka, Şuy Cı Lung’un da aralarında olduğu üç yazar 

tarafından kaleme alınan “Yabancı Ülkelerdeki 100 Askeri Bilim 

Adamı” adındaki kitapta Mustafa Kemal Atatürk “En devrimci ruha 

sahip general” diye tanıtılmıştı. 

1997’de Çin Halk Yayınevi tarafından yayınlanan 6 ciltlik “Dünya 

Genel Tarihi” adındaki kitabın “Günümüz” bölümünde, Atatürk 

devrimlerinin şu anda ve sonraki çağlarda Güneydoğu Asya, Batı 

Asya, Kuzey Afrika ve bazı sömürge ve yarı sömürge memleketlerin 

Kurtuluş Savaşı’na olan derin etkisi açıklanmıştı. 

Tanınmış Uygur yazar Zordun Sabır “Anayurt” adındaki kitabında 

Çin’ in Sincan Uygur Özerk Bölgesi’nde Komindan sömürgecilerine 

karşı 12 kasım 1944’te patlak veren Üç Vilayet Devrimi’nde,


Şiho savaşına komuta edenler arasında hiçbir Uygur komutanın olmadığını 

duyan Üç Vilavet Geçici Hükûmet Başkanı’nın, “Keşke 

aramızda Mustafa Kemal gibi bir kahraman olsaydı” sözünü bir diyalog 

olarak vermiş. 

1980’de “Sincan” gazetesinde Mustafa Kemal’in ünlü “Gelişmezsek 

mahvolacağız” sözünü konu edinen makale ve 2000’de Sincan 

Maarif Gazetesi’nde yayınlanan “20. Yüzyılın 6 Büyük Refomcusu 

“konulu uzun bir makalede Mustafa Kemal Atatürk “Türkiye’yi 

çağdaş medeniyete taşıyan, devletin atası “ diye tanıtılmış, 2004’te 

“Edebi Çeviriler Dergisi”, “Günümüz Türkiye’sinin kurucusu Mustafa 

Kemal” adındaki makaleyi Çince’den Uygurca’ya çevirerek yayımlamış. 

Mustafa Kemal devrimleri hüküm sürmeye ve başarıya ulaşmaya 

başladığı zaman, Çin Komünist Partisi ile Komindan Partisi, onun 

tecrübelerini Çin’e uygulamıştı. Ama o zaman Mustafa Kemal gibi 

bir şahıs Çin’de yetişmemiş ve de Çin’de burjuva diktatörlüğüyle 

kapitalist rejim daha oluşmamıştı. Öyle olmasına rağmen o dönemlerde 

Mustafa Kemal hakkında birkaç kitap yayımlanmıştı. Mustafa 

Kemal’ın Kurtuluş Savaşı’nı başarıyla sonuçlandırdığı 1923’ten 

sonra tam 83 yıl geçti. Bu 83 yılda Çin Komünist Partisi’nin Türkiye 

Devrimi ve Mustafa Kemal’e ilişkin düşüncelerinde değişiklik oldu. 

Çin Komünist Partisi’nin önceki liderleri arasında Türkiye Devrimi 

ve Mustafa Kemal’i değişik değerlendirenler vardı. Hatta 60’lı 

yıllarda Mustafa Kemal hakkında yazılar kaleme alan Çin bilim 

adamları eleştirilmişti.Ancak 1980’li yıllardan itibaren, Türkiye’yi 

ve Mustafa Kemal’i inceliyenler çoğalmaya başladı. Çin-Türkiye 

diplomasisinde de bazı değişiklikler görülmeye başladı. Bu konuda 

başkan Mao, 1940’larda “1927’deki Çin’nin birinci büyük devrimi 

başarısızlıkla sonuçlandıktan sonra, Çin burjuvazisinin bazı mensupları 

Kemalizm’i ateşli bir şekilde savunmamışlar mıydı? Ama 

Çin’in Mustafa Kemal’i nerede? Ve Çin’in burjuva diktatörlüğüyle 

kapitalist toplumu nerede?” demişti. Çin’in büyük siyaset adamı Can 

Ze Min, Nisan 2000’de Türkiye’yi ziyaret ettiğinde, şerefine düzenlenen 

törende “Türk milleti, çalışkan kahraman bir millet. Birinci 

Dünya Savaşı’ndan sonra Türk halkı, millî kahraman, general Mustafa 

Kemal’in liderliğinde ulusal devrimi gerçekleştirerek, kuvvetli

416 

RUKİYE HACI 

emperyalizme karşı egemenliği ele geçirip, Türkiye Cumhuriyeti’ni 

kurdu. Bu devrim, Türkiye’nin düzenini değiştirmekle kalmayıp, 

dünyadaki ezilen, köle edilmiş halkların bağımsızlığı ve kurtuluşunu 

elde etmesine büyük bir ilham verdi. Biz şunu memnuniyetle görebildik 

ki, Türkler çalışkandır, kendi elleriyle kendi devletini kurma 

sırasında gözle görülür başarılar elde ettiler. Türkiye devrimi gelişti, 

ekonomisi çabuk ilerledi, halkının yaşam seviyesi günden güne yükseldi, 

Türkiye uluslararasında dikkat çeken devlet haline geldi “ diye 

konuştu. 

1982’de eski Çin Komünist Partisi Genel Sekreteri Hu Yao Ban 

Türk muhabirlerle görüştüğünde, “Bu yüzyılın başında sizin memleketinizden 

bir ulvi dahi, Mustafa Kemal çıktı, bizim memleketimizden 

ise bir ulvi dahi, Sun Yat Sen çıktı” demişti. 

1994’te proleter devrimci, Çin Halk Kurtuluş Ordusu’nun Başkomutanı 

General Yang Çing Vey tarafından yazılan “100 Yabancı 

Askeri Bilim Adamı” adlı kitapta Mustafa Kemal’in büyük devrimci 

katkıları özetlenerek, “Büyük devrimci ruhlu general” diye tanıtılmı, 

onun yaşamı boyunca sürdürdüğü arasındaki devrimci faaliyetleri 

anlatılmıştı. 

1988 de Sincan Sosyal Bilimler Akademisi Orta Asya İnceleme 

Bürosu’nun araştırmacısı Bayan Han Lin, “Mustafa Kemal Reformunun 

Tecrübeleri” adlı bir makale yazarak, Mustafa Kemal ve 

onun siyaset, hukuk, ekonomi, din, kültür ve eğitim gibi alanlarda 

yürüttüğü reformlara yüksek değer vermiş ve Çin’in reform alanında 

onun tecrübelerinden örnek alması ve faydalanması gerektiği önerisinde 

bulunmuştu. 

Yazar Le Yi internette yayınlanan 22 Ekim 2004 tarihli “Güney 

Çin’de Hafta Sonu” gazetesinin “Uygarlık “ sayfasında yayımlanan 

“Geleneğin her şeyin üstünde tutulması görüşü kabul edilemez” başlıklı 

makalesinde, yeni bir görüş ortaya konarak “Geleneğe karşı 

davranma yeni geleneğin varlığıdır” denmiştir: 

Gelenekler değişmezse, uygarlık da gelişemez. Bize göre geleneğe 

saygı göstermek ve öğrenmek, bilgi edinmenin gereğidir. Ama 

“geleneği değiştirmek mümkün değildir, yenilemek doğru değildir, 

onu geliştirmek de olamaz” demek cahilliktir. Türkiye’de Mustafa 

Kemal’in katkıları övülerek, kendisine Türkiye’nin atası anlamına


gelen isim verildi. Çünkü, onun 20’nci yüzyılın 20’li yıllarında ortaya 

koyduğu pek çok reform Türkiye’de büyük değişiklikler meydana 

getirdi. Kendisinin kesin iradesini göstermek için, Türklerin 

geleneksel sarığı giymesini reddetti. Bunu kabul edemeyen Türklerin 

çoğu “Bu geleneğimize ihanettir” diye şiddetle tepki gösterdiler, 

hatta bazı yerlerde buna karşı kanlı olaylar da meydana gelmişti. Ayniyle 

Çing Sülalesinin son devrindeki Çinlilerin uzun saç örgüsünü 

kesmek de geleneğe karşı hareket diye tanımlanmış, kanlı olaylara 

yaşanmış, kan su gibi akmıştı. 

Şing Mo Çing tarafından 15 ağustos 1922’de yazılan “Şimdiki 

Zamanın Ünlü Şahısları Arasında Dokuzuncu Şahıs Mustafa Kemal” 

adındaki kitap, 11 bölüm halinde Mustafa Kemal’i ayrıntılı 

olarak ele alır. 

1891’de 10 yaşını dolduran Mustafa Kemal askerî ilkokulda 

öğrenim görmeye başladığında arkadaşlarına “Askeri üniformayı 

giydiğimde vücudumun güç ve kuvvetle dolduğunu ve kendimde 

sanki ulvi bir gövde bulunduğumu hissettim” demesinden Mustafa 

Kemal’ın ne kadar iradeli, cesur bir adam olduğunu görebiliriz. 

Mustafa Kemal uzakları görebilen bir devrimcidir. Mustafa 

Kemal’in 1910’da Osmanlı İmparatorluğu’nun askerî denetleme 

heyetinin içinde Paris’e giderken tren sınırdan geçer geçmez başındaki 

fesi atıp şapka giydiğini gören arkadaşı, “Bizim Osmanlı Türklerinden 

olduğumuzu bilmeleri gerekir”diye kızmıştır. Tren Balkan 

topraklarında bir istasyona geldiği zaman bir çocuğun“Kahrolsun 

Türkler”dediğini duyunca o öfkelenen arkadaşı hemen fesini atıp 

şapka gidiğini tahlil eden yazar, Mustafa Kemal’in uzakları görebilen 

gerçek bir refomcu olduğunu anlatarak 1922’de 6 asırdır devam 

eden Osman Sultanlı rejimini yıkmak amacıyla Ekim 1923’de tekrar 

islah etme projesini kabul ederek Türkiye’yi Cumhuriyet devleti 

ilan ettiğini, Mustafa Kemal’in tüm oyları alarak ilk cumhurbaşkanı 

olduğunu, 1924’de 1300 yıla yakın devam eden halife rejimini 

yok ederek Osmanlı hanedanını Türkiye’den yolladığını, böylelikle 

Mustafa Kemal’in İslam dünyasında dinin devlete karışmadığı ilk 

cumhuriyeti kurarak İslam ülkelerinin çağdaşlaşmasına yol gösterdiğini 

anlatıyor. 

Bundan başka Mustafa Kemal Atatürk, eğitim alanında pek çok

418 

RUKİYE HACI 

reform yapmasından dolayı Türkiye’nin maarif ve uygarlık işleri 

hızla gelişti. Atatürk, 1936’da Ankara Üniversitesi’ni kurarken, Dil 

Tarih Coğrafya Fakültesi’yle ilk adımı atmıştı. Önceliği de Tarih, 

Türkoloji, Sinoloji kürsülerinin kurulmasına vermişti. 

Batı dünyası, çeşitli sömürü amaçlarıyla, toplumların tarihini, 

inançlarını, dillerini, sosyolojilerini, değerlerinin tümünü, asırlardan 

tahrip etmiştir. Bu gerçeği bilen Atatürk, Türklerin en eski komşusunun 

dilinin öğretimini öncelikle istemiş, Türk – Çin dostluğunun ve 

kardeşliğinin gerçekleştirilmesini arzulamıştı. Çin sanatının en güzel 

seramik vazolarının binlercesini Topkapı koleksiyonlarında bulabiliriz. 

Günümüz dünyasında, Batı ile Doğu arasındaki kültürler savaşının 

son bulması da Çin-Türk dostluğuna muhtaçtır. 

14 Mayıs 2000’de Uygur Türklerinden Hasancan Yasin tarafından 

yazılan “20’nci yüzyıldaki 6 Büyük Reformcu”adındaki 

kitabın“Mustafa Kemal (1881-1938) Türkiye’yi Uygarlığa Götüren 

Devlet Atası”denilen bölümünde Mustafa Kemal’ın Türk toplumları 

arasında yüksek otoriteye sahip millî kahraman olduğu, feodal, geri 

kalmış Türkiye’yi uygarlığa doğru yönettiği için meclisin ona “Atatürk 

”yani “Devletin Atası ”ünvanını verdiği anlatılıyor. 

Uygur Türklerinden Yusufcan Eli İslami’nin Kasım 2000’de 

Atatürk’ün doğumunun 120’nci yılına armağan olarak yazdığı 

“Mustafa Kemal”adındaki kitapta Mustafa Kemal’in özgeçmişinden 

başlayıp şimdiki Türkiye’nin gelişmesine kadar olan katkıları detaylı 

olarak anlatılırken okuyuculardan gelen mektuplarda da Atatürk’ü 

Uygurlara tanıttığı vurgulanıyor. 

Son olarak sizlere, “Dünyada En Tanınmış 4 Liderden Biri: Atatürk” 

adlı kitabın liselerde okutulmakta olduğu Çin’de Atatürk’e 

verilen önem, gösterilen saygı ve sevgiyle ilgili bazı müjdeler de 

iletmek istiyorum. “Atatürk’ü Seviyoruz” adlı 10 bölümlük kitap, 

çok yakında Çince ve Uygurca olarak yayınlanacak. Bunun yanında 

Atatürk’ün Kurtuluş Savaşı’nı ve sonrasını anlattığı dev eseri “Nutuk” 

da gene iki dilde, Çince ve Uygurca olmak üzere çevrilecek. 

Değerli konuklar, bundan sonra ulu Atatürk’ü 1 milyar 300 milyon 

nüfusa sahip olan Çinlilere tanıtmak için elimden geleni yapacağım. 

Mustafa Kemal biz Çinlilerin çok yakından tanımamıza, öğren-


memize değer ulu bir dahidir. Bundan önce öğrenmiştik bundan sonra 

da evlattan evlada öğreneceğiz, öğreteceğiz. Bundan sonra Çin ile 

Türkiye arasındaki dostluğu daha da geliştirmek için karşılıklı sempozyomlar 

düzenlememiz, karşılıklı kitaplar yazmamız ve çevirmemiz 

gerekir. Tarihten beri süregelen kardeşliğimizi devam ettirelim 

ve Atatürk bu kardeşliğin sürmesinde büyük bir yol gösterici olmaya 

devam etsin.

ATATÜRK’ÜN ASYA SİYASETİ ÜZERİNE 

BAZI YENİ DÜŞÜNCELER 

Prof. Dr. Seyfullah ÇEVİK * 

Kurtuluş Savaşı’nın 1919-1920 tarihleri arasındaki ilk döneminde 

Atatürk’ün başlıca amacı, Anadolu hareketinin birliği ile siyasi 

ve askerî teşkilatlanmasını sağlamaktı. Bu çerçevede toplanan Erzurum 

ve Sivas kongreleri, hareketin siyasi yapısını oluşturmak amacını 

güdüyordu. Kurtuluş Savaşı’nın hedeflerini çizen Misak-ı Millî 

de böylece oluşmaktaydı. İçe yönelik böylesine bir hareket halinde 

olunurken dışa karşı da kazanılan askerî başarılara paralelolarak bir 

dış politika oluşturulmaktaydı. Bu bağlamda Doğu cephesinde Ermenilere 

karşı askerî zafer elde edilip 2 Aralık 1920’ de Gümrü Barış 

Antlaşması yapılırken güneyde Fransa yenilgiye uğratılmış ve 20 

Ekim 1920’de Ankara Antlaşması imzalanmıştır. İtalya Anadolu’dan 

çekilmek zorunda kalırken, Batı cephesinde I. İnönü, II. İnönü ve 

Sakarya zaferlerinden sonra Anadolu’nun askerî gücü giderek ortaya 

çıkmıştı. 9 Eylül 1922’deki zaferle ise Kurtuluş Savaşı’nın askerî 

aşaması tamamlanmış oluyordu. 

Bu zaferler kazanıldıkça Anadolu’nun diplomatik durumu da 

güçlenmekteydi. Nitekim müttefik devletlerin I. İnönü zaferinin hemen 

ardından 21 Şubat 1921’de Londra’ da bir konferans düzenlemeleri 

ve buna Anadolu temsilcilerini de davet etmeleri, Anadolu 

hareketinin diplomatik başarısının önemli göstergesiydi. Anadolu 

hareketi askerî bakımdan başarılar gösterdikçe ve siyası alanda 

mesafe aldıkça, Sovyet rejimi ile olan ilişkisi de kişiliğini bulmaya 

başlamıştı. Sovyetler, Anadolu hareketinin özelliğini anladıkça iliş- 

* Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Rektör Vekili.

422 

SEYFULLAH ÇEVİK 

kilerin karşılıklı çıkara dayalı çerçevesi ve sınırı daha da belirginleşmiştir. 

16 Mart 1921’ deki Türkiye -Sovyet Dostluk Antlaşması 

bu çerçeveyi çizen bir belge olmuştur. Bu anlaşma ile Rusya, yeni 

Türk Devleti’nin millî sınırlarını tanımış, aynı zamanda Rusya ile 

olan kuzey ve doğu sınırları kesin hatlarıyla belirlenmiştir. Diğer bir 

ifade ile bu anlaşma, Türkiye ve Rusya arasında dayanışma, dostluk 

ve işbirliği dönemi başlatmıştı. Atatürk bu dönemde bazı doğu ülkeleriyle 

imzaladığı antlaşmalarla Anadolu’nun dış alandaki gücünü 

pekiştirmiş ve böylece Anadolu hareketi büyük ölçüde yalnızlıktan 

kurtulmuş oluyordu. 20 Kasım 1922’ de İsviçre’nin Lozan kentinde 

toplanan barış konferansında Türkiye’nin uzun bir diplomatik savaş 

vermesinin ve Misak-ı Millî’nin çerçevesini büyük ölçüde gerçekleştirebilmesinin 

sebeplerini, Atatürk’ün daha Millî Mücadele esnasında 

özellikle komşu ülkelerle yakın diplomatik ilişkiler kurmasında, 

antlaşmalar yapmasında ve dış alandaki gücünü artırmasında 

aramak lazımdır. Gerçi Lozan Antlaşmasında Musul meselesinin çözümü 

ileri bir tarihe ertelenmesine ve Batı Trakya’nın Yunanistan’da 

kalmasına engel olunamamasına rağmen zor şartlar altında bir diplomatik 

savaş verildiği düşünülecek olursa Lozan Antlaşması’nın 

önemli bir başarı sayılması gerektiği görülecektir. 

Kurtuluş Savaşı’ndan 1930’a kadar olan dönemde Türkiye diplomatik 

açıdan uluslararası alandaki bütün gelişmelerle ilgilenmekte 

ve dış siyasetteki temel prensibini ortaya koymaktaydı. Atatürk’ün 

ifadesi ile bu temel prensip: “Hariciyede dürüst ve açık olan siyasetimiz 

sulh fikrine müstenittir. Beynelmilel herhangi bir meselemizi 

sulh vasıtasıyla halletmeyi aramak bizim menfaat ve zihniyetimize 

uyan bir yoldur...” şeklinde idi. 1 Bu temel prensip çerçevesinde 

Lozan’dan kalan bazı pürüzlerin ve konuların çözümüyle uğraşılmaya 

çalışmıştır. Bu konuların başlıcasın İngiltere ile olan Musul, 

Fransa ile olan borçlar ve Suriye sınırı, Yunanistan ile ahali mübadelesi 

ve kapitülasyonlara ilişkin bazı hususlar teşkil etmiştir. Bu 

konular arasında Musul dışında olanların genellikle Türkiye’nin istediği 

biçimde çözümlendiğini söylemek mümkündür. Bu dönemde 

Lozan’dan kalma önemli pürüzler halledilirken takip edilmeye çalışılan 

politikanın en önemli özelliği önce sınır olan ülkelerle antlaş- 

1 Akil Aksan, Atatürk Der ki, Ankara 1981, s. 120.


malar yapmak ve hatta onlarla paktlar kurmak yolunda önemli adımlar 

atılmış olmasıdır. Bu bağlamda 1929’ dan itibaren ortaya atılan 

Balkan Birliği, idari çeşitli organizasyonlarla uygulamaya konulmaya 

başlanmıştır. Bu birlik ortaya konulmaya çalışılırken, Atatürk’ün 

Balkanlara yönelik 1931 yılındaki bir yorumu son derece ilginçtir. 

O bu yorumunda: “İşte siz muhterem Balkan milletleri mümesilleri, 

mazinin karışık his ve hesaplarının üstüne çıkarak derin kardeşlik 

esasları kuracak ve geniş birlik ufukları açacaksınız, ’ ihmalolunmuş 

ve unutulmuş büyük hakikatlari ortaya koyacaksınız. Balkan milletleri, 

içtimai ve siyasi ne çehre arzederse etsinler, onların Orta Asya 

‘dan gelmiş aynı kandan, yakın soylardan müşterek cedleri olduğunu 

unutmamak lazımdır... Görüyorsunuz ki Balkan milletleri yakın 

maziden ziyade, uzak ve derin mazinin kırılmaz çelik halkalarıyla 

birbirine pekala bağlanabilirler...” 2 diyordu. Bu yorumun bugün 

dahi ne kadar isabetli olduğunu söylememiz icap etmektedir. Bundan 

sonra Balkanlar’daki Alman ve İtalyan baskısının giderek artması, 

hatta Arnavutluk’un İtalya’nın kontrolü altına girmesi, Balkanlar’da 

Türkiye’nin önderliğini yaptığı statükocu devletler, daha önce aralarında 

yaptıkları ikili antlaşmaları birleştirerek 4’lü bir pakt imzaladılar 

(1934). Bu antlaşma ile Türkiye, Yunanistan, Yugoslavya ve 

Romanya devletleri, sınırlarını karşılıklı olarak garanti ediyorlar, 

birbirlerine danışmadan herhangi bir Balkan devletiyle siyasi harekette 

bulunmamayı taahhüt ediyorlardı. Antlaşma protokolünde 

Türkiye’nin eğer bir Rus-Romen çatışması çıkarsa, Romanya’ya 

yardım etmeyeceğini Sovyetlere bildirmiş olması, Rusya ile oldukça 

dengeli bir siyaset takip etmenin sonucu olmalıdır. 

Türkiye, batı sınır bölgesi olan Balkanlarda böylesine bir siyaset 

takip ederken doğu sınır bölgesinde ve hatta sınır bölgesinin uzağındaki 

ülkelerle de antlaşmalar yapmaktan, paktlar kurmaktan geri 

kalmıyordu. Bu sırada İtalya’nın Habeşistan’ı işgali ve Asya’da bazı 

hedeflere yöneldiğini belirtmesi, Türkiye’yi bir yandan İngiltere ile 

işbirliği yapmak ve hatta bazı Orta Doğu ve Asya devletleri ile savunma 

tedbirleri almak zorunda bırakmıştır. Bu bağlamda İtalya’nın 

bölgedeki yayılma emellerine karşı 2 Ekim 1935’te Cenevre’de Türkiye, 

Irak ve Afganistan arasında üçlü bir antlaşma parafe edilmişti. 

2 Aksan, age, s. 122. 

423

424 


Daha sonra Irak’ın da katılmasıyla 8 Temmuz 1937’de İran’da Sadabad 

paktı imzalandı. Bu antlaşmanın en temel maddelerini, ülkelerin 

birbirlerinin içişlerine karışmaması, ortak çıkarları ilgilendiren 

konularda birbirlerine karşı saldırıda bulunmamaları ve sınırlarına 

saygı duymaları teşkil etmekteydi. 

Türkiye’nin hem Ortadoğu hem de Asya siyaseti çerçevesinde 

Irak, İran ve Afganistan ile bir pakt kurması, bugünün küreselleşme 

sürecinde dünyanın en hareketli bölgelerindeki ülkelerle o dönemlerde 

paktlar kurmasının ne kadar isabetli olduğunu göstermektedir. 

Bu ülkeler arasında coğrafi bakımdan Asya’nın tam ortasında bulunup 

Türkistan bölgesini ve Çin’i kontrol etmek için önemli bir sıçrama 

tahtası noktasında olan Afganistan üzerinde özellikle durmak 

icap etmektedir. 1921-1928 yılları arasında Türkiye ile Afganistan 

arasında giderek artan bir dostluk ve işbirliği ilişkisi başlamıştı. Bunun 

sonucunda 25 Mayıs i 928’ de Türk-Afgan Dostluk Anlaşması 

imzalanmış ve böylece iki ülke arasında siyası ve kültürel bakımdan 

yakınlaşmalar baş göstermişti. Bu yakınlaşmada Atatürk’ün 

Anadolu’da dış güçlere karşı verdiği mücadelenin Afgan yönetimince 

İngilizlere karşı tam bağımsızlık arayışına bir örnek teşkil etmesinin 

rolünü de hesaba katmak lazımdır. Bugün Afganistan’da bulunan 

ve orada bir idare tesis etmek isteyen güçleri de bu anlamda değerlendirmek 

gerekir. 3 

Atatürk dönemindc Türkiye’nin Asya üzerindeki en belirgin 

politikasını Azerbaycan’a karşı takip edilen siyasetle örneklemek 

mümkündür. Millî Mücadele’nin ilk yıllarında Azerbaycan’a karşı 

takip edilen politikayı Mustafa Kemal Paşa’nın Bakü’deki temsilcimiz 

Memduh Şevket ile Tiflis temsilcimiz Kazım Beylere ulaştırmalarını 

istediği gizli direktifte görmek mümkündür. O, bu direktifin 

bir yerinde aynen: “... Rusya müslümanları ve alelumum İslam 

kavimleri hakkında nokta-i nazarımız bunların muhtariyetlerinin 

genişlemesine ve Hilafet makamına olan manevi bağlılıkların takviyesine 

çalışılacaktır. 

Rusya’nın bu husustaki hassasiyeti malum olduğundan gayet 

3 Atatürk dönemi Türk dış politikası hakkında genel olarak bk. Mehmet Gönlübol 

-Ömer Kürkçüoğlu, “Atatürk Dönemi Türk Dış Politikasına Bir Bakış”, 

Atatürkçü Düşünce El Kitabı, Ankara 1995, s. 351-373.


ihtiyatkarane hareket edilecek ve her jirsatta bundan maksat İslamcılık 

ve Turancılık gibi eğilimler olmayıp, sırf Türk ve İslam kavimlerini 

dahi hür ve şimdiki medeniyetten istifadeye kadir bir hale getirmek 

olduğu beyan olunacaktır...” demekteydi. Aynı direktitin bir 

başka yerinde: “Azerbaycan ‘ın tamamen ve cidden müstakil bir 

devlet haline gelmesine taraflarız ve bunun temini için Rusları gücendirmemek 

ve kuşkulandırmamak şartıyla teşebbüsat-ı lazımede 

bulunulacaktır” ifadesini kullanmaktaydı. 4 Bir diğer ifadesinde ise: 

“Şarktan şimdi doğacak olan güneşe bakıyorum... Bugün, günün 

ağardığını nasıl görüyorsam, uzaktan bütün Şark milletlerinin de 

uyanışını öyle görüyorum. İstiklal ve hürriyetlerine kavuşacak olan 

çok kardeş millet vardır. Onların yeniden doğuşu, şüphesiz ki terakkiye 

ve refaha müteveccih vuku bulacaktır. Bu milletler bütün güçlüklere 

ve bütün manilere rağmen muzaffer olacaklar ve kendilerini 

bekleyen istiklale kavuşacaklardır. Müstemlekecilik ve emperyalizm 

yeryüzünden yok olacak ve yerlerine milletler arasında hiçbir renk, 

din ve ırk farkı gözetmeyen yeni bir ahenk ve işbirliği çağı hâkim 

olacaktır” sözlerini sarfetmekteydi. 5 

Bu sözlerle Atatürk daha o zamanda Türkiye’nin Türk halkları 

ve kavimleri ile ilgili Asya siyasetini ortaya koyarken mevcut güç 

dengelerinin gözetilmesi ve hatta onlarla beraber hareket edilmesinin 

önemine ve gerekliliğine inandığını göstermektedir. Bunun yanında 

siyasi olarak günün şartlarında açıkça söylenmesinde sakınca 

gördüğü Doğu ve Asya ülkeleri için oldukça genel ifadeler kullandığı 

dikkate çekmektedir. Bu politikanın bugün de geçerli olduğunu ve 

eğer Türkiye’nin aynı kültür ve tarihe sahip Asya’daki Türk devlet 

ve halkları üzerinde bir ekonomik ve siyasi ilişkisi olacaksa, bunun 

büyük güçlere rağmen gerçekleştirilmesinin pek mümkün olamayacağını 

belirtmek lazımdır. Diğer bir ifade ile Türkiye’nin bu coğrafyada 

Rusya da dahil olmak üzere büyük güçlerle işbirliği halinde 

Merkezi Asya’da daha aktif bir rol alabileceği aşikar gözükmektedir. 

Ancak böyle bir politika takip edilirken bir an bile beklemeksizin 

4 Atatürk’ün Şark cephesi kumandanhğına hitaben gönderdiği bu direktitin [aksinIilesi 

ve transkripsiyonlu metni için bk. Atatürk’ün Milli Dış Politikası 

(Milli Mücadele Dönemi Ait 100 Belge) 1919-1923, I, Ankara 1992, s. 190- 

206. 

5 Akil Aksan, age, s. 133. 

425

426 


eğitim ve kültür alanlarındaki iş birliğine hız verilmeli, toplumların 

aynı tarih ve kültüre sahip olduklarının şuuruna ermesi yolunda 

mesafeler katedilemdi, sonra ışın ekonomik ve siyasi boyutlarının 

oluşumunun safhaları beklenmelidir. 

Atatürk, Millî Mücadele’nin daha ilk yıllarında Merkezi Asya’daki 

Türk halkları üzerinde gayet gerçekçi ve uzak görüşlü bir 

politika takip etmesinin gerekliliğine inanırken, Türk halklarının da 

Asya’nın en batı uç noktasını vatan ittihaz etmiş olan kardeşlerinin 

Millî Mücadelesine kayıtsız kalmadıkları dikkati çekmektedir. Bu 

bağlamda o dönemde Türkistan halklarının gayet şuurlu bir şekilde 

yardım kampanyaları başlattıkları ve pek çok hanımın bu kampanyaya 

kollarındaki bilezikleri bağışladıkları dikkati çekmektedir. Bu 

zamanda Türk halklarının kahır ekseriyeti Rusya’nın idaresi altına 

girdiği için, yardımların Rusya vasıtasıyla Batı Türklerinin ana vatanı 

olan Anadolu’ya veya Küçük Asya’ya ulaştığı görülmektedir. 

Türkistan halkalarının Anadolu’daki Millî Mücadele’nin başarıya 

ulaşması için sadece altın v.s. vererek duyarlı olmadıkları, bu duyarlılıkların 

bazı edebi metinlere de yansıdığı açık bir şekilde görülmektedir. 

Nitekim 1921 yılında ünlü Kazak şairi Mağcan, Alıstaki 

Bauruma (Uzaktaki Kardeşime) adlı oldukça uzun olan şiirinde gerek 

Doğu, gerekse Batı Türklerinin birbirinden ayrı düşmekle çok 

büyük sıkıntı çektiklerini işlernekte ve sanki orada verilen Millî 

Mücadele’yi an be an yüreklerinde hissettiklerini ve kardeşleriyle 

hep beraber olduklarını vurgulamaktadır. 6 Hemen hemen her kıtası 

duygu dolu ifadeleri içeren söz konusu Kazakça şiirinin birkaç kıtasını 

burada verecek olursak: 

6 Bu şiirin tam metni için bknz. Mağcan Cumabayev, Şığarmalar (Eserler), I, 

Almatı 1989, s. 72-73.


Uzakta ağır azap çeken kardeşim Alısta aur azap şekken baurum 

Solup laleler gibi kuruyan kardeşim Kuargan beyşeşektey kepken baurum 

Bunalıp bir sürü düşman ortasında Kamağan kalın jaudın ortasında 

Göl gibi göz yaşı döken kardeşim Köl kılıp közdın jasın tökken baurum 

*** 

Kardeşim sen o yanda ben bu yanda Baurum! Sen o cakta men bu cakta 

Kaygıdan kan yutuyoruz bizim adımıza Kaygıdan kan cutamız bizdin atka 

Layık mı kulolup durmak gel gidelim Layık ba, kul bop turu v kel tekeyik 

Altay’a ata mirası altın tahta Altayga ata miras altın takka 

Şiirdeki ifadelerin ne kadar duygu dolu ifadeler olduğunu yukarıdaki 

satırlardan açık bir şekilde anlamak mümkündür. 

Atatürk’ün Asya’ya ve Türk halkalarına yönelik bu politikası, 

O’nun ölümünden sonra Anadolu’nun ünlü halk ozanı Aşık Veysel’in 

Atatürk’e yazmış olduğu ağıtta da ses bulmuştur. Veysel bu ağıtın bir 

kıtasında: 

Tren hattı tayyareler 

Türkler giydi hep karalar 

Semerkand’ı Buharalar 

İşitti her yan akladı 

ifadesini kullanırken, Asya’daki Türk halklarının Atatürk ve 

Anadolu’daki Türklerle gönül bağlarının mükemmelliğini belirtmek 

istemiştir. 

427

EVRENSELLİĞİ YAKALAYAN ADAM 

MUSTAFA KEMAL ATATÜRK 

Prof. Dr. Bayram KODAMAN * 

A-Giriş 

Evrensellik denince bütün insanlığı, bütün halkları, bütün ülkeleri 

ilgilendiren ve kapsayan kavram akla gelmektedir1 . Bu bakımdan 

evrensellik, herkesin, bütün insanların kabul ve iştirak edebileceği 

ortak anlayışın, ortak bir fikrin, ortak bir buluşma ve uzlaşma 

zemininin adıdır. Bu anlamda herkes tarafından kabul edilebilir olan 

ilmi, dini, ahlaki, siyasi, iktisadi, içtimai gibi müşterek değerler, evrensel 

değerler olarak nitelendirilebilir. Bu evrensel değerler, ilmi, 

tarihi, ilahi, içtimai kökenli olduğu için zaman ve mekana göre değişmeyen 

ve değişebilen özelliklere sahiptir. Farklılık, çeşitlilik ve 

zıtlık arz etse de insanlığın, kültürlerin, medeniyetlerin bu evrensel 

değerler üzerinde inşa edildiği de tarihi bir gerçektir. 

Ancak bu evrenselliğin çıkış noktası evrensel olmayabilir. Başlangıçta 

belirli bir gruba, topluma, kavime veya millete ait olarak 

ortaya çıkan değerler, zamanla tarihi süreç içinde dünyaya yayıldığında, 

herkes tarafından hüsnü kabul gördüğünde evrensel bir karakter 

kazanmaktadır. 

B- Tarihi Süreçte Evrensellik 

Bilindiği üzere tarihte hâkim kavimler kendi kültürlerini ve medeniyetlerinin 

evrensel olduğu iddiasında bulunmuşlardır. Bunların 

başında Grek, Roma ve Hıristiyanlığın sentezi olan Batı Medeniyeti 

* Süleyman Demirel Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölüm Başkanı. 

1 Petit Robert Dictionnaire (Fransızca Lügat), “Üniversel”, Paris, 1968.

430 

BAYRAM KODAMAN 

ile Arap-İran- Türk-İslam sentezi olan Osmanlı Medeniyeti gelmektedir. 

Osmanlı Sistemi: Sanayi inkılâbından önce, yani tarım ve hayvancılığın 

hâkim olduğu ve dinin de ideoloji görevi yaptığı dönemde 

Osmanlı, kendi devletini evrensel dünya devleti ve medeniyetini de 

evrensel dünya medeniyeti olarak görmekteydi. Bunun sonucudur 

ki, yeni bir dünya (nizam-ı âlem) kurma iddiasında bulunmuştur. 

Osmanlı Devleti, bu iddiasını gerçekleştirebilecek güce ve organizasyona 

sahip, müesseseleşmiş bir “devlet-i ebed müddet” idi. Kısaca 

Osmanlı soylu, muhteşem ve büyük bir medeniyet yaratmıştı. 

Ancak XVI. Yüzyılda, Osmanlı toplumu “mükemmeliyet” noktasına 

erişildiği şeklinde bir zihniyete kapıldı. Bu anlayış kısa zamanda 

statükoculuğa ve gelenekçiliğe dönüştü. Bu anlamda mükemmeliyet 

duygusu Osmanlıya dinamiklerini kaybettirdi ve çöküşüne zemin 

hazırladı. 

Her sistem gibi Osmanlı sistemi de, gücünü ve evrenselliğini başarısından 

alıyordu. Ancak, mükemmeliyet duygusu onu, XVII.yüzyıldan 

itibaren ufuksuzluğa, hedefsizliğe ve arkasından başarısızlığa 

mahkum edecektir. Neticede soyluluğu, muhteşemliği ve büyüklüğü 

kaybolmaya başlayacaktı.. Yeni bir ütopya yaratamaz ve mevcudu 

muhafaza etmekten başka bir şey düşünemez, yapamaz duruma düştü. 

Bu süreç, XIX. yüzyıl ortalarına kadar devam etti. II. Mahmut 

dönemiyle birlikte yeni bir alternatif üretemeyeceği telaşına kapılınca, 

mevcudu muhafazadan da kısmen vazgeçerek, evrensellik 

iddiasında bulunan Avrupa’nın sistemini ve medeniyetini alternatif 

olarak görmeye ve ondan kısmen iktibaslar yapmaya başladı. Bu 

tutum, Osmanlı’nın kendi sisteminin başarısızlığı; Avrupa sisteminin 

de başarısının teyidi anlamına geliyordu. XIX.yüzyılın sonu ve 

XX.yüzyılın başında, evrensellik iddiasından da tamamen vazgeçilerek, 

sadece Osmanlı devletini kurtarma telaşına düşüldü.Bunun için 

üç yeni model öne sürüldü2 : Müslümanlar için İslamcı, Türkler için 

Türkçü, bütün Osmanlı fertleri için de Batıcı model. Zihinleri meşgul 

eden ve umut gibi görünen bu üç model, iç ve dış siyasi olayların 

2 Faruk Öztürk, “Cumhuriyet ve Ütopya”, Modern Türkiye ‘de Siyasi Düşünce 

III, Modernleşme ve Batıcılık, İstanbul 2002, s.490.

EVRENSELLİĞİ YAKALAYAN ADAM MUSTAFA KEMAL ATATÜRK 431 

baskısıyla farklı hedeflere yöneltildiğinden Osmanlı’yı kurtarmada 

yetersiz kaldı. 

Batının evrensel sistemine gelince: Batı ortaçağdan çıkarken 

Hümanizma, Rönesans ve Reform hareketleriyle Ortaçağa alternatif 

kendi sisteminin temellerini atmayı başarmıştır. Batı, bu evrensel 

sistemin merkezine önce ferdi ve aklı koymakla, bilim, sanayi 

ve makine çağına da adım atmış, sürekliliğin ve değişmenin yolunu 

açmıştır. Zira akıl ve ilim, değişen toplumda yeni alternatifler teklif 

etme özelliğine sahipti. Artık Avrupa sisteminin aktörleri tüccar-ticaret, 

iş adamı-sanayi-fabrika-üretim, ilim adamı-üniversite-enstitü 

gibi yeni kişiler, kurum ve kuruluşlardı idi. Buna karşılık Osmanlı 

yeni aktörler yaratamamış, ülema-medrese (ilmiye sınıfı) kapıkulu 

paşaları-kışla (seyfiye sınıfı), memur-bürokrasi (kalemiye sınıfı) 

sarmalında kalmıştır. 

Batı, bu yeni aktörlerin ürettikleri cazip-müessir fikirlerle, teknolojiyle 

ve ticari mallarla tabiata, diğer ülkelere ve diğer toplumlara 

saldırıya geçmiş ve hâkim olmuştur. Sonuçta kendi değerlerini 

ve sisteminin evrenselliğini gönüllü veya mecburi bir tarzda kabul 

ettirmiştir. 

C-Mustafa Kemal ve Evrensellik 

Mustafa Kemal dahi özelliğine sahip hem asker hem paşa, 

hem devlet adamı, hem politikacı, hem de entelektüeldir. Ayrıca 

Osmanlı’yı Türk toplumunu, Avrupa’yı ve İslam alemini bilen, tanıyan 

bir kişidir. Bu vasıflarıyla birlikte, aynı zamanda başarılı asker, 

başarılı devlet adamı ve başarılı bir politikacı olarak karizmatik bir 

kahraman ve liderdir. 

Bu özelliklere sahip Mustafa Kemal, farklı bir evrensellik, farklı 

bir nizam-ı âlem (dünya düzeni) anlayışında ve iddiasında bulunan 

tarihe damgasını vurmuş cihan şumül bir medeniyetin ve devletin 

(Devlet-i Aliyye) içinden gelmiştir. Bu itibarla zihnen ve fikren Osmanlının 

evrensellik anlayışına yabancı değildir. Bunun yanında Osmanlı 

yenileşme hareketlerinin öncüsü ve itici unsuru durumunda 

olan askerî okullarda (Harbiye-Kurmay Mektebi) ve orduda, yeni bir 

evrensellik iddiasında bulunan Batı düşüncesi ve medeniyeti ile temasa 

geçmiş ve onu tanıma fırsatı bulmuştur. Dolayısıyla evrensel-

432 


lik iddiasında bulunan iki farklı medeniyetin-sistemin birinin çöküş, 

diğerinin yükseliş sebeplerini ve tezahürlerini iyi tahlil etmiş, olumlu 

ve olumsuz yanlarının bizzat görme imkanına sahip olmuştur. Millî 

mücadele ve Türkiye Cumhuriyeti dönemlerinde de, 1917 Ekim İhtilali 

ile Rusya’da iktidara gelen, hem Osmanlı hem de mevcut Batı 

sisteminden anlayışından tamamen farklı ve evrensellik iddiasında 

olan komünist sistemi; 1922’de İtalya’da 1933’te Almanya’da iktidarı 

ele geçiren, kapitalist sistemin değişik bir türevi olan, ancak 

kısmen de olsa çok farklı bir evrensellik iddiasıyla uluslararası sahneye 

çıkan faşist rejimleri de tanıma ve inceleme imkanı bulmuştur. 

Görüldüğü üzere Mustafa Kemal dört evrensellik iddiasında 

bulunan sistemlerle karşı karşıya kalmıştır. Ancak, Millî Mücadele 

ile Türk milletinin istiklalini temin eden bir kişi olarak, milleti reddeden 

ve millet yerine işçi sınıfını esas alan komünist sistemi; Osmanlı 

İmparatorluğu yerine millî bir devlet kuran kişi olarak, Roma 

İmparatorluğu’nu ihya etmeye kalkışan İtalyan faşizmini; altı asır 

pek çok milleti bünyesinde barındıran Osmanlı hoşgörüsüne sahip 

bir kişi olarak da Almanya’nın ırkçılığını kabul etmesi mümkün değildi. 

Geriye İngiltere’nin, Fransa’nın ve ABD’nin temsil ettiği emperyalist 

liberal sistem kalıyordu ki, emperyalizme karşı savaşan bir 

kişi olarak da bu sistemin emperyalist anlayışını benimsemesi akla 

uygun değildi. O halde ne yapmalı idi? 

D-Hesabını Evde Değil Çarşıda Yapan Mustafa Kemal 

Her şeyden önce Mustafa Kemal şu hususu iyi teşhis etmiştir: 

Faşizmin altında İtalyan milletini, ırkçılığın altında Alman milletini, 

komünizm altında Rus milletini ve liberal kapitalizmin altında 

ise İngiliz, Fransız ve Amerikan milletini görmüştür. Bu teşhisiyle 

Mustafa Kemal evrensellik iddiasında bulunan her sistemin öncelikle 

milletten hareket ettiği ve milletten evrenselliğe uzandığını fark 

etmiştir. Bu durum, onu millet kavramının evrensel bir değer olduğunu 

göstererek, işe milletten, millî devletten hareketle evrenselliği 

yakalamaya sevk etmiştir. Yeniçağ’dan itibaren Avrupa’da milletlerin 

teşekkül etmesi ve XIX. yüzyılın millî devletler çağı olması 

tarihen bu oluşumu teyid de ediyordu. Nitekim Türk tarihinde de 

örneği vardır. Her ne kadar 1517’den sonra ümmetçiliğe yönelmiş


ise de Osmanlı devletinin ve sisteminin çekirdeğinin tamamen Türk 

olan Osmanlı Beyliği olduğu ve bu beylikten hareketle evrenselliğe 

ulaştığı biliniyordu. 

Buna göre Mustafa Kemal hesabını evrensel değer haline gelen 

millet, millî devlet, millîyetçilik üzerine yaptı. Bu üç kavram, liberalizmin 

milletlerin hür ve eşit olmasını öngören fikrinin uzantısı idi. 

Ancak o, Türkiye’yi Batı medeniyeti içinde vahşi kapitalizm ve totaliter 

komünizmi yaratan liberalizmi; ayrıca totaliter faşizmi yaratan 

vahşi kapitalizmin ferdi köle, milleti sürü gibi gören olumsuz yönlerinden 

uzak tutmak istiyordu. O, ideal düzeni Osmanlı gibi mazide 

ve mevcut ideolojilerde değil, gelecekte aradı. Bunun için toptancılıktan 

uzak; ancak seçici-pragmatik bir yaklaşımı benimsemiştir. 

Bu seçici ve pragmatik metotla, liberalizmin evrensel değer haline 

getirdiği hürriyet, fert, rasyonalizm, millet, millîyetçilik, laiklik, 

demokrasi ve sosyalizmin, halkçılık ve devletçilik kavramlarını 

almıştır. Hedef Türk insanını hür ve rasyonel, milletini müstakil 

kılmaktı. Çünkü kendini gerçekleştiremeyen Türk insanı ve Türk 

milleti başkalarının sultası altında ve başkalarının fikriyle yaşamaya 

mecburdu. Mustafa Kemal kendini gerçekleştirmiş, kendi şahsiyetini 

ve millî kimliğini bulmuş hür, laik ve millîyetçi bir toplumla cemaatçi, 

ümmetçi, statükocu yapıyı kırmak istiyordu. Çünkü zemini 

olumsuz yabancı ve yerli engellerden temizlemeden yani orijinal bir 

toplum mimarisi ve yeni orijinal bir toplum yapısı inşa etmek mümkün 

olamazdı. 

Yeni binanın inşa edilebilmesi için Mustafa Kemal Misak-ı Millî 

ile arsanın hudutlarını (millî sınırları) tespit etti. Sonra zemini yabancı 

unsurlardan (Rumlar, Ermeniler, Araplar, İngilizler. Fransızlardan) 

temizledi. Bunu yaparken arsa (vatan) üzerindeki nüfusun 

%80-85’inin Türk ve Türk’e yakın olmasına özellikle dikkat etmişti. 

Çünkü zemin üzerindeki evrensel değer haline gelmiş olan milleti ve 

millî devleti inşa edecekti. Nitekim, 1923’te Lozan Antlaşması’yla 

ülkenin tapusunu aldı ve 29 Ekim 1923’te cumhuriyetle birlikte Türk 

milletine devretti. Artık mülk padişaha ait değildi. Bu tavrı ve icraatı 

evrensel anlayışın neticesidir. 

Mustafa Kemal artık Osmanlıyı (dedesini) terk etmiş, fakat Osmanlının 

Türk olan çocuklarına-torunlarına yani Türk milletine aşık

434 


olmuş, onlara sahip çıkmış ve onlarla yaşamaya karar vermiştir. Hiç 

bir şey artık eskisi gibi değildi ve olmaması da gerekirdi. Şimdi sıra 

yeni bir düzen kurmaya gelmişti. Devlet, vatan, millet, istiklal mevcuttu. 

Ama bunlara, yeni bir kimlik kazandırmak lazımdı. 

Yeni bir kimlik kazandırmak için Mustafa Kemal Millî Mücadele’ 

deki metodunu kullandı. Bu metot “hesabı evde değil çarşıda 

yapmaktı” 3 . Çünkü evdeki hesap çarşıya uymayabilirdi. Bu bakımdan 

iç ve dış piyasaya bakarak neyin geçerli neyin geçersiz, neyin 

sağlam neyin çürük olduğunu bilmesi gerekirdi. Zira geçerli ve sağlam 

olan alınmalı, geçersiz ve çürük olan saf dışı bırakılmalıydı. 

Çarşı toplumdu, kültürdü ve çağdaş medeniyetti. 

Mustafa Kemal’e göre toplum çarşısını ve kültür çarşısını 

millîleştirmeden, yabancı unsurlardan temizlemeden çağdaş medeniyet 

çarşısına ulaşılamazdı4 . Millî Mücadele ile toplum çarşısını yabancılardan 

temizledi. Sıra kültür çarşısını, yabancı unsurlardan ve 

çürük yerli mallardan temizleyerek, millîleştirmeye gelmişti. Bunun, 

millî eğitim ve öğretimle olabileceğini gördü. Çünkü kültür çarşısının 

kirlenmesi eğitimle olmuş yine eğitimle temizlenmesi şarttı. 

Bu hedefe varmak için 1924’te Tevhid-i Tedrisat (eğitim-öğretim 

birliği) Kanununu çıkardı. Zira Osmanlı döneminde medreseler, 

yeni Tanzimat okulları, yabancı okullar (Rum-Ermeni-Yahudi- 

Arap vs.) farklı eğitim yapıyor, farklı insan tipi yetiştiriyorlardı. Bu 

duruma Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile son verilerek, millî eğitime 

geçildi. Ancak millî eğitim, millî dil ile yani Türkçe ile olmalıydı. 

Türkçemiz de Arapçanın, Farsçanın, İngilizce ve Fransızcanın istilasına 

uğramıştı. 1931’de Türk Dil Kurumu’nun teşkili ve “vatandaş 

Türkçe konuş” sloganıyla dilde millîleşmeye gidildi. Türk Tarih 

Kurumu’nun teşkili ile de millî tarihimiz ortaya çıkarılmıştır. 

Mustafa Kemal yaptığı bu inkılaplarla Türk milletinin önüne 

Türk kültürünü, Türk dilini, Türk tarihini, Türk dünyasını koydu. 

Zira o, Türk milletinin varlığıyla ve hedefleriyle meşguldü. Dünyadan 

tecrit olmuş olan Türkleri değişmenin ve modernleşmenin 

simgesi haline getirme ve böylece Türk dünyasında ve İslam dün- 

3 Peyami Safa, Türk İnkilâbına Bakışlar, Inkılap Yayınevi, İstanbul, s.174. 

4 Bu konuda geniş bilgi için bkz. Bayram Kodaman, Cumhuriyetin Tarihi 

-Fikri Temelleri ve Atatürk, Isparta, 2001.


yasında bir model yaratma peşinde idi5 . O bir taraftan da inkılaplarıyla 

Türkiye’yi Avrupa ile bütünleştirmeye değil, Avrupa ile Türk 

dünyası arasında bir denge kurmaya çalışıyordu. Bu dengeyi Avrupa 

ile uyuşarak, anlaşarak değil, millî evrenselliğe giden bir proje ile 

çağdaş medeniyeti yakalayarak kurmak istemiştir. 

Sonuç olarak, Mustafa Kemal’in hedefi orijinal bir evrensel 

düzen yaratmaktan ziyade, millî kalarak mevcut evrensel değerleri 

benimseyerek, Türkiye’yi çağdaş medeniyete dahil etmek ve Türk 

milletine ufuk ve şahsiyet kazandırmaktı. Mustafa Kemal’de şayet 

bir evrensellik aranacaksa Türk Dünyasına, İslam dünyasına ve 

mağdur-mazlum milletlere örnek tam bağımsız modern, laik ve millî 

bir devlet ve toplum modelinde aranmalıdır. Bu model, Avrupa’dan 

kaçıp, Asya’ya çekilen bir Türk milletini değil, Asya’da Avrupa’nın 

da dahil olduğu çağdaş medeniyeti ve evrenseli yakalamayı öngörür. 

Ancak Mustafa Kemal’den sonra model, bırakalım başkalarına 

örnek olmayı, Türkiye’ de bile devam ettirilememiştir. Zira Türkiye 

1939’den itibaren Avrupa’nın, ABD’nin, İMF’nin, Dünya Bankasının, 

Dünya Ticaret Örgütünün kapısına bağlanarak, örnek olmaktan 

çıkarılmıştır. 

5 Orhan KoIoğlu, Cumhuriyetin İlk On beş Yılı (1923-1938), İstanbul, 1999, 

s.377.

436 


Kaynakça 

1-Atatürk Devrimleri I. Milletlerarası Sempozyomu Bildirileri, 

10-14 Aralık 1973, İstanbul Üniversitesi Atatürk Devrimleri 

Araştırma Enstitüsü Yayınları, İstanbul, 1975. 

2-Atay, Falih Rıfkı, Çankaya, İstanbul, 1969. 

3-Eroğlu, Hamza, Atatürkçülük, Ankara, 1981. 

4-Kodaman, Bayram, Cumhuriyetin Tarihi-Fikri Temelleri ve 

Atatürk, Süleyman Demirel Üniversitesi Yay., Isparta, 2001. 

5-Koloğlu, Orhan, Cumhuriyetin İlk On beş Yılı (1923-1938), 

İstanbul, 1999. 

6-Öztürk, Faruk, “Cumhuriyet ve Ütopya”, Modern Türkiye’de 

Siyasi Düşünce III, Modernleşme ve Batıcılık, İstanbul 2002, 

s.490. 

7-Bildiriler ve Tartışmalar (Türkiye İş Bankası Uluslararası 

Atatürk Sempozyumu, 17-22 Mayıs 1981), Ankara, 1984. 

8-Safa, Peyami, Türk İnkılâbına Bakışlar, İnkılap Yayınevi, 

(İkinci Baskı), İstanbul, ts. 

9-Steinhaus, Kurt, Atatürk Devrimi Sosyolojisi, (Çev. M. Akkaş), 

İstanbul, 1995. 

10-Timur, Taner, Türk Devrimi ve Sonrası, Ankara, 1997.

BİR MİLLİ KİMLİK KONUSU OLARAK ATATÜRK’ÜN 

“TÜRK TARİHİ VE ÖĞRETİMİ”NE DAİR GÖRÜŞ VE 

UYGULAMALARI 

Prof. Dr. Nuri KÖSTÜKLÜ* 

Genel olarak bir insanın “ne” olduğuna atıfta bulunan “kimlik” 

kavramı, kişinin kendisine ve başkasına yakıştırdığı çeşitli anlamlara 

da işaret eder 1 . Millî Kimlik dendiğinde ise, genel bir ifade ile, 

ferdin mensubu bulunduğu milletinden aldığı karakter özellikleri ile 

tanımlanması akla gelir. Bu durumda millî kimliği kavrayabilmek 

için “millet” kavramını bilmemiz gerekecektir. Çeşitli tanımları yapılmakla 

birlikte milleti, ortak bir geçmişi bulunan, ortak değerlere 

sahip ve gelecekte de birlikte yaşama arzusu gösteren yani ülkü 

birliği olan insan toplulukları şeklinde tanımlayabiliriz. Atatürk 

millet kavramını şu ifadelerle açıklamaktadır; “Zengin bir hatıra 

mirasına sahip bulunan, beraber yaşamak hususunda müşterek arzu 

ve muvâfakatta samimi olan ve sahip olunan mirasın muhafazasına 

beraber devam hususunda iradeleri müşterek olan insanların birleşmesinden 

meydana gelen cemiyete millet namı verilir” 2 . Atatürk’ün 

de vurguladığı üzere, milletin tanımında “zengin bir hatıra mirasına 

sahip bulunmak” “ortak bir geçmişe yani tarihe sahip olmak” gibi 

vazgeçilmez bir şart bulunmaktadır. Bir başka ifade ile bir milletin 

inşasında, tarih fevkalâde önemlidir. O halde, tarihsiz veya tarih şuuru 

olmayan bir fertte ise millî kimlik duygusundan bahsedilemez. 

* Konya Selçuk Üniversitesi-Eğitim Fakültesi, Tarih Eğitimi Anabilim Dalı 

Başkanı 

1 Sosyal Bilimler Ansiklopedisi, “Kimlik (Sosyal Kimlik)” maddesi, Risale 

yay., İstanbul 1991, C.2, s.303- 304. 

2 A. Afetinan, Medeni Bilgiler ve Mustafa Kemal’in El Yazıları, Ankara 

1969, s.23-24.

438 

NURİ KÖSTÜKLÜ 

Dolayısıyla, hem fert, hem de millet hayatında önemli bir sosyal 

disiplin olarak kabul edilen tarih disiplinine devletler, eğitim programları 

içinde hep önem veregelmişlerdir. Bu yüzden tarihin nasıl 

öğretileceği veya ondan en verimli şekilde nasıl faydalanılabileceği 

hususunda yeni kural ve ilkeler bağımsız bir disiplin olarak geliştirilmektedir. 

Bugün gelişmiş batı ülkelerinde mesela İngiltere’de “tarih 

öğretimi” son 20 yılda sürekli gelişme gösteren bir disiplin olarak 

karşımıza çıkmaktadır. 

Millî kimlik kavramına bu şekilde kısaca temas ettikten sonra 

Atatürk’ün Türk tarihi ve öğretimi hakkındaki söz ve uygulamalarını 

anlayabilmek için yakınçağ Türk tarihindeki belli başlı gelişmeleri 

kısaca hatırlamamız faydalı olacaktır. 

Bilindiği üzere yakın Türk tarihi özellikle 19.yy. başlarından 

itibaren çeşitli siyasi çalkantılar ve köklü değişim hareketlerinin 

yaşandığı bir dönemdir. Bu dönemin karakteristiğine bakacak olursak 

2 temel özelliğin dikkat çektiğini görürüz. Bunlardan birincisi; 

Osmanlı Devleti’nin Batı karşısında eski gücünü kaybetmesi ile 

Batı’nın O’nu paylaşma arzusu ve bu doğrultudaki politika ve uygulamaları. 

Batı’dan yönelen tazyikler. Bu tazyikler 1815’te Şark Meselesi 

adıyla şifrelendiğinde, nihai hedef Osmanlı’nın paylaşılması 

ve Anadolu’da Türk siyasi hâkimiyetinin kırılması olarak belirlenmişti. 

İkincisi ise; Batı’nın gücü ve baskısı karşısında yetersizliğini 

fark eden Osmanlı Devleti’nin, var olabilmek için kendini yenileme 

ve çağa ayak uydurma iradesi ve buna bağlı olarak birtakım müessese 

veya fikirleri geliştirme gayreti ve arayışı içinde bulunmasıdır. 

Batı’nın Osmanlı’ya daha doğrusu Türklere yönelik baskıları yalnızca 

maddi alanda olmayıp, kültür alanında da yoğunlaşmıştı. 

Özellikle Türk’ün varolma veya yokolma sınırına getirildiği 

20.yy. ilk çeyreğinde Türk insanını, tarihini, coğrafyasını ve kültürünü 

tahrip etmek üzere birçok asılsız iddialar, iftiralar ortaya atılmıştır. 

Bunlar, Türklerin sarı ırka mensup olduğu ve Avrupalılara göre 

ikinci sınıf insan sayılması gerektiği ve Türklerin medenî kabiliyet 

ve istidattan mahrum olduğu iddialarıdır. Batılı tarihçi ve politikacılar 

sarı ırka mensup olan bu ikinci sınıf insanların kabiliyetsiz, 

anlayışsız, uyumsuz, tehlikeli olduklarını, hiçbir medeni eserlerinin 

bulunmadığını, kendilerini düzenleyecek ve yenileyecek kapasitele-

BİR MİLLİ KİMLİK KONUSU OLARAK ATATÜRK’ÜN “TÜRK TARİHİ VE 

ÖĞRETİMİ”NE DAİR GÖRÜŞ VE UYGULAMALARI 

rinin olmadığını, siyasi karışıklıklarla Avrupa’nın huzurunu kaçırdıklarını, 

dolayısıyla Avrupa’dan ve Anadolu’dan kovulmalarının 

hatta yeryüzünden kaldırılmalarının gerektiğini öne sürmüşlerdir3 . 

Bütün bu siyasi, askerî ve kültürel baskılarla Türkiye’nin kolu 

kanadı budanmaya başlandı. Tanzimat ve Meşrutiyet hareketleri de 

Türkiye’nin Mondros’a getirilişini önleyemedi. Osmanlı münevverinin 

ülke bütünlüğü için düşündüğü Osmanlıcılık ve İslamcılık da 

maalesef çare olmadı. Bir taraftan Şark Meselesi çerçevesinde Batı 

emperyalizminin Türkiye’ye baskısı, öbür taraftan Fransız inkılabıyla 

daha ziyade Avrupa dışında ve sömürüye hedef olan coğrafyada 

yayılan ve yayılması teşvik edilen milliyetçilik akımı karşısında 

Osmanlı’nın çözülüşü önlenemedi. Osmanlı’yı oluşturan milletlerden 

Yunan “ben Yunanım”, Bulgar “ben Bulgarım”, Sırp “ben 

Sırpım”, Arnavut “ben Arnavutum”, Arap “ben Arabım” demeye 

başladı. 93 Harbi ve Balkan Harbi sonunda Türkler büyük ölçüde 

Balkanlardan sürüldü. I. Dünya savaşında da Müslüman Arap dünyası 

Osmanlı’dan ayrılmanın hesabı içine girdi. Bütün bu gelişmeleri 

Atatürk 20 Mart 1923’te Konya Türk Ocağı’nda yaptığı konuşmada 

şöyle analiz ediyordu; “ Bizim milletimiz, millîyetinden tegafül 

edişinin çok acı cezalarını gördü. Osmanlı İmparatorluğu dahilindeki 

akvam-ı muhtelife millî akidelere sarılarak, milliyet mefkûresinin 

kuvvetiyle kendilerini kurtardılar. Biz ne olduğumuzu, onlardan ayrı 

ve onlara yabancı bir millet olduğumuzu sopa ile kovulunca anladık. 

Kuvvetimizin zaafa uğradığı anda bizi tahkir, tezlil ettiler. Anladık ki 

kabahatimiz kendimizi unutmaklığımızmış. Dünyanın bize hürmet 

göstermesini istiyorsak evvelâ bizim kendi benliğimize ve milliyetimize 

bu hürmeti hissen, fikren, fiilen bütün ef’al ve harekatımızla 

gösterelim; bilelim ki millî benliğini bulmayan milletler başka milletlerin 

şikârıdır” 4 . Atatürk’ün bu tespitlerinde de gayet açık olarak 

anlaşılacağı üzere Osmanlıcılık fikrinin bir hayal olduğu görülmüş 

ve bin yıl önce Anadolu’ya gelişte olduğu gibi yine aslî unsur olan 

Türk unsuru, onun gücü maddî ve manevî değerleri üzerinde durmak 

ve buna göre, mütevazi de olsa yeni bir yurt tutmak mecburi- 

3 Azmi Süslü, “Atatürk ve Tarih”, Atatürkçü Düşünce El Kitabı, Atatürk 

Araştırma Merkezi yay., Ankara, 1995, s.244- 245. 

4 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri I-III, Atatürk Araştırma Merkezi yay., An- 

kara 1997, C.II, s.147. 

439

440 


yeti doğmuştur. Böylece yeni bir tarih ve şuuru ortaya konulmuştur. 

Kökleri daha gerilere gitmekle birlikte Ziya Gökalp’in Türkçülük 

fikri bu millî tarih görüşünün dayanağı olmuştur5 . Tabii ki, Mustafa 

Kemal’in öğrencilik yıllarından itibaren okuyageldiği ve bugün 

çoğu Anıtkabir müzesinde bulunan ve üzerine notlar düştüğü tarih 

ve kültür kitapları da O’nda bir tarih kültürünün oluşmasını sağladı. 

Balkan Savaşlarıyla birlikte Osmanlı Devleti’nin tasfiye süreci 

hızlanıp, Mondros’la Anadolu bile Türklere çok görüldüğünde, 

Mustafa Kemal’in önderliğinde tamamen millî güçlere dayalı olarak 

bir Millî Hareket başlamış, ve bu mücadelenin her aşamasında ileride 

kurulacak olan Türk devletinin millî nitelikli olacağının mesajları 

verilegelmiştir. Çünkü, Osmanlıcılık veya ümmetçilik gibi anlayışlar 

artık iflas etmişti. Millî Mücadele tarihimizin temel kavramlarına 

bakacak olursak; Misak-ı Millî, kuva-yı millîye, heyet-i millîye, 

irade-i millîye, tekâlif-i millîye vb. hepsinde millilik damgasını görürüz. 

Burada millete dayalı, gücünü milletten alan bir hareket söz konusudur. 

Bu millet ise 23 Nisan 1920’de açılacak olan Meclise nakşedilen 

“Büyük Millet” olup, adı Türk milletidir. Kurulan devletin 

adı da tarihte Göktürklerden sonra ikinci Türk adını taşıyan Türkiye 

Cumhuriyeti’dir. İşte Türkiye Cumhuriyet‘i böyle bir tarihi süreç sonucu, 

millî, üniter, demokratik ve laik bir devlet olarak doğdu. 

Cumhuriyetimizin kurucusu Atatürk, temelinin Türk kültürü olduğunu 

sürekli vurguladığı 6 yeni Türk devletinde her şeyden önce 

millî kimliğin inşasına önem verdi. Çünkü uluslararası, hukukta da 

“devlet”i meydana getiren 4 temel unsur; 1- millet, 2- ülke, 3- siyasi 

hâkimiyet, 4- siyasi teşkilatlanma, arasında milletin ayrı bir yeri bulunmaktadır 

7 . Millet şuurunun teşekkülü ise daha önce de vurguladığımız 

üzere, tarih ve öğretiminden geçmekteydi. 

5 Bayram Kodaman, “Atatürk ve Tarih”, Atatürk ve Kültür, Hacettepe Üniv. 

Yay., Ankara 1982, s.5. 

6 Burada Atatürk’ün şu sözlerini hatırlamalıyız; “Türkiye Cumhuriyeti’nin temeli 

kültürdür” (Utkan Kocatürk, Atatürk’ün Fikir ve Düşünceleri, Atatürk 

Araştırma Merkezi yay., Ankara 1999, s.134), “Cumhuriyetimizin dayanağı 

Türk milletidir. Bu milletin fertleri ne kadar Türk kültürü ile dolu olursa, o 

millete dayanan Cumhuriyet de o kadar kuvvetli olur” (A.S.D, I-III, Ankara 

1997, C.III s.118) 

7 Devlet kavramının analizi için bkz., Aydın Taneri, Türk Devlet Geleneği, 

Ankara 1981, s.25- 27.



Atatürk öncelikle, Türk tarihine ve Türk kültürüne yönelik 

mesnetsiz iddia ve iftiralara karşı, bilim zemininde gerçeklerle cevap 

vermek gerektiği noktasından hareket etmiştir. Bilindiği üzere 

Batı emperyalizmi tarafından yöneltilen bu iddialar şu iki noktada 

toplanmaktaydı; 1- Türkler sarı ırka mensuptur, Avrupalılara göre 

ikinci sınıftır ve medenî değillerdir, 2- Türkler Anadolu’ya sonradan 

gelmiştir, geldikleri yere dönmelidirler 8 . Atatürk, bu iddiaları çürütecek 

yönde ilmî araştırmalar yapılması için kesin direktifler verdi 

ve yapılacak araştırmaları destekledi. Atatürk’ün bu yöndeki fikir ve 

çalışmaları onun Türk Tarih Tezi’nin temelini oluşturacaktır. Ancak 

biz burada çok geniş ve derin bir konu olan Atatürk’ün tarih tezine 

ayrıntılı olarak girmeyip, tebliğimizin başlığında da sınırladığımız 

üzere, O’nun millî kimliği inşa yönünde tarih ve öğretimine verdiği 

önem ve uygulamaları üzerinde duracağız. Yukarıdaki iddialar 

ve Osmanlı’dan devralınan tarih eğitimi karşısında, Cumhuriyetin 

temel nitelikleri de göz önüne alınarak, Atatürk, eski tarih eğitim 

ve öğretimi yerine, millî tarih ve çağdaş öğretim metodlarının esas 

alınmasını düşünüyordu. Tabii ki millî tarih anlayışı çerçevesinde 

Batı’dan kaynaklanan yukarıda bahsedilen iftiralara da cevap verilmiş 

olacaktı. 

Atatürk’ün Türk tarihi ve öğretimi hakkındaki fikir ve uygulamalarını 

analiz ettiğimizde; her şeyden önce tarih öğretimiyle “kendine 

güven duygusunun” inşa edilmesinin ve ancak bu şekilde millî 

kimliğin teşekkülünün mümkün olabileceğine işaret ettiğini görüyoruz. 

Çünkü, 19.yy. başlarından itibaren gerek askerî gerekse teknoloji 

ve diğer alanlarda Batının üstünlüğünün ortaya çıkması ve buna 

bağlı olarak alınan yenilgiler ve sürekli geri çekilmeler Türklerin 

psikolojisini olumsuz yönde etkilemiş ve daha sonra Atatürk’ün de 

Nutuk’ta söylediği gibi, “biz adam olmayız” şeklinde bir sosyal aşağılık 

duygusuna itmişti. Tarih eğitiminden beklenen öncelikle Türkün 

hak etmediği bu psikolojiden kurtulması kendini tanıması ve 

kendine güven duygusunun kazanılmasıydı. Atatürk’ün her fırsatta 

öncelikle Türk milletini bu yöne sevk ve teşvik ettiğini görüyoruz. 

Bazı örnekler vermek istiyoruz; 

“Türk milleti tarihinle övün; çünkü, senin ecdadın medeniyetler 

8 Mehmet Saray, Atatürk ve Türk Dünyası, TTK yay., Ankara 1995, s.55 

441

442 


kuran, devletler ve imparatorluklar yaratan bir mevcudiyettir” 9 . 

“Milletimiz aleyhinde söylenenler bütünüyle iftiradır” 

“Milletimizin büyük kabiliyetleri tarihen ve mantıken sabittir” 10 

“Bizim başka milletlerden hiçbir eksiğimiz yok. Cesuruz, zekiyiz, 

çalışkanız, yüksek maksatlar uğrunda ölmesini biliriz” 11 . 

“Türk milleti güzel her şeyi, her medeni şeyi sever, takdir eder. 

Fakat muhakkaktır ki her şeyin üstünde tapındığı bir şey varsa, o da 

kahramanlıktır” 

“Türk çocuğu ecdadını tanıdıkça daha büyük işler yapmak için 

kendinde kuvvet bulacaktır” 12 . 

“Büyük devletler kuran ecdadımız büyük ve şümullü medeniyetlere 

de sahip olmuştur. Bunu aramak, tetkik etmek, Türklüğe ve 

cihana bildirmek bizler için bir borçtur” 13 . 

“Asla şüphem yoktur ki, Türklüğün unutulmuş büyük medenî 

vasfı ve büyük medenî kabiliyeti, bundan sonraki inkişafı ile, atinin 

yüksek medeniyet ufkunda yeni bir güneş gibi doğacaktır” 14 . 

“Türk çocuklarında kabiliyet her milletinkinden üstündür. Türk 

kabiliyet ve kudretinin tarihteki başarıları meydana çıktıkça, büsbütün 

Türk çocukları kendileri için lazım gelen hamle kaynağını o 

tarihte bulabileceklerdir. Bu tarihten Türk çocukları bağımsızlık fikrini 

kazanacaklar, o büyük başarıları düşünecekler, harikalar yaratan 

adamları öğrenecekler, kendilerinin aynı kandan olduklarını düşünecekler 

ve bu kabiliyetle kimseye boyun eğmiyeceklerdir.” 15 

Atatürk’ün söylev ve demeçlerini taradığımızda bu çerçevede 

daha pek çok sözüne rastlarız. Ama bütün bu sözlerini ve “kendine 

güven” yolundaki mesajlarını yoğunlaştırılmış bir dozda o meşhur 

“ne mutlu Türküm diyene” vecizesiyle dile getirmiştir. 

Millî kimliğin teşekkülünde çok önemli olan “kendine güven 

duygusu” nun ancak ilmi metodlar çerçevesinde verilebilecek bir ta- 

9 Afetinan, Atatürk’ten Hatıralar, Ankara 1950, s.55. 

10 Azmi Süslü, a.g.m., s.246 

11 N.A. Banoğlu, “Makbule Atadan Anlatıyor Nükte Fıkra ve Çizgilerle Atatürk, 

III. Kitap, İstanbul 1955, s.79 

12 A. Afetinan, Atatürk Hakkında Hatıralar ve Belgeler, Ankara 1959, s.297. 

13 A. Afetinan, Atatürk Hakkında Hatıralar ve Belgeler, s.297 

14 Hâkimiyet-i Milliye, 30 Ekim 1933. (Onuncu Yıl Nutku). 

15 Şemsettin Günaltay, Birinci Birleşim İkinci Oturumunda Yaptığı Konuşma: 

Olağanüstü Türk Dil Kurultayı 1951, Türk Dil Kurumu yay., Ankara 

1954, s.33.

BİR MİLLİ KİMLİK KONUSU OLARAK ATATÜRK’ÜN “TÜRK TARİHİ VE 443 


rih öğretimiyle mümkün olabileceği bilinen bir gerçektir. Bu çerçevede 

Atatürk’ün yaklaşımına baktığımızda iki önemli özelliğin dikkat 

çektiğini görüyoruz. Birincisi; Türk tarihinin mümkün olduğu 

kadar derinlere, geçmişe dayandırılması, ikincisi; kökü çok derinlerde 

olan Türk tarihinin günümüze kadar bir devamlılık ve süreklilik 

içinde seyrettiği, tezleridir. Atatürk’ün Türk tarihiyle ilgili görüş 

ve uygulamalarında bu anlayışın hâkim olduğunu görüyoruz. İleriki 

ilmî araştırmaların da ispatlayacağı, gerçekliğini ortaya koyacağı 

bu tezler aynı zamanda yukarıda bahsettiğimiz bazı Batılıların Türk 

tarihine ve kültürüne yönelik iftiralarını çürüteceği gibi, bir ferdin 

veya daha geniş anlamda bir milletin tarih öğretiminden beklediği 

amaçları gerçekleştirecek niteliktedir. 

Türk tarihinin çok derinlere dayandığı, başlangıcının çok eski 

olduğuna dair Atatürk’ün yaklaşımını ortaya koyan söz ve uygulamalarından 

bazı örnekler vermek istiyoruz; 

“Türk milleti, tarihinle övün… Sen, Anadolu denilen bu yurda 

sonradan gelme değil, ilk yerleşip medeniyet kuranların çocuklarısın. 

Fakat geleceğine güvenebilmek için, bugün çalışman lazımdır; 

çünkü yalnız tarih övüncü bir meziyet sayılmaz” 16 . 

“Bu memleket dünyanın beklemediği, asla ümit etmediği bir 

müstesna mevcudiyetin yüksek tecellisine, yüksek sahne oldu. Bu 

sahne 7 bin senelik, en aşağı bir Türk beşiğidir” 17 . 

“Efendiler, bu dünya-yı beşeriyette en az yüz milyonun üzerinde 

nüfustan çalışan bir büyük Türk milleti vardır ve bu milletin dünyadaki 

genişliği nispetinde tarih sahasında bir derinliği vardır… En 

bariz ve en kati en maddi tarihi delillere dayanarak beyan edebiliriz 

ki, Türkler 15 asır evvel Asya’nın göbeğinde muazzam devletler teşkil 

etmiş ve insanlığın her türlü kabiliyetine tecelligâh olmuş birer 

unsurdur.” 18 

Görüleceği üzere, Atatürk bu gibi ve daha pek çok sözlerinde 

Türk tarihinin çok eskilerden başladığı, milattan önceki devirlere kadar 

uzandığı hususuna işaret etmiştir. Hatay’ın Lozan’da Anavatan 

dışında kaldığı ve bir Hatay davası başladığı sıralarda Atatürk’ün 

Hatay’ı “kırk asırlık Türk yurdu” 19 olarak nitelendirmesi, M.Ö. iki. 

16 Afetinan, Atatürk’ten Hatıralar, s.55-56. 

17 Utkan Kocatürk, Atatürk’ün Fikir ve Düşünceleri, s.200 

18 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri I-III, C.I, s.288 

19 İsmail Habip Sevuk, Atatürk İçin (Ölümünden Sonra Hatıralar ve Haya-

444 


binli yıllarda Anadolu’da Türk varlığına işaret etmesi bakımından 

dikkat çekicidir. Gerçi bu ifadeleri o günlerin dış politikası çerçevesinde 

siyasi ifadeler olarak değerlendirenler olsa bile, günümüzde 

bazı eskiçağ uzmanları M.Ö. 2. binli yıllarda Hatay ve çevresinde 

varlığı bilinen Hurrilerin Türk kavmi olduğuna dair görüşler ileri 

sürmektedirler. 20 

Türk tarihinin çok eskilere dayandığına dair bu görüşler, uygulamaya 

da yansımıştı. Atatürk’ün talimatıyla 1933’te kurulan Sümerbank 

ve 1935’te kurulan Etibank’a Atatürk tarafından bu isimlerin 

verilmesi şüphesiz, Türk tarihinin ta Sümerlere, Hititlere kadar 

uzandığı felsefesinin pratiğe aksetmesinden başka bir şey değildi. 

Çünkü Atatürk’e göre, “Anadolu’nun ilk yerli halkı olan Hititler, 

Ortaasya’dan gelmiş olan Türklerdir, dolayısıyla Anadolu’nun da 

ilk sahipleri Türklerdir.” 21 Sümerler ve Hititlerin menşei hakkındaki 

görüşler ilgili bilim çevrelerinde tartışılmakla birlikte burada mühim 

olan husus, Sümerler’in “kim” olduğundan ziyade, Atatürk’ün 

Türk tarihinin mümkün olduğu kadar derinlere uzatma yaklaşımıdır. 

Türk Kara Kuvvetlerinin kuruluşunun M.Ö. 209 Mete Han’dan 

başlatılması 22 , yine Atatürk döneminde basılan kağıt paralarda 

Ergenekon’dan çıkışı simgeleyen “Kurt başı” motifinin yer alması, 

aynı motifin bir millî kuruluş olarak kurulan Petrol Ofisi’ne amblem 

olarak seçilmesi, Türk tarihinin çok eskilere dayandığı gerçeğinin 

uygulamada tezahürleri olarak karşımıza çıkmaktadır. 

Atatürk’ün Türk tarihine bakışında ikinci metodolojik özellik; 

kökü derinlerde olan Türk tarihinin ve tarihte kurulan Türk devletlerinin 

birbirinin devamı olarak süreklilik gösterdiği görüşüdür. 

Atatürk, Reis-i Cumhur olarak; “Bizim milletimiz derin bir 

maziye sahiptir. Bu düşünce bizi elbette altı yedi yüzyıllık Osmanlı 

Türklüğünden, Selçuklu Türklerine ve ondan evvel bu devirlerin 

her birine müsavi olan Türk devletlerine kavuşturur” 23 derken, Tür- 

tındayken Yazılanlar), İstanbul 1939, s.27 

20 Ekrem Memiş, Eskiçağ Türkiye Tarihi, Selçuk Üniv. Yay., Konya 1989, s.22- 

23 

21 Azmi Süslü, a.g.m., s. 254 

22 28 Haziran 2000 tarihinde “Türk Kara Kuvvetlerinin kuruluşunun 2209. yılı 

Kara Kuvvetlerinde törenlerle kutlandı.” (bkz., 29 Haziran 2000 tarihli gazeteler) 

23 Aydın Taneri, “Fikir Adamı Atatürk ve Cumhuriyet”, Tercüman Gazetesi, 10

BİR MİLLİ KİMLİK KONUSU OLARAK ATATÜRK’ÜN “TÜRK TARİHİ VE 445 


kiye Cumhuriyeti’nin; Hunlar- Göktürkler- Karahanlılar- Selçuklular- 

Osmanlılar çizgisinde Türk devletlerinin bir devamı olduğu 

vurgusunu yapmaktadır. Zaten “devlet”i oluşturan temel unsurlar 

noktasından baktığımızda, bilinen Türk tarihinden Türkiye Cumhuriyeti 

çizgisinde kurulan devletlerde millet olarak aynı, ülke olarak 

ise birbirine giren halkalar şeklinde batıya doğru kayan coğrafyayı 

görürüz. Burada değişen hanedan veya rejim ile buna bağlı olarak 

siyasi teşkilatlanmadır. Bu yüzden Atatürk, tarihte kurulan Türk 

devletlerini, “birbirinin devamı veya vârisi” şeklinde algılamıştır. 

Meselâ, Osmanlı Devletinden bahsederken, “Selçuklu Devleti yıkıntısı 

üzerinde teşekkül eden Osmanlı devleti” 24 olarak ifade etmiştir. 

Türkiye Cumhuriyeti’nin Lozan’da Osmanlı’dan kalan borçları ödemeyi 

taahhüt etmesi ve daha sonra ödemesi de aynı felsefenin sonucu 

idi. Rahmetli Hocam Aydın Taneri’nin ifadesine göre, “Mustafa 

Kemal Paşa 9 Eylül 1922’yi takip eden günlerde, İzmir’e girerken 

otomobilinde Fors olarak 16 yıldızlı bayrak dalgalanıyordu” 25 . Bu 

bayrak bugün Anıtkabir müzesinde olup, bayrağın altında yukarıdaki 

açıklayıcı ifadeler yazılıdır. Henüz daha Cumhuriyet kurulmadan 

TBMM hükûmeti sırasında yeni kurulacak Türk devletinin tarihteki 

diğer Türk devletlerinin devamı olacağı mesajını veren bu uygulama 

1937’de çıkartılan bir kanunla T.C. Cumhurbaşkanlığı Forsu olarak 

resmiyet kazanmıştır26 . 

Atatürk’ün bütün bu fikir ve uygulamaları, Türk tarihinin bir bütün 

olarak, tarihteki Türk devletlerinin halef-selef veya bir zincirin 

halkaları şeklinde algılanması gerektiğinin delilleri olarak karşımıza 

çıkmaktadır. 

Atatürk’ün Türk tarihine bakışında metod olarak 1- Türk tarihinin 

derinliği 2- Devamlılığı anlayışı bir hipotez olarak kalmamış, 

ilmî araştırmalarla Türk tarihi ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır. Bu 

mânâda, Cumhuriyet’in kuruluşundan hemen 1 yıl sonra 1924’te İs- 

Kasım 1983. 

24 Kemal Atatürk, Nutuk, (Bugünkü dille yayına hazırlayan: Zeynep Korkmaz) 

Atatürk Araştırma Merkezi yay., Ankara 2000, s.298 

25 Aydın Taneri, Harezmşahlar, Ankara 1993, s.2. 

26 Cumhurbaşkanlığı Forsu Kanunu 1937’de çıkmasına rağmen 1934’te İran Şahının 

Türkiye’yi ziyareti sırasında fotoğraflarda T.C. Cumhurbaşkanlığı arabasında 

16 yıldızlı Forsun bulunduğu görülmektedir.

446 


tanbul Darülfünunu’na bağlı olarak Türkiyat Enstitüsü’nün kurulması 

oldukça anlamlıdır. Takip eden yıllarda 1931’de Türk Tarihini 

Tetkik Cemiyeti’nin kurulması (1935’te Türk Tarih Kurumu adını 

almıştır), 1932’de I. Türk Tarih Kongresi’nin toplanması, 1935’te 

DTCF’nin kuruluşu, 1937’de 2. Türk Tarih Kongresi’nin yapılması 

vb. faaliyetler Türk tarihinin ilmî zemin üzerinde araştırılıp ortaya 

çıkarılması için yapılan önemli icraatlardır. Bir taraftan da okullar 

için yeni tarih kitaplarının yazdırılması işini Atatürk bizzat takip ediyordu. 

Çünkü, millî kimliği inşa etmeye yönelik doğru bir tarih öğretimi 

için, bilime dayalı doğru verilere ihtiyaç vardır. Bunun için de 

Türk tarihinin temel kaynaklarına, bilimsel bir metodla ulaşabilmek 

ve değerlendirebilmek gerekir. Atatürk bu konudaki hassasiyetini şu 

ifadeleriyle dile getiriyor: 

“Herhangi bir tarihi elinize aldığınız zaman, onun gerçeğe uygun 

olup olmadığına güven duymak için dayandığı kaynak ve belgeleri 

araştırılır. Bizim şimdiye kadar doğru bir tarih-i milliye mâlik olamayışımızın 

sebebi, tarihlerimizin hakiki kârilerin (okuyucuların) 

vesikalara istinat etmekten ziyade, ya bir takım meddahların veya bir 

takım hod-gâmların (kendini beğenmişlerin) hakikat ve mantıktan 

ârî (uzak) sözlerinden başka memba bulamamaları bedbahtlığıdır” 27 . 

“Tarih yazmak için tutulan yolun mantıkî ve bilhassa ilmî olması 

şarttır” 28 . 

“Tarih yazmak tarih yapmak kadar mühimdir. Yazan yapana 

sâdık kalmazsa değişmeyen hakikat, insanlığı şaşırtacak bir mahiyet 

alır” 29 . 

Metod konusunda son derece hassas davranan Atatürk, bu eksikliği 

gidermek için 1932- 1938 yıllarında yayınlanmış olan ve bugün 

bile el kitabı olarak kullanılan birçok metod kitabını getirtmiş ve 

tercüme ettirmiştir. Bunlar; Gustave Le Bon, Tarih Felsefesinin İlmî 

Esasları, çev. Haydar Rıfat, İstanbul 1932; Gabriel Hanotaux, Tarih 

ve Müverrihler, çev. Ahmet Refik, İstanbul 1932; E. Bernheim, Tarih 

İlmine Giriş Tarih Metodu ve Felsefesi, çev. M. Şükrü Akaya, İstanbul 

1936; Ch.V.Langlois- Ch.Seignobos, Tarih Tetkiklerine Giriş, 

27 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri I-III, C.III, s. 99. 

28 Ekrem Akurgal, “Tarih İlmi ve Atatürk”, Belleten, Temmuz 1956, sayı:80, 

s.283. 

29 A. Afetinan, Atatürk Hakkında Hatıralar ve Belgeler, s.269



çev. Galip Ataç, İstanbul 1937; G. Monod, Tarihte Usul, çev. Kazım 

Şinasi Dersan, İstanbul 193830 . 

Tarih ve öğretimi alanındaki bu çalışmalar, Atatürk’ün bu konudaki 

görüş ve uygulamalarının ilmî bir zemine dayandığını gösteriyor. 

Sonuç olarak; Atatürk’e göre Tarih öğretiminin amaçlarının başında, 

Türk çocuğunun öncelikle kendini tanıması, güven kazanması 

ve geleceğe de güvenle bakmasını gerçekleştirmek hedeflendiği 

görülmektedir. Bu ve tarih öğretiminden beklenen diğer amaçları 

gerçekleştirebilmek için ise öncelikle, Türk tarihinin; 1- Çok eskilere 

dayandığı, 2- Türk tarihinin süreklilik ve devamlılık arzettiği 

anlayışı zemininde ele alınmasının mesajları verilmektedir. Tabii ki, 

Atatürk’ün bilime dayalı öğretim anlayışından hareketle günümüz 

Tarih öğretiminde kullanılması gereken metod ve teknikler ile bilgi 

teknolojisinin de tarih öğretiminde muhakkak yer alması gerektiğini 

burada ifade etmeliyiz. Atatürk, tarih ve öğretimi hususunda, diğer 

alanlarda olduğu gibi, akılcılık, millilik ve ilmilîk yolunu seçmiştir. 

Cumhuriyetimize ve Misak-ı Millîye yönelik bir tehdit olarak “kimlik” 

üzerine tartışmaların yoğunlaştığı şu günlerde, her zamankinden 

daha fazla, Atatürk’ün görüşleri çerçevesinde “millî kimlik”i inşa 

etme yönünde Tarih öğretimine önem vermemiz gerektiği kanaatindeyim. 

30 Azmi Süslü, a.g.m., s.258. 

447

SOFYA ASKERÎ ATAŞESİ MUSTAFA KEMAL’İN 

ASKERÎ VE SİYASÎ DEĞERLENDİRMELERİ 

Dr. Ahmet TETİK 

Balkan savaşlarının sonunda 29 Eylül 1913 tarihinde Osmanlı 

Devleti ile Bulgaristan arasında İstanbul Barış Anlaşması imzalanır. 

Yıllar sonra, 1918 yılı ortalarında, Mustafa Kemal Atatürk, Balkan 

Harbiyle ilgili olarak şu değerlendirmeyi yapar. “Balkan Harbi, 

Türk ordusunun katıldığı bir harp değildir. Bu bambaşka bir şeydi, 

bir bozgundu. Fakat Türk ordusunun bozgunu değildi. Hayır hiç değil, 

bu, Türkiye’deki eskinin yıkılması, Türk ordusunun başındaki 

bilgisiz kumanda heyetinin geri çekilmesiydi. Balkan kuvvetleri, 

bu harbin sonuçlarını, o dönemde Türkiye’ye hâkim olan şahısların 

bilgisizliğine borçludur. Denilebilir ki bu harp de Türkiye için bir 

sürprizdi. Ordu, birleşebilmek ve bir plana göre toplanabilmek için 

yeterli zaman bulamamıştı. Öncü birlikleriyle düşman hücumları 

karşılanmıştı.” 1 

Anlaşmadan sonra Sofya elçiliğine Ali Fethi Okyar atanır. 

27 Ekim 1913 tarihinde Mustafa Kemal Atatürk, Sofya Askerî 

Ataşeliği’ne tayin edilir. Yaklaşık bir ay sonra 20 Kasım 1913’te 

Atatürk, Sofya’ya gelir. 2 

Atatürk’ün Sofya’ya tayin edilişinde çeşitli sebepler rol oynamıştır. 

Bunların arasında “İttihat ve Terakki yönetiminin sorumsuz 

liderleriyle arasındaki soğukluk (ordunun politika ile ilişkisine ve 

Alman askerî heyetlerinin Osmanlı ordusundaki nüfuzuna karşı çık- 

1 Ayşe Afet İnan, M.Kemal Atatürk’ün Karlsbad Hatıraları, TTK. Yay., 

Ank. 1983, s.57 

2 Utkan Kocatürk, Kaynakçalı Atatürk Günlüğü, Atatürk Araştırma Merkezi 

Yay. Ank. 1999, s.25.

450 

AHMET TETİK 

ması) önemlidir. 3 Enver Paşa ise muhtemel bir harpte, stratejik durumu 

icabı, Bulgaristan’ın Osmanlı Devleti’yle aynı cephede olmasını 

arzular. Balkan Harbi’nden sonra, Bulgarları Türklerin safında savaşa 

sokabilecek dirayeti ancak Mustafa Kemal’in sağlayabileceği 

inancı atanmasında etkili olur. 4 

Mustafa Kemal Atatürk, Sofya’da bulunduğu sürece, Bulgaristan 

ve diğer Balkan ülkelerinin ordularının eğitimi, silahlanmaları, 

askerî – siyasi durumları ile yetenek ve niteliklerini tanımanın yanısıra, 

mevcut askerî problemlerin çözülmesi konularında önemli 

faaliyetlerde bulunur. 5 Bulgaristan’da Filibe, Pilevne, Tırnova, 

Gabrova, Şumnu, Varna, Kızanlık, Köstendil, Niğbolu, Vidin’i dolaşır. 

6 Zaten çok kısa bir zaman sonra, Sofya’nın siyasi ve kültürel 

hayatının vazgeçilmez simalarından birisi olarak, özellikle Bulgar 

komutanlarla yakın ilişkiler kurar. Bulgar millî meclisindeki Türk 

milletvekilleriyle kurduğu dostluklarla Bulgar siyasi hayatını çok 

yakından takip eder. 7 

Mustafa Kemal Atatürk, Sofya’da onbeş ay kadar görev yapar. 

“1913-1915 Yılları arasında Bulgaristan’da Ataşemiliter görevinde 

bulunması, O’nu başkent Sofya ve yurt içinde toplumsal, politik ve 

kültürel çevrelerle temas ettirmiştir.” 8 

Atatürk’ün Sofya’da askerî ataşe olarak görevinin sorumluluklarını 

yerine getirirken gösterdiği faaliyetler ve kişisel portresi üzerinde 

eski Bulgar başkomutanlarından, general N. Jekov’un değerlendirmesi 

dikkat çekicidir. “1914 Yılı” sonbaharıydı. Bulgaristan 

1’nci Dünya Savaşı’nda, Almanların yanında yer almak üzere iken 

Osmanlı Devleti ile askerî bir görüşme yapmak istiyordu. Bu anlaş- 

3 İlber Ortaylı, Mustafa Kemal Atatürk’ün Bulgaristan’daki Yılları, IX. 

Türk Tarih Kongresi, c.III, TTK Yay. Ank. 1989, s.2041. 

4 Altan Deliorman, Mustafa Kemal Balkanlarda, Türkiye Yay., İst. 1959, s.6. 

5 Belgelerle Mustafa Kemal Atatürk ve Türk-Bulgar İlişkileri, 1913 – 1938, 

Devlet Arşivleri Gn.Md.Yay., Ank. 2002, s.XVII – XIX 

6 Utkan Kocatürk, a.g.e. s.25. 

7 İlber Ortaylı, a.g.e. s. 2041 – 2042; Stefan Velikov, “Kemal Atatürk ve Türk- 

Bulgar İlişkileri, IX. Türk Tarih Kongresi, c.III, TTK Yay., Ank. 1989, s. 

1955. 

8 İbrahim T. Tatarlı, “Atatürk ve Reformlarının Bulgaristan’da Değerlendirilmesi 

Üstüne”, IX. Türk Tarih Kongresi, C.III.TTK. Yay., Ank. 1989, s.1962.

SOFYA ASKERÎ ATAŞESİ MUSTAFA KEMAL’İN ASKERÎ VE SİYASÎ DEĞERLENDİRMELERİ 451 

manın hazırlıkları için Bulgar genelkurmayında çalışırken, bir gün 

Mustafa Kemal adında genç bir Türk subayı geldi. Kendisinin Sofya 

ataşemiliteri olarak görevlendirildiğini söyledi. O, binbaşı, ben ise 

albaydım. Fransızcası mükemmeldi. Bir diplomat gibi konuşuyordu. 

Yüksek kültür sahibi, centilmen bir Türk’tü, O’nunla ahbap olduk. 

Sofya’da birlikte gezmeye başladık. Tarihî ve politik konularda 

konuştuk. Daha o zamanlarda, Türkiye’de yapacağı devrimleri 

düşünüyordu. Sonunda duruma hâkim oldu ve muradına erdi, yeni 

Türkiye’yi kurdu.” 9 

General Jekov’un anlattıklarına ilave olarak, Bulgar Harbiye 

nazırı Boyaciyev de “Mustafa Kemal Atatürk’ün, 1914 yılında 

Yunanistan’a karşı, Osmanlı Devleti ile Bulgaristan arasında bir 

askerî anlaşma yapma çalışmalarını yürüttüğünü, Bulgar genelkurmayından 

subaylarla anlaşma metni üzerinde çalıştığını ifade etmektedir. 

10 

1914 Yılı ocak ayı başlarında, Mustafa Kemal Atatürk, Sofya’nın 

yanısıra Bükreş, Belgrad ve Çetine (Karadağ) Askerî Ataşeliklerini 

yürütmekle görevlendirilir. 11 Bu durum, O’nun sorumluluk alanını 

oldukça genişletir. Birinci Dünya Savaşı öncesinde, dünyada, Balkanlarda 

ve Osmanlı Devleti’ndeki gelişmeleri takip eder, 12 geleceğe 

dönük değerlendirmeler yapar. 

Mustafa Kemal Atatürk’ün, askerî ataşe olarak Sofya’dan, harbiye 

nezareti ile genelkurmay başkanlığına gönderdiği çeşitli konulara 

dair değerlendirmelerini içeren raporları Gnkur. Ataşe ve Dent. Başkanlığı 

Arşivinde bulunmaktadır. Atatürk’ün bizzat kendi elyazısıyla 

kaleme aldığı Mustafa Kemal imzalı 174 belge bulunmaktadır. 13 

Mustafa Kemal Atatürk’ün Sofya’dan gönderdiği raporları içerikleri 

itibariyle iki genel başlık altında toplamak mümkündür: 

9 Tarihte Türk Bulgar İlişkileri, Gnkur. ATASE ve Dent.Bşk.lığı Yay., Ank. 

2004, s.85. 

10 Belgelerle Mustafa Kemal Atatürk ve Türk – Bulgar İlişkileri, s. 222-224. 

11 ATASE Arşivi, ATAZB Koleksiyonu Kutu:34, Gömlek:83, Belge:83-4. 

12 Fethi Okyar’ın Anıları, İş Bankası Kültür Yay., Ank. 1997, s.17. 

13 ATASE Arşivi, BDH, Kls. 1660/Kls:337.

452 

1. Askerî konular 

2. Stratejik değerlendirmeler 

AHMET TETİK 

1. Askerî Konular 

Genel olarak Bulgar ordusu hakkındaki bilgileri içermektedir. 

Atatürk, silahlanmadan konuşlanmaya, seferberlik hazırlıklarına kadar 

çok geniş bir alanda elde ettiği istihbarat bilgilerini değerlendirmeler 

yaparak harbiye nezaretine ve genelkurmay başkanlığına 

bildirmiştir. 

Mustafa Kemal Atatürk, Bulgar ordusuyla ilgili olarak çok ayrıntılı 

bilgiler elde eder. Bulgar birliklerine atanan komutanlar, birliklerin 

yer değiştirmeleri, silah alımları, çeşitli sınıflara ait yeniden 

yapılanma çalışmaları, bütçedeki askerî harcamalara ilişkin bilgiler, 

değerlendirmeler bu raporlarda yer alır. 

24 Ocak 1914 tarihli raporda Bulgar ordusunda önemli mevkilere 

yapılan atamalar bildirilir. 

31 Ocak 1914 tarihli raporda ise Atatürk, 1914 – 1916 yılları arasında 

Bulgaristan tarafından alımı yapılacak top, tüfek ve mühimmat 

ile istihkâm ve levazım malzemelerinin listesini “güvenilir bir 

kaynaktan aldığı bilgiye göre” açıklamaktadır. 14 

Balkan Harbi’nde, Bulgarlar tarafından ele geçirilen, Türk ordusuna 

ait silah, cephane ve diğer malzemelerle ilgili olarak, 5 Şubat 

1914 tarihli raporda Bulgar genelkurmayındaki bir subaydan elde 

ettiği bilgiler, savaş kayıplarının boyutlarını göstermektedir. 15 

Bulgar ordusunun teknik araç gereç donanımı hakkında Bulgar 

ordusunun hava gücü ile motorlu taşıma araçlarıyla ilgili olarak da 

bilgiler vermektedir. 16 

Bulgar ordusundaki yeniden yapılanmanın mali portresini ise, 

Mustafa Kemal Atatürk, Bulgaristan’ın 1914 yılı bütçesini analiz 

ederek ortaya çıkarmaktadır. 17 

14 ATASE Arşivi, BDH, Kls.1660, D.18-29, F.26 ; Barış Faaliyetleri Koleksiyonu, 

Kls.337, D.2370, F.4-18, 4-19. 

15 ATASE Arşivi, BFK, Kls.337, D.2370, F.4-6. 

16 ATASE Arşivi, BDH, Kls.1660, D.18-29, F.12/13. 

17 ATASE Arşivi, BDH, Kls.1660, D.11-27, F.11-5


Bulgar ordusunun yeniden yapılanma çalışmaları konusunda 

Mustafa Kemal Atatürk detaylı bir rapor gönderir. Piyade, süvari, 

topçu sınıflarına dair ayrıntılı bilgiler verdikten sonra, Bulgar ordusunca 

20 yıllık bir sürede gerçekleştirilmesi düşünülen planla ilgili 

değerlendirmelerini sıralar: “Bulgar ordusunu, yeni Bulgaristan’ın 

arzuladığı gayelere uygun bir yetkinlik seviyesine yükseltmek için, 

Bulgar genelkurmayınca, 20 yıllık bir süre içerisinde uygulamak ve 

tamamlamak üzere genel bir proje düşünülmektedir. Bu süre, uygulamanın 

gerçekleştirilmesi açısından – her yıl artacak nüfus, mali 

durumu etkileyecek gelişmeler ve diğer hususları gözönüne alınarak 

– dönemlere bölünmüştür. Birinci uygulama dönemi 5 yıldır. Bu 

dönem sonunda Bulgar Hükûmeti, yeni kuruluşta 400.000 kişilik bir 

hareketli kuvvet ile 120.000 kişilik bir ikinci hat ordusunu her yönden 

harbe hazırlamış olacaktır.” 18 

Birinci Dünya Harbi öncesinde, Bulgar ordusunun hızla silahlanmasını 

da Atatürk şu sözlerle aktarır: “Bulgar üst düzey askerî 

yetkilileri pek büyük bir ciddiyet ve derin intikam hisleriyle ordularını 

yeniden hazırlamaktadırlar.” 19 Yine Atatürk’ün verdiği bilgilere 

göre; “Bulgar ordusunda, yaşları veya yetersizlikleri sebebiyle işe 

yaramadıkları anlaşılan çok sayıda büyük ve küçük rütbeli subay ordudan 

çıkarılmış ve her fırsattan istifadeyle çıkarılmaktadır. Ordu 

yüksek komutasını gençleştirmek fikri Bulgaristan’da esas kabul 

edilmiştir.” 20 

Bulgar ordusunun, savaş öncesindeki silahlanma faaliyetleri için 

ihtiyaç duyduğu mali destek için, borçlanma yoluna gidilir. Rusya ve 

Fransa; Bulgaristan’ın bu isteğine olumlu bir yaklaşım göstermeyince, 

Almanya devreye girer. Yaklaşık 500 milyon franklık borçlanmanın, 

300 milyon frankı hemen, kalanı da iki yıl içinde alınacaktır. 21 

Mustafa Kemal Atatürk, bu bilgiyi genelkurmay başkanlığına 31 

Mayıs 1914 tarihli raporda veriyor. Savaşın iki ay sonra başladığı 

düşünülürse, Bulgaristan’ın yer alacağı tarafı göstermesi bakımından 

önemlidir. 22 

18 ATASE Arşivi, BFK, Kls.337, D.2370, F.2-1. 

19 ATASE Arşivi, BDH, Kls.1660, D.18-29, F.1. 

20 ATASE Arşivi, BDH, Kls.1660, D.18-29, F.3 / ATASE Arşivi, BDH, Kls.337, 

D.2370, F.4-8. 


22 ATASE Arşivi, BDH, Kls.1660, D.18-29, F.28-1.

454 

AHMET TETİK 

Bütün bunlar, Bulgarların savaşa var güçleriyle hazırlandıklarının 

göstergesidir. Askerî Ataşe olarak Mustafa Kemal Atatürk, harbiye 

nezareti ile genelkurmay başkanlığını ayrıntılı verilerle bilgilendirme 

işlerini çok üstün bir biçimde yerine getirmiştir. 

2. Stratejik Konular 

Strateji, gelecek tehlikeleri görme ve tam zamanında çare bulma 

imkânı verecek inceleme – araştırma yöntemidir. Stratejiyi kavramak, 

kullanmak ve başarılı olmak tarihte ender şahsiyetlere nasip 

olmuştur. Mustafa Kemal Atatürk bu şahsiyetlerden birisidir. 23 

Mustafa Kemal Atatürk’ün, Sofya’dan gönderdiği raporlardaki 

stratejik değerlendirmeler, 33 yaşında genç kurmay binbaşının geleceğe 

dönük ufkunu göstermesi açısından çok önemlidir. Olayların 

analizinde geniş ve derin görüşlerini yansıtırken, adeta geleceğin 

olabilirliğini ortaya koymaktadır. Bu raporlarda uluslararası arenadaki 

oyuncuların, Balkanlardaki oyunlarını görür ve buna göre tedbirler 

alınmasını ister. 

Sofya’daki askerî ataşelik dönemi boyunca, Mustafa Kemal 

Atatürk, Balkanlardaki siyasi gelişmeleri değerlendirirken, yaklaşmakta 

olan dünya harbinin de gelişini sezer. Stratejik istihbaratın 

çok özel örnekleri bu raporlarda açıkça görülmektedir. Bu kapsamda, 

planlanan faaliyetler, genel durum, halkın eğilimleri, ekonomi, 

ulaşım, askerî kuruluşlar, ordu, seferî kuruluş, askerî tesisler, ikmal, 

yönetimdeki kilit noktalarda bulunanlarla ilgili bilgiler gibi24 birçok 

konu, Mustafa Kemal Atatürk tarafından İstanbul’daki genelkurmay 

karargâhına bildirilmiştir. 

Balkanlardaki devletlerin ve özellikle Bulgaristan’daki hassas 

noktaların, alanların yanısıra, Bulgarların savaşmasını mümkün kılan 

her türlü imkân ve kabiliyet hakkında geniş bilgi sahibi olmak 

için, Atatürk, sıkıntılara rağmen bütün vasıtaları kullanır. 

Bulgaristan Genelkurmay başkanı General Fiçef’le bir mülaka- 

23 Atatürk ve Strateji, Harp Akademileri K.lığı Yüksek Askeri Bil.Ens.Yay., 

S.1, İst. 1976, s.3. 

24 Sherman Kent, Stratejik İstihbarat, Endüstri Basın ve Yayınevi, İzm. 1968, 

s.20-27.


tından sonraki 6 Aralık 1913 tarihli raporunda, Balkan Savaşı’nın 

arka planında yaşananları anlatır. General Fiçef, Osmanlı genelkurmayının 

savaş sırasında uyguladığı günlük bütün harp planlarını ve 

taktik hesaplarını tamamen öğrendiğini söyler. Kaynak Alman subayları, 

özellikle de Golç Paşa’dır. Berlin’deki Bulgar askerî ataşesi 

de günü gününe haberdar edilir. Mustafa Kemal Atatürk, Feneral 

Fiçef’in söylediklerini şöyle değerlendirir. “Gerçekten de General 

Fiçef’in yaptığı açıklamalar ve gösterdiği belgelerle seferberliğimiz, 

harp harekâtı planımız ve genelkurmayımızın psikolojik ve fikrî durumu 

hakkındaki bilgisinin gerçekliğini kabul etmek gerekiyor. Ancak 

sözkonusu bilginin elde edilmesindeki tek kaynak cidden Alman 

subayları ve Alman mevkileri ise bu hususun gelecek için dikkat 

edilmesi gereken bir mesele olarak önemle değerlendirilmesi lazım 

geleceği düşüncesinde olduğumu arz ederim.” 25 

Muhtemel bir savaşta Bulgaristan’ı müttefik olarak görmek isteyen 

İttihat ve Terakki yönetimi, bunu gerçekleştirmek için çok çaba 

sarfeder. Sofya Askerî Ataşesi Mustafa Kemal Atatürk’ten bu yönde 

girişimlerde bulunmasını ister. Atatürk, 25 Şubat 1914 tarihli raporunda, 

Bulgaristan’ın içinde bulunduğu durumu şu sözlerle açıklar: 26 

“Bulgaristan 2-5 sene sonra, ilk fırsattan istifade ederek II. Balkan 

Harbi yenilgisinin acısını çıkarmaya karar vermiş olduğundan dolayı, 

ülke içerisinde yalnız orduda değil, hükûmetin her idarî kademesinde, 

milletin her ferdinde dikkat çekici ve tabii ki takdire layık bir 

faaliyet, bir hazırlık gözlenmektedir.” 

Balkan Harbi sonrasında çizilen sınırlar, Bulgarlar tarafından 

istenmeyerek kabul edilir. Sırbistan ve Yunanistan’ın Bulgarların 

aleyhine, topraklarının genişlemesine itirazları vardır. 27 Mustafa 

Kemal Atatürk’ün tespiti şöyle: “Bulgarlar için bir millî emel olan 

Makedonya’ya tamamen sahip olmamak ve ordularının en zayıf ve 

müsait olmayan bir durumunda, Romanyalıların Sofya’ya kadar ilerleyerek 

Bulgaristan’ın en verimli parçasını kendi topraklarına katmaları, 

Bulgar milleti, ordusu ve hükûmeti için unutulmaz bir yara 

meydana getirmiş bulunuyor. 


26 ATASE Arşivi, BFK, Kls.337, D.2370, F.6, 6-11;BDH, Kls.1660, D.18-19, 

F.8-5. 

27 ATASE Arşivi, BDH, Kls.1660, D.18-29, F.8.

456 

AHMET TETİK 

Bulgarlar bu yarayı ancak Makedonya’nın, Sırpların ve Yunanlıların 

eline geçen kısmını tekrar ele geçirmek, Romanyalıların aldıkları 

yerleri geri almak, kendisini yenilgiye uğratmış olanlara bir 

intikam darbesi indirmek suretiyle tedavi edebileceklerini düşünüyorlar.” 

28 

Bulgarların bu düşüncelerini, Atatürk mevcut şartlara göre hayali 

olarak değerlendirir. Bulgar ordusu, aynı anda Romanya, Sırbistan 

ve Yunanistan ordularıyla savaşacak güçte değildir. 29 Osmanlı yönetiminin 

müttefik olma arzusunu da Bulgarlar, Makedonya’ya ait 

amaçlarını gerçekleştirmek için kendi çıkarlarına kullanmanın peşindedirler. 

“Bulgar siyasi liderlerine göre, Osmanlılarla ittifak çok 

kolayca yapılabilecektir.” 30 

Bulgaristan’ın yayılmacı zihniyetini göstermesi açısından, Mustafa 

Kemal Atatürk, 1 Haziran 1914 tarihli raporunda Bulgar ordusundaki 

alaylara verilen isimlere dikkati çekiyor. “14 Mayıs 1914 tarihli 

kral emriyle, 10 ncu Tümen, Adalar Denizi Tümeni adını alıyor. 

Bu tümeni oluşturan alaylardan 37 nci Alaya “Pirin alayı” ; 38 nci 

Alaya “Edirne alayı” ; 39 ncu Alaya “Selanik Alayı” ; 40 ncı Alaya 

da “Adalar Denizi Alayı” adı veriliyor.” 31 

Balkanlardaki siyasi gelişmeleri çok yakından takip eden Mustafa 

Kemal Atatürk, Sırbistan ile Karadağ’ın, birleşmelerinin mümkün 

olduğunu, her iki ülke kamuoyunun böyle bir birleşmeye taraftar 

bulunduğunu söyler. 32 

Bulgaristan ile Sırbistan arasındaki siyasi ilişkiler konusunda da 

Atatürk şu analizi yaparak gelecekteki görüntüyü çizer. “Sırbistan 

tarafından bugün takip edilen politika, bir izleme politikasından başka 

bir şey değildir. Yalnız gözden uzak tutulmaması gereken önemli 

bir taraf varsa o da Bulgaristan’ın şimdiki hükûmetinin Avusturya’ya 

göz kırpması, Sırbistan’ın da Rusya ekseninden kesinlikle uzaklaşmak 

niyetinde bulunmamasıdır.” 33 


29 ATASE Arşivi, BDH, Kls.1660, D.18-29, F.9, 9-1. 

30 ATASE Arşivi, BDH, Kls.1660, D.18-29, F.9-1. 



33 ATASE Arşivi, BDH, Kls.1660, D.18-29, F.9-3.


Mustafa Kemal Atatürk savaşın seyri ile ilgili olarak da şu öngörüde 

bulunur: “Avusturya ile Sırbistan arasında bu gece veya yarın 

harp ilan olunursa, Bulgarların ilk anda tarafsız görünecekleri anlaşılıyor. 

Harp genelleşirse, fırsata göre istifadeye hazır olacaklardır. 

Avusturyalılar, Sırpları çiğnedikten sonra, “Selanik’e kadar inmek” 

şeklindeki çok eski emellerini elde etmeye kalkışırlarsa, Bulgarlara 

Makedonya’dan bir hisse vaad ederek, onları Romenlere musallat 

edeceklerini tahmin ediyorum.” 34 

25 Temmuz 1914 tarihinde yazdığı raporda ise, İtalyanların 10 

günden beri kısmen seferberlik yaptıklarını, Arnavutluk’un işgali 

konusunda Avusturya ile anlaşmış olduklarını fazlasıyla tahmin ettiğini 

bildirmektedir. 35 

5 Ekim 1914 tarihli bir raporda ise Mustafa Kemal Atatürk, özel 

bir kaynağın Rusya hakkında verdiği bilgileri bildirerek uyarılarda 

bulunuyor. “Odesa’da 60.000 piyade kuvveti var. Günde 5.000’den 

fazla asker Galiçya’ya gönderiliyor Kafkasya’dan Odesa’ya birlikler 

sevk ediliyor.” 36 

Başkomutanlık Kurmay Başkanı Yb. İsmail Hakkı’ya yazdığı 

6 Kasım 1914 tarihli gizli ve özel mektupta, Osmanlı Devleti’nin 

savaşa girişi hakkında Bulgar Harbiye Nazarı General Fiçef’le yaptığı 

konuşmayla ilgili bilgileri kaydeder. General Fiçef’in sözlerinin, 

“Türkiye’nin cihan harbine katılması zamanın Almanya Hükûmeti 

tarafından takdir ve tayin edilecektir.” cümlesiyle özetlenebileceğini 

söylemektedir. Ayrıca, “Bence, bütün harekâtımızda Bulgaristan’ı 

hareket etmiş görmedikçe, ona karşı ihtiyat tedbirlerinin alınmasında 

müsamaha göstermek uygun değildir. Başlanılan bu büyük işten, 

Osmanlı milletinin yüzünün gülerek çıkması, ordumuzun Balkan 

harbinde yüzüne sürülen namus lekelerinin silineceği kutlu zamanın 

geleceği ümidiyle...” diye sözlerini bitirir. 37 

Osmanlı Devleti’nin Almanya safında savaşa bilfiil katılmasından 

sonra, Salih Bozok’a yazdığı mektupta, öngörü sahibi bir liderin 

geleceği değerlendirişi açıkça görülür. “Dünyada olup bitenler 

konusundaki düşüncelerimi soruyorsun. Bu konudaki görüşlerimi 




37 ATASE Arşivi, BDH, Kls.1660, D.40, F.32.

458 

AHMET TETİK 

yalnız sende kalmak koşulu ile aşağıda olduğu gibi sana yazıyorum. 

Biz amacımızı saptamadan seferberlik ilan ettik. Bu çok tehlikelidir. 

Çünkü başımızı bir yana mı, yoksa birçok yana mı vuracağız, bilinmiyor... 

Almanların durumu konusundaki askerî görüşe gelince; ben, 

Almanların bu savaşı kazanacaklarına kesinlikle inanmıyorum.” 38 

Rusya, İngiltere ve Fransa’nın Osmanlı Devleti’ne savaş ilan etmelerinden 

sonra (2-6 Kasım 1914) Mustafa Kemal Atatürk, ülkenin 

sürüklendiği mevcut şartlarda, Sofya’da kalmak istemez. Faal bir 

görevde bulunmak arzusundadır. Başkomutan Vekili Enver Paşa’ya 

yazdığı mektupta; “Vatanın müdafaasına ait faal vazifelerden daha 

mühim ve yüce bir vazife olamaz. Arkadaşlarım muharebe cephelerinde, 

ateş hatlarında bulunurken, ben, Sofya’da ataşemiliterlik yapamam! 

Eğer, birinci sınıf subay olmak liyakatinden mahrumsam, 

kanaatiniz bu ise, lütfen açık söyleyiniz” 39 Aralık 1914’te yazılan 

bu mektuptan sonra, Kemal Atatürk Harbiye Nezaretinin 18 ocak 

1915 günlü teklifi ve 20 Ocak 1915 tarihli onayla Sofya askerî ataşeliğinden, 

3 ncü Kolordu da yeniden teşkil edilen 19 ncu Tümen 

komutanlığına atanır. 40 

25 Ocak 1915’te İstanbul’a gelen Mustafa Kemal Atatürk, başkomutan 

vekili Enver Paşa’yla görüşür. 2 Şubatta Tekirdağ’a geçer 

ve 19 ncu Tümeni kurma çalışmalarına başlar. 41 

Genç Kurmay Binbaşı Mustafa Kemal, Sofya’da üstlenmiş 

olduğu askerî ataşelik görevinin gereklerini yerine getirirken yazmış 

olduğu raporlar, çok kısa bir süre sonra, Türk milletinin “makus 

talihi”ni yenecek bir liderin de varlığını bize göstermektedir. Sonraki 

dönemlerdeki faaliyetleri incelenirken, O’nun bu dönemdeki fikrî, 

askerî yetkinliği de göz önüne alınmalıdır. 

Olmazları başaran bir lider olarak Mustafa Kemal Atatürk’ün 

“Nutuk”ta ortaya koyduğu özgüven, yukarıda verilen bilgilerde görüldüğü 

şekilde daha çok genç yaştaki Sofya askerî ataşeliği sırasındaki 

raporlarında da açıkça yansımaktadır. 

38 Sadi Borak, a.g.e., s.34. 

39 Çankaya, a.g.e. s.82. 

40 BOA, İ.HB. 1333. Ra./3. 

41 Utkan Kocatürk, a.g.e., s.34; ATASE Arşivi ATAZB, K.34, G.83, B.83-4.

ATATÜRK’ÜN KÜRESEL YÖNÜ ÜZERİNE 

I 

Dr. Bilâl N. ŞİMŞİR* 

Yurtta Barış Dünyada Barış Bağlamında 

Atatürk Ve Yabancı Devlet Adamları 

24 Ekim 1919: Atatürk diyor ki: 

“Milletimiz bugüne kadar çok metaibe ve çok haksızlığa maruz 

kalmıştır. Binaenaleyh devamlı bir sulhü ezcan-ü dil temenni eder. 

Ancak tehlikenin boğaza sarıldığı yerde mücadele kendinden 

doğuyor. İzmir’de mücadeleyi kim açtı?...Canına kıyılan bir millet 

her şeyi göze alır.” 1 

18 Kasım 1921: Atatürk, Ankara’daki Azerbaycan Elçisi İbrahim 

Abilof’un söylevine verdiği karşılıkta diyor ki: 

“Anadolu bu müdafaasiyle yalnız kendi hayatına ait vazifeyi ifa 

etmiyor, belki bütün Şarka müteveccih hücumlara bir set çekiyor. 

Efendiler, bu hücumlar elbette kırılacaktır. Bütün bu tasallutlar mutlaka 

nihayet bulacaktır. İşte ancak o zaman garpte, bütün cihanda 

hakiki sükün, hakiki refah ve insaniyet hüküm sürecektir.” 2 

27 Aralık 1921: Gandi Başkanlığında toplanan Hindistan Ulusal 

Kongresi, Sakarya zaferinden dolayı Mustafa Kemal Paşa’yı kutlamak 

için şu kararı aldı: 

* E. Büyükelçi, tarihçi-yazar 

1 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, III, 2. baskı Ankara: 1961, s.11 

2 Hâkimiyeti Milliye, 20.11.1921; Bilâl N. Şimşir, Atatürk ve Yabancı Devlet 

Başkanları I, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1993, s. 411, No. 512

460 

BİLÂL N. ŞİMŞİR 

“Kongre, Mustafa Kemal Paşa’yı ve Türkleri büyük başarılarından 

dolayı kutlar, Hind halkının sevgilerini kendilerine sunar, 

Türkiye’nin bağımsızlığının korunması konusunda yardımlarını sürdüreceğini 

belirtir.” 3 

7 Temmuz 1922: Atatürk, İran Elçisinin Ankara’ya gelişi dolayısıyla 

yaptığı konuşmada şöyle diyor: 

“ Türkiye’nin bugünkü mücadelesi yalnız kendi nam ve hesabına 

olsaydı, belki daha kısa, daha az kanlı olur ve daha çabuk bitebilirdi. 

Türkiye azim ve mühim bir gayret sarfediyor. Çünkü müdafaa ettiği, 

bütün mazlum milletlerin, bütün Şarkın davasıdır ve bunu nihayete 

getirinceye kadar Türkiye, kendisiyle beraber olan Şark milletlerinin 

beraber yürüyeceğinden emindir. Türkiye şimdiye kadar mevcut 

olan tarih kitaplarının icabatını değil, tarihin hakiki icabatını takip 

edecektir... Biz yeni bir tarih yapacağız.” 4 

15 Mart 1923: Atatürk, Adana çiftçileriyle konuşmasında, savaş 

ve barış hakkındaki kanaatini şöyle anlattı: 

“Behemehal şu ve bu sebepler için, milleti harbe sürüklemek taraftarı 

değilim. Harp zaruri ve hayati olmalıdır. Hakiki kanaatim 

şudur: Milleti harbe götürünce vicdanımda azap duymamalıyım. 

Öldüreceğiz diyenlere karşı, “ölmeyeceğiz” diye harbe girebiliriz. 

Lâkin, hayat-ı millet tehlikeye maruz kalmayınca harp bir cinayettir. 

İnşallah iyi ve şerefli bir sulh yapacağız. Sulhun imzasiyle önümüzde 

bir çalışma devri açılacak...” 5 

2 Kasım 1923: Afganistan Büyükelçisi Sultan Ahmet Han, Afgan 

Kralı Amanullah Han ve Afgan Devleti adına Türkiye Cumhuriyeti 

ilanını ve Gazi Mustafa Kemal Paşa’nın ilk defa Cumhurbaşkanı 

seçilmesini kutluyor. Kutlarken “Sema-i İslamda Türk’ün birinci 

defa doğan şu Cumhuriyet yıldızı yeryüzünde bütün İslam milletlerini 

feyizli ve ümitbahş ziyalarıyla ışıklandıracağına imanımız vardır” 

diyor. 6 

3 R. K. Sinha, Mustafa Kemal ve Mahatma Gandi (1919-11928), Milliyet 

Yayınları, İstanbul, 1972, s. 115 

4 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, II, 2. baskı, Ankara, 1959, s. 40 

5 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri II, 2. baskı, s. 124 

6 T.C. Dışişler Bakanlığı Arşivi (DBA)- Cumhuriyetin İlânı; Bilâl N. Şimşir, 

Atarürk ve Yabancı Devlet Başkanları, Cilt I, Türk Tarih Kurmu Yayınları,

ATATÜRK’ÜN KÜRESEL YÖNÜ ÜZERİNE 461 

Mart 1933: Atatürk diyor ki: 

“Şark’tan şimdi doğacak olan güneşe bakınız. 

Bugün, günün ağırdığını nasıl görüyorsam, uzaktan, bütün Şark 

milletlerinin de uyanışlarını öyle görüyorum. İstiklâl ve hürriyetine 

kavuşacak olan çok kardeş millet vardır. Onların yeniden doğuşu, 

şüphesiz ki terakkiye ve refaha müteveccih vuku bulacaktır. Bu milletler 

bütün güçlüklerine ve bütün mânilere rağmen muzaffer olacaklar 

ve kendilerini bekleyen istikbale ulaşacaklardır. 

Müstemlekecilik ve emperyalizm yeryüzünden yok olacak ve yerlerine 

milletlerarasında hiçbir renk, din ve ırk farkı gözetmeyen yeni 

bir ahenk ve işbirliği çağı hâkim olacaktır.” 7 

8 Temmuz 1937: İran Şehinşahı Rıza Pehlevi, Sadabad 

Paktı’nın imzalanması dolayısıyla, Atatürk’e şu telgrafı gönderdi: 

“Şark antlaşmasını tespit ve tebyin eden dört dost mem8leket arasında münakit Sadabad Misakı’nın imzalanması münasebetile, 

siz Ekselansa, en hararetli tebriklerimi bildirmekle bahtiyarız. 

Bundan sonra çözülmez bir bağla birleşmiş olan memleketlerimiz, 

bu hadise yolu ile samimi ve verimli işbirliklerini sulhun hizmetine 

koyabileceklerdir. Siz Ekselansın saadeti ve Türk milletinin refahı 

hakkında en samimi temennilerimizi ifade için bu fırsattan istifade 

ediyoruz.” 9 

8 Temmuz 1937: Irak Kralı Gaziyülevvel, Sadabad Paktı’nın 

imzalanması dolayısıyla, Atatürk’e şu telgrafı gönderdi: 

“Şark antlaşmasını tespit ve tebyin eden dört kardeş ve dost 

memleket arasında münakit Sadabad Misakı’nın imzalanması münasebetile, 

siz Ekselansa en hararetli tebriklerimi bildirmekle bahtiyarız. 

Bundan sonra çözülmez bir bağla birleşmiş olan memleketlerimiz, 

bu hadise yolu ile samimi ve verimli işbirliklerini sulhun 

Ankara: 1993, s.13, No. 13 

7 Karal, Atatürk’ten Düşünceler..., s. 17; Bilâl N. Şimşir, “Atatürk ve Üçüncü 

Dünya Ülkeleri”, VIII. Türk Tarih Kongresi III. Ciltten ayrıbasım, Ankara: 

1983, s.1925-1926 

8 Bilâl N. Şimşir, Atatürk ve Yabancı Devlet Başkanları Cilt II, Türk Tarih 

Kurumu Yayınları, Ankara, 2001, 281, No. 349 


Kurumu Yayınları, Ankara, 2001, s. 547, No. 679

462 


hizmetine koyabileceklerdir. Siz Ekselansın saadeti ve Türk milletinin 

refahı hakkında en samimi temennilerimizi ifade için bu fırsattan 

istifade ediyoruz. “ 10 

9 Temmuz 1937: Afganistan Kralı Mohammed Zahir Han, Sadabad 

Paktı’nın imzalanması üzerine, Atatürk’e şu telgrafı gönderdi: 

“ Dört kardeş ve dost memleketlerimiz arasında imzalanan Sadabad 

misaki münasebetile siz Ekselansa en hararetli tebriklerimi 

arza müsaraat ediyorum. Sadabad misakının bizim dört memleketimizin 

tesanüt ve kardeşliği ve sulhun muhafazası için en müessir bir 

âmil olacağına kaniim. Bu fırsattan istifade ederek Ekselansın şahsi 

saadeti ve Türkiye’nin refah ve istikbali için en samimi temennilerimiz 

arz ederim.” 11 

II 

Atatürk’ün Ölümü Dolayısıyla 

Yabancı Devlet Adamlarının Söylediklerinden 

Örnekler 

10 Kasım 1938: Türkiye’nin Paris Büyükelçisi Suat Davaz, 

Ankara’ya şunları telledi: 

“Bu sabah bir taraftan ajansların ve diğer taraftan radyoların 

verdiği alîm haber, her Türk’ün kalbini dondurduğu ve durdurduğu 

gibi bizim de kalplerimizi parçaladı. Yegâne tesellimiz O’nun 

lâyemut oluşudur... 

Bu ziyaı elimi haber alan Reisicumhur Mösyö Albert Lebrun, 

askerî maiyetinden Kolonel Chaudessolle’ü göndererek...Atatürk’ün 

elim ufulü dolayısıyla...Türk Milletinin matemine iştirak etmiştir. 

Reisicumhur bu elim ziyaın Fransa için de bir matem teşkil ettiğini 

ifade etmiştir...Dahiliye Nazırı Albert Saro’nun akşam gazetesine 

vaki beyanatında, Atatürk’ün üfûlünun Türkiye için azîm bir ziyâ 

olduğu gibi Fransa ve sulh için de sonsuz acı bir ziyâ teşkil ettiğini 

bildirerek alenen ve resmen taziyede bulunmaktadır. Maruzdur.” 12 


Kurumu Yayınları, Ankara, 2001, 281, No. 349 

11 Bilâl N. Şimşir, Atatürk ve Yabancı Devlet Başkanları Cilt I, Türk Tarih 

Kurumu Yayınları, Ankara, 1993, s. 99, No. 132 

12 T.C. Paris Büyükelçiliği Arşivi (PBA)-K. 180/A-1 & Bilâl N. Şimşir,


10 Kasım 1938: Türkiye’nin Berlin Büyükelçisi Hamdi Arpağ 


“Atatürk’ün irtihali burada duyulur duyulmaz elyevm Berlin’de 

bulunmayan Führer ve Hariciye Nazırının telefonla vaki emirleri 

üzerine Devlet Nazırı Dr. Maysner, Führer namına, ve Hariciye 

Kâtibi Umumisi Baron Vayseger Hariciye Nazırı namına Büyükelçiliği 

bizzat gelerek taziyede bulunmuş ve sade Türkiye’nin değil bütün 

Avrupa’nın ve bu meyanda Türkiye’ye karşı dostluk hisleri ile 

mütehassis olan Almanya’nın büyük bir şahsı kaybetmiş olduğunu 

ilave eylemişlerdir...” 13 

10 Kasım 1938: Fransa Cumhurbaşkanı M. Albert Lebrun, 

Atatürk’ün ölümü dolayısıyla, TBMM Başkanı ve Türkiye Cumhurbaşkanı 

Vekili Abdülhalik Renda’ya şu telgrafı gönderdi: 

“Hayatını yurdunu yeniden şerefle diriltmeye hasretmiş olan 

hararetli yurtseverin ve Büyük Devlet Adamı’nın göçtüğü şu anda, 

derin bir heyecanla Türkiye’nin matemine katılırım. O’nun, akıllı 

ve barışçı metodlarla gerçekleştirilen eseri, milletler tarihinde seçkin 

bir yer tutacaktır. Türk Milletine samimi dostlukla bağlı bulunan 

Fransız Milleti, Türkiye Cumhuriyeti’nin bugün uğradığı kaybı, elim 

bir sempatiyle duymaktadır.” 14 

10 Kasım 1938: Türkiye’nin Varşova Büyükelçisi Ferit Tek 

Ankara’ya şunları bildirdi: 

“ (Polonya) Hariciye Nazırı, Polonya Hükûmeti’nin Atatürk’ü 

büyük bir Devlet adamı olmak üzere selamlayacağını ifade etti. 

Cenaze merasiminde Polonya Sefiri, Fevkalâde murahhas olarak 

Reisicumhuru temsil emrini almıştır. Vakit müsait ise orduyu temsil 

için dahi bir General kendisine iltihak edecektir. Biri Reisicumhur, 

diğeri ordu namına iki çelenk vazolunacaktır. Resmi tedfin günü 

Polonya’da bütün Devlet müessesatı ve Belediye matem bayrağı çekeceklerdir. 

Merasim günün iş’arı mercudur.” 15 

10 Kasım 1938: Türkiye’nin Bürkreş Elçisi Hamdullah Suphi 

Atatürk’ün Hastalığı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara: 1989, s. 98 

13 Bilâl N.Şimşir, Atatrürk ve Yabancı Devlet Başkanları, Cilt I, Türk Tarih 

Kurumu Yayınları, Ankara, 1993, s. 173, No. 244 

14 Bilâl N. Şimşir, Atatürk’ün Hastalığı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Anka- 

ra: 1989, s. 113 

15 Bilâl N. Şimşir, Atatürk ve Yabancı Devlet Başkanları, Cilt III, TTK, An- 

kara, 2001, s. 487, No. 586

464 


Tanrıöver Ankara’ya şunları telledi: 

“Reisicumhurun vefatı haberi burada çok derin teessür uyandırmıştır. 

Telgrafın buraya gelmesinden hemen sonra Baş Mabeynci 

Kral namına ve Hariciye Nazırı Hükûmet namına Elçiliğie 

gelerek taziyelerini bildirmişler, Baş Mabeynci Türk milletinin uğradığı 

kayıptan duyduğu çok derin ve samimi teessürü Türk milleti ve 

hükûmetinin bilmesini Kralın bilhassa arzu ettiğini, Hariciye Nazırı 

da Romanya hükûmeti namına, cihan tarihinde o kadar büyük ve 

asil rol oynamış bir simanın kaybı ile kendilerinin çok kıymetli bir 

dost kaybettiklerini acı bir surette duyduklarını beyan eylemişlerdir. 

Resmi dairelerde bayraklar matem alâmeti olarak yarıya indirilmiştir. 

Gazeteler hususi nüshalar çıkararak halkı haberdar eylediler ve 

yarın da merhumun eserini tanıtmak üzere fevkalâde nüshalar çıkaracaklar. 

Elçilikte açıklmış olan defter-i mahsusa Hükûmet erkânı, 

ecnebi sefirler, sabık Nazırlar, maruf birçok zevat imza etmekte, taziyelerini 

bizzat ifade etmektedirler.” 16 

10 Kasım 1938: Romanya eski Dışişleri Bakanı N. Titulesco, 

Türkiye Dışişleri Bakanı Dr. Tevfik Rüştü Aras’a şu telgrafı çekti 

(çeviri): 

“Büyük, şanlı ve bilge Cumhurbaşkanı Atatürk’ün ölümüne 

pek üzüldüm. En içten başsağlığı dileklerimi kabul buyurmanızı ve 

Hükûmetinize sunmanızı rica ederim. Öyle büyük bir Şefi yakından 

tanımış olmayı ve Balkan Paktı dolayısyla onunla birlikte yan yana 

çalışmış olmayı kendim için her zaman nadir bir ayrıcalık sayacağım. 

Bu acı anda içten dostluk duygularıma lütfen inanmanızı özellikle 

rica ederim.” 17 

10 Kasım 1938: Yunanistan Başbakanı Metaxas, Türkiye Başbakanı 

Celal Bayar’a şu telgrafı çekti (çeviri): 

“Yunan Hükûmeti, Yunan halkı ve ben, dost ve müttefik Türkiye’yi 

pek derinden sarsan millî matemi, en büyük acıyla paylaşıyoruz. Bu 

yaslı anda bütün Yunanistan, kendisine karşı pek büyük bir sempati 

beslediği asil dost milletin yanındadır. Seçkin Şef, kahraman asker 

ve Türkiye’nin aydın yaratıcısının hatırasına saygı besleyen Yunanistan, 

Cumhurbaşkanı Kemal Atatürk’ün, Türk-Yunan Antantı’nın 

16 Bilâl N. Şimşir, Atatürk ve Yabancı Devlet Başkanları, Cilt IV, TTK, Ankra, 

2001, s. 73, No. 93 

17 Bilâl N. Şimşir, Atatürk ve Yabancı Devlet Başkanları, Cilt IV, s. 73, No. 

92


baş mimarı ve Türk ve Yunan milletlerini barışçı işbirliği ülküsü 

etrafında birleştiren sarsılmaz dostluk bağlarının da kurucusu olduğunu 

hiçbir zaman unutmayacaktır. Yunanistan, güçlü eseriyle 

Türk milletinin kaderini çizmiş olan Büyük Ölü’nün duygulandırıcı 

hâtırasını sadakatle yaşatacaktır.” 18 

11 Kasım 1938: Fransa İçişleri Bakanı Albert Sarraut, Paris- 

Soir gazetesinde “Atatürk” başlıklı bir yazı yayınladı. Daha önce 

Büyükelçi olarak Türkiye’de bulunmuş ve Atatürk’ü yakından tanımış 

olan Sarraut şunları yazdı: 

“Başkan Atatürk’ün ölümü, o güzelim Türkiye için muazzam bir 

kayıptır; O’nun kahramanlığı ve dehasıdır ki, Türkiye’yi bağımsızlığa 

kavuşturmuş ve kalkınma yoluna koymuştur. O’nun ölümü Fransa 

için de bir kayıptır; çünkü Atatürk, Fransa’nın sadık ve içten bir 

dostuydu. Bu ölüm, barış davası bakımından da bir kayıptır, çünkü 

O, Devlet Başkanı olarak, yüksek bir vicdanla, yorulmadan barışı 

korumak için çaba harcıyordu...” 19 

11 Kasım 1938: Hatay Devleti Reisi Tayfur Sökmen, Türkiye 

Cumhurbaşkanı Vekili Abdülhalik Renda’ya şu başsağlığı telgrafını 

gönderdi: 

“Türk âleminin ve bütün Şark’ın Ulu Atasının ebedi ziyaı Hatay’ı 

sonsuz teessürlere gark etmiştir. Büyük Önderin, rejimini ve aydınlattığı 

izleri takip edecek olan Türk milletinin ve Türk varlığının izleri 

üzerinde, bütün varlığımızla yürüyeceğimizi ağlayarak arz ederim.” 20 

11 Kasım 1938: Türkiye’nin Londra Maslahatgüzarı Kadri Rizan 


“Büyük felaket haberini resmen bildirmek üzere dün akşam 

Hariciye Nezaretine gittim. Nazır Meclis’te meşgul olduğu cihetle 

Müsteşar ile görüştüm. Son derece müteellim ve müteessir olduklarını, 

kederimize bütün kalpleri ile iştirak ettiklerini bizi de mütehassis 

edecek bir lisan ile ifade etti. Türkiye’nin büyük bir şef, cihanın 

18 Bilâl N. Şimşir, Atatürk ve Yabancı Devlet Başkanları, Cilt IV, s. 469, No. 

548 

19 Bilâl N. Şimşir, Atatürk’ün Hastalığı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara: 

1989, s. 132 

20 Bilâl N. Şimşir, Atatürk ve Yabancı Devlet Başkanları, Cilt II, Türk Tarih 

Kurumu Yayınları, Ankara, s. 193, No. 218

466 


harikulade beynelmilel bir sima, İngiltere’nin büyük bir dost gaip 

ettiklerini söyledi.” 21 

11 Kasım 1938: Türkiye’nin Tahran Büyükelçisi Enis Akaygen 


“Reisicumhurmuz Atatürk’ün ebedi ufulü daolayısile Saray-ı 

Şehinşahi ve Hükûmet bir ay resmi matem ilan etmiştir. Şehinşah 

Hazretleri tedfin merasiminin sonuna kadar İran’da askerî ve resmi 

diğer emakin üzerine ve ecnebi memleketlerdeki İran mümessilliklerinde 

bayrağın yarıya çekilmesini emir buyurmuştur. Bu irade-i 

Şehinşahi bugün bütün gazetelerde ilan edilmiştir.” 22 

11 Kasım 1938: Sovyetler Birliği Merkez İcra Komitesi Reisi 

Kalinin, Türkiye Cumhurbaşkanı Vekili Abdülhalik Renda’ya şu 

telgrafı çekti (çeviri): 

“Dost Cumhuriyetin, ismi büyük Türk milletinin istiklal ve refahı 

için olan kahramanca mücadelesinin bütün devresini sembolize 

eden yüksek Başkan Kemal Atatürk’ün vefatı haberlerinden pek 

ziyade müteheyyicim. Bu acı vesileyle samimi taziyelerimi kabul 

buyurunuz.” 23 

11 Kasım 1938: Sovyet Dışişleri Bakanı Litvinov, Türkiye Dışişleri 

Bakanı Dr. Tevfik Rüştü Aras’a şu telgrafı çekti (çeviri): 

“Türkiye istiklalinin ve barış davasının yorulmaz mücadelecisi 

ve Türk-Sovyet dostluğunun bânisi yüksek devlet adamı Kemal 

Atatürk’ün ölümü haberlerinden pek ziyade mütessir ve müteheyyiç 

olarak samimi ve candan taziyelerimi arza müsaraat eylerim.” 24 

12 Kasım 1938: Türkiye’nin Kahire Elçisi Şevki Alhan şunları 

telledi: 

“ Atatürk’ün vefatı kendisini saygı ile seven bütün Mısır’da büyük 

acı uyandırdı. Matbuat, yazılarında O’nun yarattığı ölmez eser- 

21 T.C. Londra Büyükelçiliği Arşivi (LBA)- Bilâl N. Şimşir, Atatürk’ün Hata- 

lığı, T.T.K., Ankara, s. 180 

22 Bilâl N. Şimşir, Atatürk ve Yabancı Devlet Başkanları, Cilt II, s. 555, No. 

695 

23 Bilâl N. Şimşir, Atatürk ve Yabancı Devlet Başkanları, Cilt IV, s.186, s. 

No. 236 

24 Bilâl N. Şimşir, Atatürk ve Yabancı Devlet Başkanları, Cilt IV, s.186, No. 

336, not.2


lerden bahsederek milletimize derin taziyelerini sunuyorlar.* Sureti 

mahsusada İskenderiye’den gelen Başmabeynci, Majeste Kralın, 

Meclis Reisi parlemanın taziyelerini, Hariciye Nazırı ile müsteşarı 

ayrı ayrı gelerek hükûmetin teessürlerini tebli ettiler. Diğer taraftan 

Kral ailesine mensup prens ve prensesler ile pekçok dost Mısırlılar 

acılarını bildirmek üzere âcizlerşni ziyaret ettiler. Hükûmetin karaile 

cenaze merasiminin sonuna kadar Parleman ve resmi devair bayraklarının 

yarıya indirileceği maruzdur.” 25 

* Bir örnek: 11 Kasım 1938 günlü El Ahram gazetesi şunları 

yazmıştı: 

“Mustafa Kemal öldü. O, Türk milletinin atası ve son asırların 

yetiştirdiği en büyük adam. Türkiye’yi kulluktan kurtaran, istilacılara 

karşı saldırı ateşini yakan, savaş meydanlarında ona başbuğluk 

edip kurtuluş sahiline çıkaran adam öldü...Tarih onun adını ebedileştirecektir...Bütün 

Şark âlemi, Türk milletine en derin taziyelerini 

sunar. Dün ölümünü öğrendiğimiz Atatürk’ün, dünyanın en büyük 

adamı olduğunu tarihin kaydetmesi hiç de uzak değildir...” (Ayın Tarihi, 

II. Teşrin 1938 No. 60 Mükerrer, sç 194) 

13 Kasım 1938: Türkiye’nin Sofya Elçisi Şevki Berker 

Ankara’ya şunları bildirdi: 

“Başvekil, Atatürk’ün cenaze merasiminde bulunmak üzere Kral 

namına Saray Nazırı General Panof’u, Hükûmet namına General 

Daskalof’u ve ordu namına da Sofya garnizonu kumandanı General 

Bukakşi ve 72 nefer, 5 zabit ve 6 zabit vekilinden mürekkep bir kıtayı 

asker, ye göndermeye karar verdiklerini söyledi...Kral’ın Atatürk’e 

karşı beslediği yüksek takdir hislerile merhumu müşarileyhin vaktiyle 

Ataşemiliter olarak Bulgar ordusu ile temasını ve Bulgaristan’a 

karşı gösterdiği dostluk hislerini ve Harbi Umumide Türkiye-Bulgaristan 

ordularının silah arkadaşlığını nazarı itibara alarak bu merasime 

hakiki bir dostluk tezahürü ile iştirak etmek arzusunu izhar ettiğini 

ve bunu da ilk defa olmak üzere bize karşı yaptığını söyledi.” 26 

25 Bilâl N. Şimşir, Atatürk ve Yabancı Devlet Başkanları, Cilt III, s. 303, No. 

493 

26 Bilâl N. Şimşir, Atatürk ve Yabancı Devlet Başkanları Cilt I, s. 566, No. 

723

468 


III 

Atatürk Hakkında Yabancı Devlet Adamlarının 

Anıtkabir Defterine Yazdıklarından Örnekler 

31 Mayıs 1965: Hindistan Cumhurbaşkanı Zakir Hüseyin 

Atatürk’ün Anıtkabir defterine şunları yazmıştır: 

“Dünyanın en büyük ve asil ölülerinden birinin huzurunda insan 

huşu ve hayranlık içinde durur. 

Kendi halkının Atası olan Kemal Atatürk, hürriyetlerine kavuşmak 

ve bu hürriyet üzerine dayanan güzel bir hayat kurmak amacı 

ile gayret sarfeden bütün milletler için ilham kaynağı olmuştur. 

Büyük adamın hâtırasını selâmlarım.” 27 

9 Haziran 1965: Cezayir Cumhurbaşkanı Tayyib Bulharef 


“Vatanına ve insanlığa hürriyet örneğini veren Atatürk’e Tayyib 

Bulharef’ten saygılar. Tanrı ruhunu şad etsin.” 28 

20 Temmuz 1966: Sovyetler Birliği Başbakanı A. Kossigin 


“Mümtaz bir asker, büyük bir devlet adamı, milletinin öğretmeni 

ve önderi olan Atatürk adı, Sovyetler Birliği’nde bilinmekte ve derin 

saygı görmektedir. 

Atatürk Sovyetler Birliği ile barış politikasını tahakkuk ettirmiş 

ve iki memleket arasında siyasi ve iktisadi işbirliğinin gelişmesine 

vesile olmuştur. 

İki devlet ve millet arasındaki ilişkiler Atatürk devrinde parlak 

sayfalar kazanmıştır. 

Hatırasına hürmeten” 29 

1967: Etyopya İmparatoru Haile Selassie Atatürk’ün Anıtkabir 

defterine şunları yazmıştır: 

“Türk halkının hizmetkârı olan ve kendisini memleketinin hizmetine 

vakfetmiş olan Kemal Atatürk’ün son istirahatgâhını ziyaret 

27 Dünya Devlet ve Hükûmet Başkanları Atatürk için Yazdılar, Anıt Yayıne- 

vi, Ankara: 1973 

28 Ibid. 

29 Ibid.

ettik. 


O’nun kendi memleketine yaptığı millî hizmet bütün dünya için 

güzel bir örnek olmuştur.” 30 

15 Eylül 1967: Ürdün Kralı Hüseyin Bin Tallal Atatürk’ün 

Anıtkabir defterine şunları yazmıştır: 

“Dünyanın en büyük kahramanlarından biri burada yatmaktadır. 

Bu şahsiyet hiç kimseyle kıyaslanamaz, çünkü O, çeşitli özellikleriyle 

en büyüktü, O yepyeni bir Türkiye kurmuştur, denilebilir. Çünkü, 

en nazik döneminde bulunuyordu. O, ideallerini nasıl gerçekleştireceğini 

ve yolunu nasıl çizeceğini biliyordu. O, gelecek kahramanlar 

için bir modeldi. O, savaştaki kahramanlığı sayesinde düşmanı ülkesinden 

kovdu ve ülkesinin bağımsızlığını ve özgürlüğünü kazandı. 

O, barıştaki kahramanlığı ile yeni ve müreffeh bir ülke kurdu. 

Yani ülkesinin itibarını yükseltti. Hak Teala onun yerini cennet 

etsin.” 31 

20 Mart 1968: Bulgaristan Başbakanı Todor Jivkov Atatürk’ün 


“Bulgar halkı, Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusu Kemal 

Atatürk’ü saygıyla anar. O’nun ifade etmiş olduğu ‘Türkiye ve Bulgaristan 

dost olmalıdır’ sözlerine bizde çok büyük değer verilir. 

İki komşu devletin ilişkileri, ileride iki milletin refahı dostluk ve 

geniş işbirliği ruhu içinde, Balkanların ve bütün dünya sulhu için 

gelişeceğine güvenle bakmalıyız.” 32 

29 Mart 1968: Yugoslavya Başbakanı Mika Spiljak Atatürk’ün 


“Mustafa Kemal Atatürk, Türkiye Cumhuriyeti’nin çok değerli 

bir askerî ve unutulmaz bir lideridir. Dünyada ve Türk Milletinde 

bıraktığı iz çok derindir. Kendi milletine ve dünyaya en iyi bir örnektir. 

Türk milletinin O’na olan inancı ve O’nun izinde gitmesi daima 

takdirle anılır.” 33 

30 Nisan 1970: Pakistan Cumhurbaşkanı General Yahya Han 

30 Ibid. 

31 Ibid. 

32 Ibid. 

33 Ibid.

470 



“Bizler Pakistan’da Türkiye’nin büyük lideri Atatürk’e en büyük 

saygıyı beslemekteyiz. Gerçekten, bizler kendisini, Türk halkı tarafından 

benimsendiği kadar bizim ülkemizin de lideri olarak kabul 

etmekteyiz.” 34 

18 Ekim 1971: İngiltere Kraliçesi Ellisabeth II, Atatürk’ün 

Anıtkabir defterine şunu yazmıştır. 

“Savaşta ve barışta kahraman, Türk milletinin Ata’sına hürmetlerimi 

sunarım.” 35 

1 Nisan 1972: Sovyetler Birliği Prezidyum Başkanı N. Podgorny, 

Anıtkabir Defteri’ne Atatürk hakkında şunları yazmıştır: 

“Kendisini Türkiye Cumhuriyeti’nin seçkin bir devlet adamı ve 

askeri; memleketimizin büyük dostu olarak sayan biz Sovyetler yeni 

Türkiye’nin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk’ün hatırası önünde 

saygıyla eğiliriz:” 36 

Türkiye 17 Yılda 40 Dostluk Antlaşması Yaptı 

(1921-1937) 

Atatürk döneminde Türkiye’nin yabancı ülkelerle ilişkilerinde 

göze çarpan bir yenilik şu olmuştur: Türkiye, herhangi bir ülke ile 

resmi ilişki kurarken, önce o ülkeyle masaya oturup bir dostluk antlaşması 

yapma yolunu benimsemiştir. Osmanlı diplomasisinde böyle 

bir uygulama veya gelenek yoktu ve hiç olmamıştı. Bu, tamamen 

Atatürk dönemime özgü bir uygulama idi. 

Osmanlı Devleti, sanki dünya ile sürekli kavgalıymış gibi gösteriliyor 

ve öyle görülüyordu. Gerçi Osmanlı hükûmeti zaman zaman 

(ve örneğin Kırım Savaşı’nda olduğu gibi bazı) yabancı ülkelerle 

ittifaklar yapıyordu ama kısa süren böyle dostluklar ve ittifaklar da 

sanki arıziymiş, geçiciymiş gibi görülüyordu. 

Yeni Türkiye ise bütün ülkelerle barışık olduğunu dünyaya gösterdi. 

Atatürk Türkiyesi’nin yabancı devletlerle dostluk anlaşmaları 

34 Ibid. 

35 Ibid. 

36 Ibid.


imzalayarak resmi ilişki kurma biçimindeki diplomasi pratiği daha 

İstiklâl Savaşı içinde, 1921 yılında başladı. Ankara Hükûmeti, 1 Mart 

1921’de Afganistan’la, 16 Mart 1921’de Sovyet Rusya ile ve 2 Ocak 

1922’de Ukrayna ile dostluk antlaşmaları imzaladı. Türkiye 1923 

yılının 23 Temmuz günü, yani Lozan Barış Antlaşması’nın imzalanmasından 

bir gün önce Polonya ile bir dostluk antlaşması imzalamıştır. 

Bunu, aynı yılın 10 Aralık günü Arnavutluk’la, 18 Aralık günü de 

Macaristan’la yapılan dostluk antlaşmaları izlemiştir. Ertesi yıl 8 ülkeyle, 

1925 yılında da 5 ülkeyle dostluk antlaşmaları imzalanmıştır. 

Bu yöntem daha sonraki yıllarda da sürüp gitmiştir. Türkiye, 1921- 

1937 yılları arasında 16 yılda tam 40 dostluk antlaşması imzalamıştır. 

Dostluk antlaşmaları yapılırken, devletler arasında herhangi bir 

ayrım gözetilmemiştir. Uzak-yakın, büyük-küçük, önemli-önemsiz 

dünyanın bütün bağımsız devletleriyle benzer antlaşmalar yapılması 

amaçlanmıştır. Atatürk’ün sağlığında yeryüzündeki bütün bağımsız 

devletlerin sayısı da topu topu 50 kadardı.

472 


Atatürk Zamanında Türkiye’nin Dostluk Antlaşmaları 

İmzaladığı Devletlerin Listesi 37 

(Devletlerin alfabetik sırasıyla) 

Devletler Antlaşma tarihi İmzalandığı yer 

1. Afganistan 1 Mart 1921 Moskova 

2. Afganistan 25 Mayıs 1928 Ankara 

3. Almanya 3 Mart 1924 Ankara 

4. ABD 17 Şubat 1927 Ankara 

5. Arjantin 29 Haziran 1926 Roma 

6. Arnavutluk 10 Aralık 1923 Ankara 

7. Avusturya 28 Ocak 1923 İstanbul 

8. Brezilya 8 Eylül 1927 Roma 

9. Bulgaristan 18 Ekim 1925 Ankara 

10. Çekoslovakya 11 Ekim 1924 Ankara 

11. Çin 4 Nisan 1934 Ankara 

12. Danimarka 26 Ocak 1925 Ankara 

13. Estonya 1 Aralık 1924 Varşova 

14. Finlandiya 9 Aralık 1924 Varşova 

15. Fransa 30 Mayıs 1926 Ankara 

16. Fransa 3 Şubat 1930 Paris 

17. Hollanda 16 Ağustos 1924 Ankara 

18. İngiltere 5 Haziran 1926 Ankara 

19. İran 22 Nisan 1926 Tahran 

20. İran 5 Kasım 1932 Ankara 

21. İspanya 27 Eylül 1924 Ankara 

(Nota değişimiyle) 

37 A. Gündüz Ökçün-Ahmet R. Ökçün, Türk Antlaşmaları Rehberi (1920- 

1973), A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara: 1974; İsmail Soysal, 

Tarihçeleri ve Açıklamalarıyla Birlikte Türkiye’nin Siyasal Andlaşmaları 

I. Cilt (1920-1945), Türk Tarih Kurumu Yayınları, TTK Basımevi, Ankara: 

1983


22. İsveç 31 Mayıs 1924 Ankara 

23. İsviçre 19 Eylül 1925 Cenevre 

24. Letonya 3 Ocak 1925 Varşova 

25. Litvanya 17 Eylül 1930 Moskova 

26. Macaristan 18 Aralık 1923 İstanbul 

27. Meksika 25 Mayıs 1927 Roma 

28. Mısır 7 Nisan 1937 Ankara 

29. Norveç 2 Mayıs 1925 Moskova 

30. Polonya 23 Temmuz1923 Lozan 

31. Romanya 17 Ekim 1933 Ankara 

32. Sovyet Rusya 16 Mart 1921 Moskova 

33. SSCB 17 Aralık1925 Paris 

34. Suudi Arabistan 3 Ağustos 1929 Mekke 

35. Şili 30 Ocak 1926 Roma 

36. Ukrayna 22 Ocak 1922 Ankara 

37. Uruguay 4 Ocak 1929 Roma 

38. Yugoslavya 28 Ekim 1925 Ankara 

39. Yugoslavya 27 Kasım 1933 Belgrad 

40. Yunanistan 30 Ekim 1930 Ankara 

Atatürk Zamanında Türkiye’nin Dostluk Antlaşmaları 

İmzaladığı Devletlerin Listesi (Kronolojik sırayla) 

Devletler Antlaşma tarihi İmzalandığı yer 

1. Afganistan 1 Mart 1921 Moskova 

2. Sovyet Rusya 16 Mart 1921 Moskova 

3. Ukrayna 22 Ocak 1922 Ankara 

4. Polonya 23 Temmuz 1923 Lozan 

5. Arnavutluk 10 Aralık 1923 Ankara 

6. Macaristan 18 Aralık 1923 İstanbul 

7. Avusturya 28 Ocak 1923 İstanbul

474 


8. Almanya 3 Mart 1924 Ankara 

9. İsveç 31 Mayıs 1924 Ankara 

10. Hollanda 16 Ağustos 1924 Ankara 

11. İspanya 28 Eylül 1924 Ankara 

12. Çekoslovakya 11 Ekim 1924 Ankara 

13. Estonya 1 Aralık 1924 Varşova 

14. Finlandiya 9 Aralık 1924 Varşova 

15. Letonya 3 Ocak 1925 Varşova 

16. Danimarka 26 Ocak 1925 Ankara 

17. Norveç 2 Mayıs 1925 Moskova 

18. İsviçre 19 Eylül 1925 Cenevre 

19. Bulgaristan 18 Ekim 1925 Ankara 

20. Yugoslavya 28 Ekim 1925 Ankara 

21. SSCB 17 Aralık1925 Paris 

22. Şili 30 Ocak 1926 Roma 

23. İran 22 Nisan 1926 Tahran 

24. Fransa 30 Mayıs 1926 Ankara 

25. İngiltere 5 Haziran 1926 Ankara 

26. Arjantin 29 Haziran 1926 Roma 

27. ABD 17 Şubat 1927 Ankara 

28. Meksika 25 Mayıs 1927 Roma 

29. Brezilya 8 Eylül 1927 Roma 

30. Afganistan 25 Mayıs 1928 Ankara 

31. Uruguay 4 Ocak 1929 Roma 

32. Suudi Arabistan 3 Ağustos 1929 Mekke 

33. Fransa 3 Şubat 1930 Paris 

(Nota değişimiyle) 

34. Litvanya 17 Eylül 1930 Moskova 

35. Yunanistan 30 Ekim 1930 Ankara 

36. İran 5 Kasım 1932 Ankara 

37. Romanya 17 Ekim 1933 Ankara


38. Yugoslavya 27 Kasım 1933 Belgrad 

39. Çin 4 Nisan 1934 Ankara 

40. Mısır 7 Nisan 1937 Ankara 

17 yılda dört kıtaya yayılan 40 dostluk anlaşması. Atatürk Türkiyesi, 

dört kıtaya dostluk elini uzatmıştı; doğusu, batısı, güneyi, 

kuzeyi ile yer küresine bir bütün olarak barış ve dostluk perspektifiyle 

bakıyordu.. Bu, Atatürk’ün dünyaya küresel veya global bakışı 

idi. Devlet kurucusu Atatürk, kurduğu devletin dış ilişkilerini 

bütünüyle barış ve dostluk temeline oturtmak istemiştir. Dünya ile 

barışık olduğunu somut biçimde göstermiştir. Türkiye Cumhuriyeti, 

bütün dünya milletleri ile dostluk bağları oluşturmayı amaçlamıştır. 

Yani Türkiye Cumhuriyeti, dış dünyaya “dar-ül harb” veya “savaş 

meydanı” olarak bakmıyor, barış meydanı, dostluk meydanı olarak 

bakıyordu. Tabir caizse “Dar-ül sulh” olarak bakıyordu ve dostluk 

antlaşmaları yaparak bunu dünyaya gösteriyordu, göstermişti. Ve 

imzalanan dostluk anlaşmaları, ilke olarak, gelip geçici değil, “ebedi 

dostluk” ilişkileri öngörüyordu. 

Evet Atatürk zamanında 40 dostluk antlaşması yapılmıştı. Fakat 

o dönemde Türkiye Cumhuriyeti’nin yabancı ülkelerle kurmuş olduğu 

sıcak ilişkiler sadece bu 40 antlaşmayla sınırlı kalmamıştı. “Dostluk 

anlaşması” etiketi taşımayan çeşitli ahdi belgelerle de yabancı 

devletlerle iyi ilişkiler kurulup pekiştirilmişti. İyi komşuluk anlaşmaları, 

adli yardımlaşma anlaşmaları, çeşitli modüs vivendi’ler vs.. 

Bazı dostluk anlaşmaları çok uzun ve çetin müzakereler sonunda 

imzalanabilmişti. Örneğin Ekim 1925’te Ankara’da imzalanan 

Türkiye-Bulgaristan Dostluk Anlaşması böyle bir anlaşmaydı. Bunun 

ve eklerinin müzakeresi çok çetin geçmiş ve iki yıl sürmüştü. 

Bazı devletlerle dostluk antlaşması imzalamadan önce aradaki bir 

dizi sorunu sabırla çözmek gerekmişti. Bu da yıllar almıştı. Yunanistan 

ile dostluk anlaşması ancak Cumhuriyetin onuncu yılında imzalanabilmişti...

476 


Atatürk, Tam 115 Yabancı Devlet Başkanıyla İlişki Kurdu 

Evet, Atatürk zamanında Türkiye, dört kıtada 19 yeni diplomatik 

temsilcilik açtı ve yabancı ülkelerle 40 dostluk antlaşması yaptı. 

Ama Atatürk bu kadarla yetinmedi. Yabancı Devlet Başkanlarıyla 

ilişkiler kurdu. O’nun zamanında yeryüzünde ne kadar yabancı cumhurbaşkanı, 

Kral veya İmparator var idiyse onların istisnasız hepsiyle 

Atatürk’ün ilişkileri, yazışmaları, telgraflaşmaları, mesajları olmuştur. 

Bu belgeleri, Türk Tarih Kurumu yayınları arasında çıkmış 

olan Atatürk ve Yabancı Devlet Başkanları adlı dört ciltlik eserimde 

topladım. Bu dört ciltte toplam 2662 belge, 637 fotoğraf ve belge 

fotokopisi yer almaktadır. Merak edenler o kitaplara bir göz atabilir; 

araştırmacılar bu alanda yeni yeni araştırmalarla yeni belgeler de ortaya 

çıkarabilirler. Burada bir liste vermekle yetiniyoruz. 

Atatürk’ü İlişki Kurduğu Yabancı Devlet Başkanları Listesi 38 

(Devletlerin alfabe sırasına göre) 

Devletler Devlet Başkanları 

1. Afganistan Amanullah Han, Mehmet Nadir Han, Mehmet 

Zahir Şah 

2. Almanya Friedrich Ebert, Walter Simon, Hindenburg, 

Hitler 

3. ABD Calvin Coolidge, Herber Hover, Frankin D. 

Roosevelt 

4. Arjantin Agustin P. Justo, Roberto M. Ortiz 

5. Arnavutluk Cumhurbaşkanı Ahmet Zogu (Sonra Kral 

Zog I). 

6. Avusturya Dr. Michael Heinisch, Walter Miklas 

7. Azerbaycan (Kollektif devlet başkanlığı, İçtimai Şura) 

38 Atatürk ile listedeki yabancı Devlet Başkanları arasındaki ilişkişklerin ve yazışmaların 

ayrıntıları için bkz.: Bilâl N. Şimşir, Atatürk ve Yabancı Devlet 

Başkanları, Cilt I: Afganistan-Çin, TTK Yayını, Ankara: 1993; Cilt II: Danimarka-İran, 

TTK, Ankara: 2001; Cilt III: İspanya-Polonya, TTK, Ankara: 

2001 ve Cilt IV: Romanya-Yunanistan, TTK, Ankara: 2001.


8. Belçika Albert I, Leopold III 

9. Brezilya Washington Luis Pereira de Sousa, Getulio 

D. Vergas 

10. Bulgaristan Boris III 

11. Çekoslovakya Thomas G. Masaryk, Dr. Edvart Benes, Jan 

Syrovy 

12. Çin Chiang Chung Cheng, Lin Sen 

13. Daninarka Christian X 

14. Dominik Cum. Horacio Vaskes 

15. Estonya Jean Tonison, Konstantin Päts 

16. Finlandiya Lauri Kristian Rolander, Pehr Evind 

Svinhufvud 

17. Fransa Alexandre Millerand, Gaston Dumergue, 

Paul Doumer, 

Albert Lebrun 

18. Guatemala Lazaro Chacon, George Ubico 

19. Gürcistan (Kollekgtif Başkanlık, Komite) 

20. Habeşistan Zeouditou, Negus Tafari / Haile Sellasie 

21. Haiti Cum. Louisd Borno 

22. Hatay Devleti Tayfur Sökmen 

23. Hicaz, Necid Abdülaziz Ibn. Suud 

(Suudi Arab.) 

24. Hollanda Wilhelmina 

25. Irak Faysal I, Gazi I 

26. İngiltere George V, Edward VIII, George VI 

27. İran Ahmed Han Kaçar, Rıza Şah Pehlevi 

28. İspanya General Primo de Rivera, Alfonso XIII, Alcala 

Zamora, Torres, Martinez Barri, Mamnuel 

Azana y Diaz, General Franco 

29. İsveç Gustav V 

30. İsviçre Chuard, Musy, Schuthles, Motta, Haab, 

Minger, Meyer, Baumann

478 


31. İtalya Vittorio Emanuele 

32. Japonya Yoshito, Hirohito 

33. Küba Carlos Mendieta y Montefur 

34. Letonya Gustavs Zemglas, Albert Kviesis, Karlis 

Ulmanis 

35. Liechtenstein François I 

36. Litvanya Antanas Smetona 

37. Lüksemburg Charlotte 

38. Macaristan Nicolas Horthy de Nagybanya 

39. Meksika Plutarco Elias Calles, Emilio Portes Gil, 

Pascual Ortiz Rubio, AlbertoK. Rodriguez, 

Lazaro Cardenas 

40. Mısır Fuad I, Faruk I 

41. Nikaragua Juan Bautista Sacassa 

42. Norveç Haakon VII 

43. Polonya Stanislaw Wojciechowski, Ignace Moscicki 

44. Romanya Ferdinand I, Mihai I, Carol II 

45. Salvador Pio Romero Bosque, Maxmiliano Hernandez 

martinez 

46. SSCB Vladimir İliç Lenin, Mihail İvanoviç Kalinin, 

Neriman Neriman Nerimanov 

47. Suriye Haşem Attasi 

48. Şili Carlos Obenes del Campo, Arturo Alessandri 

49. Ukrayna Petrovski, Rakovski 

50. Uruguay Juan Campsisteguy, Gabriel Terra, Alfredo 

Baldomir 

51. Ürdün Abdullah 

52. Vatikan Benoit XV 

53. Venezuela Juan Vicente Gomez 

54. Yemen İmam Yahya


55. Yugoslavya Alexandre I, Pierre II (ve Naib Prens Paul) 

56. Yunanistan Paul Coundouriotis, Theodore Pangalos, 

Alexandre Zaimis, George II. 

Toplam: Bağımsız ve yarı bağımsız 56 devlet ve 115 devlet 

başkanı. 

Atatürk zamanında, yeryüzünde bağımsız ve yarı bağımsız devletlerin 

sayısı bu kadardı. Bu devletlerin başında bulunmuş kralların, 

cumhurbaşkanlarının, imparatorların toplam sayısı da115 olmuştur. 

56 devletin arasında, sonradan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetlert 

Birliği’ne (SSCB) katılarak bağımsızlıklarını kaybetmiş olan 6 devlet 

de vardır: Azerbaycan, Estonya, Gürcistan, Letonya, Litvanya 

ve Ukrayna. Bu devlet çıkınca bağımsız ve yarı bağımsız devletlerin 

sayısı 50’ye düşmektedir. Bu 50 kalemlik listede henüz tam bağımnsız 

olmayan Ürdün, Suriye ile Lichtenstrein Prensliği, Lüksembnurg 

Grand Düşeliği ve Vatikan da yer almaktadır. Bunlar da 

çıkarılırsa, tam bağımsız devletlerin sayısı 45’e düşer. 

Atatürk, ayrım gözetmeksizin bütün yabancı devlet başkanlarıyla 

dostça ilişkiler kurmayı, bütün devletlerle dostluk antlaşmaları 

yapmayı, Türkiye’nin dış ilişkilerini dostluk temeline ortutmayı 

amaçlamış ve bunu başarmıştır. Bu Atatürk’ün dünyaya küresel yaklaşımı, 

bakışı idi. 

Bu bağlamda Atatürk, Türkiye’nin de yer aldığı bölgeye özel bir 

önemle eğildi. 

Atatürk Döneminde Balkanlar ve Ortadoğu 

Barış ve İşbirliği Bölgelerine Dönüştürüldü 

(1) 

BALKAN PAKTI (1934) 

Atatürk, Cumhuriyetin ilk yıllarında dikkatini öncelikle komşu 

ülkelere çevirdi. Türkiye, Sovyetler Birliği ile dostluk ilişkilerini 

zaten özenle sürdürüyordu; batıdaki komşularıyla Balkan Paktı’nı,

480 


doğudaki komşularıyla da Saadabad Paktı’nı imzalayacak ve içinde 

bulunduğu bölgeyi bir barış ve dostluk bölgesine dönüştürecekti. 

Önce Balkanlar’daki gelişmelere kısaca göz atalım. 

Balkanlar, bizim coğrafyamızdır. Türkiye topraklarının bir bölümü 

Balkan Yarımadası’nda, Trakya’dadır. Bu açıdan Türkiye, bir 

Balkan ülkesi sayılır. Tarihimiz Balkanlarlarla ortaktır. Tarihten miras, 

Balkanlar’da önemli miktarda Türk azınlıkları vardır. Bu soydaş 

kitleler Türkiye’yi Anavatan bilir, gözlerini Türkiye’ye çevirmişlerdir 

ve zaman zaman Türkiye’nin Balkan komşularıyla ilişkilerini 

etkilerler. Balkanlar, İstanbul’un ve Anadolu’nun savunma kalkanı 

gibidir. İmparatorluk döneminde de öyleydi, Cumhuriyet döneminde 

de. Çünkü Türkiye’ye tehditler çoğu zaman Batı’dan geliyordu 

ve Balkanlarda savaşlar, işgaller, isyanlar, kavgalar, bunalımlar hiç 

eksik olmamıştı. Şair Abdülhak Hâmid’in ifadesiyle, “Balkanların 

tarihi al kanlarla yazılmıştı.” Oysa yeni Türkiye, “Yurtta barış, dünyada 

barış” ilkesini içtenlikle benimsemişti. Kendi bölgesinde de 

barış istiyordu. 

Türkiye, daha 1926 yılında tüm Balkan Devletleri arasındaki sınırların 

veya statu quo’nun karşılıklı olarak güvence altına alınması 

amacıyla girişimlerde bulundu. Balkanlarda, 1925 tarihli Locarno 

Antlaşmasına benzer bir toplu güvenlik sistemi kurulmasını arzusunu 

dile getirdi. Ancak bu girişimden olumlu bir sonuç çıkmadı, 

ortam henüz hazır değildi. 

1930’larda Faşist İtalya’dan ve Almanya’dan Türkiye’ye karşı 

tehdit ihtimali belirince Balkanlar, Atatürk’ün barışçı dış politikasında 

öncelikli bir yer aldı. Atatürk’ün öncülüğünde Balkanlarda bir 

ortak güvenlik sistemi oluşturulması yönünde diplomatik hazırlıklara 

girişildi. 

5 Ekim 1930’da Yunanistan, Türkiye, Bulgaristan, Yugoslavya, 

Romanya ve Arnavutluk’un resmi olmayan temsilcileri arasında ilk 

Balkan Konferansı toplandı. Ekonomik, teknik, kültürel işbirliği 

konularının ele alındığı bu konferansların ikincisi Ekim 1931’de 

İstanbul’da, üçüncüsü 1932 Ekimi’nde Bükreş’te, sonuncusu da 

1933 Kasımı’nda Selânik’te yapıldı. Fakat toplantılar resmi temsilcilerden 

oluşmadığı için somut sonuçlar vermedi. 

Resmi olarak ise, önce Türkiye ile Balkan Devletleri arasında


ikili düzeyde ilişkiler geliştildi.. Türkiye, her Balkan ülkesiyle teker 

teker masaya oturup aradaki sorunları çözmeye yöneldi ve bir dizi 

ikili anlaşma imzaladı. Arada ciddi bir anlaşmazlık konusu ve bir 

engel kalmayınca her Balkan ülkesiyle dostluk antlaşmaları yapıldı. 

1923’te Türkiye-Arnavutluk Dostluk Antlaşması imzalanmıştı. 

1925’te Türkiye-Bulgaristan Dostluk Antlaşması ve İkamet Sözleşmesi; 

aynı yıl Türkiye-Yugoslavya Barış ve Dostluk Antlaşması; 

1930’da Türkiye-Yunanistan Dostluk, Tarafsızlık, Uzlaşma 

ve Hakemlik Antlaşması ve 1933’te Türkiye-Romanya Dostluk, 

Saldırmazlık, Hakemlik ve Uzlaşma Antlaşması imzalandı. Atatürk 

zamanında Türkiye ile Balkan ülkeleri arasında aşağıdaki listede 

gösterilen 40 kadar anlaşma imzalandı: 

ATATÜRK ZAMANINDA 

TÜRKİYE İLE BALKAN ÜLKELERİ ARASINDA 

İMZALANAN ANLAŞMALAR 

(1923-1938) 39 

1923: Türkiye-Yunanistan Ahali Mübadelesine Dair Anlaşma, 

1923: Türkiye-Yunanistan Sivil Tutukluların ve Savaş Esirlerinin 

Mübadelesine Dair Anlaşma, 

1923: Lozan Barış Antlaşması ve ekleri 

1923: Türkiye-Arnavutluk Dostluk Antlaşması, 

1923: Türkiye-Arnavutluk Tâbiiyet Anlaşması ve İkamet (Oturma) 

Sözleşmesi 

1925: Türkiye -Bulgaristan Dostluk Antlaşması ve İkamet (Oturma) 

Sözleşmesi 

1925: Türkiye-Yugoslavya Barış ve Dostluk Antlaşması, 

1927: Türkiye-Arnavutluk Konsolosluk Sözleşmesi, 

1927: Türkiye-Bulgaristan Ticarî Modüs Vivendi 

1928: Türkiye-Bulgaristan Ticaret ve Sayrisefain (Deniz Ulaştırma) 

Anlaşması, 

39 Ökçün & Ökçün, op.cit., Soysal, op.cit.

482 


1928: Türkiye-Romanya Ticari Modüs Vivendi, 

1929: Türkiye - Bulgaristan Tarafsızlık, Uzlaşma, Adli Çözüm 

ve Hakemlik Antlaşması, 

1929: Türkiye-Romanya İkamet, Ticaret ve Seyrisefain (Deniz 

Ulaştırması) Anlaşması, 

1930: Türkiye-Bulgaristan Ticaret ve Seyrisefain Antlaşması, 

1930: Türkiye-Yunanistan Dostluk, Tarafsızlık, Uzlaşma ve Hakemlik 

Antlaşması, 

1930: Türkiye-Yunanistan İkamet, Ticaret ve Seyrisefain Anlaşması, 

1930: Türk-Yunan Bahri Kuvvetlerin Tahdidi Protokolü (30 

Ekim 1930 Tarihli 

Dosltuk, Bitaraflık, Uzlaşma ve Hakem Muahedenamesine Ek). 

1933: Türkiye-Yunanistan Samimi Antlaşma Paktı, 

1933: Türkiye-Romanya Dostluk, Saldırmazlık, Hakemlik ve 

Uzlaşma Antlaşması, 

1933: Türkiye-Romanya Ticaret Sözleşmesi, 

1933: Türkiye-Yugoslavya Dostluk, Saldırmazlık, Adlî Yardımlaşma, 

Hakemlik ve Uzlaşma Antlaşması, 

1933: Türkiye-Yugoslavya Mütekabil Mutalebatın Tasfiyesine 

Müteallik İtilafname, 

1933: Türkiye-Bulgaristan Baytarî (Veteriner) Sözleşmesi, 

1933: Türkiye-Bulgaristan Ödeme (Tediyeleri Tanzim eden) 

Anlaşması, 

1934: Balkan Paktı 

1934: Türkiye-Yugoslavya Ticaret Anlaşması, 

1934: Türkiye-Yunanistan Kliring Anlaşması, 

1934: Meriç Nehrinin İki Sahilinde Su Tesisatının Düzenlenmesine 

Dair Türkiye-Yunanistan İtilafnamesi, 

1935: Türkiye-Yunanistan Kliring Anlaşması, 

1935: Türkiye-Romanya Ticaret ve Kliring Sözleşmesi 

1935 Türkiye, Romanya, Yugoslavya ve Yunanistan PTT İdareleri 

arasında Posta ve Telekomünikasyon Alanında Birlikte Çalışma

İçin Özel Uzlaşma, 


1936: Türkiye, Çekoslovakya, Romanya, Yugoslavya ve Yunanistan 

PTT Servisleri Arasında İşbirliği için Özel Düzenleme, 

1936: Dobruca Türklerinin göçüyle ilgili Türkiye- Romanya 

Anlaşması, 

1936: Türkiye-Yugoslavya İkamet Sözleşmesi, 

1936: Türkiye-Yugoslavya Ticaret ve Seyrisefain Anlaşması, 

1937: Türkiye-Yunanistan Kaçakçılığın Men ve Takibi Mukavelenamesi 

(Sözleşmesi) 

1938: Balkan Paktı Devletleri ile Bulgaristan arasında Anlaşma, 

1938: Türkiye-Yunanistan Arasında 1935 Kliring Anlaşmasına 

Ek Protokol, 

1938: Türk- Yunan Antlaşması, 

1938: Türkiye-Romanya Ticaret ve Tediye (Ödeme) Anlaşması, 

Bu antlaşmalar arasında özellikle Türk-Yunan Dosltuk Anlaşmasının 

tarihi bir yeri vardır. Bu antlaşma, Atatürk ile Yunan 

Başbakanı Elefteros Venizelos’un ileri görüşlü politikalarının bir 

sonucu olarak yapılmış olan bu dostluk antlaşması,Türkiye adına 

Başbakan İsmet (İnönü) ile Dışişleri Bakanı Dr. Tevfik Rüştü 

(Aras); Yunanistan adına Başbakan E.K. Venizelos ve Dışişleri Bakanı 

A. Michalakopulos tarafından Ankara’da imzalandı. Dostluk 

antlaşmasıyla, yüz yıldan beri kanlı savaşlarla geçmiş olan Türk- 

Yunan ilişkileri tarihinde ilk defa bir dostluk dönemi başlatıldı. 

Yunanistan’la ilişkilerde bir dönüm noktasına gelindi. Daha sekiz 

yıl öncesine kadar birbirleriyle kıyasıya savaşmış olan Türkiye ve 

Yunanistan, 1923 Lozan Antlaşması’ndan beri bir dizi çetin sorunu 

çözmüşler ve Türk-Yunan Nüfus Mübadelesi’nden doğan tüm 

sorunları da kesinlikle çözümlemek için bir sözleşme yapmışlardı. 

Böylece Türk-Yunan dostluğunun temeli atılmış oldu. 

Üç yıl sonra, 14 Eylül 1933 günü Ankara’da, Türkiye-Yunanistan 

İçten Anlaşma Paktı imzalandı. Bu antlaşmanın 1. maddesiyle, 

iki devlet ortak sınırlarınının dokunulmazlığını karşılıklı olarak güvence 

altına aldılar. Türk-Yunan sınırının değişmezliği kabul edildi. 

Başka bir devlet bu sınırı değiştirmeye kalkarsa Türkiye ve Yunanistan 

buna birlikte karşı koyacaklardı. Yani Türkiye ile Yunanistan,

484 


ittifaka yakın birişbirliği içine girmiş oldular. “İçten Antlaşma” ile 

Balkan Paktı’nın temeli olşuturuldu. 

Ancak Balkan Paktı için sadece Türk-Yunan ilişkilerini iyi düzeye 

çıkarmak yetmiyordu. Türkiye’nin, ikili düzeyde teker teker 

her Balkan ülkesiyle dostluk ilişkileri kurmuş olması da kollektif bir 

ittifak kurmak için kâfi değildi. Öteki Balkan ülkelerinin de birbirleriyle 

olan ilişkilerini düzeltmeleri gerekiyordu. Türkiye bu alanda da 

inisiyatif aldı. Balkan ülkelerini birbirlerine yaklaştırmak için uğraştı. 

Çok taraflı diplomatik girişimlerde bulundu. 

Fakat altı Balkan ülkesini bir ittifak çatısı altında toplamak 

mümkün olmadı. Bulgaristan’ın, hem Romanya, hem Yunanistan ve 

hem de Yugoslavya ile ciddi sorunları vardı. Sofya Hükûmeti, bazı 

Bulgar topraklarının komşuları tarafından gasbedilmiş olduğunu 

düşünüyordu: Romanya’dan Güney Dobruca, Yugaslavya’dan Makedonya 

sınırlarında Bulgaristan lehine düzeltmeler yapılmasını istiyordu. 

Bulgaristan, Batı Trakya’dan Ege Denizi’ne çıkan bir koridor 

istiyordu, Yunanistan’dan Karaağaç (Aleksandropolis) Limanını 

istiyordu. Yani Bulgaristan Balkanlar’daki sınırların değitirilmesini 

istiyordu; diplomasi literatüründe sıkça kullanılmış bir ifadeyle Bulgaristan, 

“revizyonist” bir politika izliyordu; “statu quo’cu bir politka 

güden öteki Balkan ülkelerine ters düşüyordu. 

Arnavutluk da benzer bir tutum içindeydi; Yugoslavya ve 

Yunanistan’ın bazı Arnavut topraklarını işgal etmiş olduklarını düşünüyor 

ve bu komşularıyla var olan sınırları içine sindiremiyordu. 

Azınlıklar konusunda da hem Bulgaristan’ın hem de Aranvuluk’ın 

komşularıyla sorunları vardı. Oysa Balkan Paktı, hem mevcut sınırları 

korumak, hem de status quo’yu savunmak amacı güdüyordu. 

Dolayısıyla Bulgaristan gibi Arnavutluk da bu pakta katılmadılar. 

Paktın hazırlanması sırasında, gerek imzacı devletlerin kendi aralarında, 

gerek onlarla Bulgaristan arasında geniş ve çetin görüşme, 

danışma ve tartışmalar yaşandı. 

Balkan Paktı hazırlıklarının son aşamasında Sovyetler Birliriği 

ile de anlaşmazlık çıktı. Pakta katılacak devletler birbirlerinin 

sınırlarını karşılıklı olarak güvence altına alacaklardı, o zamanki 

ifadeyle “tekeffül edeceklerdi.”. Ruslar pirelendiler. Besarabya konusunu 

ortaya atıp Balkan Paktı’nın kurulmasına cephe aldılar. Sov-


yet Hükûmetini yatıştırma ve ikna etmek işini de Türkiye üstlendi. 

Türkiye ile Sovyetler Birliği arasında da geniş ve çetin görüşme, 

danışma ve tartışmalar yaşandı. 1925 tarihli Türk-Sovyet Saldırmazlık 

Antlaşmasına ek 1929 Protokolü uyarınca Türkiye, böyle bir 

paktı imzalayabilmek için Sovyetlerin onayını sağlamak durumundaydı. 

Sovyetleri ikna etmek ciddi bir sorun oldu. Sonunda Balkan 

Paktı’nın kimi hükümleri, Sovyet Hükûmetinin isteği doğrultusunda 

değiştirildi ve Türkiye, Pakta bir çekince koymak durumunda kaldı. 

Balkan Paktı, 9 Şubat 1934 günü Atina’da Türkiye, Yunanistan, 

Yugoslavya ve Romanya arasında imzalandı. Bulgaristan ve Arnavutluk 

buna katılmadılar. Ancak Pakt, onlara da açık tutuldu. (Md. 3) 

Paktın 1. Maddesiyle, 4 devlet kendilerinin tüm Balkan sınırlarının 

güvenliğini, karşılıklı olarak, güvence altına alıyordu. Yani 

bu bir bölgesel savunma ittifakı, bölgesel bir yardımlaşma paktı idi. 

Saldırı olursa yardımlaşmayı öngörüyordu. Ek Protokjolün 2. Maddesi 

buna şöyle bir açıklık getirmişti: “Paktın amacı Balkan sınırlarını, 

bir Balkan Devletince girişilecek bir saldırıya karşı güvence 

altına almaktır.” Balkan sınırlarını tanımayan Balkan Devleti Bulgaristsan 

idi. Dolayısıyla Pakt, imzacı Devletlerin Balkan sınırlarının 

Bulgaristan’ın olası bir saldırısına karşı savunma amacı güdüyordu, 

ama bir saldırı amacı gütmüyordu. Bu konuda Bulgaristan’a 

ve Arnavutluk’a güvence veriliyordu. (Ek Protokol Md. 7). 

Balkan Paktı’nın esas metni sadece 3 maddeden oluşuyordu ve 

tam olarak şudur:

486 


BALKAN ANLAŞMA YASASI 

(BALKAN PAKTI) 40 

Atina, 9 Şubat 1934 

(Sadeleştirilmiş metin) 

“Balkanlarda barışın güçlendirilmesine katkıda bulunmak isteğinde 

olan; 

Briand-Kellog Yasasının ve Milletler Cemiyeti Genel Kurulu’nun 

onunla ilgili kararlarının temelindeki anlaşma ve uzlaşma düşününe 

sahip bulunan; 

Daha önceki ahdi bağıtsal (ahdi) yükümlere saygılılı olmaya ve 

Balkanlarda bugün kurulu toprak düzeninin sürdürülmesini güvence 

altına almaya kesinlikle kararlı olan, 

Türkiye Cumhurbaşkanı, Yugoslavya Yüce Kralı, Yunanistan 

Cumhurbaşkanı ve Romanya Yüce Kralı bir Balkan Anlaşma Yasası 

yapmayı kararlaştırmış ve bu amaçla, yetkili temsilcileri olarak; 

Türkiye Cumhurbaşkanı: 

Dışişleri Bakanı Sayın Tevfik Rüştü’yü; 

Yugoslavya Yüce Kralı: 

Dışişleri Bakanı Sayın Bogolioub Jevtitch’i; 

Yunanistan Cumhurbaşkanı: 

Dışişleri Bakanı Sayın Demètre Maximos’u; 

Romanya Yüce Kralı: 

Dışişleri Bakanı Sayın Nicolas Titulescu’yu atamışlardır. 

Bu yetkili Temsilciler, yöntemine uygun olduğu görülen yetki 

belgelerini verildikten sonra, aşağıdaki hükümleri kararlaştırmıştır: 

Madde 1 – Türkiye, Yugoslavya, Yunanistan ve Romanya kendilerinin 

tüm Balkan sınırlarının güvenliğini, karşılıklı olarak, güvence 

altına alırlar. 

40 İsmail Soysal, Türkiye’nin Siyasal Andlaşmaları I. Cilt (1920-1945), TTK, 

Ankara, 1983, s.454-455


Madde 2- Yüksek Taraflar, bu anlaşmada gösterilmiş olan çıkarlarını 

bozabilecek olasılıklar karşısında alınacak önlemler konusunda 

aralarında görüşmeler yapmayı yükümlenirler. Onlar, bu paktı 

imzalamamış olan herhangi bir başka Balkan ülkesine karşı, birbirine 

önceden haber vermeksizin, hiçbir siyasal eylemde bulunmamayı 

ve öteki Bağıtlı (Âkid) Tarafların izni olmaksızın, herhangi bir başka 

Balkan ülkesine karşı siyasal hiçbir yüküm üstlenmemeyi yükümlenirler. 

Madde 3- Bu anlaşma tüm Bağıtlı Devletlerce imzalanır imzalanmaz 

yürürlüğe girecek ve olanaklı en kısa zamanda onaylanacaktır. 

Anlaşma, katılma isteği Bağıtlı Taraflarca olumlu biçimde 

incelenmek üzere, her Balkan ülkesine açık bulunacak ve bu katılma 

imzacı öbür devletlerin onamalarını bildirmeleri üzerine geçerli 

olacaktır. 

Bu hükümlere olan inançla, adları geçen yetkili temsilciler işbu 

Paktı imzalamamışlardır. 

Atina’da, 9 Şubat 1934 günü dört örnek olarak düzenlenmiş ve 

her Bağıtlı Yüksek Tarafa bunlardan biri sunulmuştur. 

Dr. Tevfik Rüştü 

D. Maximos 

N. Titulescu 

B. Jevtich 

Pakta, yine 9 Şubat 1934 tarihli 5 belge eklenmişti: (1) Ek Protokol, 

(2) Türkiye Dışişleri Bakanının SSCB Dışişleri Komiserine 

Sunduğu Demeç, (3) Üç Dışişleri Bakanının Demeci, (4) I Sayılı 

İmza Protokolü ve (5) II Sayılı İmza Protokolü. 

Ek Protokol, Pakta açıklık getiriyordu.Protokolün birkaç paragrafını 

aktaralım. Şöyle ki: 

“2. Balkan Anlaşma Paktı hiçbir devlete karşı yöneltilmiş değildir. 

Amacı Balkan sınırlarını bir Balkan Devletince girişilecek herhangi 

bir saldırıya karşı güvence altına almaktır. 

3. Bununla birlikte, eğer Bağıtlı Yüksek Taraflardan Biri Balkanlı 

olmayan herhangi bir devletin saldırısına uğrarsa ve bir Başkan 

Devleti bu saldırıya o anda ya da daha sonradan katılırsa, Balkan 

Anlaşma Paktının hükümleri bu Balkan Devletine karşı tümüyle uy-

488 

gulanacaktır. 


8. Bağıtlı Yüksek Taraflar için Balkanlarda bugünkü ülkesel düzen 

kesin niteliktedir...” 

(2) Türkiye Dışişleri Bakanının SSCB Dışişleri Komiserine 

Sunduğu demeç aynen şuydu: 

“Türkiye’nin Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’ne karşı 

yöneltilmiş herhangi bir eyleme, hiçbir zaman, katılmak durumuna 

girmeyi kabul etmeyeceğini, Türkiye Cumhuriyeti Hükûmeti adına 

açıklamaktan onur duyarım. 

Atina, 9 Şubat 1934 

Tevfik Rüştyü (Aras) 

Bu demeç Balkan Anlaşma Paktının ayrılmaz parçasıdır.” 

Yunanistan da Balkan Paktı’nın onay belgesine şu gizli çekinceyi 

eklemiştir: 

“Balkan Paktı’nın amacı yalnızca Balkan Devletlerinden gelecek 

bir saldırıyı karşılamaktır. Yunanistan, Paktın bir gereği olarak, 

hiçbir durumda, Büyük Devletlerden birine karşı savaş etmez.” 

Türkiye, Balkan Paktı’nın imzalanmasından dört ay sonra, 5 Haziran 

1934 günü Cenevre’de Yugoslavya (ve Romanya) ile bir gizli 

Askeri Sözleşme imzaladı. Zamanında gizli tutulan bu üç maddelik 

Sözleşmede şu hükümler yer aldı: 

“Madde 1. İmzacı iki devletten biri, herhangi koşullar altında 

olursa olsun, bir başka Balkan Devleti’nin yalnız başına ya da Başkanlı 

olan ya da olmayan bir devletle birlikte saldırısına uğrarsa, 

öteki Bağıtlı Yüksek Taraf kendisini de saldırıya uğramış sayacak 

ve kendisiyle ortak sınırı bulunan saldırıcı Başkan Devletine ya da 

Devletlerine karşı silahlı elyleme geçecektir. 

Madde 2. Bağıtlı Yüksek Taraflardan biri, 1. Maddede öngörülen 

yükümlülüklerinin yerine getirilmesi sırasında Balkanlı olmayan 

bir devletin bir savaş eylemiyle karşılaşırsa, öteki Bağıtlı Yüksek Taraf 

da bu saldırıya karşı savaşa girecektir.” 

Balkan Paktı’nın imzalanmasından sonra Paktın mekanizması 

da kuruldu. Buna göre, 4 Bakandan oluşan bir Bakanlar Konseyi, 

ayrıca bir ekonomik konsey oluşturuldu. Pakt üyesi Türkiye, Romanya, 

Yugoslavya ve Yunanistan, Avrupa’daki siyasi gelişmeler


karşısında genellikle ortak bir tutum izlemeye başladılar. Örneğin, 

İtalya 1935’te Habeşistan’a saldırınca, Milletler Cemiyeti kararları 

uyarınca, İtalya’ya karşı yaptırım uygulamalarına birlikte katıldılar. 

1936 Montreux Konferansında, Boğazlar rejimi değiştirilirken Pakt 

Devletleri Türkiye’nin görüşünü desteklediler... 

(2) 

SAADABAD PAKTI 

(1937) 

Türkiye’nin öncülüğüyle 1934 yılında Balkan Paktı’nın imzalanmasıyla 

Türkiye’nin batısında bir güvenlik sistemi kuruldu. Ondan 

sonra Türkiye, dikkatini doğuya çevirdi. Yine Türkiye’nin öncülüğüyle 

adım adım Saadabad Paktı’nın oluşturulmasına gidildi. 

Saadabat Paktı’nın fikir babası Atatürk, bunu gün yüzüne çıkaran 

ise Dışişleri Bakanı Tevfik Rüştü Aras’tır. Pakt, güvenlik ihtiyacından 

kaynaklanmıştır. Özellikle faşist İtalya’nın izlediği saldırgan 

politika Türkiye’yi yeni güvenlik arayışlarına itmiştir. 

Afganistan’la Türkiye arasında ta 1921 yılından beri dostluk ve 

ittifak ilişkileri vardı ve bu ilişkiler yıldan yıla gelişiyordu. 

İran ile Türkiye arasındaki sınır anlaşmazlığı 1932 yılında giderildi, 

ortak sınırda bazı düzeltmeler yapıldı ve iki ülke, Dostluk 

Antlaşması ile Güvenlik, Tarafsızlık, Saldırmazlık ve Ekonomik İşbirliği 

Antlaşması imzaladılar. 1934’te İran Şahı Türkiye’yi ziyaret 

etti ve Türkiye-İran dostluk ilişkileri ileri bir düzeye ulaştı. 

1933 yılında Londra’da saldırının tanımı (tecavüzün tarifi) konusunda 

uzun bir anlaşma hazırlanmıştı. Türkiye, İran ve Afganistan, 

3 Temmuz 1933 günü bu anlaşmayı birlikte imzaladılar. 

İran ile Afganistan arasında çok uzun zamandır sürüp giden ve 

adeta kangren olmuş bir sınır anlaşmazlığı vardı. Bu anlaşmazlığın 

ortadan kaldırılması gerekiyordu. Bu çetin sorunun giderilmesi işi, 

hem İran’ın, hem Afganistan’ın güvenilir dostu olan Türkiye’nin hakemliğine 

havale edildi. Ataürk, bu iş için Fahrettin Altay Paşa’yı 

görevlendirdi. Fahrettin Paşa, yerinde yaptığı uzun bir çalışmayla ve

490 


her iki tarafı hoşnut edecek biçimde Afganistan-İran sınırını adeta 

yeniden çizip raporunu sundu. 1935 başında her iki ülke düzeltilen 

sınırı memnunlukla ve teşekkürle kabul ettiler. Tarihten gelen sınır 

anlaşmazlığı sorunu giderilmiş oldu. 

Türkiye, faşist İtalya’nın Balkanlar’da ve Asya’da yayılma emelleri 

beslediğinden ciddi kuşku duyuyordu. Gelişmeler, Türkiye’nin 

kuşku ve kaygılarını doğruladı. İtalya, 1935’te Habeşistan’a saldırdı 

(1939’da da Arnavutluk’u işgal edecekti). İtalya’nın Habeşistan’a 

saldırısı üzerine, Türkiye, İran ve Irak, 2 Ekim 1935 tarihinde 

Cenevre’de bir saldırmazlık paktı parafe ettiler. Bu paktın imzalanması, 

İran ile Irak arasındaki sınır anlaşmazlığının (Şattelarab sorunu) 

yumuşatılmasına bırakıldı. 

İtalyan emperyalizmi karşısında Doğu Akdeniz’de ve Orta 

Doğu’da güvenliğin tehlikeye girdiğine inanan Türkiye, zaten ikili 

anlaşmalarla dostluk ilikileri içinde bulunduğu İran, Irak ve 

Afganistan’la toplu bir dayanışma antlaşması yapmakta yarar görüyordu. 

Bunun için İran ve Irak’la Cenevre’de parafe etmiş olduğu 

Saldırmazlık Paktı’na Afganistan’ın da katılmasını sağladı. Afganistan 

Dışişleri Bakanı Feyz Muhammed Han, Ocak 1936’da 

Ankara’yı ziyaret etti. Bu ziyaret sırasında Afganistan’ın da Türkiye-İran-Irak 

Paktına katıldığı açıklandı. 

Nisan 1937’de Irak Dışişleri Bakanı Naci El Asil Ankara’yı ziyaret 

etti. Haziran 1937’de Türkiye Dışişleri Bakanı Tevfik Rüştü 

Aras bu ziyareti iade etti. Bu ziyaretler sırasında Paktın son hazırlıkları 

yapıldı ve Irak ile İran arasındaki sınır anlaşmazlığının yumuşatılması 

sağlandı. Aras’ın Bağdat ziyareti sonunda yayınlanan resmi 

bildiride, Türkiye-Irak ilişkilerinin “pürüzsüz” olduğu belirtildi. Diğer 

komşu ve kardeş ülkelerle de öyle olduğu açıklandı. Diplomatik 

dille şöyle ifade edildi: “...karşılıklı bir anlaşma ruhunun teessüsüne 

ve husuile kendi komşuları olan kardeş miletlerin siyasetinde daimi 

bir muhaleset (barış) ruhunun hâkim olmasına ve bu yolda kendi 

aralarında karşılıklı yardımın inkişafına matuf siyasetlerinin birbirine 

tamamen mutabık olduğuna kanaat etmişlerdir.” 

İrak ve Türkiye Dışişleri Bakanlarının karşılıklı ziyaretleri sonunda 

İran ile Irak arasındaki sınır anlaşmazlığı yumuşatmıştı. Tevfik 

Rüştü Aras, dörtlü paktı imzalamak üzere, Irak Dışişleri Bakanı


ile birlikte Bağdat’tan Tahran’a geçti. Böyle bir paktın imzalanacağı 

hakkında Sovyetler Birliği’ne ve İngiltere’ye de önceden bilgi verilmişti. 

Tevfik Rüştü Aras’ın Bağdat ziyaretini değerlendiren Great Britain 

and East adlı İngiliz dergisi, artık “Şark paktının kurulması için 

ortada hiçbir engel kalmadığını” belirttikten sonra, “Türk heyetinin 

Bağdat ziyareti, Türkiye’nin Şark milletlerine nasıl önderlik ettiğini 

gösteren bir misaldir” diyordu. 41 

Pakt Nasıl Yapıldı? 

Atatük döneminin Dışişleri Bakanı Dr. Tevfik Rüştü Aras, yıllar 

sonra, Saadabad Paktı’nın nasıl yapıldığını şöyle anlatıyor: 

“Garpta Balkanlar, Şarkta İran, Afgan ve Arap milletleri arasında 

bir ahenk aramak ve bunlarla ayrı ayrı ve hep birlikte iyi komşuluk 

nizamı kurmanın çarelerini araştırmak, harici siyasette güttüğümüz 

planın icaplarındandı. 

Her şeyden evvel bu milletler ile aramızdaki işleri düzelttik. Milletler 

Cemiyeti’ne girmiş olmak sayesinde birçok devletlerle; seyahatler 

ve ziyaretler gibi nümayişlere ve tefsirlere kapı açan vasıtalara 

müracaata mecbur kalmadan, temas etme imkânını kazandık... 

Afgan devletiyle daha 1921 senesinde bir ittifak muahedesiyle 

bağlanmış bulunuyorduk. Afgan Kralı’nın memleketimizi ziyareti bu 

muahedenin iki tarafın menfaatlerine daha uygun hale getirilmesine 

vesile olmuştu. Bu dostluğun temeli iki millet arasında atılmış olduğu 

içindir ki dost memlekette zuhura gelen hanedan değişikliğinden 

iki devlet münasebetleri asla zarar görmedi; hatta zamanla arttı, 

eksilmedi. Bu hususta bizim iyi niyetimiz kadar Afgan idaresini ellerine 

alan yüksek kabiliyetlerini ve iyi duygularını sırası düşmüşken 

sitayişle yâdeylerim. 

İran’la münasebetlerimiz ise; millî hareketimizin başlangıcında, 

kendisi henüz Harbiye Veziri iken, Ebedi Şefimize bir dostluk 

mesajıle yâverini göndermiş olan sabık İran Şehinşahı Pehlevi’nin 

Başvekâlete gelmesi üzerine çok iyileşmişti. 1931 senesi sonunda 

41 “Şark Paktı”, Great Britain and East, 24.6.1937 & Ayın Tarihi, Ağustos 

1937, No. 44, s. 78

492 


Tahran’a yaptığım bir ziyaret esnasında aramızda tek mesele olarak 

duran hudut ihtilâfı da kardeşçe tasfiye edilince, her şey tamanile 

yoluna girmiş bulunuyordu. 

Irak’la olan münasebetlerimize gelince: Türkiye, İngiltere ve 

Irak arasında yapılan bir türlü üçlü muahede bu münasebetleri tanzim 

etmişti.” 

Aras devam ediyor: 

“İşaret ettiğim bu dört devlet arasında bir anlaşma vücuda getirerek 

sulhümüzü bu bölgede teşkşlâtlandırmak için İran’la Afgan 

ve İran’la Irak arasındaki hudut ihtilâfını halletmek lazımdı. Fakat 

iş bundan ibaret değildi. Bu mıntakada bir bölge anlaşmasına varabilmek 

için sade iştirak edeceklerim temayülleri kâfi gelemezdi. 

Bu mıntakaya komşu olan iki büyük devletin yapılacak işten haberi 

olması icap ediyordu... 

Realist Türkiye harici siyaseti, bu hakikatleri görmezlikten gelemezdi. 

Bunun için bu iki büyük devletle aramızdaki münasebetlerin 

emniyetli bir dostluk derecesine eritirilmesi de bu hususta muvaffakiyeti 

temin edecek esaslı şartlardandı. 

Sovtetler Rusyası ile münasebetlerimiz en ileri dostluk derecesini 

çoktan bulmuştu. İngiltere ile de, sulh muahedesi yapılırken halli 

geri bırakılmış olan büyük ihtilâfımızı (Musul sorunu) yukarıda işaret 

ettiğim üçlü muahede easlarında halletmek suretile iyi bir dostluk 

devresi açmıştık. 

İran’ın da Miletler Cemiyeti’ne girmesini fırsat bilerek, İran ve 

Irak Hariciye Vezirleriyle misak (pakt) meselesini görüştük. Bu misak, 

dört Orta Şark memlekti arasında sık sık görüşmeyi ve buluşmayı 

temin edecek ve ileride civarımızdaki diğer Şark memleketlerini 

de aramızda almayı mümkün kılacaktı. 

Esasta mutabık laldı. Böyle bir vesikanın İran ve Irak Hariciye 

Vezirleri arasında müzakere edilerek hazırlanmasını kararlaştırdık. 

Irak Hariciye Nazırı bu müzakerelerde müttefiki İngiltere ile daima 

müşaverelerde bulunuyordu. İran Hariciye Veziri Ekselans Kâzimi 

de müzakere safhalarını bana bildiriyordu. Ben de Sovyetler Hariciye 

Komiseri dostum Mösyö Litvinof’la müşverede bulunduktan sonra 

mütaleamı İran Hariciye Vezirine ifade ediyordum. Aynı zamanda


Afgan Hükûmeti’ne de, hem İran, hem Türkiye Hariciyesi tarafından 

müzakere safahatı hakkında muntazam surette malûmat veriliyordu. 

Bu usulde çalışmakla bir hayli müddet sonra proje ihzar edildi 

(hazırlandı). Ama iş bununla da yine bitmiş olmuyordu. Garbi 

Asya’nın esaslı olan iki müttefikimiz; hudut ihtilâfının hallini, 

Türkiye’nin seçeceği bir zatın hakemliğine bıraktılar. Orgeneral 

Fahrettin Altay bu meselede büyük hizmet etti ve alâkalı iki devletin 

de memnunluluğunu temin edecek bir hüküm verdi. İran ve Irak hudut 

ihtilâfının hallini ise bu iki dost devletin başşehirlerini ziyaretim 

esnasında her üç devletin mümessilleri bir arada çalışmak suretiyle 

başarabildik...” 42 

Saadabat Paktının İmzalanması 

Saadabat Paktı, 9 Temmuz 1937 günü öğleden sonra, Türkiye, 

İran, Irak ve Afganistan Dışişleri Bakanları tarafından imzalandı. 

Tahran’da, İran Şahı’nın Şimran semtindeki Saadabad Sarayı’nda 

imzalandığı için, bu pakta “Saadabad Paktı” veya “Saadabad Misakı” 

adı verildi. Pakt, imzalandığı günlerde, ”Dörtlü Şark Antlaşması”, 

“Doğu Antantı”, “Yakın Şark Paktı”, “Asya Paktı” gibi adlarla 

anılmış ise de “Saadabad Paktı” adıyla tarihe geçti. 

Saadabad Paktıyla taraflar, birbirlerinin içişlerine karışmamayı, 

sınırlarının dokunulmazlığına saygı göstermeyi, uluslararası anlaşmazlıklarda 

birbirlerine danışmayı, birbirlerine karşı saldırı hareketinde 

bulunmamayı taahhüt ettiler. Nelerin “saldırı hareketi” (taarruz 

harekâtı) sayılacağını antlaşmada bir bir saydılar. Paktın yedinci 

maddesi silâhlı çetelerle ilgiliydi ve şöyle kaleme alınmıştı: 

“Bağıtlı Yüksek Taraflardan her biri, kendi sınırları içinde öteki 

Bağıtlı Tarafların kurumlarını yıkmak, güven ve düzenliğini sarsmak 

ya da Hükûmet rejimini bozmak amacıyle ilahlı çeteler, birlikler ya 

da örgütlerin kurulmasını ve eyleme geçmelerini emgellemeyi yükümlenir.” 

Bu pakt, Türkiye’nin Afganistan ve İran’la ile çoktan beri devam 

eden dostluğunu daha da güçlendirdi ve pekiştirdi. Irak’ın da pakta 

42 Tevfik Rüştü Aras, Görüşlerim, Semih Lütfi Kitabevi, İstanbul: 1945, s. 130- 

132

494 


katılmasıyla, dört ülkenin bir araya gelip elele vermelerini sağladı. 

Saadabad Paktı’nın imzalanması dolayısıyla İran Şahı, 

Atatürk’e gönderdiği kutlama mesajında, “Bundan sonra çözülmez 

bir bağla birleşmiş olan memleketlerimiz, samimi ve verimli işbirliklerini 

barışın hizmetine koyabileceklerdir” dedi. 

Atatürk, Paktın imzası dolayısıyla İran Şahına, Irak Kralına ve 

Afgan Kralına gönderdiği kutlama telgraflarında şunları söyledi (sadeleştirildi): 

İran Şahına: “Memleketlerimizin, barış idealinde ortak bir eseri 

olan bu misakın hepimiz için ve dünya barışı için kudsi olmasını 

dilerim.” 

Irak Kralına: “Birbirlerine kardeşlik ve dostluk bağlarıyla bağlı 

dört devletin dünya barışı yolunda verimli bir işbirliğini sağlayacak 

olan bu paktı memleketlerimiz için çok hayırlı bir eser telakki ederim.” 

Afgan Kralına: “Dört kardeş memleket arasında mevcut en sıkı 

dostluk bağlarını bir kat daha teyit ederek dünya barışının esaslı 

desteklerinden birini oluşturan bu önemli eserin, milletlerimizin barışseverliği 

sayesinde meydana gelmiş olması hepimiz için övünülecek 

bir olaydır.” 43 

Saadabat Paktı’nın gerçekleştirilmesi için çok çalışmış ve sonunda 

Türkiye adına bu paktı imzalamış olan Dışişleri Bakanı Tevfik 

Rüştü Aras, bu konuda şunları söylüyor: 

“Saadabad Sarayı’nda cereyan eden ve Şark için yeni bir devrin 

başlangıcını teşkil eyleyen mes’ut hâdise hakkında mütevaziyane 

birkaç söz söyleyeceğim...Cihanın bu kısmında biz kardeşliğe inandık. 

Şimdi biz asırlarca süren geçimsizliği ve bu mıntakaları o kadar 

uzun zamandan beri harap eden ve kökleşmiş addedilebilecek olan 

kinlerin yerine karşılıklı muhabbet hislerini ikame ediyoruz. Kollarımızı, 

bütün dostluğumuzla bütün milletlere açıyoruz. Bunu yalnız 

onlarla mesut bir şekilde mevcut iyi münasebetleri idame için değil, 

fakat aynı zamanda her milletin nefine (yararına) olarak mezkür 

münasebatı daha fazla inkişaf ettirmek için yapıyoruz. Biz öyle 

milletlere mensubuz ki, tarihleri en şanlı zaferlerle olduğu kadar en 

43 Ayın Tarihi, Ağustos 1937, No. 44, s. 68-70


bedbaht mağlubiyetlerle de doludur. Bu hususlarda diğer herhangi 

bir millete gıpta edeceğimiz hiçbir şey yoktur. Bizim milletlerimizin 

asırlarca mahrum kalmış oldukları bir şey varsa o da, en parlak medeniyetlerin 

beşiği olan bu kıt’ada sevmek ve sevilmek idi. Şunu beyan 

etmek isterim: Biz, cihanşümül bir muhabbet siyaseti istiyoruz... 

Biz, Milletler Cemiyeti azasından bir bitaraflar grubu teşkil ediyoruz...Sulh 

idealine samimiyetle bağlıyız. Çocuklarımızı sükûn içinde 

yetiştirmek ve tarlalarımızı da emniyet içinde sürmek istiyoruz...Biz 

sulh davasının samimi ve sadık hadimleriyiz. Biz beynelmilel sulhu 

korumak için bizzat kendi vasıtlarımızla çalışıyoruz. Biz memleketimizin 

selâmet ve menfaatini sulhta buluyoruz...Çocuklara öğretmek 

lazımdırt ki, bir mezarlıkta eğlenceli bayram olmaz ve harabeler 

üzerine de bir saadet köşkü kurulamaz...” 44 

Olumlu Yankılar 

Sadabat Paktı’nın imzalanması, yurt içinde ve yurt dışında iyi 

karşılandı. Yerli ve yabancı basında geniş ve olumlu yankılar yarattı. 

Ankara’da çıkan Ulus gazetesinin başyazarı Falih Rıfkı Atay, 

paktın imzalanmasını “1937 yılının en mesut hadisesi” olduğunu 

söylüyor, bunun “derin bir inkılap” anlamıma geldiğini belirtiyor ve 

“Şark paktı, karşılıklı barış ve emniyet taahhüdü nizamını Akdeniz 

kıyılarından Asya içlerine kadar genişletmektedir” diyordu. 

Akşam gazetesinde Necmettin Sadak, Saadabat Paktını “Yakın 

Şark’ta sulhu kuvvetlendiren yeni bir âmil” olarak görüyor ve şöyle 

diyordu: 

“Muahede esas itibariyle bir dostluk misakıdır. Dört komşu devlet 

birbirlerinin dahili işlerine asla karışmamayı ve kendi sınırları 

içinde silahlı çetelere, tahrikatçı cemiyet ve teşekküllere müsaade 

etmemek suretiyle hudutlarda sükün ve emniyetle beraber asayişi 

de temin etmiş olacaklardır. Şarkın bu kısmında böyle bir emniyetin 

faydaları küçük görülemez... 

Türkiye, bu suretle, Balkanlardan başlayarak Yakın Şark’ta, 

adım adım tesisini kendisine gaye bildiği ‘sulh mıntakaları’nı ta- 

44 Ibid., s. 75-76

496 BİLÂL N. ŞİMŞİR 

hakkuk ettirmiş bulunuyor.” 45 

Komşumuz Irak, İran ve Afganistan’ın Atatürk zamanındaki barış 

ve huzur içindeki durumlarını bugünkü durumlarıyla karşılaştırınca 

insanın içine derin bir hüzün çöküyor. Ve Atatürk’ü özlüyoruz. 

ATATÜRK ZAMANINDA 

TÜRKİYE İLE AFGANİSTAN, IRAK VE İRAN 

ARASINDA YAPILAN ANLAŞMALAR 

(1921-1938) 46 

1921: Türkiye-Afganistan (İttifak) Antlaşması 

1926: Ticaret Anlaşması Yapılıncaya Kadar Türkiye ve İran 

Ürünlerine En Çok Kayırılan Millet Kaydının Uygulanmasına İlişkin 

Nota Değişimi 

1926: Türkiye-İran Dostluk ve Güvenlik (Saldırmazlık) Antlaşması 

1926: Türkiye-İran Dostluk ve Güvenlik Antlaşmasına Ekli Protokol 

1926: Türkiye ile İngiltere ve Irak Arasında Sınır ve İyi Komşuluk 

(Musul) Antlaşması 

1928: Türkiye-Afganistan Dostluk ve İşbirliği Antlaşması 

1928: Afgan Ordusunun Düzenlenmesi İçin Bir Türk Askeri Heyetinin 

(Afganistan’a) Gönderilmesine İlişkin Türkiye-Afganistan 

Anlaşması ve Ekleri 

1928: Türkiye-İran Dostluk ve Güvenlik (Saldırmazlık) Antlaşmasına 

Ek Protokol 

1929: Türkiye-İran Sınırının Yeniden Tespiti Hakkında Nota 

Değişimi 

1929: Türkiye-İran Sınırının Güvenliği Hakkında Anlaşma 

45 Necmettin Sadak, “Dörtlü Şark Andlaşması”, Akşam, 6.7.1937’den Ayın Tarihi, 

Ağustos 1937, No. 44, s. 77-78. 

46 A. Gündüz Ökçün-Ahmet R. Ökçün, Türk Antlaşmaları Rehberi, Ankara: 

1974;


1932: Türkiye ile Irak Arasında Suçluların İadesi Anlaşması 

1932: Türkiye ile Irak Arasında İkamet Anlaşması 

1932: Türkiye ile Irak Arasında Ticaret Anlaşması 

1932: Türkiye ile Irak Arasında Petrole İlişkin Nota Değişimi 

1932: Türkiye ile İran Arasında Suçluların İadesi Hakkında Modüs 

Vivendi. 

1932: Türkiye ile İran Arasında Uzlaşma, Adli Düzenleme ve 

Hakemlik Anlaşması 

1932: Türkiye ile İran Arasında Güvenlik, Tarafsızlık, Saldırmazlık 

ve Ekonomik İşbirliği Antlaşması 

1932: Türkiye-İran Dostluk Antlaşması 

1937: Türkiye ile İran Arasında Suçluların İadesi Anlaşması 

1937: Türkiye ile İran Arasında Adli Yardımlaşma Anlaşması 

1937: Türkiye ile İran Arasındaki Sınır Hattının Düzeltilmesine 

İlişkin Anlaşma 

1937: Türkiye ile İran Arasında Sınır Bölgelerinin Güvenliği ve 

Bölgelerde Çıkan Olayların ve Anlaşmazlıkların Giderilmesine İlişkin 

Anlaşma 

1937: Türkiye ile İran Arasında Hudutta Kurulacak Türk ve İran 

Gümrüklerinin Çalışmalarını Düzenleyen Anlaşma 

1937: Türkiye ile İran Arasında İkamet Anlaşması 

1937: Türkiye ile İran Arasında Ticaret ve Deniz Ulaşım Anlaşması 

ve Ek Protokol 

1937: Türkiye ile İran Arasında Hava Ulaşım Anlaşması 

1937: Türkiye ile İran Arasında Trabzon-Tebriz-Tahran Yolu ile 

ve Aksi Yönde Eşya ve Yolcu Taşınması ve Transitini Kolaylaşitırmak 

ve Fazlalaştırmak için Anlaşma 

1937: Türkiye ile İran Arasında Telgraf ve Telefon Hatlarının 

Kurulmasına İlişkin Anlaşma 

1937: Türkiye ile İran Arasında Veteriner Anlaşması 

1937: Türkiye ile Afganistan Arasında İmzalanan 1928 Tarihli 

Dostluk ve İşbirliği Antlaşmasının Uzatılmasına İlişkin Protokol 

1937: Türkiye ile İngiltere ve Irak Arasında 1926’da İmzala-

498 

nan Sınır ve İyi Komşuluk Antlaşmasının İkinci Faslı Hükümlerinin 

Uzatılmasına İlişkin Türkiye ile Irak Arasında Nota Değişimi 

1937: Türkiye, İran, Irak ve Afganistan Arasında Saldırmazlık 

Antlaşması (Saadabad Paktı) 

1938: Türkiye-Irak Veteriner Sözleşmesi 

TÜRKİYE, AFGANİSTAN, IRAK VE İRAN ARASINDA 

SAKDIRMAZLIK PAKTI (SAADABAD PAKTI) 

Saadabad Sarayı, Tahran, 8 Temmuz 1937 

(Metin) 47 

Türkiye Cumhurbaşkanı Afganistan Yüce Kralı, Irak Yüce Kralı 

ve İran Yüce Şahinşahı, 

Ellerinde olan tüm olanaklarla, aralarındaki dostlukve içtenlikle 

anlaşma ilişkilerinin sürdürülmesine katkıda bulunmak isteğiyle, 

Milletler Cemiyeti Yasası çerçevesinde ek güvenceler ortaya 

koyarak, Yakın Doğu’da barış ve güvenliği sağlamak ve Savaştan 

Vazgeçilmesi Andlaşmasıyla uyum içindeki, öbür andlaşmalardan 

doğan yükümlülüklerinin bilinci içinde olarak; 

Bu andlaşmayı yapmaya karar vermişler ve bu amaçla; 

Türkiye Cumhurbaşkanı: 

Dışişleri Bakanı Sayın Dr. Tevfik Rüştü Aras’ı; 

Afganistan Yüce Kralı: 

Dışişleri Bakanı Sayın Faiz Mohammed Han’ı; 

Irak Yüce Kralı: 

Dışişleri Bakanı Sayın Dr. Naji El-Asıl’ı; 

İran Yüce Şehinşahı: 

Dışişleri Bakanı Sayın Enayetullah Samiy’i yetkili Temsilcileri 

olarak atamışlardır. 

Adı geçen yetkili temsilciler, yöntemine uygun olduğu görülen 

yetki belgeleri verildikten sonra, aşağıdaki hükümleri karalaştırmış- 

47 Soysal, op. cit. s. 584-587 

BİLÂL N. ŞİMŞİR

lardır. 


Madde 1. Bağıtlı (Âkid) Yüksek Taraflar birbirlerinin içişlerine 

karışmaktan kesinlikle kaçınma siyaseti izlemeyi yükümlenirler. 

Madde 2. Bağıtlı Yüksek Taraflar, ortak sınırların dokunulmazlığına 

saygılı olmayı yükümlenirler. 

Madde 3. Bağıtlı Yüksek Taraflar ortak çıkarlarını ilgilendiren 

uluslararası nitelikteki her türlü uyuşmazlıklarda, birbirleriyle danışmalarda 

bulunmak konusunda anlaşmışlardır. 

Madde 4. Bağıtlı Yüksek Taraflardan her biri, hiç bir durumda, 

gerek yalnız olarak, gerek bir ya da birkaç Devletle birlikte, içlerinden 

herhangi birine karşı hiçbir saldırı eylemine başvurmamağı 

yükümlenir. 

Şunlar saldırı eylemi saylır: 

1- Savaş ilanı; 

2- Savaş ilan edilmeksizin de olsa, bir Devletin Silahlı Kuvvetlerince 

öteki bir devlet topraklarının istilâsı; 

3- Bir devletin kara, deniz ve hava kuvvetlerince, savaş ilan 

edilmeksizin de olsa, öteki devletin topraklarına, gemilerine ve 

uçaklarına saldırı; 

4- Saldırıya doğrudan doğruya ya da dolaylı olarak yardım ya 

da kolaylık; 

Şunlar saldırı eylemi sayılmaz: 

1- Meşru savunma hakkını kullanma, başka deyişle, yukarıda 

tanımlanan biçimde bir saldırı eylemine karşı koyma; 

2- Milletler Cemiyeti Yasasının 16. Maddesinin uygulanmasından 

doğan bir hareket; 

3- Milletler Cemiyeti Genel Kurulu ya da Konseyince alınan bir 

karar uyarınca ya da Milletler Cemiyeti Yasasının 15. Maddesinin 

7. Fıkrasının uygulanması yoluyla yapılan bir hareket; yeter ki, bu 

sonuncu durumda, söz konusu hareket ilk saldırıya geçen bir devlete 

karşı yapılmış olsun; 

4- Bağıtlı Yüksek Taraflar dışında bir devlet tarafından saldırıya, 

istilâya ya da, Paris’te 27 Ağustos 1928 günü imzalanmış bulunan 

Savaştan Vazgeçilmesi Andlaşmasına aykırı olarak, kendisine

500 


savaş açılan bir bir devlete yardım. 

Madde 5. Bağıtlı Yüksek Taraflardan biri, bu Andlaşmanın 4. 

Maddesi bozulduğu ya da bozulmak üzere olduğu kanısına varırsa, 

sorunu gecikmeksizin Milletler Cemiyeti Konseyine sunacaktır. 

İşbu hüküm, sözkonusu Bağıtlı Yüksek Tarafın, o koşullarda, 

gerekli göreceği tüm önlemleri almak hakkını zedelemez. 

Madde 6. Eğer Bağıtlı Yüksek Taraflardan biri, bir üçüncü devlete 

karşı saldırıya geçerse, öteki Bağıtlı Yüksek Taraf, bir ön bildiride 

bulunmaksızın, işbu andlaşmaya, saldırıcıyla ilgili olarak, son 

verebilecektir. 

Madde 7. Bağıtlı Yüksek Taraflardan her biri, kendi sınırları 

içinde öteki Bağıtlı Tarafların kurumlarını yıkmak, güven ve düzenliğini 

sarsmak ya da Hükûmet rejimini bozmak amacıyle silahlı çeteler, 

birlikler ya da örgütlerin kurulmasını ve eyleme geçmelerini 

engellemeyi yükümlenir. 

Madde 8. Bağıtlı Yüksek Taraflar, kendi aralarında çıkabilecek, 

nitelik ve kaynağı ne olursa olsun, tüm uyuşmazlıkların çözülmesi 

olanağının ancak barışçı yollardan aranması gerektiğini 27 Ağustos 

1928 günlü Savaştan Vazgeçilmesi Andlaşmasıyla zaten kabul etmiş 

olduklarından, o hükmü doğrulayarak, bu konuda kendi aralarında 

ortaya konulmuş ya da konulacak yöntemlere başvuracaklarını açıklarlar. 

Madde 9. İşbu Andlaşmanın hiçbir Maddesi, Milletler Cemiyeti 

Yasası uyarınca, Bağıtlı Yüksek Taraflardan her birince üstlenilen 

yükümleri, her ne konuda olursa olsun, kısıtlar nitelikte sayılamaz. 

Madde 10. Fransızca ve 4 örnek olarak yazılan ve birer örneği 

Bağıtlı Yüksek Taraflarca alınmış olduğu doğrulanan işbu andlaşma 

5 yıl için yapılmıştır. 

Bu sürenin sonunda Bağıtlı Yüksek Taraflardan birinin ona son 

verildiği 6 ay önceden bildirilmedikçe, Andlaşma, bütünüyle yeniden 

5 yıl için uzatılmış sayılacak ve ondan sonra da Bağıtlı Taraflardan 

biri ya da bir kaçınca 6 ay öncesinden ona son verilinceye dek, 

beşer yıllık dönemler için, yürürlükte kalacaktır. Bağıtlı taraflardan 

birisiyle bozulan Andlaşma öbürleriyle yürürlükte kalır. 

İşbu Andlaşma Bağıtlı Yüksek Tarafların her birisince kendi


Anayasası uyarınca onaylanacaktır. Andlaşmayı Milletler Cemiyetinde 

kütüğe yazdıracak olan Genel Sekreterden, onun Cemiyetin 

öteki üyelerine bunu bildirmesi rica edilecektir. 

Onay belgeleri Bağıtlı Yüksek Tarafların her brimince İran 

Hükûmetine sunulacaktır. 

Onay Belgeleri iki Bağıtlı Tarafça sunulur sunulmaz işbu 

Andlaşma o iki taraf arasında yürürlüğe girecektir. Üçüncü ve 

dördüncü Bağıtlı Taraflarca da onay belgeleri sunulduğu zaman 

Andlaşma bu üçüncü ve dördüncü için de geçerli olacaktır. 

Onay belgelerinin her sunuluşunda İran Hükûmetince durum, 

gecikmeksizin, işbu Andlaşmanın imzalayıcılarına bildirilecektir. 

Tahran’da, Sa-Âbad Sarayında, 8 Temmuz 1937 günü imzalanmıştır. 

Dr. RÜŞTÜ ARAS 

FAİZ 

NAJİ-AL-ASIL 

SAMİY

ATATÜRK’S LEGACY FOR 

TURKEY AND THE WORLD 

Prof. Dr. Stanford J. SHAW* 

At the end of the First World War, Turkey was completely 

devastated, more than any other country that had been involved in 

that war. 

Half of its people had died during the decade of wars that had 

just come to an end. Some died from massacre carried out by bandits, 

invading foreign armies, and nationalistic revolts, but most died 

from famine and disease. 

The infrastructure of the state had been destroyed. Roads and 

railroads were broken up. Harbors and docks were destroyed. 

İstanbul, Edirne and the other big cities were partially destroyed. 

Many of the smaller cities had been entirely destroyed by foreign 

armies and bandits, most of all by the French army that had occupied 

southeastern Turkey, by the Russian and Armenian armies that had 

occupied the east, and by the Greek army that had occupied western 

Turkey. 

Foreign powers were occupying the country and the victorious 

powers were meeting in Paris, largely for the purpose of denying 

to the Turks, alone of the peoples of the Ottoman empire, their 

opportunity to form a state by and for themselves. 

One of the greatest contributions that Mustafa Kemal Atatürk 

made was not merely to defeat these efforts, to save the land of the 

Turks for the Turks, but also to bring the people of Turkey together 

* Professor of Modern Ottoman History, Bilkent University Professor Emeritus 

of Turkish History, University of California Los Angeles Honorary Member, 

Türkiye Bilimler Akademisi Honorary Member.

504 

STANFORD J. SHAW 

in a tremendous movement which repaired all this damage and 

created a vibrant, modern and prosperous state which has developed 

continuously for almost a century since that time. The world knows 

all the reforms that Atatürk introduced in Turkey to achieve this end, 

and there is no point of repeating them here. 

It is not enough, however, simply to commemorate, honor and 

remember Mustafa Kemal Atatürk and the services he accomplished, 

not only for Turkey but also for the world. We must also honor and 

respect and remember and accept and follow the many principles 

he used to achieve these ends. The specifıc measures he introduced 

naturally have changed in the course of time and as the problems 

which required them have changed, but the principles that he followed 

remain eternal guides for what should be done to meet the changing 

conditions and problems that have developed since his time. 

Of course many of the maxims that he left to the Turkish people 

in both spoken and written words, are remembered and most of these 

were followed while he was President of Turkey and in the years 

since his death. The most important of these is the noble phrase 

‘peace at home, peace in the world.’ If only other nations would 

follow Turkey in accepting these words the entire world would be 

much better off today. 

But he also left many principles and examples, not in what he 

said but in what he did, the actions he took in response to the many 

problems he faced, first in winning the Turkish War of National 

Liberation, and secondly reviving the Turkish nation as he built the 

Turkish Republic. 

In honoring him this afternoon I propose to present some of these 

principles or maxims to you along with the conclusions that one can 

well derive from them as examples that should be followed by the 

Turkish people with the same reverence and the same dedication as 

they have accepted what he did. 

I have derived these examples out of two studies that I have made 

during the last decade, a study of the Turkish War for Independence, 

which I feel should be called the Turkish War of National Liberation, 

which was published under the title ‘From Empire to Republic’ by 

the Türk Tarih Kurumu in 2000, and a study on which I am now 

working regarding the Ottoman Empire during the First World War,

ATATÜRK’S LEGACY FOR TURKEY AND THE WORLD 505 

which the Türk Tarih Kurumu also will be publishing during the next 

few years. 

Most people, in and out of Turkey, do not realize that in many 

ways one of the most important principles that he left was to 

inspire people all over the world who were conquered or exploited 

or oppressed by imperialism and colonialism, as the Turks were 

exploited in the Ottoman Empire as well as during the Entente 

occupation that followed World War I, to rise up to achieve freedom 

from such exploitation by creating their own independent states in 

a whole series of wars of national liberation which in imitation 

of the Turkish success took place during the twentieth century and 

continue to take place today in the twenty first century. 

Let me make this clear, there can be no doubt that the Turkish 

people, under the inspired leadership of Atatürk, set the example 

and provided the inspiration which made possible the many wars of 

national liberation that followed the creation of the Turkish Republic. 

The Turks set the example, the world has followed. 

That was one of Atatürk’s most important contributions to the 

Turkish people and to the world. But now let us concentrate on the 

other principles that he left for the Turkish people in addition to this, 

both in words and deeds. 

1) The first principle is ‘be proud of yourselves and your people. 

Remember the greatness of your own heritage, and don’t diminish 

it when you compare it with others.. Don’t say that European 

civilization is better than Turkish civilization and should be copied 

without change. Accept that Turkish civilization made important 

contributions to the world, so cherish it and maintain it. Certainly 

adapt it to meet changing circumstances, but do not alter its essential 

character’ 

2) Out of this comes the second principle. Don’t slavishly 

follow the advice of foreigners or seek their approval for what you 

do because you think they represent sonıething superior to your 

own heritage. Decide what is best for the Turkish people and the 

Turkish nation, and then follow the best course to achieve these 

goals. Identify what problems exist and use your own resources 

and intelligence to achieve these goals. After the first World War I,

506 


many Turks, including many who were close to Atatürk, and many 

foreigners who were friends of Turkey, said that Turkey had to 

accept the foreign occupation and control and even institutions in 

order to enable Turks to attain what they called the higher standards 

of European civilization’. They told Atatürk and many others that 

the only way to do this was to accept a foreign mandate, the way 

Syria and Lebanon were put under the mandate of France after World 

War I and Iraq and Palestine were put under the mandate of Great 

Britain. Halide Edib Adıvar herself appealed both to Atatürk and to 

the Senate of the United States for Turkey to put under a mandate 

by the United States as the only way to save itself from extinction 

and to make it a modern state. Ahmed Emin Yalman and others 

wanted a British mandate even though Britain had done terrible 

things to the Turks during and after the First World War. But Atatürk 

rejected ali this advice because he understood that such help could 

only be achieved by accepting a new form of foreign control very 

much like the Capitulations, which would substantially have limited 

the independence that the Turks had fought so hard to achieve. He 

understood that complete independence could only be achieved by 

one’s own efforts without the direction or control of any other nation 

regardless how beneficent such a nation or nations appeared to be. 

This does not mean that he was not willing to accept foreign help. 

He did get a great deal of foreign help during the Turkish War of 

National Liberation; but he understood that such help was offered 

and given, not because the givers liked Turks and wanted to help 

them, but only because such a role benefited the givers. He did accept 

help only when he found that the benefit to the Turks was as great 

as the benefit to the givers, and he made sure that the foreign desires 

to control and dominate and exploit that went with such help did not 

endanger Turkish sovereignty or the independence that Turkey had 

just achieved. During the First World War, the Turks received a great 

deal of military assistance from their German and Austrian allies, but 

because they assumed that the help was given because their allies 

liked the Turks, they did not notice how the alliance enhanced the 

Germans and Austrians own ambitions for economic controls in 

Turkey, for all practical purposes the restoration of the Capitulations. 

The Turks also did not see how the alliance enabled the Germans


and Austrians to develop their economic and military interests in 

the Caucasus and Iran for the purpose of establishing German rather 

than Ottoman control there if they won the war. Germany actually 

allied with Georgia and made treaties with the Bolsheviks in Russia 

after the war specifically for the purpose of preventing the Turks of 

Azerbaycan from becoming independent so they could control their 

own natural resources. Because the leaders of the Ottoman Empire 

did not understand why Germany and Austria were helping it, they let 

Germany and Austria dominate them, treat even Turkish soldiers and 

officers as subordinates and not colleagues, and prepare the way for 

Germany to take over important parts of the Ottoman Empire when 

the war came to an end. It was only because the Central Powers lost 

the war that this did not happen. Atatürk did not make such a mistake 

during the Turkish War of National Liberation. He knew that the 

important military assistance the Turks were getting from Italy and 

France was given because those countries resented the effort by their 

ally Great Britain to use the occupation for its economic advantage 

and to deny them much of the spoils of war in the Ottoman Empire 

that had been promised to them. Atatürk did indeed accept the help 

that they offered because he needed it to drive out the invaders, but 

he made very sure that they did not get economic concessions in the 

new Turkey or anything else that they hoped to get in return. 

He knew also that the far less important military help that the 

Turks received from the Bolsheviks after the Bolshevik Revolution 

did not come because the Bolsheviks wanted to help the Turks 

preserve their independence, just the opposite. He knew they did 

it in the hope that Communism would take over the Turkish War 

of National Liberation and make it into a Communist revolution by 

replacing Atatürk with either Enver Paşa, who fled to Russia after 

the war, or Mustafa Subhi, leader of the Turkish Communist Party 

in Russia. He did accept the small amount of military help but made 

very sure that they were not able to replace him or make the Turkish 

Revolution into a Communist effort to dominate the entire area that 

the Ottoman empire had ruled before the war. 

3) The third principle that Atatürk left is ‘don’t try to go beyond 

your power to achieve what you want, limit your ambitions to what

508 


you have the ability to do, or you might lose everything. Understand 

the extent of your ability and power and then mold your goals to 

what can be achieved within the limits of your power.’ Mustafa Kemal 

set out goals in the Turkish National Pact. Those goals included 

driving foreigners out of lands where the majority of people living 

were Turks and bringing these people together in what became the 

Turkish Republic. But after he had driven the French and the Armenians 

out of eastern Turkey, the British, Italians, French and Greeks 

out of western Turkey, Istanbul, and eastern Thrace, he stopped. He 

did not try to regain other territories that had been considered as 

goals in the Turkish National Pact, in particular Western Thrace and 

the area of Musul and Kerkük, which at that time was considered to 

be either eastern Turkey or the southern Caucasus, but not northern 

Iraq. He did this because he knew that at that point his army had been 

exhausted by the Büyük Taarruz which had driven the Greek army 

out of Anatolia and limited the British to Istanbul and the territory 

around the Straits. He knew that if he tried to use the army any more 

to go any further. it might have been defeated and everything that 

had been won so far would have been lost. And also because while 

those areas had many Turks living in them, there also were many 

people who were not Turks and their inclusion would have prevented 

the establishment of what he wanted to be a homogeneous Turkish 

and Muslim state.. 

4) The fourth principle that Atatürk left is to make changes that 

are needed only according to conditions that exist at the time, not to 

change just for the sake of change, or to leave things as they were 

just because they were that way in former times. So it was that during 

the Turkish War of National Liberation, Atatürk declared that 

its goal was to rescue the Sultanate and Caliphate, the old Ottoman 

government, from its captivity in the hands of the occupying Entente 

armies. He gave no indication that he intended to abolish the Ottoman 

state and replacing it with a Republic. This is why he was able 

to get so many supporters from among those who revered the Ottoman 

and Muslim heritage and wanted to continue the tradition of 

the Caliphate. But after the Great Offensive, when all the occupying 

powers were driven out of Turkey and a peace congress was called 

at Lausanne to revise the Treaty of Sevres, the British and French


governments insisted that only the Sultan’s Istanbul government could 

represent the Turks, and that the Ankara government, which had 

won the war, could come only as subordinate to the delegates sent 

from Istanbul. This drove Atatürk to take a step that he had not intended 

previously. He was forced to show that Ankara had the right 

to represent the Turkish people since it alone had won the victory 

for them. Since Britain and France had invited the Istanbul government 

alone to Lausanne, this could be done only by abolishing the 

Sultanate, and with it the entire state and administrative structure 

that went with it, thus making it essential that a Turkish Republic be 

established in its place. 

5) The fifth principal is a natural corollary of the fourth. Atatürk 

introduced these and many other reforms during and after the 

War for Independence to solve problems that existed at that time. He 

abandoned the old Ottoman ways because Turkey after 1923 needed 

to repair what had been destroyed during the wars and to develop 

new ways of doing things so that it could play an important role in 

the modern world. He did not imitate the past when he introduced 

new things. And so he left this lesson, that Turkey in the twenty first 

century should most certainly accept the principles left by Atatürk, 

but it should make whatever changes are needed at the present time 

to solve present problems, not just to imitate the solutions that Atatürk 

found to meet the problems that existed almost a century ago 

when he was president. If Mustafa Kemal was Prime Minister of 

Turkey today, he would not carry out the same policies he did in the 

1920’s because the problems that he was solving then were not the 

problems that he faced today. New problems require new solutions, 

inspired by the pragmatic and progressive approaches which were 

characteristic of the outstanding leadership provided to Turkey and 

the Turks by Mustafa Kemal Atatürk.

TÜRKİYE CUMHURİYETİ DEVLETİ’NİN 

TEMEL NİTELİKLERİ VE MİLLİ DEVLETE 

YÖNELİK TEHDİTLER 

Dr. Ali GÜLER * 

I. GİRİŞ 

Bilindiği gibi; tehdit algılamaları başta olmak üzere, ülkelerin 

askeri, politik, ekonomik ve sosyal değerleri millî güvenlik değerlendirmelerine 

esas teşkil etmektedir. Bütün bu değerler, küresel, 

bölgesel ve ulusal anlamda hayati derecede önem taşımaktadır. Günümüzdeki 

bazı gelişmeler incelendiği zaman, küresel bazı güçlerin 

(ABD, AB gibi) güvenlik algılamalarının, gelişmekte olan ülkelerin 

algılamaları ile aynı olmadığı, çoğu zaman da iki algılama arasında 

gelişmekte olan ülkeler aleyhine bir çatışmanın veya zafiyetin yaşandığı 

görülmektedir. 

Gelişmekte olan ülkelerin “güvenlik politikalarının, büyük ölçüde 

ithal malı tehdit algılamalarına dayandığını görmekteyiz. Bu tür 

yaklaşımların, ulusal çıkarlar ile çoğu kez ters düşmesine karşılık, 

uygulama zorunluluğu, bu ülkelere zarar verebilmektedir. Yaşadığımız 

çağda gelişmekte olan ülkeler, askerî yaptırımlardan çok politik, 

ekonomik ve sosyal yaptırımların tehdidi altında bulunmaktadır. Küresel 

ekonomik manipülasyonlar, ekonomik hassasiyetlerin istismarı, 

ülke içi etnik hassasiyetleri istismarı ve bu konuların siyasi dayatmalara 

dönüşmesi, bu ülkeler için en önemli tehdit algılamalarını 

oluşturmaktadır...” 1 

Türkiye Cumhuriyeti Devleti, Atatürk’ün önderliğinde gerçek- 

* (E) Dr. Öğ. Alb., aliguler@lycos.com 

1 Y. Büyükanıt, SAREM Uluslararası Küreselleşme ve Uluslararası Güvenlik 

Sempozyumu (29-30 Mayıs 2003) “Açış Konuşması Metni”, s. 8.

512 

ALİ GÜLER 

leştirilen bir millî kurtuluş savaşı sonrasında, belli temel esaslar üzerinde 

kurulmuştur. “Merkezî-Millî (Üniter) Devlet”, “Tam Bağımsız 

Devlet”, “Millî Egemenliğe Dayalı (Demokratik-Laik) Devlet” özellikleri, 

Türkiye Cumhuriyeti’nin temel esaslarıdır. Bazı başka özelliklerle 

anayasalarımıza da yansıyan bu esaslar, Atatürkçü Düşünce 

Sisteminin de özünü oluşturan temel değerlerdir. Şu halde, Türkiye 

Cumhuriyeti Devleti’nin kuruluş felsefesini oluşturan Atatürkçü Düşünce 

Sistemi, Türkiye Cumhuriyeti Devleti’ni yaşatma ve yarınlara 

taşıma bilincini de ifade etmektedir. 

II. MERKEZÎ-MİLLİ (ÜNİTER) DEVLET 

Kamu Hukuku’na göre bir devlet ikisi kurucu, ikisi de hazırlayıcı 

dört unsur ile kurulmaktadır. Bunların birincisi toprak unsuru 

yani “ülke”dir. Bu sınırları belirlenmiş bir coğrafyadır. “Coğrafya” 

kanınızla sulanırsa, kültür değerlerinizle damgalanırsa “vatan”laşır. 

İkinci kurucu unsur, insan unsurudur. Bu da “millet’tir. Bu iki kurucu 

unsuru tamamlayanlar ise siyasi teşkilatlanma yani “hükûmet” ve 

“egemenlik” (iç ve dış) unsurlarıdır. 

Çağımızın devleti, modern devlet, bazı istisnalar bir yana bırakılırsa, 

millî (üniter) devlettir. Diğer bir deyimle, günümüzde devletin 

insan unsuru millet adını alan topluluktur. Türkiye Cumhuriyeti, 

yerine kurulduğu Osmanlı Devleti gibi, çok milletli bir imparatorluk 

değildir. İnsan unsuru Türk Milleti’ne dayanan, tam anlamıyla millî 

bir devlettir. 2 Türk çoğunluğu topraklarını hedefleyen Misak-ı Millî 

sınırları üzerine kurulan Türkiye Cumhuriyeti’nin bu temel özelliği, 

Lozan Antlaşması’nda da milletlerarası hukuk bakımından da tescil 

edilmiştir. 3 

Atatürkçü Düşünce Sisteminin temel esaslarından biri olan millî 

devlet anlayışı, Fransız İhtilali’nden sonra gelişen evrensel-çağdaş 

değerlerden biri olduğu gibi, Millîyetçilik ilkesinin de tabii bir sonucudur. 

2 E. Özbudun, “Atatürk ve Devlet Hayatı”, Atatürk İlkeleri Ve İnkılap Tarihi, 

Atatürkçülük (Atatürkçü Düşünce Sistemi), YÖK. Yayınları, Ankara, 

1987, s. 35. 

3 A. Güler, Sevr’den Kopenhag’a Parçalanan Türkiye, Ankara, 2000, s. 9 

vd.

TÜRKİYE CUMHURİYETİ DEVLETİ’NİN TEMEL NİTELİKLERİ VE MİLLİ DEVLETE 


Merkezî-Millî Devlet özelliği, hem ülkenin, hem de milletin bölünmezliğini, 

birliğini ifade eder. Türkçe’nin resmî, devlet, eğitim 

ve yayın dili olması; hukukun tekliği; merkezi idare, kültürel ve siyasal 

bütünlük bunu tamamlar. Mevcut anayasamızın 3., 42. ve 66. 

Maddesi millî devlet olma esasını; 126 ve 127. Maddeler de Türkiye 

Cumhuriyeti Devleti’nin siyasi-coğrafı düzeninin merkezî devlet olduğu 

esasını getirmiştir. 

Bilindiği gibi, büyük bir kurtuluş mücadelesi sonrasında kurulan 

Türkiye Cumhuriyeti’nin bağımsız bir devlet olarak uluslararası 

camiada tanınması Lozan Antlaşması ile olmuştur. Lozan’da oluşturulan 

hukuki-siyasi statüye göre Türkiye, sadece “Gayrimüslim 

azınlık” kavramı ile ifadesini bulan Rum, Ermeni ve Yahudileri 

“azınlık” olarak tanımıştır. Bunun dışında Türkiye Cumhuriyeti’ni 

kuran herkes devletin asli unsuru, “Türk Milleti”nin önemli bir parçasıdır. 

Hem devletin anayasal sistemi içinde, hem de devleti kuran 

Atatürk’ün yazı ve konuşmalarında açıkça belirtildiği gibi, “Türk 

Milleti” kavramı, sübjektif unsurlara dayanan, günümüzde Amerikan 

sosyolojisinin de kabul ettiği “etnik grup” tanımı ile aynı olan 

bir derinlikte ele alınmıştır. Yani Türk milleti, ortak tarih içinde yaratılan 

aynı kültürü paylaşan insan topluluğudur. Bu anlamda bakıldığı 

zaman, farklı menşelerden gelse ve farklı alt grup isimleri ile 

anılsa bile Türkiye’de yaşayan unsurlar ayrı ayrı “milletler” değil; 

Türk milletinin birer parçasıdırlar. 

Devletin insan unsurunu, milletin kimliğini tanımlaması bakımından 

66. Madde önemlidir: Türk Devletine vatandaşlık bağıyla 

bağlı olan herkes Türk’tür. 

Görüldüğü gibi Anayasa, insan unsurunu, milletin kimliğini 

“Türk” olarak tanımlamıştır ve bu tanımı yaparken de “vatandaşlık 

bağını” esas almıştır. Bazı bölücüler tarafından iddia edildiği 

gibi “ırk” veya “kan” bağını esas almamaktadır. Yani Anayasa’daki 

“Türk” kavramı bir “ırkı” değil, “vatandaşı” ifade etmektedir. Kaldı 

ki, Cumhuriyetin kuruluşundan itibaren hem Atatürk’ün konuşmaları, 

hem de devletin yazılı belgeleri incelendiği zaman görülmektedir 

ki, “Türk” ve “Türklük” kavramı “kültürel” bir kavramdır, “ırka” 

veya “kana dayalı” bir kavaram değildir. Yani aynı kültürü paylaşan 

insanların tamamı “Türk” olarak, aynı “millet” olarak tanımlanmıştır. 

513

514 

ALİ GÜLER 

Bu sosyolojik yaklaşım, Anayasa’da da hukuki ifadesini bulmuştur. 

Nitekim, Atatürk 5 Kasım 1925’te Ankara Hukuk Fakültesi’ni 

açarken yaptığı konuşmada, millî devletin insan unsuru için “öngörülen 

bağ”ı şu şekilde açıklamıştır: “Bugünkü devletimizin şekli, 

asırlardan beri gelen eski şekilleri bertaraf eden en gelişmiş tarz 

olmuştur. Milletin, varlığını devam ettirmek için fertleri arasında 

düşündüğü müşterek bağ, asırlardan beri gelen şekil ve mahiyetini 

değiştirmiş, yani millet, dini ve mezhebi bağlılık yerine, TÜRK MİL- 

LİYETİ bağıyla fertlerini toplamıştır” 4 

Anayasa’nın 3. maddesinde yer alan “Türkiye Devleti, ülkesi 

ve milletliyle bölünmez bir bütündür. Dili Türkçe’dir” ifadesindeki 

“Dili Türkçe’dir” sözleri devletin “resmi dilinin Türkçe olduğunu” 

belirlemektedir. Çünkü, 3. maddenin madde başlığı, “III. Devletin 

bütünlüğü, resmi dili, millî marşı ve başkenti” şeklindedir. Bilindiği 

gibi, Anayasa Hukuku’na göre, madde başlıkları da anayasanın lafzı 

ve ruhu içindedir. 

42. Madde ise eğitim ve öğretim dilini belirlemektedir: 

“Türkçe’den başka hiçbir dil, eğitim ve öğretim kurumlarında Türk 

vatandaşlarına ana dilleri olarak okutulamaz ve öğretilemez” 

Sosyoloji biliminin verilerine göre “ortak dil” bir milletin “ortak 

kültürü”nü oluşturan en önemli değerdir. Çünkü, hem kültür unsurları 

arasındaki iletişim ve etkileşim; hem de kültür değerlerinin bir 

sonraki kuşağa aktarılması dil ile olur. Dil aynı zamanda “millî kimliğin” 

en önemli göstergesidir. Ortak diliniz varsa, ortak kimliğiniz 

vardır. Tarihte dilini kaybeden milletler, bir süre sonra kültürlerini, 

sonuçta da millî kimliklerini kaybetmişlerdir. 

Türklüğün tarihi incelendiği zaman; Türk milletinin büyük badireler 

atlatmasına, Türkçe’nin zaman zaman dar boğazlara girmiş 

olmasına rağmen her şeyinin dili sayesinde yaşadığı görülmektedir 

ki, Atatürk de çeşitli konuşmalarında bunu vurgulamıştır. Mesela şu 

sözleri bu bakımdan önemlidir: 

“Türk milletinin dili Türkçe’dir. Türk dili dünyada en güzel, en 

zengin ve en kolay olabilecek bir dildir. Onun için, her Türk dilini 

4 M. K. Atatürk, Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, C: II., Ankara, 1960, s. 

237.



sever ve onu yükseltmek için çalışır. Bir de Türk dili, Türk milleti 

için kutsal bir hazinedir. Çünkü Türk milleti geçirdiği nihayetsiz felaketler 

içinde ahlâkının, an’anelerinin, hatıralarının, menfaatlerinin, 

kısacası bugün kendi millîyetini yapan her şeyin dili sayesinde 

muhafaza olunduğunu görüyor. Türk dili Türk milletinin kalbidir, 

zihnidir...” 

Yine Atatürk, Medeni Bilgiler isimli eserde Türk milletini oluşturan 

tabii ve tarihi olguları sıralarken “dil birliğini” temel bir unsur 

olarak saymıştır. Türkçe, Osmanlı Devleti’nin kurulduğu 1300’den 

beri “resmi dili”; Cumhuriyetin başlangıcından beri de “eğitim-öğretim”, 

“medya (yazılı-sözlü)” dilidir. 

Hatta Atatürk “Türk Milleti” kavramını oluşturan ana esasın 

“Türkçe konuşmak” olduğunu ifade etmektedir. Atatürk, 17 Şubat 

1931’de Adana Türk Ocağı’nda yaptığı önemli bir konuşmada bununla 

ilgili olarak şunları söylemiştir: 

“Türk demek, dil demektir. Millîyetin çok açık vasıflarından biri 

dildir. Türk milletindenim diyen insan her şeyden önce ve behemehal 

Türkçe konuşmalıdır. Türkçe konuşmayan bir insan Türk toplumuna 

mensup olduğunu iddia ederse buna inanmak doğru olmaz. Halbuki 

Adana’da Türkçe konuşmayan 20 binden fazla vatandaş vardır. Eğer 

Türk Ocağı buna müsamaha gösterirse, gençler ve siyasi, içtimai 

bütün Türk kuruluşları bu durum karşısında duygusuz kalırlarsa en 

aşağı yüzyıldan beri devam ede gelen bu durum daha yüzlerce yıl 

devam edebilir. Bunun neticesi ne olur? Herhangi bir felaket günümüzde 

bu insanlar, başka dille konuşan insanlarla el ele vererek 

aleyhimizde hareket edebilirler” 5 

Görüldüğü gibi, Atatürk “Türkçe konuşmayı” “Türk milletinden 

olmak”ın adeta bir ön koşulu olarak ifade etmektedir ve farklı bir 

dilde konuşan vatandaşların var olduğunu (Arapça konuşanları kastetmektedir), 

buna göz yumulmaması gerektiğini belirtmektedir. Bu 

konuşma ile Atatürk aynı zamanda, adeta günümüzdeki gelişmeleri 

kestirerek; bu durumun başka devletler tarafından bölücülük noktasında 

kullanılabileceğini açıkça söylemektedir. 

5 Bu gezi ve konuşma hakkında bakınız: M. Önder, Atatürk’ün Yurt Gezileri, 

Ankara, 1998, s. 7-8. T. Toros, Atatürk’ün Adana Seyahatleri, Adana, 1939, 

s. 30. Cumhuriyet Gazetesi, 19 Şubat, 1931. 

515

516 

ALİ GÜLER 

AB, “kültürel haklar” bağlamında her etnik grubun (Türkiye için 

bu sayı 47 (?) olarak veriliyor) ana dilinde yayın (özel ve resmi televizyonlarda) 

ve eğitim hakkının tanınmasını talep etmektedir. Bu talebin 

gerçekleştirilmesi çok kısa sürede, olmayan yeni etnik gruplar, 

yeni azınlıklar yaratacak ve yukarıda değindiğimiz ve Atatürk’ün de 

açıkça belirttiği “Türk milletinin bölünmesi” kültürel anlamda gerçekleşmiş 

olacaktır. 

2002 İlerleme Raporu’nda, “Dernek Kurma, Barışçı Toplantı 

Hakkı, Sivil Toplum” başlığı altında “Eksiklikler ve Beklentiler” 

sayılırken ifade edilen, “Resmi yazışmalarda Türkçe dışında dil kullanılmamaktadır” 

eleştirisinden açıkça anlaşılmaktadır ki; önümüzdeki 

yıllarda, yani bu sürecin sonucunda Türkçe’nin resmi devlet dili 

olmasından vazgeçmemiz talebi ile karşılaşacağız. 

Türkiye Cumhuriyeti Devleti, merkezî-millî devlettir. Burada 

merkezîlik özelliğinin vurgulanmasının nedeni, federal devletin de 

millî devlet olabileceği gerçeğidir. Bilindiği gibi, bir çok federal 

devlet millî devlet olabilmektedir. ABD, İsviçre modern millî devletlerdir, 

ancak siyasi yapıları federal yapımdır. Bu yönü ile millî 

devlet yapısı, imparatorluk devlet yapısını ve ümmetçi devlet yapısını 

reddetmektedir. 6 

III. TAM BAĞIMSIZ DEVLET 

Türkiye Cumhuriyeti, Osmanlı Devleti gibi siyasal ve ekonomik 

bakımdan yarı bağımlı bir devletin enkazı üzerinde kurulmuş 

ve yükselmiştir. Bu nedenle tam bağımsızlık, Atatürk’ün baştan beri 

üzerinde en çok durduğu bir temel esas olarak hayata geçirilmiştir. 

Atatürk’ün tam bağımsızlık konusundaki en veciz sözleri, Nutuk’un 

hafızalarımıza işlemiş olan şu satırlarında yer almaktadır: 

‘‘Esas, Türk milletinin haysiyetli bir millet olarak yaşamasıdır. 

Bu esas ancak tam bağımsızlıkla temin olunabilir. Ne kadar zengin 

ve müreffeh olursa olsun, bağımsızlıktan yoksun bir millet medeni 

insanlık karşısında uşak olmak mevkiinden yüksek bir muameleye 

layık olamaz. Yabancı bir devletin koruyuculuğu ve kollayıcılığını 

6 Z. Hafızoğulları, Laiklik, İnanç, Düşünce ve İfade Hürriyeti, Ankara, 1997, 

s. 155.



kabul etmek insanlık vasıflarından yoksunluğu, aciz ve beceriksizliği 

itiraftan başka bir şey değildir. Gerçekten bu duruma düşmemiş 

olanların isteyerek başlarına bir yabancı efendi getirmelerine asla 

ihtimal verilemez. Halbuki Türk’ün haysiyeti ve izzet-i nefsi ve kabiliyeti 

çok yüksek ve büyüktür. Böyle bir millet esir yaşamaktansa 

mahvolsun evladır! Binaenaleyh, ya istiklal ya ölüm!'' 7 

Atatürk’e göre bağımsızlık, biçimsel ve sözde bir bağımsızlık 

değil, her alanda tam ve gerçek bir bağımsızlıktır. Nitekim, Haziran 

1921’de Fransız temsilcisi Franklin Bouillon’a şunları söylemiştir: 

“Tam bağımsızlık denildiği zaman, elbette siyasi, mali, iktisadi, adli, 

askeri, kültürel ve benzeri her hususta tam bağımsızlık ve tam serbestlik 

demektir. Bu saydıklarımın herhangi birinde bağımsızlıktan 

yoksunluk, millet ve memleketin, gerçek manasıyla bütün bağımsızlığından 

yoksunluğu demektir.” 8 

Atatürk bağımsızlık konusunda özellikle mali bağımsızlıkla, dikkat 

çekmiş ve bunun önemini vurgulamıştır. 1 Mart 1922’de Büyük 

Millet Meclisi’nin üçüncü toplantı yılını açarken bu konuda şunları 

söylemiştir: “Bugünkü savaşmalarımızın gayesi tam bağımsızlıktır. 

Bağımsızlığın bütünlüğü ise ancak mali bağımsızlıkla mümkündür. 

Bir devletin maliyesi bağımsızlıktan yoksun olunca, o devletin bütün 

hayat kollarında bağımsızlık felce uğramıştır. Çünkü her devlet organı 

ancak maliye kuvveti ile yaşar. Mali bağımsızlığın korunması 

için ilk şart, bütçenin ekonomik bünye ile orantılı ve denk olmasıdır. 

Dolayısıyla, devlet bünyesini yaşatmak için dışarıya başvurmaksızın 

memleketin gelir kaynaklarıyla idareyi temin çare ve tedbirini bulmak 

lazım ve mümkündür” 9 

Şüphesizdir ki, Atatürk’ün tam bağımsızlık anlayışı, yabancı 

düşmanlığı veya dış ilişkilerde yalnızcılık politikası anlamına gelmez. 

Daha Sivas Kongresi kararlarından başlayarak diğer milletlerle 

bilimsel, ekonomik ve teknolojik ilişki ve işbirliğini dikkate alan 

Atatürk, bu konuda şunları söylemektedir: “Türkiye’nin istiklali her 

sahada kamilen tasdik olunmak şartıyla kapılarımız bütün yaban- 

7 E. Özbudun, “Atatürk ve Devlet Hayatı”, s. 38. 

8 E. Özbudun, “Atatürk ve Devlet Hayatı”, s. 39. 

9 M. K. Atatürk, Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, C: I., Ankara, 1959, s. 228- 

229. 

517

518 

ALİ GÜLER 

cılara genişçe açık kalacaktır.” “Biz yabancılara karşı herhangi 

hasmane bir his beslemediğimiz gibi, onlarla samimi ilişkilerde bulunmak 

arzusundayız. Türkler bütün medeni milletlerin dostlarıdır... 

Maksadımız yeniden yakınlaşmak, bizi başka milletlere bağlayan 

bağları arttırmaktır. Memleketler çeşitlidir, fakat medeniyet birdir 

ve bir milletin ilerlemesi için de bu yegane medeniyete katılması 

lazımdır” 10 

IV. MİLLİ EGEMENLİĞE DAYALI (DEMOKRATİK-LAİK) 

DEVLET 

Atatürkçü Düşünce Sisteminin temellerini oluşturan üçüncü ana 

ilke, millî egemenliktir. Millî egemenlik, devlet içinde en üstün buyurma 

kudreti olan egemenliğin, millete ait olduğunu ifade eder. Bu 

anlamda millî egemenlik, kişi ve zümre egemenliği ile, yani monarşik, 

oligarşik veya dini (teokratik) yönetim biçimleri ile kesinlikle 

bağdaşmaz. 11 

Tıpkı tam bağımsızlık ilkesi gibi millî egemenlik de, Atatürk’ün 

Millî Mücadelenin ilk günlerinden beri açıkça ortaya koyduğu, ısrarla 

vurguladığı bir ilkedir. Erzurum ve Sivas Kongrelerinde, 

irade-i millîye olarak ifade edilen bu ilke; 28 Aralık 1919’da Heyet-i 

Temsiliye’nin Ankara’ya gelişinden bir gün sonra Atatürk tarafından 

şu şekilde ortaya konulmuştur: “Bir millet, varlığı ve hakları için 

bütün kuvvetiyle, bütün fikri ve maddi güçleriyle alâkadar olmazsa, 

bir millet kendi kuvvetine dayanarak varlığını ve bağımsızlığını temin 

etmezse, şunun bunun oyuncağı olmaktan kurtulamaz... Bu sebeple 

teşkilatımızda millî güçlerin etken ve millî iradenin egemen 

olması esası kabul edilmiştir. Bugün bütün cihanın milletleri yalnız 

bir egemenlik tanırlar: Millî egemenlik...” 12 

Atatürk, Millî Mücadelenin başlangıcından, kendisinin hayata 

veda ettiği ana kadar, her fırsatta millî egemenliği Türk toplumuna 

benimsetmeye çalışmış, her zaman kişisel yönetimin sakıncalarıyla 

millî egemenliğin üstünlüklerini çarpıcı şekilde karşılaştırmıştır. 

10 M. K. Atatürk, Atatürk’ün Söylev Ve Demeçleri, C: III., Ankara, 1961, s. 

48-9, 65, 67-68. 

11 E. Özbudun, “Atatürk ve Devlet Hayatı”, s. 40-41. 

12 M. K. Atatürk, Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, C: II., Ankara, 1960, s. 11.



Çağdaş bir topluma ve çağdaş bir devlete yakışan yönetim şeklinin, 

millî egemenlik esasına dayanan sistem olduğunu çok iyi bilen Atatürk; 

TBMM’nin açılması, Saltanatın kaldırılması, Cumhuriyetin 

ilanı, Halifeliğin kaldırılması ve diğer bazı temel yapısal değişim ve 

dönüşüm hareketleri (inkılaplar) ile hep millî egemenliği yerleştirme 

gayreti içinde olmuştur. 

Atatürkçü Düşünce Sisteminde millî egemenlik esası, demokratik-laik 

devleti gerçekleştirme amacının temel bir parçası olarak 

değerlendirilmiştir. Bu esas aynı zamanda Cumhuriyetçilik, 

Millîyetçilik, Halkçılık ve Laiklik ilkelerini de besleyen önemli bir 

ilkedir. 

Egemenliğin kaynağı olarak millet iradesi yani hukuki anlamda 

beşeri irade kabul edildiği ve bunun sonucu olarak millî egemenlik 

hayata geçirildiği zaman, laik devlet düzeninin oluşturulması için ilk 

adım da atılmış olmaktadır. Çünkü, iktidarın kaynağı ilahidir dendiğinde, 

bundan teokratik/skolastik düşünce sistemleri, dolayısıyla 

teokratik hukuk/devlet/toplum yapıları; iktidarın kaynağı beşeridir 

dendiğinde, bundan, ilahinin karşıtı laik düşünce sistemleri, dolayısıyla 

laik hukuk/devlet/toplum yapıları çıkmaktadır. 

Millî irade veya millî egemenlik düşüncesinin sonucu olarak, 

laik toplum/hukuk/devlet düzenine geçişte, bir yandan teokratik 

toplum/hukuk/devlet düzenine ait ümmet fikri yerini millet fikrine 

bırakırken, öte yandan kul/tebaa fikri, yerini insan/vatandaş fikrine 

bırakmıştır. Böylece, bugün hararetle savunulan ve uluslararası sözleşmelerle 

korunması, geliştirilmesi devlete temel bir yükümlülük 

olarak yüklenen insan hakları düşüncesinin temelleri bu düşüncelerle 

atılmış olmaktadır. Günümüzde, gerçekten, insan hakları ancak 

laik-demokratik bir toplum/hukuk/devlet düzeninde söz konusu olabilmektedir. 

13 

V. SONUÇ 

Bazı küresel aktörlerin politikaları analiz edildiğinde Türkiye 

Cumhuriyeti’nin; millî güvenlik unsurlarını da oluşturan bu temel 

13 Z. Hafızoğulları, Laiklik, İnanç, Düşünce Ve İfade Hürriyeti, s. 34 vd. 

519

520 

ALİ GÜLER 

esaslarının bozulması veya değiştirilmesi tehdidi ile karşı karşıya 

kaldığı görülmektedir. Yani Türkiye, Merkezî-Millî (Üniter) Devlet, 

Tam Bağımsız Devlet, Millî Egemenliğe Dayalı (Demokratik-Laik) 

Devlet özellikleri ile tehdit altındadır. 

Türkiye’nin bir medeniyet ve çağdaşlaşma tercihi olduğu sık 

sık ifade edilen Avrupa Birliği üyeliğini de bu çerçeve içinde değerlendirmek 

gerekir. Karşılıklı bir müzakere sürecini ifade eden 

Türkiye-AB ilişkilerinde Türkiye bakımından önem taşıyan konu, 

müzakerelerin iki egemen güç arasında ve eşit şartlarda cereyan edip 

etmediğidir. Bu bağlamda önem taşıyan bir diğer konu da Türkiye’ye 

önerilen şartların ve bu şartları yerine getirmek için Türkiye’nin atacağı 

adımların, Türkiye’nin millî güvenlik çıkarları bakımından ne 

sonuçlar doğuracağıdır. İstenilenler Türkiye Cumhuriyeti’nin temel 

esasları ile ne derecede örtüşmektedir? Atılan ve atılacak adımlar, 

yapılan düzenlemeler temel esasları güçlendirecek midir? Zayıflatacak 

mıdır? Bu soruların cevaplandırılabilmesi şüphesizdir ki; 

AB’nin şartları ve Türkiye’den beklentilerinin neler olduğunun analizine 

bağlıdır. 

AB’nin Türkiye’den beklentilerinin esaslarını göstermesi bakımından 

Hollandalı Hıristiyan Demokrat Grup üyesi Parlamenter 

Arie M. Oostlander tarafından hazırlanan yıllık Türkiye Raporu 

(2003 İlerleme Raporu) taslağında yer alan ve Türkiye Cumhuriyeti 

Devleti’nin “temel esasları’nı sorgulayan bir bölüm önemlidir. Bu 

rapor taslağı Hollandalı Parlamenter tarafından 12 Mart 2003 tarihinde 

AB Dışişleri, İnsan Hakları, Ortak Güvenlik ve Savunma Politikası 

Komitesi’ne sunulmuştur. Komitede rapora ilişkin ilk görüşmeler 

25 Mart 2003’de başlamıştır. Tüm değişiklik önerilerinin 9 

Nisan 2003 tarihine kadar tamamlanmış ve Rapor’un 29 Nisan’da 

son kez gözden geçirildikten sonra biraz “yumuşatılarak” 5 Kasım 

2003’te yayınlanmıştır. Taslak Rapor’da şunlar söyleniyor: 

“Kemalist fikirlere dayanan bir devletin, Avrupa Birliği’nin kabul 

ettiği ve desteklediği siyasi değerleri benimseyerek, Birliğe üye 

olabilmesi uzun soluklu bir iştir. Türkiye öncelikli olarak bir devlet 

reformu gerçekleştirmesi gerektiğine ikna olmalıdır. Kemalizm 

Türk devletinin bütünlüğü doğrultusunda Türk kültürünün homojenliği, 

silahlı kuvvetlerin gücü ve dine karşı çok sert bir tutum olarak



kendini göstermektedir. Bu yaklaşım AB üyeliği önünde de bir engel 

olarak görülmektedir. 

Türk Silahlı Kuvvetleri’nin son on beş yılda devlet üzerindeki 

gücü bir hukuk devletinde kabul edilemeyecek ağırlıktadır. Millî Güvenlik 

Kurulu askerlerin siyasi gücünü temsil etmektedir. Bu yapının 

ortadan kaldırılması gerekli olmakla birlikte, bu konuda bir direnç 

olacağı da bilinmektedir. Savunma bütçesi ile devletin bütçesinin 

ayrı oluşu önemli bir sorundur. Genel bütçenin bir kalemi olması 

gereken savunma bütçesi Meclis tarafından kontrol edilmelidir. Askeri 

temsilcilerin YÖK ve RTÜK gibi kurumlarda yer almasına son 

verilmelidir. 

Türkiye ‘de yükselen kökten dincilik ve ayrılıkçılıktan duyulan 

korku nedeniyle dine karşı katı bir tutum söz konusudur. Hükûmet bu 

tutumu yumuşatmak, antidemokratik reaksiyonlara sebep olan sert 

seküler uygulamaları bırakmalıdır.” 

Görüldüğü gibi; Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin (araştırmanın 

başında genel olarak ortaya konulan) merkezi-millî (üniter), tam bağımsız, 

ve millî egemenliğe (demokratik, laik) dayalı temel esaslarının, 

AB üyeliği için engel olduğu söylenmektedir. Hiçbir tarihi, 

sosyal ve kültürel değer dikkate alınmadan millî devlet anlayışı, 

Türk Silahlı Kuvvetleri’nin devlet içindeki yeri ve nihayet laik devlet 

yapısı sorgulanmaktadır. Türkiye’nin uzun yıllar mücadele etmek 

zorunda bırakıldığı etnik ve dinsel terör hiç dikkate alınmadan “Türkiye 

‘de yükselen kökten dincilik ve ayrılıkçılıktan duyulan korku” 

(?) dan bahsedilmektedir. Bu noktada sorulması gereken soru şudur: 

“AB acaba; Türkiye’nin federal, yarı bağımlı, nispeten demokrasiye 

dayalı bir İslam Cumhuriyeti olmasını mı istemektedir?” 

521

ATATÜRK’S REFORMS AND THEIR 

IMPACT ON THE MUSLIM WORLD 

M. Naeem Qureshi* 

Atatürk’s crowning achievement was the creation of a sovereign 

unitary nation-state out of the devastation and confusion caused by 

the World War I. 1 His success looks even more astounding because 

he accomplished his objective despite enormous difficulties within 

one decade. By the time he died in November 1938, the country had 

been transformed from a multi-ethnic traditional dispensation into 

a tidy ‘state of the people’ through Kemalism—Turkey’s pragmatic 

approach to secular modernization. In the present paper, I propose 

to examine the broad contours of Atatürk’s reforms and trace their 

impact on the Muslim world. 

Reform was not new to Turkey. The enthusiasts of the Turkish 

‘Historical Thesis’ would though like to stretch its roots back to a 

much earlier period, 2 a more plausible starting point seems to be 

the tanzimat period (1839-76) with its moorings in the fifteenth 

and sixteenth centuries. 3 Usually, external factors are highlighted to 

explain the modernization of the Ottoman state 4 but Kemal Karpat 

* Formerly of Quaid-i-Azam University, Islamabad 

1 M. Naeem Qureshi, ‘The Kemalist Model of State and Ayub Khan’s Reforms 

in Pakistan’ in Atatürk 4. Uluslararasi Kongresi, ii (Ankara, 2001), 1089- 

99. 

2 The hypothesis is that when the Turks of the old migrated from their homelands 

in Central Asia to the regions in the east, south and west, they brought civilization 

to those settlements. See Ercumend Kuran, ‘The Reforms of Atatürk’, in 

Sencer Tongue (ed.), The Reforms of Atatürk (Istanbul, n.d.), 9. 

3 Halil İnalcik, ‘Atatürk and the Modernisation of Turkey’, in Azmi Süslü (ed.), 

A Handbook of Kemalist Thought (Ankara, 2001), 152 ff. 

4 See, for instance, Mim Kemal Oke, ‘Turkish Decision for Secularization and

524 

M. NAEEM QURESHİ 

finds ‘internal’ stimuli more important than the ‘outside’ influences. 5 

Out of this intricate mesh emerged patterns of social stratification 

that led to ideas eventually symbolized in the writings of intellectuals 

like Namik Kemal, Tevfik Fikret, Ahmet Mithat, Halit Ziya, and 

others. They gave a new meaning to the concept of the vatan 

(fatherland) that helped to create a new form of identity and a new 

political culture. 6 These ideas later seeped into the writings of Ziya 

Gökalp and, as with the thinkers of the tanzimat and the meşrutiyet 

eras, provided the intellectual stimulus to nationalist revolution, 

especially in ‘de-Arabising’ Islam in Turkey. 7 Likewise, Mustafa 

Kemal is believed to have been inspired by Abdullah Cevdet in his 

drive towards westernization, by Celal Nuri Heri in his reform of the 

alphabet, and by Hakki Kiliçoglu in reform of women’s rights. 8 In 

addition, there was the impact of a sense of history which Mustafa 

Kemal developed from his appraisal of the works of both the Turkish 

and foreign historians and philosophers. 9 Enver Ziya Karal counts at 

least four European thinkers whose works interested Mustafa Kemal 

the most: Jean-Jacques Rousseau, Emile Durkheim, Auguste Mignet 

and, more particularly, August Compte. 10 Kemal’s collaborators, 

particularly among the military officers, also evinced strong 

ideological and intellectual tendencies with secular-nationalist and 

etatist preferences. 11 

Whatever the intellectual-philosophical basis of Kemalism 

the Question of Muslim Unity’, in Rashid Ahmad (Jullundhri) and Muhammad 

Afzal Qarshi (eds.), Islam in South Asia (Lahore, 1995), 315. 

5 Kemal H. Karpat, ‘The Transformation of the Ottoman State, 1789-1908’, in 

id., Studies on Ottoman Social and Political History (Leiden, 2002), 27- 

74. Also see Ali Kazancigil and Ergun Ozbudun, ‘Introduction’, id., (eds.), 

Atatürk: Founder of a Modern State (London, 1981), 2-3. 

6 Karpat, ‘The Transformation of the Ottoman State, 1789-1908’, 48-54; and 

Kenneth Cragg, Counsels in Contemporary Islam (Edinburgh, 1965), 145. 

7 Kuran, ‘The Reforms of Atatürk’, 11-12. 

8 Ibid., 12. 

9 He described histpry as the ‘defining science’. See Azmi Siislii, ‘ Atatürk and 

History’, in id. (ed.), A Handbook of Kemalist Thought, esp. 169-76. 

10 Enver Ziya Karal, ‘The Principles of Kemalism’, in Kazancigil and Ozbudun, 

(eds.), Atatürk, 13-14. 

11 S. N. Eisenstadt, ‘The Kemalist Regime and Modernization: Some Comparative 

and Analytical Remarks’, in Jacob M. Landau (ed.), Atatürk and the 

Modernization of Turkey (Boulder & Leiden, 1984), 14.

ATATÜRK’S REFORMS AND THEIR IMPACT ON THE MUSLIM WORLD 525 

(Atatürkçülük), evidently it grew out of Mustafa Kemal’s 

declarations and actions and was not the result of any philosophicaldogmatic 

system. Indeed, İsmet Giritli considers Kemalism as ‘a 

flexible amalgam of secularism, realism, empirical rationalism, and 

nationalism’ as against the ‘rigid ideologies’ such as Marxism and 

National Socialism. 12 Its objective was geared to ensuring that the 

Turkish society changed structurally towards a modern, civilized 

society. 13 However, the Kemalist inkilap did not advocate a sudden 

and total break with the Ottoman past; rather its aim was to radicalize 

the culmination of that process which had been taking place for over a 

century. 14 The fundamentals of Kemalism (announced in a manifesto 

in April 1931) lay stress on six principles: (i) republicanism, which 

incorporated the concept of national sovereignty that Kemal had 

absorbed from his younger days; (ii) nationalism, which was aroused 

partly by the writings on the subject but mostly by the tribulations 

of the state and found a renewed expression in Turkey’s redefined 

boundaries as a sociological-psychological concept disavowing 

discrimination of race or religion; (in) populism, which centred on 

the ‘people’ as a source of democratic rights and favoured liberal 

political democracy in the sense of the people being in the ultimate 

control of the state; (iv) etatism, which visualized state participation 

in vital sectors of a mixed economy aiming at definite and measurable 

targets and results through a comprehensive and systematic strategy; 

(v) laicism/laiklik, which meant freedom of mind along with 

separation of religion from the state without subscribing to atheism; 

and, lastly, (vi) revolutionism, which underscored the other five 

principles. 15 These edicts were fully guaranteed in the republican 

12 İsmet Giritli, ‘Kemalism as an Ideology of Modernization’, in Landau (ed.), 

Atatürk and the Modernization of Turkey, 251; and id., ‘The Superiority 

of the Kemalist Ideology over Dogmatic Ideologies’, in Siislii (ed.), A Handbook 

of Kemalist Thought, 126. 

13 Sulhi Donmezer, ‘Atatürk’s Revolution and Social Change’, in ibid., 6. 

14 Ali Kazancigil and Ergun Ozbudun, ‘Introduction’, id., (eds.), Atatürk, 2-3; 

Ali Kazancigil, ‘The Ottoman-Turkish state and Kemalism’, ibid., 37 ff; and 

Paul Dumont, ‘The Origins of Kemalist Ideology’, in Landau (ed.), Atatürk 

and the Modernization of Turkey, 35. 

15 See Enver Ziya Karal, ‘The Principles of Kemalism’, in Kazancigil and 

Ozbudun, (eds.), Atatürk, esp. 16-23; and several contributions on Kemalism

526 


constitution and formed the essence of the Turkish revolution. 

Mustafa Kemal had started implementing his reforms the moment 

he felt he was in a position to do so. At every step the opposition 

put up a stiff resistance but was either brushed aside or cowed or 

simply won over. Employing prestige and charisma that he had come 

to acquire since his bold stand against the Allies, Mustafa Kemal 

moved resolutely and took a series of calculated but bold steps to 

overhaul the entire state structure. Technically, the first step in that 

direction was the law of November 1922 that separated the ‘church’ 

and the state. And though the Mama never swallowed the decision 

the law was not at all inconsistent with the age-old Ottoman practice 

of indulging in ‘extra-SerT procedures. 16 The logical next step that 

confirmed this disconnection was the abolition of the caliphate in 

March 1924. To cut down the power of the ‘ecclesiastics’ (comprising 

both the ulama and the sufis) comprehensively, he nudged the Grand 

National Assembly into passing the Law of Educational Unity that 

closed down the medrese and opened the doors for the teaching of 

western curricula in schools. Next to go were the ministry of Şeriat 

and the office of the Şeyhul-Islam, as also the şeriat courts. These 

laws were meant to prevent the misuse of religion as a political tool 

and the 1924 constitution saw to it that the freedom of thought and 

action were fully guaranteeing. 17 In September 1925, the derviş 

orders, intertwined with sufism, were abolished and visits to the 

tekkes forbidden. Then in phased strokes religion was made a matter 

of individual conscience: first, by striking out from the constitution 

by Sulhi Donmezer, Hamza Eroglu, Turhan Feyzioglu, Yiicel Ozkaya, Mustafa 

Aysan, Ethem Ruhi Figlali, İsmet Giritli, Ergun Ozbudun, Halil Inalcik, Azmi 

Siislii, Zeynep Korkmaz, Yahya Akyuz, Bekir Tiinay, Emel Dogramaci, Ilker 

Alp, Mehmet Gonlubol and Omer Ktirkctioglu, in Siislii (ed.), A Handbook 

of Kemalist Thought, passim. 

16 Serif Mardin, The Genesis of Young Ottoman Thought: A Study in the 

Modernization of Turkish Political Ideas (Syracuse, 2000), 103. 

17 See clauses 70, 75 and 80 in the light of MustAfa Kemal’s pronouncement that: 

‘Religion is a matter of conscience. Everyone is at liberty to act in accordance 

with their conscience. We respect religion. We are not opposed to thought and 

reflection...’ quoted in Ethem Ruhi Figlali, ‘Atatürk, Religion and Laicism’, in 

Süslü (ed.), A Handbook of Kemalist Thought, esp. 115-16, citing Sadi 

Borak, Atatürk ve Din (Istanbul, 1962), 57.


the clause that proclaimed Islam as the state religion (April 1925) 

and then by removing it altogether (April 1928). Finally, the Turkish 

state was described as secular and sovereignty was vested in the 

name of the people (February 1937). But this did not imply a shift 

towards atheism; it was only an attempt to keep religion and the state 

apart as the religious orders had continued to show open defiance. 18 

The social reforms, on the other hand, were intended to break the 

age-old taboos and make Turkey ‘an integral part of the Western 

civilization’. 19 The veil and the red fez were banned and all civil 

servants were asked to wear western clothes and hats. In 1926, the 

Swiss Civil Code was adapted to Turkish needs to preclude unilateral 

divorces and check polygamy. The Islamic calendar gave way to 

the Gregorian calendar. 20 The same year, the Perso-Arabic script 

was abandoned in favour of the Latin script. 21 Other legal reforms 

included the adoption of a penal code modelled on Italian laws and 

a business code was copied from Germany. 22 In 1932, the azan was 

rendered into Turkish and in 1934 the law of surnames was passed. 

A year later, Friday ceased to be a holiday and the weekend shifted 

to Saturday-Sunday. 23 And though state grants and waqfa were 

still utilized for the upkeep of religious infrastructure Turkey was 

thoroughly westernised, which epitomized in the declaration that 

Turks were Westerners (1934). The men who controlled Turkey’s 

destiny were committed nationalists and yet they chose to fashion the 

Turkish society in the European cultural matrix. More importantly, 

the reforms incorporated not just the West’s worldview but also its 

18 A series of events, such as the Seyh Sait rebellion, the Menemen incident and 

the opposition’s role generally, had prompted the action against them. See 

ibid., 117-18. 

19 M. R. Feroze, Islam and Secularism in Post-Kemalist Turkey (Islamabad, 

1976), 86. 

20 Ibid., 87. On secularism also see Alisabeth Ozdalga, The Veiling Issue, Officials 

Secularism and Popular Islam in Modern Turkey (Richmond, 1998), 

esp., 17-31. 

21 Ibid., 88. 

22 Vamik D. Volkan and Norman Itzkowitz, The Immortal Atatürk (Chicago, 

1984), 258. 

23 Feroze, Islam and Secularism in Post-Kemalist Turkey, 90-1.

528 


symbols and values. 24 All this points to Mustafa Kemal’s absolute 

realism and excellent sense of timing. 25 

Several trends are discernible in Mustafa Kemal’s movement 

for reform. First, he never attacked Islam directly; his tirades were 

reserved for the ‘ecclesiastics’ whose power he was able eventually 

to smash. 26 In fact, at times he would stand up to argue his case 

in sermons at Friday prayers and invariably surprised his audience 

with his ‘astounding knowledge of the Qur’an’. 27 The idea behind 

Kemal’s experiments was not to Turkify Islam for the sake of 

Turkish nationalism but rather to initiate religious enlightenment and 

freedom. 28 The break with the traditional conception of a politicoreligious 

state, suggests Fazlur Rahman, was not a secular but a 

‘quasi-secular’ measure because Islam continued to be the term of 

reference in Turkey. 29 As such, it would be wrong to conclude, as 

some do, that Mustafa Kemal had practically ‘carried his Turkism 

into irreligion’. 30 Secondly, his approach was practical rather than 

doctrinaire and was born of Turkey’s practical needs. For instance, 

the state control was not the outcome of any socialist or fascist theory 

24 Inalcik, ‘Atatürk and the Modernisation of Turkey’, 154. 

25 Jacob M. Landau, ‘Atatürk’s Achievement: Some Considerations’, in id. (ed.), 

Atatürk and the Modernization of Turkey, xi. 

26 ‘Religion is a necessary institution’, he said in 1930. ‘There is no possibility 

for a nation to carry on without religion. There is one point, though, and that 

is the tie between Allah and slave. The religious intervention of the fanatical 

Islamists should not be allowed. Those who procure material benefits from 

religion are detestable. Thus, we are against the situation and we do not allow 

it...’ See Figlali, ‘Atatürk, Religion and Laicism’, esp. 112-13, citing Kiliç Ali, 

Atatürk’ün Hususiyetleri (Ankara, 1930), 116. 

27 Detlev H. Khalid, ‘A Study of Atatürk’s Laicism in the Light of Muslim 

History’, in Tongue (ed.), TheReforms of Atatürk, 61; and Figlali, 

‘Atatürk, Religion and Laicism’, 109-10. Dunkwart Rustow provides 

evidence of ‘strongly religious tinge’ in the early stages of the Kemalist 

movement. See his ‘Politics and Islam in Turkey, 1920-1955’, in Richard N. 

Frye (ed.), Islam and the West (The Hague, 1957), 71-3. 

28 Niyazi Berkes, The Development of Secularism in Turkey (Montreal, 1964), 

484. 

29 See F. Rahman, ‘Internal Religious Developments in the Present Century 

Islam’, Journal of World History, 2/1 (1954), 876. 

30 Keneeth Cragg definitely believes that he did. See his Counsels in Contem- 

porary Islam, 147.


but simply a product of modernism. Thirdly, it is argued, his reforms 

were brought about not just by force but also by means of persuasion. 

Invariably, the legislation would follow an elaborate exercise in 

winning public support. Fourthly, he arrived at a decision through 

a process of trial and error and if he felt that his edicts had been 

outstretched, as in 1935 over the language reform, he would call a 

halt and advise moderation. Lastly, his reforms were not a continuous 

revolutionary movement but the result of the rapidly changing times 

between 1923 and 1930. The subsequent period was spent mostly 

in perfecting the system through a positivist-radical approach, 

especially in economic and cultural matters. 31 Mustafa Kemal’s 

reforms succeeded largely because they were sound intrinsically and 

had the stamp of his popularity that rested on his defence of the 

Turkish soil ‘inch-by-inch’. 32 Besides, the government over which 

he presided was strong, efficient and popular. And, whatever the 

purists in revolutionary theory might say the reforms did bring about 

a fundamental and lasting change in Turkey. 33 

The impact of the Kemalist revolution beyond republican 

Turkey must be measured cautiously because the ‘Muslim world’ in 

the 1920s and 1930s was a misnomer for the ramshackle collection 

of communities and countries that had survived the western 

imperial spoliation. The Arabs, for instance, had chosen to break 

free from the Ottoman connection but ended up under the British 

and French tutelage. Thus Palestine, Transjordan and Iraq went 

to the British as mandated territories in addition to its control of 

Egypt while Lebanon and Syria were assigned to the French on top 

of its suzerainty over Algeria, Morocco and Tunisia. Later, most of 

Palestine was handed over to the Jews as blood money for their illtreatment 

at the hands of Christian Europe, creating perpetual rifts 

among the Arabs and the Zionists. Only the Hashamite Hedjaz had 

been left ‘independent’ soon to be replaced by the ultra-conservative 

31 Kuran, ‘The Reforms of Atatürk’, 10-11; and T. B. Miller, ‘Turkey’, in M. 

Ayoob, The Politics ofIslamic Reassertion (London, 1981), 81-94. 

32 Kuran, ‘The Reforms of Atatürk’, 10-11; and T. B. Miller, ‘Turkey’, in M. 

Ayoob, The Politics ofIslamic Reassertion (London, 1981), 81-94. 

33 Diana Spearman & M. Nairn Turfan, ‘The Turkish Language Reform’, History 

Today (1979), 29/2, 89.

530 


Nejdis. The Gulf ‘states’ did not count whereas the Central Asia, 

having been devoured by Soviet Russia, had virtually moved out of 

the Islamic orbit. In the Far East, the Indonesians were having a taste 

of the Dutch imperialism while Malaya was a British colony. India, 

too, was under the British and though its Muslims had supported 

the Turks with the massive Khilafat movement (1918-24) times had 

changed. Only the intellectuals and idealists among the Indians now 

supported Mustafa Kemal and his reforms. The pan-Islamists had 

become largely wary of the Turkish nationalists for discarding the 

caliphate. Technically, therefore, only the neighbouring Iran and 

Afghanistan were the two ‘independent’ Muslim countries where 

reform, particularly the Kemalist version, found an appreciative nod 

from the ruling elite. Elsewhere the reaction was mixed. 

The most ardent devotee of Mustafa Kemal was King Amanullah 

Khan of Afghanistan who had won his independence recently 

following the Third Afghan War with the British. Fired by an intense 

passion for nationalism bias, the young ruler was intent on imitating 

Mustafa Kemal in every way. He had inherited this enthusiasm 

for modernization partly from his mother who had liberal outlook 

and partly from the example of Turkey. 34 With the rise of Mustafa 

Kemal and his nationalists the Turco-Aghan relations took a more 

meaningful turn and the Turks promised to help Afghans develop 

educationally and militarily. Amanullah’s reforms span two unequal 

periods: 1919-27 and 1928-29. During the preliminary phase, his 

drive for modernization comprised different strands for which 

he hired Egyptian, Turkish, and Indian experts in such areas as 

education, communications, health, economy and administration. 

Accordingly, he built state-sponsored schools for boys and girls, sent 

students abroad for training, and redesigned curricula for securing 

better and enlightened talent. 35 The emancipation of women was 

Amanullah’s passion and he encouraged young girls to get education 

and discard the veil (purdah) 36- He also helped Queen Sorayya, who 

34 In a picture taken around 1905, his father, Amir Habibullah Khan, is seen 

flanked by his wives, all inwestern clothes. See Leon B. Poullada, Reform and 

Rebellion in Afghanistan, 1919-1929 (Ithaca, 1973), 37. 

35 Ibid., 239 ff. 

36 Roland Wild, Amanullah: Ex-King of Afghanistan (London, 1932), 68; and


had an enlightened upbringing in Asia Minor, to launch exclusive 

journals for the enlightenment of women and encouraged the press 

generally. 37 As for the public works, Amanullah regulated the health 

services and improved hygiene and sanitation. He also developed 

communications by building roads and expanding telephone and 

telegraph systems. To improve legal-administrative set-up he tried 

to inculcate efficiency and eradicate corruption. 38 In economy he 

regulated and strengthened trade and commerce which were the 

mainstay of the Afghan financial system. Otherwise, there was 

no industrial base and little headway was made in that direction. 

The widespread corruption was the major impediment to any 

improvement. The one particular sphere that received priority was 

the reorganization of the army and this was done entirely along 

Turkish and German models. Even in uniform the Afghans imitated 

some of the items worn by Turkish soldiers such as the astrakhan cap 

and cavalry boots. 39 This, however, does not mean that Amanullah 

had been able to change Afghanistan overnight or that it had become 

modernized and forward looking. Far from that Afghanistan was 

still a medieval state and a very conservative society. And though 

the reforms were coherent and integrated only the upper crust was 

modernized; deep down it was still tribal and traditional. 

The second phase of Amanullah’s reforms (1927-9) was more 

drastic and more controversial than the first one and came in the 

wake of his seven-month long grand tour of India, Europe and the 

Middle East. The idea was to have a first-hand knowledge of the 

civilizations abroad, especially in Europe. Even before embarking 

on his tour, he had ordered from Europe the latest in fashion that he 

and his ladies would wear during their European odyssey. 40 Between 

December 1927 and July 1928, he visited no less than a dozen 

countries where the king, the queen, and their small party were 

given a right royal reception that turned Afghanistan into ‘a three- 

37 

Abdul Ghani, A Brief Political History of Afghanistan, (ed.), Abdul Jaleel 

Najfi (Lahore, 1989), 666-9. 

Gregorian, The Emergence of Modern Afghanistan, 240-4. 

38 Ibid., 244-52. 

39 Ibid., 252-4; and Abdul Ghani, A Brief Political History of Afghanistan, 676. 

40 Ibid., 671.

532 


ring circus’. 41 Amanullah was showered with honours and praises. 

At Oxford, he was even awarded a doctorate honoris causa and 

was made an honorary member of the Royal Geographical Society. 

The climax of his tour, however, was his ‘pilgrimage’ to Mustafa 

Kemal’s secular Turkey and a visit to Reza Shah’s westernized 

Iran. According to Dr Abdul Ghani, who knew the Afghan king 

well, Amanullah had ‘a special chamber in his heart [for Mustafa 

Kemal], and looked upon him as a model hero. It was his ambition 

to be like him, and to succeed like him’. 42 On his arrival in Ankara 

on 20 May 1928, Amanullah was received with unusual cordiality. 

At the railway station, Mustafa Kemal kissed him on both cheeks 

and escorted him to the venue of the talks where they discussed 

for over an hour how best they could bind their people in cultural 

reforms. 43 In the evening, the Turkish president arranged a grand 

banquet at the Palace Hotel where he showered praise on his guest’s 

fierce spirit of independence. He also spoke of the historic bonds of 

friendly relations between the two countries and the common goals 

that they had sworn to follow. 44 Amanullah, in his speech, expressed 

admiration for Mustafa Kemal’s work and referred to the Turks as 

his elder brothers and guides. 45 Amanullah remained in Ankara for a 

week where his knowledge of Turkish language helped him to bond 

easily with the Turks. Apart from other activities, he watched the 

proceedings of the assembly while it adopted the bill substituting 

Europeanized Arab numerals for old Arabic ciphers. 46 From Ankara, 

Amanullah was taken to Istanbul where he attended a grand military 

41 Louis Dupree, Afghanistan, 3 rd edn. (Princeton, 1980), 450. 

42 Abdul Ghani, A Brief Political History of Afghanistan, 673. 

43 Civil & Military Gazette (Lahore), 24 May 1928. 

44 Pioneer (Lucknow), 24 May 1928; and Gregorian, The Emergence of 

Modern Afghanistan, 256-8.Mustafa Kemal’s favourite metaphors that he 

used at the reception were: ‘The sun which is dawning on the high horizon of 

the future is the talisman of the nations who have suffered for centuries. This 

talisman’s never again being [sic] enveloped in dark clouds is dependent upon 

the scrupulous solicitude and self sacrifice of those nations and their leaders’. 

See Volkan and Itzkowitz, The Immortal Atatürk, citing Utkan Kocatürk, 

Atatürk ve Türk devrimi Kronolojisi (Ankara, 1973), 323. 

45 Gregorian, The Emergence of Modern Afghanistan, 256-8. 

46 Civil & Military Gazette, 24 May 1928.


parade and sailed on board the steamer Izmir to Batum. But the 

most important event was the signing of a pact of friendship and 

cooperation between Turkey and Afghanistan whereby each pledged 

to grant the other the most-favoured-nation status. Apparently, there 

were no military clauses but Turkey undertook to send to Afghanistan 

military, legal and scientific experts. Additionally, the status of the 

Turkish legation at Kabul was raised to that of an embassy and 

Hikmet Bey was nominated as the first Turkish ambassador. 47 On 6 

June, Amanullah was sent off from Turkey with costly presents and 

rare courtesy. 48 This was in sharp contrast to his visit earlier to King 

Fuad in Egypt (26 December 1927-5 January 1928) that had ended 

in a fiasco or later to Reza Shah in Iran (6-20 June 1928) that had 

aroused the jealousy of his host and the wrath of the mujtahids for 

not veiling his queen in Meshed. 49 

Was Amanullah imitating Czar Peter the Great of Russia who 

had gone to Europe to learn the secrets of modernization first hand? 

From his declarations it is seems his intentions were similar. In his 

very first speech on returning home, he stated effusively: “I visited 

Europe not for pleasure, recreation or the purpose of machinery, but 

in order that I might explore the real road to progress.... Whatever I 

learned will shortly be laid before the nation. It will then rest with 

the nation to judge which was my object—the betterment of my 

country and nation or the personal interests of Amanullah and Queen 

Souraya”. 50 Apparently, his red carpet receptions by the European 

royalty had gone to his head and made him loose his sense of 

proportion. He thought he could successfully replicate the European 

model of development in his own country. 51 But when he realized 

47 Pioneer, 30 May and 3 June 1928. 

48 Civil & Military Gazette, 25 May 1928. In Istanbul, Amanullah also visited 

the Topkapi Palace which housed the sacred relics of the Prophet but when he 

expressed his desire to step inside the chamber he was politely told that the 

custodian’s key would not open the hall. See Rhea Talley Stewart, Fire in 

Afghanistan, 1914-1929: Faith, Hope and the British Empire (New York, 

1973), 365-6. 

49 See Stewart, Fire in Afghanistan, 327-8 and 366-8; and Roland Wild, 

Amanullah: Ex-King ofAfghanistan (London, 1932), 100-3. 

50 Quoted in Stewart, Fire in Afghanistan, 369. 

51 Wild, Amanullah, 99-100, 107 and 119-21. Also see Gregorian, The

534 


the enormity of his task he was filled with ‘a sense of pessimism 

and near failure’. 52 Yet he decided to confront the traditionalists 

and those he thought would obstruct the reforms. In July 1928, the 

queen and the king took initiative against the veil and the turban and 

appealed to the Afghans to discard them as they interfered with their 

progress. 53 Then, in August, he convened the ‘Loya Jirga’ of some 

one thousand notables from all parts of the country, forced on them 

western dress and laid bare his programme of rapid socio-economic 

transformation, including amendments to the constitution. 54 Even 

this limited programme meant considerable change in the nature and 

powers of the executive and the legislature within the monarchical 

system. Mustafa Kemal had advised Amanullah to reform the army 

before enforcing modernization. The advice was well taken but 

having lost the British subsidy upon independence, he had no money 

to do that. 55 To raise that kind of money he would have to impose 

new taxes which meant placing himself in a catch-22 situation. The 

Afghan economy was unable to sustain the reforms. Being a landlocked 

country, Afghanistan was hugely dependent on transit trade 

that was at the mercy of the British who controlled the Khyber Pass 

and other routes to India. The dream of railways floated by some 

French and German companies would take him nowhere because 

the terrain was difficult and the coffers empty. So Amanullah was 

back to square one. The few Afghan notables agreed to copy the 

ways of the king and the queen but the large majority, particularly 

the traditionalists, would not support the innovations. The other 

contentious issues were the education of the girls, the limit imposed 

on marriageable age of men and women and the ban on polygamy. 

The clash was inevitable. 56 

While Europe honoured the Afghan king, the conservative 

Emergence of Modern Afghanistan, 259. 

52 Gregorian, The Emergence of Modern Afghanistan, 258. 

53 Stewart, Fire in Afghanistan, 375-80. 

54 Gregorian, The Emergence of Modern Afghanistan, 259. 

55 See Rob Hager, “State, Tribes and Empire in Afghan Inter-Polity Relations”, 

in Tapper (ed.), The Conflict of Tribes and State in Iran and Afghanistan, 

105. 

56 Gregorian, The Emergence of Modern Afghanistan, 260.


elements at home got ready to oppose him. Mysterious hands 

distributed Queen Sorayya’s pictures in European dress and 

unveiled at receptions. 57 Already incensed at the loss of their power 

in educational and legal spheres, the mullas, to whom Amanullah’s 

reforms were an anathema, were spoiling for a showdown. They issued 

a proclamation that the king was a kafir who was leading their country 

away from Islam. 58 Amanullah had failed to heed warnings sounded 

by several rebellions, the most serious of which had been the Khost 

uprising of 1924, and continued with his programme of unpopular 

reform while neglecting his army. The drift was accentuated by his 

European tour and a very serious revolt broke out in the Shinwari 

area. It quickly spread to other tribes. 59 His fall and abdication in 

1929, however, was not a Pashtun doing. It was spearheaded by a 

Tajik warlord who captured power as Amir Habibullah II before he, 

too, was ousted by tribal forces led by Nadir Khan. 60 The episode is 

symptomatic of the deeper malaise which is outside the scope of the 

present paper. But one must refer to Leon Poullada’s contention that 

social reforms were not really the cause of the conflagration as they 

had grudgingly found acceptance. In his opinion, ‘the rebellion was 

primarily political in nature and was merely an aggravated recurrence 

of tribal separatism’. 61 In other words, what lay at the bottom of the 

trouble was the fear on the part of the tribal leaders that Amanullah’s 

attempts to create a strong central government would effectively 

curtail their power and privileges. And they aligned themselves 

readily with the mullas, who they thought were good propagandists. 62 

Amanullah tried to treat Afghanistan as the state that he attempted 

to create rather than the tribal entity that it was. 63 Anyway, the one 

power that could have saved Amanullah was the British and they had 

57 Dupree, Afghanistan, 450. 

58 Stewart, Fire in Afghanistan, 390-1. 

59 Ludwig W. Adamec, Historical and Political Who’s Who of Afghanistan 

(Austria, 1975), 118. 

60 See Richard Tapper’s introduction to his edited work, The Conflict of Tribes 

and State in Iran andAfghanistan (London & Canberra, 1983), esp. 36-7. 

61 Poullada, Reform and Rebellion in Afghanistan, 144-52. 

62 Ibid., 152-9. 

63 Tapper’s introduction in his The Conflict of Tribes and State in Iran and 

Afghanistan, 37.

536 


no wish to bail him out. Perhaps they had realized that by rolling out 

a red carpet for him they had backed the wrong horse and must make 

amends. 64 A rumour was then current that the British were behind 

the rebellion and that Lawrence of Arabia, who was then serving the 

Royal Air Force in Miranshah near Peshawar under the pseudonym 

of aircraftsman T. E. Shaw, was organizing it. 65 Starting with a 

Fleet Street rag, the story was said to have been encouraged by the 

Turkish and Russian embassies and the French mission. Officially, 

the whole thing was denied and the explanation appears to be quite 

satisfactory for Lawrence had taken ‘asylum’ in India to recuperate 

from the disturbed state of his mental health. In any case, the British 

government thought it fit to whisk him away to England. 66 But 

Amanullah never forgot the supposed British complicity and chose 

to live in exile not in India or Britain but in Italy and Switzerland. 

He visited Ankara in February 1930 and then Istanbul in July 1933 

when Atatürk received him at the Dolmabahce Palace and finally in 

1938 to attend the Turkish leader’s funeral. Amanullah died in April 

1960 and his body was brought home for burial with due honours in 

Jalalabad at the side of his deceased father. 67 

The other fervent enthusiast of Mustafa Kemal’s modernizing 

programme was Reza Shah Pahlavi of Iran. The tall well-built 

soldier had come to power through a coup d’etat in 1921 when the 

country badly needed a strong central authority to put down anarchy 

and possible disintegration. First, he became the prime minister and 

later supplanted the Qajar dynasty to claim the throne. The majlis 

accepted the change reluctantly as there was a broad support for the 

new shah among notable ulama, businessmen, feudals and others. 

But soon Reza Shah threw overboard his constitutional role and by 

1928 turned his dictatorship into an autocracy with no check on his 

arbitrary powers. ‘All power corrupts and absolute power corrupts 

absolutely’, goes the dictum of Lord Acton and it was especially 

64 Wild, Amanullah, 119-21. 

65 Phillip Knightly and Colin Simpson, The Secret Lives of Lawrence of Arabia 

(London, 1969), 197-9, 232-7. 

66 Ibid., 197-9 and 232-7. 

67 Adamec, Historical and Political Who’s Who of Afghanistan, 118-9; and 

Andrew Mango, Atatürk (London, 1999), 488.


true of Reza Shah. Homa Katouzian, in her study of the change from 

the Qajars to the Pahlavis, makes a nuanced point by dwelling on 

the Shah’s gradual transformation from dictatorial but constitutional 

rule to autocratic and irresponsible reign as compared to Atatürk’s 

monoparty but constitutional system that facilitated the latter’s claim 

to legitimacy. Here, she thinks, lies the cause of Reza Shah’s ultimate 

failure and Mustafa Kemal’s success. 68 

Reza Shah’s accelerated pseudo-modernism was the result 

of stark realism sharpened by an intense passion for nationalism. 

It had no ideological inspiration or intellectual content though one 

finds advocates of westernization among such men as Taqizada, 

Kazemzade-Iranshahr, Amir Alam and Muhammad Saad, bulk of 

whom came from religious background. 69 There was also some 

affinity of ideas between Mustafa Kemal and Reza Shah whose 

official visit to Turkey in June 1934 was an indication of the esteem 

in which he held the Turkish leader and his reform programme. 70 

The rapprochement with Turkey had also a lurking desire to 

counterbalance the opposing pressures of Britain and Russia. 71 

Reza Shah’s reforms had already run a twelve-years course and 

now he had come to try to learn from Turkey’s experience and to 

gain an ally. 72 Quite conscious that he was a model for the Iranian, 

Mustafa Kemal took great pains to dazzle his guest with the success 

of his endeavours in Turkey. He was welcomed at the Black Sea 

port of Trabzon and taken to Samun and thence to Ankara where 

Mustafa Kemal received him at the railway station. In spite of 

being dissimilar physically and mentally both clicked instantly for 

they had the same ideals and commitments. In the evening a gala 

dinner was given in Reza Shah’s honour at Chankaya where an 

opera, especially composed for the occasion, was performed for 

68 Homa Katouzian, State and Society in Iran: The Eclipse of the Qajars and 

the Emergence of the Pahlavis (London, 2000), 314. 

69 S. M. A. Sayeed, Iran: Before and After Khomeini (Karachi, 1999), 87-8. 

70 Salim Neysari, ‘A Comparison of the Activities Related to the Language and 

Writing Reforms in Turkey and Iran During the Time of Atatürk and Reza Shah’, 

in Tongue (ed.), The Reforms of Atatürk, 45-6. 

71 General Hassan Arfa, Under Five Shahs (London, 1964), 243-4. 

72 Ibid., 246.

538 


him. During the next few days (16-20 June), the Shah attended a 

military review and witnessed the proceedings of the assembly 

that passed the law on compulsory surnames for all Turks that also 

gave Mustafa Kemal his title of Atatürk. 73 From Ankara the Shah 

was taken to other parts of the country, including Istanbul where he 

was housed at the Dolmabahce Palace, shown military manoeuvres 

and then entertained to a sensuous Eastern Nights featuring curvy 

belly dancers. 74 Reza Shah was hoping for a military alliance with 

Turkey but that did not materialize. However, the relations between 

the two countries did improve considerably. Reza Shah was greatly 

impressed by what he saw in Turkey and returned home with new 

ideas. 75 

Reza Shah’s three-fold reform programme was centred on the 

cult of nationalism, statism and secularism. He thought that rapid 

westernization and development would bring him legitimacy, break 

the hold of religion and reduce his vulnerability to imperialist 

designs. 76 As a prelude to modernization, Reza Shah extended the 

bureaucracy and created a strong the army, winning for it respect of 

the people. Thus armed, he took on the ulama to break their hold in 

legal and administrative domain by redefining their jurisdiction. The 

focal point was educational reform under which he not only tightened 

control of the religious seminaries but also established new statesponsored 

free modern schools for boys and girls. In higher education, 

he concentrated on disciplines like law and politics and sent students 

for advanced training abroad. He created the University of Tehran by 

amalgamating the existing colleges. Side by side, attention was paid 

to trade, industry and agriculture. Trans-Iranian Railway, though 

unnecessary economically, brought a certain amount of prestige to 

the regime. Urban rebuilding programme gave a modern look to the 

cities. Hygiene and sanitation also improved. In social reforms he 

ordered women to discard the veil and men to wear the hat. But 

Reza Shah lacked the thoroughness required for the success of the 

73 Ibid., 248-9. 

74 Volkan and Itzkowitz, The Immortal Atatürk, 323-5. 

75 Arfa, Under Five Shahs, 252. 

76 Amin Banani, The Modernization of Iran (Stanford, 1961), 45.


reforms. Coercion, inefficiency, haste and waste alienated many 

sections of the society and created conflicts and tensions. The 

growth of the civil service resulted in over-bureaucratization and 

red tape. The expansion of the armed forces cost a big chunk of the 

budget without any corresponding advantage. Economic difficulties 

were subordinated to political ambitions. The mishandling of the 

ban on the veil or chadors produced an even worse reaction. The 

order was brusque and inflexible and the protests and violence led to 

fierce repression, especially in Meshed, over orders for men to wear 

bowler hats. Reza Shah failed to realize that public protest was but 

symptomatic of the deeper divisions in the society. By the time his 

exit came in 1941, Reza Shah was left with no committed support— 

almost exactly what had happened to Amanullah in Afghanistan a 

decade earlier. 77 The only enduring feature of his reforms was the 

restructuring of the justice department that brought credit to the 

French system which was adopted as a model. 78 

As far as the impact of Mustafa Kemal’s reforms on the Muslims 

of British India is concerned one needs to take a closer look because 

the Indians and the Turks had been linked by the traditional pan- 

Islamic affinity. Tensions between them had emerged only lately 

over such issues as the abolition of the caliphate and the rash 

transformation of the Turkish society on western lines. With the 

exit of the Ottomans and the rise of Mustafa Kemal a new equation 

between the Indian Muslims and the Turks had to be worked out. 

Turkey’s switch over from its traditional role as the protector of the 

darul ‘l-Islam to being the guardian of a modern-secular state was 

an abomination to the pan-Islamists who had conducted a vigorous 

campaign to save the Ottoman Empire from Allied spoliation. 

For the modernists, however, it was an opportunity to identify 

themselves with the Kemalists. 79 Two of the most admired leaders 

77 Ibid., 313-33; and Joseph M. Upton, The History of Modern Iran: An 

Interpretation (Cambridge, Massachusetts, 1961), 55-7. 

78 Katouzian, State and Society in Iran, 313 ff; and Shahrough Akhavi, Religion 

and Politics in Contemporary Iran: Clergy-State Relations in Pahlavi 

Period (Albany, 1980), 40-3. 

79 M. Naeem Qureshi, ‘The Rise of Atatürk and its Impact on Contemporary 

Muslim India: The Early Phase’, Proceedings: International Conference on 

Atatürk (Istanbul, 1981), no. 55.

540 


of Muslim India, poet-philosopher Muhammad Iqbal and Muslim 

League president Muhammad Ali Jinnah, came out wholeheartedly 

for the reform in modern Turkey. 80 Iqbal expressed himself openly 

in favour of the Turkish experiment and indeed regarded it as a 

tremendous achievement that deserved emulation. This was in 

spite of the lurking fear that the Turks were going too far too fast 

and needed caution. But he was willing to take that risk and back 

a forceful reconstruction of religious thought in Islam. 81 Jinnah, on 

the other hand, though recognized the significance of the precedence 

set for the rest of the Muslim world by Mustafa Kemal, considered 

him only a source of inspiration and not a model for emulation. 82 

Naturally, therefore, when Pakistan won its independence in 1947, 

Jinnah opted for a modernist dispensation but not for the one in 

vogue in Turkey. 83 It is another matter that for opposite reasons it 

pleased neither the secularists nor the traditionalists. 84 After Jinnah, 

it took the politicians another eight years to agree on a constitution. 

But within two years, this democratic structure was dismantled by 

a military dictator. Ayub Khan showed some interest in Turkey but 

did not go for the Kemalist model. 85 No leader after that talked about 

following Turkey until Pervez Musharraf, the present president. 

He, too, retracted immediately his avowal to follow Atatürk the 

80 M. Naeem Qureshi, ‘Muslims of British India and the Kemalist Reform in 

Turkey: Iqbal Jinnah and Atatürk, 1924-1938’, Atatürk Arajtirma Merkezi 

Dergisi (July 1996), 12/35, 379-86. 

81 See Muhammad Iqbal, The Reconstruction of Religious Thought in Islam 

(London, 1934), passim. 

82 Qureshi, ‘Muslims of British India and the Kemalist Reform in Turkey, 6. 

83 See, e.g. his speech in the Constituent Assembly dated 11 August 1947 in 

Government of Pakistan, Quaid-i-Azam Mohammad Ali Jinnah: Speeches 

and Statements as Governor General of Pakistan, 1947-48 (Islamabad, 

1989), 42-7. 

84 This debate can be followed in Sharif al Mujahid, Ideological Orientation of 

Pakistan (Islamabad, 1976), passim. 

85 M. Naeem Qureshi, ‘The Kemalist Model of State and Ayub Khan’s 

Structural Reforms in Pakistan’, Proceedings of Fourth Atatürk International 

Congress, 25-29 October 1999, Turkistan, Kazakhistan 

(Ankara, 2000), 1089-9. Even his decision to work with Turkey and Iran in CEN- 

TO was motivated by geostrategic reasons. See Anees Jillani, ‘Pakistan and 

CENTO: An Historical Analysis’, Journal of South Asian and Middle Eastern 

Studies, 15/1 (1991), 40-52.


moment he evoked an angry response from the traditionalists. This 

is not the failure of modernism in Pakistan but shows how strong the 

conservatives have become. 86 

Meanwhile in Turkey, Atatürk’s system strengthened itself under 

the single-party control of the Republican Peoples Party (RPP) with 

the armed forces and the judiciary acting as guardians of secularism. 

‘The ideological void’, says Erik Ziircher, ‘was filled to some extent 

with the personality cult that grew round Mustafa Kemal during and 

even more after his lifetime’. 87 In the late 1940s, however, İsmet 

In6nii opened the floodgates of a competitive multi-party system 

though religious parties had to wait until the 1950s when Celal Bayar 

initiated a new experiment outside the RPP. 88 The role of religion 

in Turkish society took a new meaning after a liberal constitution 

(1960) was enacted. Seven years later, an openly Islam-oriented 

religious party made its first appearance and then continued its ascent 

through the years that followed under different names, culminating 

eventually in the 2000s in the capture of political power. But at 

every crucial moment the armed forced and the judiciary stepped 

in to drive home the fact that Kemalism was alive and well. The 

significant thing about Turkey is that even the Islamists and Muslim 

democrats do not want to be seen as repudiating Kemalism. They 

simply want religion to have a place in the society. 89 Atatürk’s desire 

to ensure his country’s position as a western nation was realized 

partly by Turkey’s membership of NATO 90 but its affirmation 

remains elusive because of the tardy negotiations over its admission 

into the European Union. As for Turkey’s place in the Muslim world, 

it is symbolic that the present secretary-general of the 57-member 

86 Ibid. 

87 Erik J. Ziircher, Turkey: A Modern History (London & New York, 1993), 

190. 

88 Feroz Ahmad, The Turkish Experiment in Democracy, 1950-1975 (London, 

1977), 8 ff; and DavidWesterlund and Ingvar Svaberg, Islam Outside the Arab 

World (London, 1999), 140-3. 

89 Ilter Turnan, ‘Religion and Political Culture in Turkey’, in Richard Tapper 

(ed.), Islam in Modern Turkey: Religion, Politics and Literature in a 

Secular State (London & New York), esp. 46-7. 

90 George S. Harris, Turkey: Coping with Crisis (Boulder & London), 1985, 

180.

542 


Organization of Islamic Conference (OIC), Prof. Akmaleddin 

Ihsanoglu, is a Turk. But the OIC is an assorted collection of inert 

Muslim countries with conflicting interests. The events of 9/11 have 

put the Muslim societies on the defensive but sooner or later, when 

alternatives come up for review an adaptation of the Turkish model 

might be the answer.

ATATÜRK DÖNEMİ MECLİSLERİ (1920-1938) 

İhsan GÜNEŞ* 

İnsana, insanca yaşama olanağı tanıyan sistem kuşkusuz özgürlükçü 

demokrasidir. Ancak her demokrasinin arkasında damla damla 

oluşan büyük bir birikim vardır. Bu birikim, toplumların gelişmesine, 

çağdaşlaşmasına da paralellik gösterir. 

Devlet geleneğinin yerleştiği, köylülükten kentliliğe geçildiği, 

ekonomik refahın arttığı, sanayileşmenin güçlendiği, ulusal bütünlüğün 

sağlandığı, kültür düzeyinin yükseldiği, okur-yazar sayısının 

arttığı, yerlerde demokrasi daha kolay kurulabilmekte, daha kolay 

kök salabilmektedir. 

Her siyasal sistemin olduğu gibi demokrasinin de olmazsa olmazları 

vardır. Bunların başında da parlamento gelmektedir. Her 

parlamentolu sistem demokrasi değildir, ama her demokratik ülkede 

mutlak bir parlamento vardır. Sistemin demokratik olabilmesi 

için de parlamentonun belirli aralıklarla yenilenmesi gerekir. İster 

atanmayla, ister seçimle oluşmuş olsun parlamentolar siyasi gücün 

sınırlarını belirleyen kurumlardır. Daha ilk çağlarda kimi ülkelerde 

parlamentolar oluşmuş ise de bunlar sürekli olamamıştır. 14. yüzyılda 

İngiltere’de filizlenen parlamentolu yaşam süreklilik kazanmıştır. 

1789 Fransız devriminden sonra ise parlamento siyasal yaşamın vazgeçilmez 

ögesi olmuştur. 

Artık günümüzde parlamentosuz bir sistem hayli arkaik olarak 

nitelendirilmektedir. Türk toplumunun parlamentoyla tanışması ise, 

19. yüzyılın ikinci yarısında olmuştur. 19. yüzyılın ilk yansında atılan 

çağdaşlaşma adımları parlamentonun alt yapısını oluşturmuştur. 

Özellikle II. Mahmut döneminde kurulan merkez meclisleri, Tan- 

* Anadolu Üniversitesi Edebiyat Fakültesi

544 

İHSAN GÜNEŞ 

zimat Fermanının ilanından sonra kurulan Muhassıllık Meclisleri, 

Eyalet Meclisleri, Vilayet İdare Meclisleri bu konuda atılmış önemli 

adımlardır. 

Çağdaşlaşma hareketlerinin sonucu ortaya çıkan batılı aydınlar 

ülke sorunlarının çözümünde temsile dayalı parlamentolu bir sistemi 

temel öge olarak almışlardır. Yeni Osmanlılar olarak bildiğimiz 

kişiler bu doğrultuda mücadele vermişlerdir. Nitekim II Abdülhamit 

padişah olduktan sonra devlet düzenini belli bir temele oturtmak 

amacıyla bir komisyon oluşturdu. Bu komisyon bir yandan Kanunu 

Esasiyi hazırlarken öte yandan da kurulacak meclis konusunu ele 

aldı Nitekim Meclis-i Umumi adı verilen iki kanatlı bir parlamentonun 

oluşturulması kararlaştırıldı. Bu parlamentonun bir kanadı padişah 

atamasıyla diğer kanadı ise seçimle oluşacaktı. Nitekim 19 Mart 

1877’de ilk Osmanlı parlamentosu çalışmalarına başladı. Ne yazık ki 

14 Şubat 1878’de çalışmalarını sonlandırmak zorunda kaldı. Bu durum 

çağdaş dünyadaki gelişmelere aykırılık gösteriyordu. Zira çağdaş 

dünya parlamentolu sisteme yönelirken Osmanlı İmparatorluğu 

parlamentolu yaşamı askıya alıyordu. Bu askıya alış otuz yıl sürdü. 

Asker-sivil bir avuç aydının zorlamasıyla 23 Temmuz 1908’de parlamentonun 

yeniden toplanması kararlaştırıldı. 17 Ekim 1908’de çalışmalarına 

başlayan Osmanlı Parlamentosu fiilen 18 Ocak 1920 ve 

hukuken ise 11 Nisan 1920’ye dek çalışmalarını sürdürdü. 

Çağdaş Türkiye’nin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk’ün yaşamında 

da parlamento önemli bir yere sahiptir. Bunu üç döneme 

ayırmak olasıdır. 1- İttihat ve Terakki Dönemi, 2- Mütareke Dönemi, 

3- TBMM Dönemi. 

İttihat ve Terakki Dönemi 

Mustafa Cemal daha genç bir kurmay subay iken istibdatçı mücadele 

veren İttihat ve Terakki hareketi içinde yer almıştır. Vatan ve 

Hürriyet Cemiyeti’ni kurarak asker içinde istibdatı yıkmak amacıyla 

ilk örgütlenmeyi başlatmıştı. Bu örgütün Selanik şubesini açarken 

yaptığı konuşmada sorunların çözümünün “milleti hâkim kılmakla” 

mümkün olacağını vurgulamıştı. (Bu kavram 1919’dan sonra sık sık 

kullanılacaktır.) 

Milleti hâkim kılmanın yolu millete dayanan bir sistemin kurulmasıyla 

mümkündü. Bunun da yolu ya doğrudan doğruya hal-

ATATÜRK DÖNEMİ MECLİSLERİ (1920-1938) 545 

kı yönetime katmak ya da halkın temsilcilerine dayanan bir sistemi 

kurmaktan geçiyordu. Doğrudan demokrasi olanaksız olduğuna göre 

temsili demokrasi en güzel çözümdü. Meşrutiyetin ilanı ve arkasından 

çoğulcu ve yarışmacı genel seçimlerin yapılarak 17 Aralık 

1908’de Meclis-i Umuminin açılmasıyla kısmen halk egemenliğine 

dayanan sisteme geçildi. Böylece Mustafa Kemal’in amaçladığı değişim 

de gerçekleşmiş oldu. 

Mütareke Dönemi 

17 Aralık 1908’de açılan Meclisi Umumi 21 Aralık 1918’de 

Meclis-i Mebusanın kapatılmasıyla işlemez hale geldi.Yürürlükte 

bulunan Anayasaya göre Meclisin en geç 4 ay sonra açılması gerekiyordu. 

Meclis karşıtı kimi kişiler Birinci Dünya Savaşı’nın yenilgiyle 

bitmesinin doğurduğu olumsuzlukları gerekçe göstererek 

meclissiz yöntemi tercih ediyorlardı. Örneğin Tevfik Paşa ülkenin 

kimi yerlerinin işgal altında bulunması nedeniyle yapılacak seçimlerin 

sağlıklı olmayacağı tezini savunarak barış ortamı sağlandıktan 

dört ay sonra seçimlerin yapılabileceğini söylüyordu. Bu yaklaşımda 

gerçek payı olmasına karşın iktidardakilerin asıl korkusu ülkedeki 

en politize güç olan İttihatçıların yeniden güç kazanacağı ve iktidarı 

ele geçireceği kaygısı idi. İktidar dışı güçler ise (basın, siyasal örgütleri) 

seçimlerin yapılarak parlamentonun açılması doğrultusunda 

kamuoyu oluşturmaya çalışıyorlardı. Örneğin Millî Kongre’nin 23 

Mayıs 1919’da yaptığı toplantıda Mebuslar Meclisi’nin ya da Millî 

Şura’nın toplanması istenmişti. 

İzmir’in işgalinden sonra Osmanlı yönetimi bu sorunun doğuracağı 

sorumluluğu paylaşmak üzere Saltanat Şurasını topladı (26 

Mayıs 1919). Bu toplantıda da Meclis konusu gündeme geldi. “Millî 

Meclis, Millî Şura” ya da “milleti daha çok temsil edecek bir 

kurul”dan söz edilerek Meclis-i Mebusan’ın açılması vurgulandı. 

Millî Kongre temsilcisi Hüsnü Bey kongrenin bu kararını Şura’da 

da dile getirdi. Ahmet Rıza, Rauf Ahmet, Hamit ve Ömer Fevzi de 

onu destekledi. 1 

Anadolu’da başlayan Müdafaa-i Hukuk hareketi, Mustafa Kemal 

Atatürk’ün Anadolu’ya geçmesinden sonra giderek güç kazandı. 

1 Şerafettin Turan, Türk Devrim Tarihi I. S 146

546 


Atatürk de bu hareketin güçlenmesi için elinden gelen çabayı gösterdi. 

Atatürk liderliğinde gelişen ulusçu hareket her fırsatta Meclisin 

toplanması ve ülke yazgısına el koyması gerektiğini söylüyordu. 

Örneğin Erzurum Kongresi’nde Sürmene temsilcisi Ömer Fevzi 

Bey “Tarih muvacehesinde kendimizi mesuliyetten kurtarmak 

ve milletimizin selâmetini her şeye tercih etmek istersek 

Meclis-i Mebusan intihabatının da acilen icrası”nın padişah 

tarafından “emr-ü ferman” edilmesi gerektiğini söyledi2 . Tokat 

temsilcisi Rıfat Bey ise Meclis-i Millînin intihabatma başlanmasını 

istemekteyiz diyordu3 (26 Temmuz 1919). 7 Ağustos 1919 tarihli 

Kongre bildirisinde de Kuvayı millîyenin amil millî iradenin hâkim 

kılınması, Hükûmeti merkeziyenin Meclis-i Millîyi hemen toplayıp 

mukadderat-ı millet ve memleket hakkında alınacak tüm kararlan 

Meclis-i Millî’nin denetimine sunması istendi. 

Sivas’ta toplanan kongrenin 9 Eylül 1919 tarihli II ve III. celsesinde 

Meclis-i Mebusan konusu gündeme getirildi. “Reis Paşa, 

biz her işimizi meşru, mahzursuz ve bilhassa kanuni yapmak istediğimizden, 

her şeyden evvel, en seri bir surette Meclis-i Mebusanı” 

toplamak zorundayız demiştir. 4 Hatta Meclisin İstanbul’da değil, 

Anadolu’da toplanmasının daha uygun olacağı da dillendirilmiştir. 5 

Bu konuşmalar doğrultusunda 13 Eylül 1919’da seçim için hazırlıklara 

başlandı. 

Kongre sonrasında yayımlanan bildiride, milletlerin kendi kaderlerini 

çizdiği bu devirde merkezi hükûmetin de millî iradeye dayanması 

zorunludur. 

Çünkü millî iradeye dayanmayan hükûmetlerin kararları milletçe 

geçerli olmadığı gibi dış devletlerce de geçerli sayılmaz. Milletin 

içinde bulunduğu sıkıntıdan ve endişeden kurtulmak çarelerine bizzat 

girişmeden hükûmeti merkeziyenin Meclis-i Millî’yi vakit geçirmeden 

toplaması ve başarı ile millet ve memleket yazgısı hakkında 

alacağı kararları Millî Mec1is’in denetimine sunması zorunludur, 

2 Kırzoğlu, Erzurum Kongresi, Ankara: 1993, s.57 

3 Kırzoğlu, s. 66 

4 Uluğ İğdemir, Sivas Kongresi, s. 80 

5 Sivas Kongresi, s.81


deniliyordu. 6 Ulusçuların zorlamasıyla Meclisin toplanmasına karşı 

olan Damat Ferit Paşa istifa edince Padişah “şeraiti kanuniye’ dairesinde 

intihabatın biranevvel icra ve heyeti Mebusanın içtimaa davet 

edilmesi” koşuluyla Ali Rıza Paşa’yı sadrazamlığa atadı. 7 Ali Rıza 

Paşa Hükûmeti kurulunca, Meclis-i Mebusan’ın açılması konusu 

yeniden gündeme geldi ve 7 Ekim 1919’da seçimlerin yapılmasına 

ilişkin kararname yayınlandı. Böylece ulusçular ile Osmanlı yöneticileri 

seçimlerin yapılıp, hükûmetin meclisten dolayısıyla halktan 

güç alması konusunda birleşmiş oldular. 

Mustafa Kemal Paşa liderliğindeki ulusçular, seçimlere büyük 

önem verdiler. Yayınladıkları bildirilerde sık sık “Osmanlılar”, “Vatandaşlar”, 

“Milletdaşlar” gibi kavramlar kullandılar. Millete “hayır 

ve şer’in” mebuslardan geleceğine dikkati çekerek, bu seçimde savaş 

suçlularının, aşırı derecede İttihatçı veya İtilafçı olanların, ülkeyi 

felakete sürüklemiş eski mebusların, ihtikarlık, hırsızlık yaparak 

millî onuru yaralayanların. Türklüğe bağlı gerçek millîyetperver 

olmayanların desteklenmemesini istediler. 8 “Maksad-ı Millîyeye 

sadık zevatın mebus” seçtirilmesi için Fırka komutanlarına yazılar 

yazıldı. 9 Hürriyet ve İtilaf Fırkası ittihatçıların seçime müdahale 

edeceğini gerekçe göstererek seçimi boykot etti. Hıristiyan unsurlar 

ise farklı amaçlar peşinde oldukları için seçime katılmadılar. 10 Kasım 

ve Aralık ayında zor da olsa seçimler yapıldı ve 164 mebus seçildi. 

Bunların çoğunluğunun ulusçu olması Meclisin ömrünü kısalttı. Zira 

12 Ocak’ta açılan Meclis-i Mebusan sadece 65 gün yaşayabildi. 

Reşat Hikmet Bey’in Meclis Başkanı seçilmesi Meclis-i 

Mebusan’ın çalışmalarından ne padişah, ne hükûmet ne de İtilaf 

Devletleri memnun kaldı. İşgaller konusunun mecliste tartışılması, 

Misakı Millî kararlarının alınması, İtilaf Devletlerini çok rahatsız 

etti. Ulusçu hareketi halkın gözünden düşürebilmek için İstanbul’u 

işgal ettiler. Kimi üyelerinin tutuklanması üzerine Meclisi Mebusan 

18 Mart 1920’de çalışmalarına ara verdi. Böylece parlamentolu 

6 Bkz. Belgelerle Mustafa Kemal Atatürk, s.84 

7 Takvimi Vekayi, 4 Teşrinievvel 1335 

8 İhsan Güneş, “Müdafaai Hukuk Cemiyetinden Halk Fırkasına Geçiş” Atatürk 

Araştırma Merkezi Dergisi, c.3, Mart 1987, S.8, s.431 

9 Baykal, Heyeti Temsiliye Kararları, s. 16, 17 

10 İhsan Güneş, “Müdafaai Hukuk Cemiyetinden, s.431

548 


dönem fiilen bitmiş oldu. 11 Nisan 1920’de padişah iradesiyle de 

Meclis-i Mebusan’ın varlığına hukuken son verildi. 

TBMM Dönemi 

Sivas’taki komutanlar toplantısında adı gündeme getirilen Kurucu 

Meclis düşüncesi11 İstanbul’un işgalinden sonra yeniden güncelleşti. 

Mustafa Kemal 17 Mart 1920’de arkadaşlarına gönderdiği 

bir telgrafta “İstanbul Meclis-i Mebusan’ın ve hükûmeti merkeziyeye 

başta İngilizler olduğu halde Kuvayı İnzibatiye tarafından resmen 

ve cebren vaziyet olunarak hâkimiyet ve istikâl-i Osmaninin 

haleldar edilmiş olması devletin vaziyeti umumiyesinde esaslı bir 

tebeddül vücuda getirmiştir diyerek anayasanın koruması altında bulunan 

yasama, yürütme ve yargının olmadığı bu koşullarda İstanbul 

ile ilişkinin kesildiğini, idare tarzını saptamak üzere bir “Meclis-i 

Müessisan”ın oluşturulmasını istemiştir. Ancak Meclis-i Müessisan 

terimine tepkiler gelince 19 Mart 1920’de yayınladığı genelgede 

“salâhiyet-i fevkaladeyi haiz” bir meclisi millet işlerini yürütmek 

ve kontrol etmek üzere Ankara’da toplantıya çağırmıştır. Böylece 

meclis konusunda Mustafa Kemal’in üçüncü girişimi başlamıştır. 

Oysa bu sırada Mustafa Kemal Paşa ile yol arkadaşlığı yapmak 

isteyen kimi kişiler O’nun bu tavrını anlamıyordu. Örneğin Yunus 

Nadi Bey aralarında geçen bir konuşmada Mustafa Kemal’in; “Ben 

bilakis her kerameti meclisten bekliyenlerdenim. Nadi Bey bir 

devre yetiştik ki onda her iş meşru olmalıdır. Millet işlerinde 

meşruiyet ancak millî kararlara istinad etmekle, milletin temayulatı 

umumiyesine tercüman olmakla elde edilir... Meclis nazariye 

değil hakikattir ve hakikatlerin en büyüğüdür.” 12 

19 Mart 1920’de yayınlanan genelge Osmanlı sisteminden kopuşun, 

çağdaş Türkiye Cumhuriyeti’nin de temelini atan bir belge 

olmuştur. 

Bu belgeye göre “salahiyet-i fevkaladeyi haiz meclis” Ankara’da 

toplanacaktı. Bu meclise gelecek kişiler “mebus olma” koşullarına 

tabi olacak, seçimler, livalar esas alınarak yapılacak ve her livadan 5 

11 Uluğ İğdemir, Heyeti Temsiliye Tutanakları, Ankara: 1975, s.9-14, 152 

12 Yunus Nadi, Kurtuluş Savaşı Anıları, İstanbul: 1978, s.262-263


milletvekili seçilecekti. Milletvekillerini kazalardan livaya gelecek 

ikinci seçmenler yanında liva idare ve belediye meclisi üyeleriyle 

Müdafaa-i Hukuk idare heyetleri seçecekti. Milletvekilliği için her 

parti, cemiyet, zümre aday gösterme hakkına sahipti. İsteyen kişiler 

de bağımsız olarak adaylıklarını koyabilecekti. Seçimler en üst mülki 

amirin denetiminde gizli oy ile yapılacaktı. Sayım ise oy verenlerin 

oluşturduğu meclisin kendi aralarından seçeceği iki kişi tarafından 

meclis huzurunda yapılacaktı. 

Görülüyor ki bu belge Osmanlı Anayasasına aykırıydı. Zira Osmanlı 

parlamento geleneği iki meclisliydi. Burada tek meclis öngörülüyordu. 

Osmanlı Anayasası ve seçim kanunu mebus sayısını 

nüfusa göre hesaplıyordu. Oysa bu belge idari birimi esas almıştı. 

Osmanlı seçim kanununa göre seçmenler ikinci seçmenleri seçer, 

onlar da mebusları seçerdi. Oysa bu belgede ikinci seçmenlerin yanında 

idare, belediye meclisleri ile Müdafaa-i Hukuk Cemiyetlerinin 

idari heyetleri de milletvekili seçimine katılıyordu. Böylece seçmen 

tabanı genişletilerek meclisin temsil gücü güçlendirilmiş oluyordu. 

Seçimler güç koşullarda yapıldı. Zira İstanbul’daki Osmanlı 

Hükûmeti, onun yandaşları, İtilaf devletleri ve henüz Mustafa 

Kemal’in gücünü algılayamamış olan kimi yöneticilerin olumsuz 

tavır ve davranıştan, iletişim kanallarının yetersizliği seçimleri güçleştirdi. 

1920 Türkiye’sinde 66 liva bulunuyordu. Ancak bunların tümünde 

ve gerektiği gibi seçimin yapıldığını söyleyebilmek güçtü. 

Çatalca, Gelibolu, Kırklareli ve Tekirdağ’da yapılamadı. Adana, 

İzmir, İzmit, Mersin gibi illerde belirli yörelerde seçim yapılabildi. 

Dersim, Malatya Trabzon, Konya gibi yerlerde ciddi sorunlarla karşılaşıldı. 

Bazı yerlerden ise istenilen sayıda milletvekili çıkarılamadı. 

(Örneğin, Burdur’dan Mehmet Akif in milletvekili olması gibi). 

Henüz seçimler bitmeden, seçilenlerin çoğu da Ankara’ya ulaşmadan 

yayılan iç isyan dalgalarını durdurabilmek için 23 Nisan 

1920’de 115 milletvekilinin katılımıyla Millet Meclisi çalışmalarına 

başladı. Yasama, yürütme, zaman zaman da yargı görevini üstüne 

alan Meclis 23 Nisan 1920’den 16 Nisan 1923’e kadar aralıksız çalışmalarını 

sürdürdü. 

23 Nisan 1920’de toplanan Türkiye Büyük Millet Meclisiyle 

ülkemizde Millî Meclis dönemi de başlamıştır. Zira, o güne değin

550 


oluşmuş olan meclisler İmparatorluk meclisleri olduğu için çok 

ulusluydu. Ancak zaman içinde imparatorluktan kopmalar yaşanmış 

ve 1920’lere gelindiğinde ülke bir ölçüde farklı uluslardan arınmıştı. 

Kalanlar ise ulusçu harekete karşı oldukları için seçime katılmamıştı. 

Bu nedenle birinci dönem meclisi aynı zamanda ilk ulusal meclis 

olarak doğmuştu. O nedenle de Türkiye Büyük Millet Meclisi olarak 

anılmıştır. 

Bu meclisin üyelerinin sosyolojik yapılarına baktığımızda: üyelerin 

%33’ü sivil bürokrasiden geliyordu. (Bunların %11’i idareci, 

%10’u memur, %7’si öğretmen, %4’ü yargıç, %l’i güvenlik görevlisi 

idi.) 

Üyelerin %25’i serbest meslek mensubu idi. (Bunların %10’u 

çiftçi, %7’si tüccar, %5’i avukat, %2’si gazeteci ve %l’i de bankacıydı). 

Üyelerin %14’ü asker, %4’ü sağlıkçı, %2’si aşiret reisi, %l’i 

teknik elemandı. %10’u ise din adamıydı (ki bunların %4’ü müftü, 

%4’ü müderris ve %2’si de şeyhti). 

Görülüyor ki I. Türkiye Büyük Millet Meclisi tüm halk kesimini 

temsil etmektedir. Herhangi bir sınıf ya da toplumsal kesime dayanmamaktadır. 

Olağanüstü koşulların yarattığı, ülke çıkarlarını her şeyin üstünde 

gören bir Meclis olduğu için emsallerine göre genç bir meclisti. 

Zira 30-40 yaş grubunu oluşturan milletvekillerinin oranı % 74 idi. 

(Bunların % 39’u 30, % 35’i 40 yaş grubunu oluşturuyordu). 

Eğitim tabana yayılmamış olmasına karşılık bu meclise katılanların 

%60’ı bir yüksekokul, %25’i orta öğretim, %19’u ise medrese 

mezunu idi. 

Milletvekillerinin % 43’ünün Türkçe’nin dışında bir yabancı dil 

biliyordu (% 22’si Fransızca, % 19’u Arapça, % 14’ü Farsça, % 6’sı 

Almanca biliyordu). 

30 yaş grubunda Fransızca’nın, 40-50 yaş grubunda Arapça ve 

Farsça’nın etkin olduğu dikkati çeker. 13 

Meclis üyelerinin %57.4 kendi yörelerinden %42 doğum yeri 

dışındaki yerlerden milletvekili seçilmiştir. (Bunlardan %11.8’inin 

13 Güneş, Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisinin Toplanması ve Nitelikleri, 

Birinci Meclis, 1998, s.37-38


doğum yeri Misak-ı Millî sınırlan dışında kalmıştır). 

Milletvekillerinden %28.2 inin parlamento deneyimi olduğu 

bunlardan %19.3 ünü IV. Dönemden mebusları oluşturuyordu ki bu 

da sadece 2 ay 6 gün sürmüştü). Dolayısıyla bu meclisin pek parlamento 

deneyimi yoktu. 

II.Dönem Meclisi 

Seçim Kararan Alınması 

Egemenliği padişahtan millete geçiren, işgalci güçleri yurttan 

kovan, binlerce yıldan beri Türk ulusunun yazgısını çizen saltanatı 

kaldıran bu meclis ne yazık ki düşman yurttan kovulduktan sonra 

Meclis yoğunluğu her gün artan bir iç mücadeleye sahne olmuştur. 

Bu mücadele dışarıda da yankı bulmuş ve muhalif bir milletvekilinin 

öldürülmesine kadar varmıştır. Dolayısıyla “meclis meclis olmaktan 

çıkmıştı.” Kimileri Mustafa Kemal’in Washington’un yaptığı gibi 

köşesine çekilmesini, kimileri diktatör olmasını istiyordu. 14 Bu meclis 

harbi yapmak zaferi kazanmakla mükellefti diyenler, yeniden seçimlere 

gidilmesini isteyenler de vardı. Oysa savaş henüz bitmemiş, 

Lozan görüşmeleri sürmekte idi. Bu durum Mustafa Kemal Paşanın 

dikkatinden kaçmıyordu. Ocak 1923’te yaptığı yurt gezilerinde halkın 

nabzını tutuyordu. Lozan Konferansı, Teşkilatı Esasiye Kanunu, 

Saltanat, Hilafet, Millet Meclisi, Halk Fırkası, Mecliste ki Gruplar 

hakkında açıklamalar yapıyordu. 15 Millî Mücadeleyi başarıyla veren 

bu meclisle çağdaş devleti oluşturmanın zor olacağı sonucuna 

varmış olacak ki seçimlerin yenilenmesini uygun çözüm olarak görmüştür. 

Böylece hem Batılı devletlere iktidarın halka dayandığı mesajını 

verecek hem de çağdaş devletin temellerini atarken kendisine 

ayak bağı olan muhalefetten büyük ölçüde kurtulacaktı. 

Seçimlerin yenilenmesi konusunu önce hükûmet üyeleriyle paylaştı. 

Onların da onayını aldıktan sonra ‘Anadolu ve Rumeli Müdafaai 

Grubunu topladı. Burada da tartıştıktan sonra seçime karar verecek 

olan Meclise sorun aktarıldı. 1 Nisan 1923’te Aydın milletvekili 

Esat Efendi ve 120 arkadaşının “Müdafaai memleket gayesiyle top- 

14 Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Politikada 45 Yıl, Ankara, 1968, s.10 

15 bkz. Arı İnan, Atatürk’ün Eskişehir ve İzmit Basın Toplantısı

552 


lanan Türkiye Büyük millet Meclisi (nin)” bu amacı gerçekleştirerek 

kendinden sonra gelenlerin taktirini kazandığını, ülkenin barışa ve 

ekonomik kalkınmaya gereksinimi olduğunu belirten ve bu nedenle 

de seçimlerin yenilenmesinin isteyen önergesini Türkiye Büyük 

Millet Meclisi ittifakla kabul ederek seçimlerin yenilenmesine giden 

yolu açtı. 16 Ancak, Meclis elindeki işleri bitirebilmek için 15 gün 

daha çalıştı. 

Seçim kararı alındıktan sonra, uygulanmakta olan geçici seçim 

yasasında değişiklik gündeme geldi. 3 Nisan 1923’te 20.000 erkek 

nüfusa bir milletvekili seçilmesi, oy verme yaşının 25’ten 18’e indirilmesi, 

seçmen olabilmek için (birinci ve ikinci seçmen) öngörülen 

vergi verme koşulunun kaldırılması gibi radikal düzenlemeler yapılarak 

ulusun daha etkin temsiline olanak sağlandı. Seçimlerin yürütülmesi 

icrai bir iş sayılarak Heyeti Vekileye verildi. 17 Tabii bu arada 

ikinci seçmen konusunda da değişiklik yapılarak her 200 seçmene 1 

ikinci seçmenin seçilmesi kararlaştırıldı. 

Seçim kararının alınmasından ve seçim yasasında yapılan bu 

değişikliklerden kısa bir süre sonra Mustafa Kemal Paşa, seçimde 

izleyeceği yolu saptamak üzere bir seçim bildirisi yayınladı. 8 Nisan 

1923’te yayınlanan ve tarihimize “9 Umde” olarak geçen bu bildiri18 daha sonra kurulacak Halk Fırkası programının iskeletini ve yapılacak 

devrimlerin programını oluşturacaktı. 

Mustafa Kemal aynı gün ulusal Kurtuluş Savaşı’nın temel dayanağı 

olan Müdafaa-i Hukuk cemiyetlerini Meclis’te kendi liderliğinde 

oluşmuş bulunan I. Müdafaa-i Hukuk Grubu’na katılmaya 

çağırdı. 

Seçim Yarışı 

Parlamentonun varlık nedeni demokrasinin temel koşulu olan 

seçim, iktidarın da korkulu rüyasıdır. Zira seçimler muhalefeti iktidar, 

iktidarı da muhalefet yapabilme gücüne sahiptir. 

16 Bkz. TBMM ZC, c.283 

17 Bkz. TBMM ZC, c.28 s.326-348 ikinci seçmenlerin seçilme koşulunda da bir 

düzenleme yapıldı. Buna göre her 200 erkek nüfus için bir ikinci seçmenin 

seçilmesi kabul edildi. 

18 Bkz. Atatürk’ün Tamim Telgraf ve Beyannameleri, Ankara: 1991, s.516- 

518


1923 Türkiyesinde iktidarda liderliğini Mustafa Kemal’in yaptığı 

10 Mayıs 1921’de kurulan Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk 

Grubu 19 (I. Grup), muhalefette ise lideri bile belli olmayan, programını 

oluşturmamış, örgütsüz II. Grup vardı. 20 Seçim dolayısıyla bunlara 

yenileri de eklendi. Örneğin Müdafaa-i Millîye Grubu, İaşeciler 

Grubu, Amele Grubu, Bağımsızlar gibi. 21 Ancak bunlar içinde üzerinde 

durulması gereken, başında Kara Kemal’in olduğu İaşeciler 

Grubu idi. Zira bu grup aynı zamanda İttihat ve Terakki’yi çağrıştırıyordu. 

22 

İttihatçılar Mustafa Kemal’i desteklemekle birlikte zaman zaman 

ona karşı çıkmaktan da geri durmamıştı. Bu nedenle de İttihat 

ve Terakki’nin I. Grupla tam birlikteliğinden söz edilemezdi. Zira 

II. Grupla işbirliği yapacağı, bağımsız olarak seçime gireceği gibi 

haberler de ortalıkta dolaşıyordu. 

Özellikle Cavit Bey İttihat ve Terakki’yi yeniden diriltmek için 

çabalıyor hatta Mustafa Kemal’in “9 Umde”sine karşılık 9 maddelik 

bir program da oluşturuyordu. Ancak Mustafa Kemal Paşa’nın 

seçimlerde parçalanmaya gidilmeden bütünleşilmesi doğrultusundaki 

giriştiği çabaları ve seçimle yakından ilgilenmesi İttihatçıların II. 

Grupçuların cesaretini kırdı ve başarılı olamayacaklarını anlayınca 

örgütsel düzeyde ortaya çıkıp iktidar mücadelesine girişmekten kaçındılar.. 

Sonuçta seçimin galibi, halkın tüm kesiminin hatta azınlıkların 

da desteklediği Mustafa Kemal’in liderliğini yaptığı I. Grup 

oldu. 23 

Adayların Belirlenmesi 

Mustafa Kemal yayınladığı 9 umdeyi kabul eden ve kendilerine 

başvuran kişilerden milletvekili adayları belirlemek üzere bir komisyon 

kurdu. Bu komisyon adayları belirlenirken; 

19 İhsan Güneş, Birinci Türkiye Millet Meclisi’nin Düşünce Yapısı, 1997, 

s.171 vd 

20 Güneş, a.g.e., s. 180 vd. Güneş, “1923 Seçimi” 70. Yılında Ulusal ve Boyutlarıyla 

Atatürk’ün Büyük Nutku ve Dönemi, Ankara: 1999, s.113 vd 

21 (Tevhid-i Efkâr, 4 Nisan 1923) 

22 Bu grup ile ilgili olarak bkz. Karaosmanoğlu, a.g.e., s.12 vd 

23 Güneş, “1923 Seçimleri”.

554 


1- 9 Umde’nin sahiplenilmesi 

2- Adayların, alanında uzman olması, yüksek öğrenimli olması 

3-Adayların seçim çevresine yakın olması24 gibi özellikler arandı. 

Saptanan adaylara kimi yerden tepki gösterildiği de oldu. Eskişehir, 

Çanakkale gibi. 

İstanbul’dan I. Grubun adayları dışında bağımsız adaylıkların 

koyanlar da oldu. Bunlar ya siyasi örgütlerce ya da halk tarafından 

imza karşılığı gösterilen adaylardı. Birinci grup kimi yerlerde de çıkarılacak 

milletvekili sayısından daha fazla aday gösterdi. Örneğin 

Bursa’dan 5 kişi seçilecek olmasına karşın 15, Ankara’da 6 aday 

yerine 13, Eskişehir’de 3 aday yerine 9, Biga’da 3 aday yerine 5, 

Ordu’da 5 yerine 8, Kars’ta 2 yerine 4... Manisa adaylarına da tepkiler 

oluşmuştu. Yakup Kadri Mardin’den, Hakkı Tarık Giresun’dan 

aday gösterilmişti. 25 

Seçimler Haziran-Ağustos aylan arasında yapıldı. Yoğunluk ise 

Temmuz ayında oldu.. Örneğin İstanbul, İzmir, Siirt, Tekirdağ ve 

Gelibolu’da seçimler Haziran ayında bitirildi. Diyarbakır, Bayazid, 

Niğde, Kırkkilise, Giresun, Ordu ve Trabzon’da ise Ağustos’ta 

tamamlandı. Giresun’da 13 Ağustos’ta, Ordu’da 14 Ağustos 

Trabzon’da ise 15-16Ağustos’ta yapıldı. Meclis açıldıktan sonra 

1923 Seçimlerinde ülke genelinde 72 seçim çevresinden 287 milletvekili 

seçildi. Mustafa Kemal hem İzmir hem de Ankara’dan seçildiği 

için sayı 286’ya indi. Ara seçimlerle bu sayı 333’a çıktı. 

Parlamento Deneyimi 

Milletvekillerinden 122’i %36.6’ı I. Dönem ve Meclisi 

Mebusan’da milletvekilliği yapmış kişilerdir. 211’i %63.3 ise yeniden 

seçilmiştir. 26 

Sosyo-ekonomik yapı: Milletvekillerinin % 42.78’i memur, % 

18.32’si asker, % 17.71’i serbest meslek, % 17.11’i tarım ve ticaret 

24 Bkz. Işıl Çakan, s.43 

25 Karaosmanoğlu, a.g.e., s.24-25 

26 Kazım Öztürk, Türk Parlamento Tarihi, II. Dönem, c.3, s.817 den yararlanılmıştır. 

Karşılaştır: Çakar, a.g.e., s.115 vd


kesiminden gelmektedir. % 2.10’u ise din adamıdır. 

Yaş ortalaması 

Üyelerin yaş sınırı 30-70 arasındadır. Yaş ortalaması ise 43.7’dir. 

Yerellik: Milletvekillerinin % 59.76’sı kendi bölgesinden, % 

40.24’ü farklı bölgelerden milletvekili seçilmiştir. 

Farklı bölgeden seçilenlerin % 64.92’si ülke içinden, % 35.82’si 

Misak-ı Millî sınırları dışındandır ki toplam 48 kişidir. Bunların 35’i 

Balkan, 6’sı Ege adaları, 5’i Kafkas, 2’si de Arap coğrafyasındandır. 

(Çaka, s. 93-96) 

Eğitim: Milletvekillerinin, % 63.36’ü yüksekokul (% 20.12’si 

askerî okul), % 20.72’si orta öğretim (rüştiye, idadi, sultani), % 

10.21’i medrese, % 3.3’ü de özel okul % 1.5’i iptidai, mezunudur. 

Milletvekillerini % 37.54’ü yabancı dil bilmektedir. Bunların % 

36.92’si Fransızca, Almanca ve İngilizce, % 16.60’si de Arapça ve 

Farsça bilmektedir. %62.46’sı ise dil bilmemektedir. 

Meclisin Gerçekleştirdiği Kimi Olaylar 

Bu meclis, vatanın sınırlarını saptayan Lozan Antlaşması’nı 

onayladı. Ankara’yı başkent yaptı. Saltanatın kaldırılmasıyla oluşan 

devlet başkanlığı boşluğunu verdiği büyük mücadele sonunda 

Cumhuriyet’i ilan ederek doldurdu. 

Cumhuriyet’in dayanacağı temel yapıyı belirlemek üzere yeni 

bir anayasa yaptı. Askerlerin ya milletvekilliği ya da askerî görevlerden 

birini tercih etmelerini sağladı. Hilafeti kaldırdı. Eğitimi birleştirdi 

ve laik bir temele oturttu. Lozan’da verdiği söze sadık kalarak 

genel af çıkardı, ancak ulusal mücadeleye karşı çıkmış olan 150 kişi 

bu affın dışında tuttu. 

Türkiye Cumhuriyeti’ni çağdaş dünyanın bir parçası yapabilmek 

amacıyla her alanda köklü dönüşümler yapacak yasal düzenlemeleri 

gerçekleştirdi. Medeni Kanun, Borçlar Kanunu, Ceza Kanunu, 

Deniz ve Kara Ticaret Kanunu, Usul ve İcra İflas Kanunu gibi 

cumhuriyetin temelini oluşturacak kanunları çıkardı. 

Çok partili yaşama adım attı. Ancak ülkenin bütünlüğü, genç 

cumhuriyetin tehlikeye girmesi bu adımı durdurdu..Çok partili sisteme 

geçilemedi ama binbir güçlükle elde edilen vatan ve onun üzerinde 

inşa edilen cumhuriyet korundu. Bu meclis, ulusal, çağdaş bir

556 


devlet ve toplum için gereken alt yapıyı hazırladı. 

II. Dönem TBMM günü geldiğinde yeniden seçime gitmek üzere 

dağılma kararı aldı. 27 Haziran 1927’de görevini tamamladı. 

Son olarak üzerinde durmak istediğim Meclis V. Dönem meclisidir. 

Zira bu dönem üyelerinin belirlenmesinde, seçim stratejisinin 

uygulanmasında Atatürk’ün etkin olduğu son meclistir. 

V. DÖNEM TÜRKİYE BÜYÜK MİLLET MECLİSİ: 

a-Meclisin Yenilenmesini Zorunlu Klan Etmenler 

Versailles Antlaşmasının yarattığı olumsuzlukları sürekli işleyen 

Nazilerin 1933’te iktidarı ele geçirmesi ve Nazilerin silahlanmaya 

ağırlık vermesi, Avusturya’yı kendisine bağlama denemesi, 

Avrupa’da Marsilya faciasının yaşanması, Saar’ın Almanya ile 

birleşmeye karar vermesi, İtalya’nın Habeşistan’la ilgilenmesi ve 

İtalyan diktatörü Mussolini’nin büyük bir askerî güç oluşturmaya 

yönelmesi Avrupa’yı tedirgin ediyordu” 27 Bu gelişmeleri yakından 

izleyen Türkiye Cumhuriyeti yöneticileri bu gelişmeler karşısında 

Hükûmetin, seçimleri yenileyerek güven tazelemesinin daha doğru 

olacağına karar verdi. 28 

b-Meclisin Yenilenme Kararının alınması 

Bu konu ilk kez 14 Kasıml934’te toplanan Cumhuriyet Halk 

Partisi Grubunda dile getirildi ve Fırka “Fırka Reisliği (ne) yetki 

verdi. 29 

c-Parti Çalışmaları 

Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin 5 Aralık 1934 günlü toplantısında 

seçimin yenilenmesi oy birliği ile kabul edildi. 30 Ancak Türki- 

27 Ebuzziya, “Meclisin Feshi Meselesi”, Zaman (17 Tesrinisani 1934). Cumhuriyet 

Gazetesi’nin 14 Tesrinisani 1934 tarihli haberinde seçimin yenileneceği 

bildiriliyor. 

28 Bkz. ağabeydin Daver “Mebus Seçiminin Yenilenmesi”, Cumhuriyet (16 

Tesrinisani 1934) 

29 Bkz. Cumhuriyet (15 Tesrinisani 1934), s.1. 

30 TBMM, C.24, s.81. Mir Gazetesi İsmet Paşa’nın böyle bir istekte bulunmasının 

“uluslararası vaziyetin karışık olmasından” ve “Türk hükûmetinin ve


ye Büyük Millet Meclisi’nin elinde bulunan işleri bitirebilmesi için 

23 Aralık 1934’e değin çalıştı. Bu süre içinde kadınlara seçme ve 

seçilme hakkı verildi, bu hakkın kullanımı konusunda Anayasa’da 

düzenlemeler yapıldı. 

Ülkede tek parti hâkimiyeti olduğu için siyasal partilerin siyasi 

mücadeleyi başlatması gibi bir durum oluşmadı. Dolayısıyla siyasi 

yaşamı da Cumhuriyet Halk Partisi’ndeki hareketlilik belirliyordu. 

Bu konuda da kadınlardaki canlılık dikkati çekiyordu. CHF Umumi 

Katibi Recep Peker, kadınların siyasi hayata daha aktif bir şekilde 

katılmasını sağlamaya özen gösterdi. 31 Kimi basın organları 

da kadınlar üzerinden siyasi hayatı renklendirme çabasına girdi. 32 

Öte yandan Cumhuriyet Halk Fırkası, seçim bölgelerinde halkı aydınlatıcı 

konuşmalara ağırlık verdi. Seçimler konusunda halkı aydınlatabilmek 

için radyoda seçim hakkında her akşam konferanslar 

verildi. 33 Cumhuriyet Halk Fırkası örgütlü güç olarak ikinci seçmenlere 

büyük önem veriyordu. Her ilde çeşitli meslek gruplarından, 

bürokratlardan ve mebuslardan ikinci seçmen adaylarını saptıyor ve 

bunları birinci seçmenlere açıklıyor ve seçmenlerin bu adaylara oy 

vermelerini istiyordu. 34 Bu seçimde ilk kez kadınlara da listelerde 

yer verilmeye başlandı. Örneğin Ankara ve Ankara’ya bağlı nahiyelerden 

51’i kadın, 281’i erkek olmak üzere 332 kişilik bir ikinci 

seçmen aday listesi hazırlanmıştı. 35 

1935 seçimlerinde Ankara’da 40.860 seçmen vardı. İkinci seçmenlerin 

seçimi 20/21 ocakta yapıldı ve 37.542 seçmen oy kullandı. 

Cumhuriyet Halk Fırkası’nın gösterdiği adaylar seçimi kazandı. 36 

Cumhuriyet Halk Fırkası’nın yeniden Türk Ulusunun itimadına müraacat etmesi 

lazım” geldiğinden kaynaklandığını iler sürmektedir. 

31 Bkz. Ayin Tarihi No.13, 1935, s.27-48. Cumhuriyet 13 Aralık 

32 Cumhuriyet 25 İkinci Kanun 1935, s.1 vd. 

33 Ulus 18 Sonkanun 1935, s.1. 

34 Ankara adayları için bkz. Ulus 18 Sonkanun 1935, s.1-5 

35 Ankara ikinci seçmen adayları için bkz. Ulus 18 Sonkanun 1935, s.1, 5. 

Ankara’nın ilçelerinden seçilen ikinci seçmen sayısı şöyleydi: Keskin 144, 

Kızılcahamam 118, Koçhisar 98, Kalecik 99, Haymana 80, Ayaş 77, Bala 73, 

Çubuk 68, Beypazarı 74, Nallıhan 48, Polatlı 41 kişiydi bkz. Ulus 15 Kanunusani, 

1935, s.1 İstanbul ikinci seçmen adayları için bkz. Cumhuriyet 16-18. 

İkincikanun. 1935. 

36 Ulus 22 Sonkanun 1935, s.1.

558 


Yürürlükteki seçim mevzuatına göre milletvekili olabilmek için 

ya mevcut siyasi partiden aday gösterilmek ya da bağımsız aday olmak 

gerekiyordu. Seçilebilmek için en güvenli yol, siyasi partiden 

aday olmaktı. Bu nedenle milletvekili olmak isteyenler Cumhuriyet 

Halk Fırkasına başvuruyordu. Basına sızan haberlere göre; bu seçimde 

milletvekili adayları arasında meslek sahibi olanların sayısı 

artırılacak37 Mecliste 10 bağımsız 15 de kadın milletvekili bulunacaktı. 

Bu duyumlar Cumhuriyet Halk Fırkası dışında milletvekili olmak 

isteyenlerin umutlarını artırıyor, siyasi yaşamı canlandırıyordu. 

Bu seçimlerde Cumhuriyet Halk Fırkası’na milletvekili adayı 

olarak başvuranların sayısı 2000’i geçmişti. 38 

d-Adaylarda Aranacak özellik 

Cumhuriyet Halk Fırkası tüzüğüne göre milletvekilleri adayları 

CHF Genel Başkanı, Genel Başkan Vekili ve Genel Sekreterden oluşan 

Başkanlık Divanınca bekleniyordu. Adayların 

1-Aydın olması 

2-Serbest meslek sahibi olması 

3-Millî Mücadeleye karşı olumsuz tavırda bulunmamış olmaları 

4-Güvenilir kişilik yapısına sahip olmaları isteniyordu. 39 

Cumhuriyet Halk Fırkası Genel Başkanı Mustafa Kemal Atatürk 

bu seçimleri İstanbul’dan yönetmeye karar verdi ve Ankara’da ikinci 

seçmenlerin seçimi yapıldıktan sonra Genel Başkan Vekili, Başbakan 

İsmet İnönü’yü de yanına alarak 21 Ocak 1935’te İstanbul’a gitti 

ve Dolmabahçe Sarayı’na yerleşti. Bir süre sonra Türkiye Büyük 

Millet Meclisi Başkanı Kâzım Özalp, Parti Genel Sekreteri Recep 

Peker ve Hükûmet üyeleri de İstanbul’a gittiler. 

2 Şubat 1935’te CHF Başkanlık Divanı ile Genel İdare Heyeti, 

Fırka Meclis Grubu İdare Heyeti, İcra Vekilleri Heyeti Dolmabahçe 

Sarayı’nda Atatürk’ün başkanlığında toplandı. Toplantıda yeni milletvekili 

adayları, seçimde izlenecek politika, üzerinde durulacak 

37 Cumhuriyet 30 Ocak 1935, s.3. Milletvekili adayları için bkz. Cumhuriyet 5 

Şubat 1935, s.7 vd. 

38 Cumhuriyet 30.1.1935, s.3. 

39 Bkz. Hakkı Uyar, Cumhuriyet Halk Partisi, İstanbul: 1998, s.262-263


konular, ulusa yayınlanacak bildiri, bağımsız milletvekillerinin seçileceği 

yerler ve bunların sayıları tartışıldı. 

Bu dönem Avrupa’da ırkçılık yükselen bir değer olurken Atatürk 

ülkenin kaderini çizecek olan Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne Türkiye 

Cumhuriyeti yurttaşlarından Müslüman olmayanların da meclise 

girmesini sağlayacak bir arayış içine girdi. Toplantıya 3 Şubatta 

da devam edildi. 40 

2 Şubat 1935’te Atatürk, Cumhuriyet Halk Fırkası örgütlerine 

ve ikinci seçmenlere yayınladığı bildiride Fırka Umumi Reislik Divanının 

yeni mecliste de müstakil üyelerin bulunmasına imkan vermek 

için Ankara, Afyon, Antalya, Denizli, Eskişehir, İstanbul, İzmir, 

Konya, Kütahya, Sivas, Tokad, Muğla, Niğde, Yozgad, Çankırı ve 

Kastamonu da 16 boş yer bırakmaya karar verdiğini belirtti. 

Ancak bunların cumhuriyetçi ve millîyetçi olmalarını CHF 

programınındışında bir programla ortaya çıkmalarını ve CHP ini 

eleştirmelerini istedi..” 41 

5 Şubat 1935’te Milletvekilleri adayları açıklandı. Cumhuriyet 

Halk Fırkasından adaylık bekleyenler bu liste de yer alamadıklarını 

görünce bağımsız aday olarak ortaya çıkmaya başladılar. 

Eski Kadın Birliği Başkanı Nezihe Muhittin Hanım da milletvekili 

adayı olduğunu açıklayarak kadınlara öncülük etti. 42 Ali Fuat 

Paşa (Konya), Halil Bey (Muğla), Hüseyin Hüsnü Bey (İzmir) ve 

Galip Kemali Bey (İstanbul) bağımsız aday olduklarını açıkladılar. 

Bunların sayısı giderek arttı. 

Dr. Abravaya. Dr. Taptas, Bere Keresteciyan ve İstemat Zihni, 

Kevork Simkeşoğlu, Avukat İbrahim Naom gibi kişilerde adaylıklarını 

açıkladılar. 43 

Adaylar; basından yararlanıyorlar, toplantılar yapıyorlar, yüz 

yüze görüşmelerde bulunuyorlardı. 44 

40 Ayin Tarihi No.15, 1935, s.2. Ulus (3 Şubat 1935), s.1. 

41 Bkz. Ulus Gazetesi 3 Şubat 1935. 

42 Cumhuriyet 6 Şubat 1935. 

43 Cumhuriyet 4.2.1935 

44 Esat Öz, Tek Parti Yönetimi ve Siyasal Katılım, Ankara:1992, s.l57 Bu seçimde 

İstanbul Kültür Müdürlüğünün yayınladığı bir genelge üzerine bütün 

ilkokul öğrencileri sınıf sınıf seçim yerlerine götürülmüş seçimin nasıl yapıldığı

560 


Seçimler tüm yurtta 8 Şubat 1935 ‘de yapıldı. 

Seçimin sona ermesi dolayısıyla 8 Şubat 1935’de Mustafa Kemal 

Paşa şu bildiriyi yayınladı. 

“Sevgili Yurttaşlarım, 

Bana ve Partime inanınızı ve güveninizi gene gösterdiniz, saylav 

namzedi olarak size sunduğum arkadaşları yüce seçiminize değerli 

buldunuz. Ulusca gösterilen birlik, ülküye bağlılık bütün gözleri yeniden 

yurdumuza çevirmiştir. 

1935 seçiminin bittiği bu, 8 Şubat akşamı Türkiye, iç ve dış alanlarda 

bundan sonra da karşılaşabileceğimiz türlü meseleler önünde 

nasıl bir azim ve kuvvet manzarası göstereceğini bir daha acuna 

bildirmiş oldu. 

Öz dileğimiz yurdun yüceliği, yurttaşın genliğidir.” 45 

İçişleri Bakanlığı da yayınladığı bildiride: 

8 Şubat cuma günü memleketin her tarafında yapılan saylav seçimi 

aynı günde bitmiştir.Seçilmesi icab eden 399 saylavdan 17’i 

kadın olmak üzere 386’sı Cumhuriyet Halk Fırkası namzedlerinden 

ittifakla ve 13’ü de müstakillerden ekseriyetle seçildiğini duyurdu. 46 

gösterilmiştir.Bir ders seçim konusuna ayrılmış ve öğrencilere basit bir şekilde 

milletvekili seçimi.onları seçeceklerin nasıl olması gerektiği anlatılmış ardından 

da öğrencilere bu konuda ödev hazırlamaları istenmiştir.Esat Öz.Tek Parti 

Yönetimi ve Siyasal Katılım, Ankara:1992, s.l57 

45 Ulus 9 Şubat 1935 

46 Ulus, 9 Şubat 1935, s.lMustakillerin seçildikleri iller adları ve aldıkları oylar 

şöyledir: 

Ankara: Dr.Taptas 1273 

Afyon: Bere Keresteciyan 666 

Antalya: Tayfur Sökmen 588 

Çankırı Mustafa Ersoy 412 

Denizli Emekli General Şefik 707 

Eskişehir İstemat Zihni 422 

İstanbul Emekli General Refet 290 

İzmir Halil 1157 

Konya Emekli General Ali Fuat 1352 

Kastamonu Lise Müdürü Nuri 438 

Muğla Hüsnü Kitabçı 455 

Niğde Dr.Abravaya 503 

Sivas Mitad Şükrü 868 Bkz.Ulus, 9 Şubat 1935, 

s.3


1935 seçimlerine katılım oranı bir hayli fazladır. Ulus gazetesinin 

bazı illere ilişkin verileri de bu savı doğrulamaktadır. Şöyle ki: 

Zonguldak’ta katılım % 78, Antalya’da % 80, İstanbul’da % 87, 

Erzurum % 87, Çankırı % 85, İzmir’de % 89, Aydın’da % 69.6 oy 

kullanmıştır. 47 

1 Mart 1935’de çalışmalarına başlayan V. Dönem Türkiye Büyük 

Millet Meclisi 27 Ocak 1939’da Büyük Millet Meclisi intihabının 

yenilenmesi kararının alınmasına kadar 3 yıl 10 ay 26 gün çalıştı. 

V. Dönem boyunca Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde 444 kişinin 

milletvekili olarak görev yaptığı görülmektedir. 

V. Devre boyunca, 10 milletvekili %2.2 valilik, müfettişlik ve 

elçilik görevlerine atanarak istifa etmiştir. 35 milletvekili %7.8 ise 

vefat etmiştir. İstifa edenlerin ve ölenlerin yerine yenileri seçilmiştir. 

Ara seçimlerde seçilen milletvekili sayısı 45’tir. 

V. Dönem Milletvekillerinin Parlamento Deneyimi 

Milletvekillerinin % 66’sının parlamento deneyimi vardır. Bu 

mecliste milletvekillerinin % 33.8’i ilk kez milletvekili seçilmiştir. 

Dolayısıyla milletvekili değişimi %33.8’dir. Bu da demokratik ülkelerde 

ki değişime denk düşmektedir 

Yeni seçilen milletvekilleri içinde Hasan Âli Yücel, Hüseyin 

Cahit Yalçın, Hüseyin Rahmi Gürpınar, Ömer Asım Aksoy, İbrahim 

Necmi Dilmen, Mehmet Fuat Köprülü, Cevdet Kerim İncedayı, Selim 

Sırrı Tarcan gibi kültür yaşamımıza, Numan Menemencioğlu 

gibi dış politikamıza damgasını vuracak kişilere yer verilmiştir. Ayrıca, 

Kâzım Nami Duru ve Şükrü Bleda gibi ittihatçılara, Refet Bele, 

Kazım Karabekir gibi Terakkiperver Cumhuriyet Fırkasının önde 

gelen kişilerine de yer verilmiştir. 

V. Dönem milletvekillerinden %4’ü kadın, %2.9’u bağımsız dır. 

Milletvekillerinin doğum yerleri ile seçildikleri seçim çevresi 

ilişkisi de şöyledir: 

Doğum yerlerinden milletvekili olanların oranı %32.4 

47 Bkz. Ulus, 16, 19, 21, 22, 23, 25, 26 Sonkanun 1935 s. 3, 3 Şubat 1935, s.6 

karşılaştır. Öz i ise %68, 5 olduğunu belirtmektedir. A.g.e.

562 


Doğum yeri dışındaki seçim çevrelerinden milletvekili olanların 

oranı %67.5. Bunun %20.9 unun doğum yeri Misaki Millî sınırları 

dışında kalmıştır. 

Milletvekili olma bakımından İstanbul doğumluların önde olduğu 

görülmektedir (% 19 (88 milletvekili). Onu Selanik doğumlular 

%4.5 (20), İzmir doğumlular %3.6 (16 milletvekili), Bursa, Girit doğumlular 

%2.2 (10 milletvekili), Ankara, Konya, Manastır, Trabzon 

doğumlular %1.8 (8 milletvekili), Adana, Sivas doğumlular % 1.3 (6 

milletvekili), Aydın, Bosna, Çorum, Erzincan, Isparta, Yozgat, doğumlular 

%1.1 (5 milletvekili) izlemektedir. 

V. Dönem milletvekillerinin yaş ortalaması 51.3’tür. En genç 

milletvekili 1905, en yaşlı olanı da 1852 doğumludur. 

Milletvekillerinin eğitim durumları 

Yüksek öğretim % 73.4 

Orta Öğretim % 17.1 

İlk öğretim %1.3 

Âlimekteb % 0.4 

Medrese % 3.6 

Kolej % 0.6 

Özel okul % 2.4 

Görülüyor ki V. Dönem milletvekillerinin eğitim düzeyi bir hayli 

yüksektir. 

Yüksek öğretimin okullara göre dağılımı ise şöyledir: 

Hukuk % 16.4 Mülkiye % 12.8 Harbiye % 10.1 Tıp Fakültesi % 

9.2 Yurt dışında yükseköğretim % 4 Ziraat Mektebi % 3.1 Öğretmen 

Okulu % 1.8 Edebiyat Fakültesi %1.5 Mühendis Mektebi % 1.1 Fen 

Fakültesi % 0.9 Orta öğretimin okullara göre dağılımı: 

Orta Okul % 6.8 Rüşdiye % 4.5 Lise % 3.6 İdadi % 2.9 

V. Dönem milletvekillerinin yabancı dil bilgisi görünümü 

Fransızca % 65.9 Almanca % 17.7 İngilizce % 9 Arapça %8.3 

Farsça % 6 Rumca % 5.8 Rusça % 3.1 İtalyanca % 2.5 Ermenice 

% 1.5. 

Milletvekillerinden Sivil bürokrasiden gelen %M, Serbest meslek 

(çiftçi, avukat, gazeteci, ziraatçı, yazar-şair, işçi, tüccar, bankacı,


sanayici, iktisatçı, matbaacı, serbest) %27.2 

Asker %14.1 Belediyeci – Yerel Yönetici % 7.6 

Sağlıkçı (Doktor, dişçi, eczacı, baytar) % 7.4 

Din adamı %0.4 

V.Dönemin en önemli özelliklerinden biri de Atatürk’ün vefatı 

üzerine ülkede herhangi bir karışıklığa meydan vermeden Cumhurbaşkanlığına 

İsmet İnönü’yü seçerek sistemin aynen sürdürülmesini 

kararlaştırmasıdır. 

Bu dönemde Boğazlar üzerindeki egemenlik haklarımızı kısıtlayan 

tüm hükümler Montrö antlaşmasıyla kaldırıldı (20 Temmuz 

1936). Türkiye, Afganistan, İran ve Irak arasında Sadabat Paktı yapıldı 

(8 Temmuz 1937). Hatay anayasası, statü organiği, seçilmiş bir 

parlamentosu ve hükûmeti bulunan ayrı bir varlık haline getirildi (2 

Eylül 1938). Dersim isyanı bastırıldı (Eylül 1937) 

Anayasa’da değişiklik yapılarak Cumhuriyet Halk Partisi’nin 

ilkeleri anayasaya eklendi (5 Şubat 1937) Genel af kanunu çıkarılarak 

150’liklerin affedilmesi sağlandı (29 Haziran 1938). Ulusal 

Bayram ve tatil günleri belirlendi (27 Mayıs 1935) ve Bayrak kanunu 

çıkarıldı (29 Mayıs 1936). Bankacılık alanında ciddi düzenlemeler 

yapıldı.Günümüzde özelleştirme dalgasının tam tersi olarak 

bu meclis döneminde yabancı şirketler tarafından işletilen şirketlerin 

millîleştirilmesine hız verildi. Aydın Demir yolu, Ergani Türk 

anonim şirketi, İstanbul Telefon Şirketi, Ereğli şirketi, İzmir telefon 

şirketi, Üsküdar Kadıköy Su şirketi, İstanbul elektrik şirketi gibi şirketler 

millîleştirildi. Devletin yapılanması konusunda çeşitli bakanlıkların 

teşkilat kanunları çıkarıldı, kimilerinin teşkilat kanunlarında 

değişikliklere gidildi. 

Bu dönemde Türkiye’nin demokratikleşme sürecini etkileyen İş 

Kanunu (8 Haziran 1936Basın Birliği kanunu (28 Haziran 1938), 

Cemiyetler Kanunu (28 Haziran 1938) gibi oldukça önemli yasalar 

çıkarıldı. Türk ceza yasasında köklü değişiklikler yapılarak ünlü 141 

ve 142 maddeleri ceza yasasına eklendi. (11 Haziran 1936) 

Sonuç, Demokratik sistemlerin temeli, toplumu dönüştürmenin 

itici gücü parlamentodur.. Bu nedenle de parlamentolar toplumun 

gerisinde değil önünde bulunmak zorundadır. Mustafa Kemal döne-

564 


mi parlamentoları hep toplumun önünde bulunmuşlar ve görevlerini 

başarıyla tamamlamışlardır. 

Konuşmama Atatürk’ün şu sözleriyle son veriyorum: Vatandaşın 

en büyük görevi aynı zamanda en kutsal hakkı seçme hakkıdır. 

Devlet yapısının temeli olan Büyük Millet Meclisi üyelerini, vatandaşlar 

seçerler. 48 Meclislerle yönetilen memleketlerde de bazı milletvekillerini 

seçerken çok dikkatli ve kıskanç olunmalıdır...memleketi 

ve milleti seven, aklına anlayışına vicdanına en güvendiğiniz kişileri 

seçin.. Millete dost görünüp iktidar mevkiine geçtikten sonra onun 

gerçek ihtiyaçlarını düşünecek yerde memleketi kendi istediği yolda 

götüren, laf anlamayan, yetkili kimselerin yol göstermelerine kulak 

asmayan, millette mevcut kuvvetleri kendine bağlamaya çalışan 

kahraman yüzlü insanları seçmeyin 49 diyordu. Sabırla dinlediğiniz 

için teşekkür ediyorum. 

48 Kocatürk, Atatürk’ün Fikir ve Düşünceleri, s.367 

49 Kocatürk, a.g.e., s.368

ATATÜRK VE DEMOKRASİ 

Prof. Dr. Ergun ÖZBUDUN 

Atatürkçü düşünce sistemi, temel amaç olarak, Türkiye’de millî, 

laik, güçlü ve çağdaş bir devlet kurmaya yönelmiştir. Atatürk’ün, 

çağdaş devleti aynı zamanda demokratik bir devlet olarak düşündüğünde 

kuşku yoktur. Demokrasi ilkesi, Atatürkçü düşünce sisteminin, 

cumhuriyetçilik, millî egemenlik ve halkçılık gibi diğer temel 

ilkeleriyle de çok yakın ilişki için dedir. 

Gerçekten, halkçılık ilkesi, çoğu zaman siyasal demokrasi ile 

anlamdaş olarak kullanılmıştır. Gerçi halkçılığın, kanun önünde eşitlik, 

hiçbir kişi veya zümreye ayrıcalık tanınmaması, sınıf mücadelesinin 

reddi ve devletin sosyo-ekonomik hayata müdahalesiyle sosyal 

gruplar arasındaki denge ve dayanışmanın korunması (dayanışmacılık, 

solidarisme) gibi ek anlamlarda da kullanılmış olduğu görülmektedir. 

Bununla birlikte Atatürkçü siyasal rejimin gelişme süreci 

içinde halkçılığın egemen anlamı, siyasal demokrasi olmuştur. 

Denilebilir ki halkçılık, Atatürkçü düşünce sisteminin, 

millîyetçilik, millî egemenlik ve tam bağımsızlık ilkeleriyle birlikte, 

daha Millî Mücadele’nin ilk günlerinden beri en çok vurgulanan unsurlarından 

biridir. Halk çılık, Atatürk’ün Millî Mücadele yıllarında 

yaptığı sayısız konuşmalarında yeni rejimin temel yönlendirici ilkelerinden 

biri olarak yer almıştır. Mese lâ, “bugünkü mevcudiyetimizin 

aslî mahiyeti, milletin genel eğilimlerini is pat etmiştir, o da halkçılıktır 

ve halk hükûmetidir. Hükûmetlerin halkın eline geçmesidir... 

idareyi halka teslim etmek için çalışalım. O zaman bütün müşküllerin 

ortadan kalkacağına... kaniim.” 1 “İç siyasetimizde şia rımız olan 

1 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, c. I (Ankara, 1961: Türk Inkılap Tarihi 

Ens titüsü Yayınları, Bundan sonraki atıflarda SD, I olarak kısaltılacaktır), s. 

90.

566 

ERGUN ÖZBUDUN 

halkçılık, yani milleti bizzat kendi mukadderatına hâkim kıl mak esası 

Teşkilât-ı Esasiye Kanunumuzla tesbit edilmiştir.” 2 “Bizim nokta-i 

nazarımız —ki halkçılıktır— kuvvetin, kudretin, hâkimiyetin, idarenin, 

doğrudan doğruya halka verilmesidir, halkın elinde bulundurulmasıdır. 

Yine şüphe yok ki, bu dünyanın en kuvvetli bir esası, bir 

prensibidir.” 3 

“İdare usulümüz kayıtsız şartsız hâkimiyetine sahip olan halkın, 

mukadde ratını bizzat ve bilfiîl idare etmesi esasına müstenittir... 

Halk idaresinin bütün kapsayıcı anlamıyla lâyık olduğu gelişme derecesine 

eriştirilmesi, si yasetimizin gereklerindendir.” 4 “Bir kelime 

ile ifade etmek lazım gelirse diyebiliriz ki yeni Türkiye Devleti bir 

halk devletidir, halkın devletidir.” 5 

Halkçılık ilkesi, Millî Mücadele yıllarının en önemli anayasal 

belgele rinde de ifadesini bulmuştur. 1921 Anayasası’na esas olan 

belge, “Halkçı lık Programı” adını taşımaktadır. Atatürk, Nutuk’ta bu 

konuda şunları söylemiştir: “İlk Teşkilâtı Esasiye Kanunumuza menşe 

teşkil eden 13 Eylül 1920 tarihli bir programı, Meclis’e takdim 

etmiştim. Bu programın, Meclis’te 18 Eylül’de okunan kısmından 

başka, buna da esas olmak üze re, Büyük Millet Meclisi’nin esas mahiyetini 

ve idare usulü hakkındaki görüşleri tespit eden ve Meclis’in 

açılışının ertesinde okunup kabul olunan önergemi de, bu kısımla 

beraber, halkçılık programı unvanı altında bastı rıp yayınlamıştım.” 6 

Bu önergenin “maksat ve meslek” (amaç ve yöntem) adını taşıyan 

bölümü, Büyük Millet Meclisi tarafından bir beyanname olarak yayınlanmış, 

“mevaddı esasiye” (ana maddeler) ve “idare” başlıklarını 

taşıyan bölümler ise, 20 Ocak 1921 tarihli Anayasa’nın temelini 

oluş turmuştur. 7 Bu Anayasa, 1’inci maddesinde “Hâkimiyet bilâ 

2 SD, I, s. 166. 

3 SD, I, s. 101. 

4 SD, I, s. 101. 

5 SD. I, s. 320. 

6 Kemal Atatürk, Nutuk (İstanbul, 1960: Türk Devrim Tarihi Enstitüsü Yayınlan) 

(Bundan sonraki atıflarda Nutuk olarak kısaltılacaktır), c. II, s. 594. 

7 İsmail Arar, Atatürk’ün Halkçılık Programı (İstanbul, 1963: Baha Matbaası), 

s. 13-16; Ergun Özbudun, “Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmetinin 

Hukuki Niteliği, ” Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, c. I, Sayı 2 (Mart 

1985), s. 498.

ATATÜRK VE DEMOKRASİ 567 

kayd ü şart milletindir. İdare usûlü halkın mukadderatını bizzat ve 

bilfiil idare etmesi esasına müstenittir” demek suretiyle, halkçılık ilkesine 

ön planda yer ver miştir. Daha sonra Atatürk, bir siyasi parti 

kurmayı tasarlarken, 7 Aralık 1922 tarihinde Ankara basınına, “halkçılık 

esasına müstenit ve Halk Fırka sı namiyle siyasi bir fırka (parti) 

teşkil etmek niyetinde” olduğunu açıkla mıştır 8 . Eylül 1923’te kurulan 

Halk Fırkasının adı, şüphesiz halkçılık ilke sinden esinlenmiş olduğu 

gibi, halkçılık 1923 tarihli ilk parti Nizamname sinin (Tüzük) 

1’inci ve 2’inci maddelerinde yer almıştır. 

Halkçılık hakkında yukarıda verdiğimiz alıntılarda bu deyimin, 

halk devleti, halk yönetimi, halkın kendi mukadderatına hâkim olması 

anla mında, kısacası siyasi demokrasi ile eşanlamlı olarak kullanıldığını 

görmüştük. Atatürk, Medenî Bilgiler kitabına esas olan 

notlarında da halkçılıkla “demokrasi prensibi”ni aynı anlamda kullanmıştır: 

“Bu prensi be göre, irade ve hâkimiyet, milletin tümüne aittir 

ve ait olmalıdır. De mokrasi prensibi, millî hâkimiyet şekline dönüşmüştür... 

Demokrasi esası na müstenit hükûmetlerde hâkimiyet, 

halka, halkın çoğunluğuna aittir. Demokrasi prensibi, hâkimiyetin 

millette olduğunu, başka yerde olmaya cağını gerektirir. Bu suretle 

demokrasi prensibi, siyasi kuvvetin, hâkimiye tin kaynağına ve meşrutiyetine 

temas etmektedir.” Atatürk’e göre “bugün, demokrasi fikri 

daima yükselen bir denizi andırmaktadır.” On dokuzuncu yüzyıldan 

itibaren “demokrasi fikri, mukavemet edilemez bir kuvvet ve cereyan” 

halini almıştır9 . 

Halkçılık (veya demokrasi) ilkesi ile millî egemenlik arasında 

çok ya kın ilişki olduğunda şüphe yoktur. Daha doğrusu, halkçılık, 

millî egemen lik ilkesinin tabiî ve zorunlu sonucudur. Egemenliğin 

millette olduğu bir devlette hükûmet sisteminin de elbette halkın 

kendi kendisini yönetmesi, yani demokrasi olması gerekir. Ancak tarihte 

bu iki kavramın tam anla mıyla çakışmadığı zamanlar da olmuştur. 

Fransız İhtilâli ve onu izleyen dönem, kişi egemenliğini yıkarak 

yerine teoride millet egemenliğini geçir miş olmakla beraber, genel 

8 Nutuk, II, s. 718. 

9 A. Afetinan, Medenî Bilgiler ve M. Kemal Atatürk’ün El Yazıları (Ankara, 

1969: Türk Tarih Kurumu Yayınlan) (Bundan sonraki atıflarda Medenî 

Bilgiler olarak kı saltılacaktır), s. 27, 29-30, 390-91, 397-99, 404.

568 


oy sistemi uzun süre kabul edilmemiş, yani halkın çoğunluğuna oy 

verme hakkı tanınmamıştır. Bu çelişik durum, mil letle halkın farklı 

kavramlar olduğu; milletin, belli bir ülkede belli bir anda yaşayan 

insanların toplamından ibaret olmayıp, geçmişi ve geleceği de içine 

alan bir “manevî şahıs” (tüzel kişi) oluşturduğu; dolayısıyla, millet 

adına egemenliğin, milletin menfaatlerini en iyi takdir edebilecek 

olan bir seçkin zümre tarafından kullanılması gerektiği gibi, hiç de 

doyurucu ol mayan gerekçelerle açıklanmaya çalışılmıştır. 10 Şüphesiz, 

Atatürkçü millî egemenlik anlayışı, böyle soyut ve demokrasiden 

uzak bir millî egemenlik anlayışı değildir. Atatürkçülük, sadece 

hükümdarın kişisel egemenliğini yıkmayı değil, onun yerine halk 

yönetimini yani demokrasiyi geçirmeyi amaçlamıştır. Atatürkçü düşünce 

sisteminde millî egemenliğin halkçılık il kesiyle tamamlanması, 

ona demokratik içeriğini kazandırmıştır. 

Atatürk, “demokrasi” deyimini, bugün bazı ülkelerde görüldüğü 

gibi asıl anlamından saptırarak veya ona değişik içerikler yükleyerek 

değil, tam tersine, gerçek ve geleneksel anlamında, yani hürriyetçi 

siyasi demokrasiyi ifade etmek üzere kullanmıştır. Atatürk, bu konuda 

şöyle demektedir: “Demokrasi esas itibariyle siyasi mahiyettedir. 

Demokrasi, bir sosyal yar dım veya bir iktisadî teşkilât sistemi değildir. 

Demokrasi maddî refah me selesi de değildir. Böyle bir nazariye, 

vatandaşların siyasi hürriyet ihtiyacı nı uyutmayı amaçlar. Bizim 

bildiğimiz demokrasi, bilhassa siyasidir; onun hedefi, milletin idare 

edenler üzerindeki murakabesi sayesinde, siyasi hürriyeti temin etmektir. 

11 

Atatürk, demokrasiye ters düşen çağdaş siyasal akımları eleştirerek 

bunlardan hiçbirinin Türkiye için uygun olmadığı sonucuna 

varmıştır: Bolşevik teorisine göre “bütün Rus milleti içinden, işçi, 

deniz ve kara kuv vetlerinden ibaret bir azınlık, ekonomik esaslara 

dayanan komünist partisi adı altında birleşerek, bir diktatörlük vücuda 

getirmişlerdir. Gayelerinde millî değildirler. Kişisel hürriyet ve 

eşitlik tanımazlar. Halk egemenliğine saygı göstermezler. İçte çoğunluğu, 

zor ve baskı ile, görüşlerine itaate mecbur ederler; dışta, 

10 Hüseyin Nail Kübalı, Anayasa Hukuku: Genel Esaslar ve Siyasi Rejimler 

İs tanbul, 1965, s. 358-63. 

11 Medenî Bilgiler, s. 31, 406-407.


kendi prensiplerini yaymaya çalışırlar. Halbuki, hükûmet kurmaktan 

amaç, evvelâ ferdî hürriyetin teminidir. Bolşevik hükûmet şeklinde 

istibdat mahiyeti görülmektedir. Bir cemiyeti, bir kısım insanların 

görüşlerinin zorla esiri ve zebunu yaşatmak şekline tabiî ve ma kul 

bir hükûmet sistemi nazariyle bakılamaz.” 

Atatürk, yaşadığı dönemde Avrupa’nın bazı ülkelerinde, özellikle 

Lâtin Akdeniz ülkelerinde hayli güçlü olan “ihtilâlci sendikalizm” 

ve “korporatizm” akımlarını da eleştirmiştir. Ona göre “ihtilâlci, 

siyasi sendika lizm teorisyenleri, her türlü siyasi kuruluşları yalnız 

kendi menfaatleri le hine çalıştırmak ve nihayet siyasi kuvvet ve 

hâkimiyeti ellerine geçirmek is teyen işçi gruplarıdır. Bunlar, amaçlarını 

zorla elde etme fırsatını bekler ken, zaman zaman genel grevler 

yaparak, hükûmet adamları üzerinde et kili oluyorlar.” Korporatizm 

veya menfaatlerin temsili (meslekî temsil) ise, toplum içinde çeşitli 

meslek zümrelerinin birbirinden farklı menfaatleri ol duğunu, her 

özel menfaat sahibi grubun mecliste ayrı ayrı temsil edilmesi gerektiğini 

savunmaktadır. “Bu takdirde seçim, millet fertleri tarafından 

değil, gruplar tarafından ve bu grupların sahip oldukları menfaat 

oranında vukubulacaktır. Mecliste, bu gruplardan birkaçı birleşip 

iktidar mevkiine geçince, yalnız kendi menfaatleri lehine çalışacaklardır. 

Buna kim mani olacaktır?” 

İşte bu sebeplerden dolayıdır ki Atatürk, demokrasiye aykırı 

olan bu siyasi akımları “memleketimiz ve milletimiz için uygun” 

görmemiştir. Ona göre “biz, memleket halkı fertlerinin ve çeşitli sınıf 

mensuplarının birbirle rine yardımlarını aynı kıymet ve mahiyette 

görürüz; hepsinin menfaatleri nin aynı derecede ve aynı eşitlikçilik 

duygusuyla teminine çalışmak isteriz. Bu tarzın, milletin genel refahı, 

devlet bünyesinin kuvvetlenmesi için daha uygun olduğu kanaatindeyiz. 

Bizim görüşümüzde çiftçi, çoban, işçi, tüccar, sanatkâr, 

doktor, kısacası herhangi bir sosyal müessesede çalışan bir vatandaşın 

hak, menfaat ve hürriyeti eşittir. Devlete, bu anlayış ile azamî 

yardımcı olmak ve milletin güven ve iradesini yerinde kullanabilmek 

bizce, bizim anladığımız manada halk hükûmeti idaresi ile 

mümkün olur” 12 . 

12 Aynı eser, s. 40-41, 420-25.

570 


Atatürk’ün halkçılıktan kasdettiği şeyin, geleneksel anlamda 

“hürriyet çi siyasi demokrasi” olduğu, kendisinin hürriyetin önemine 

ilişkin şu görüşlerinden de açıkça anlaşılmaktadır. Atatürk’e göre 

“ferdin birinci hakki, tabiî yeteneklerini serbestçe geliştirebilmesidir. 

Bu gelişmeyi temin için ise, en iyi vasıta, ferde, başkalarının 

benzer haklarına zarar vermeksi zin, tehlike ve zarar kendine ait olmak 

üzere, ona kendi kendini istediği gibi sevk ve idare etmeye müsaade 

etmektir. İşte bu serbest gelişm.eyi sağ lamak, ferdî hakların 

oluşturduğu çeşitli hürriyetlerin tüm amacıdır. Bu haklara hürmet 

etmeyen siyasi cemiyet esas vazifesinde kusur etmiş olur, ve devlet 

varlığının sebebini ve manasını kaybeder. Çağdaş demokraside ferdî 

hürriyetler, özel bir değer ve önem almıştır; artık ferdî hürriyetlere 

devletin ve kimsenin müdahalesi söz konusu değildir... Türk, istibdat 

ve esaret zincirlerini parçalayabilmek için iç ve dış düşmanlar karşısında 

ha yatını ortaya attı; çok kanlı ve tehlikeli mücadelelere girdi; 

sayısız fedakârlıklara katlandı; muvaffak oldu, ancak ondan sonra 

hürriyetine sahip oldu. Bu sebeple hürriyet Türk’ün hayatıdır.” 13 

Kişi ve toplum hayatında bu kadar büyük önem taşıyan hürriyet, 

mutlak anlamıyla anlaşılamaz. “Söz konusu olan hürriyet, içtimaî ve 

me denî insan hürriyetidir. Bu sebeple, ferdî hürriyeti düşünürken, 

her ferdin ve nihayet bütün milletin ortak menfaati ve devlet varlığı 

gözönünde bu lundurulmak lazımdır. Anlaşılıyor ki, ferdî hürriyet 

mutlak olamaz. Başka larının hak ve hürriyeti ve milletin ortak 

menfaati ferdî hürriyeti sınırlar. Ferdî hürriyeti sınırlama, devletin de 

âdeta temeli ve görevidir. Çünkü, devlet ferdî hürriyeti sağlayan bir 

teşkilât olmakla beraber, aynı zamanda, bütün özel faaliyetleri, genel 

ve millî amaçlar için birleştirmekle mükellef tir... Devletsiz bir cemiyet, 

veyahut zayıf bir devlet hayatının neticesi, her kesin herkese 

karşı mücadelesidir. Bu mücadele, çoğunluğun hürriyetini boğmayacak 

şekilde başkalaştırılmalıdır.” Böylece devlet ve toplum hayatı, 

kişi hürriyetlerinin sınırlandırılmasını zorunlu kılmakla beraber, bu 

sınırla ma, “ferdin sorumluluğuna, teşebbüsüne ve gelişmesine zarar 

verecek de receye götürülmemelidir. Vatandaşların teşebbüs ve sorumluluk 

hisleri ne kadar gelişirse, devlet için o kadar iyidir.” 14 

13 Aynı eser, s. 52-54, 458-64. 

14 Aynı eser, s. 52-53, 459-62; Atatürkçülük, Üçüncü Kitap: Atatürkçü Dü-


Atatürkçü düşünce sistemi içinde demokrasi ile eşanlamlı olarak 

kul lanılan halkçılık, Millî Mücadele yıllarının ve özellikle Türkiye 

Büyük Millet Meclisi’nin demokratik atmosferi içinde gelişmiştir. 

Millî Mücadele mizin en dikkate değer yönlerinden birisi, bu ölümkalım 

savaşının, hu kuk açısından herşeye yetkili, uygulamada da 

denetim yetkilerini titizlik ve kıskançlıkla kullanan demokratik bir 

meclis eliyle yürütülmüş olmasıdır. Prof. Feyzioğlu’nun belirttiği 

gibi, “Bağımsızlık Savaşı, millî egemenlik il kesinden güç alınarak, 

her konuda hesap soran, kıyasıya eleştiren, milletin haklarına titizlikle 

sahip çıkan bir Meclisle kazanılmıştır. Büyük bir sava şın, millet 

adına, bir parlâmento tarafından yönetilip yürütülmesi, dünya tarihi 

açısından da üzerinde durulmaya değer bir olaydır.” Aynı konuda İsmet 

İnönü de şunları söylemiştir: “Millî Mücadele’nin askerî safhada 

idaresi kadar siyasi idaresi de nâzikti. Hatta daha nâzikti denilebilir. 

Atatürk, siyasi safhanın idaresinde de aynı derecede maharetli, daha 

ma haretli olmuştur. Meselâ, benim kanaatimce Millî Mücadele’nin, 

bir Mil let Meclisi kurularak onunla beraber yürütülmesi son derece 

güç, fakat harikulade isabetli bir karar olmuştur... Askerî sahada, 

idarî sahada, iç ve dış siyaset sahasında bu, harikulade bir buluştur. 

Emsali de hemen he men yok gibidir.” 15 

Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi (1920-23) tarihî görevini 

tamam layıp, seçimlerin yenilenmesiyle ikinci Dönem Türkiye Büyük 

Millet Mec lisi oluştuktan sonra da, yeni Türk Devleti’nin siyasi 

rejiminin demokratik bir rejim olması kararı devam etmiştir. Atatürk, 

bu dönemdeki çeşitli be yanlarında demokratik rejime olan inancını 

tekrarlamıştır. Meselâ 11 Aralık 1924 tarihinde Times muhabirine 

verdiği demeçte şunları söylemiştir: “Millî egemenlik esasına dayanan 

ve özellikle Cumhuriyet idaresine malik bulunan memleketlerde 

siyasi partilerin varlığı tabiîdir. Türkiye Cumhuriyeti’nde de, 

birbirini denetleyen partilerin doğacağına şüphe yoktur.” 16 Nitekim 

şünce Sistemi İstanbul, 1984: Milli Eğitim Basımevi, Genelkurmay Başkanlığınca 

hazırlanmıştır, s. 70-73. 

15 Turhan Feyzioğlu, “Atatürk ve Milliyetçilik.” Atatürk Araştırma Merkezi 

Dergisi, c. I, Sayı 2 Man 1985, s. 402. 

16 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, c. 111 Ankara. 1961: Türk inkılap Tarihi 

Ens titüsü Yayınları Bundan sonraki atıflarda SD, III olarak kısaltılacaktır, s. 

77.

572 


bu ortam içinde, 1924 Kasımında Halk Fırkası’ndan ayrılan bir grup 

milletvekili, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası adı altında bir muhalefet 

partisi kurmuşlardır. Ne yazık ki, bu çok-partili hayat denemesi 

fazla uzun sürememiş, 1925 Şubatında doğu illerinde çıkan Şeyh 

Sait isyanının çok ciddî boyutlara ulaşması üzerine olağanüstü tedbirler 

alma gereği duyulmuş; 4 Mart 1925 tarihli “Takrir-i Sükûn 

Kanunu” hükûmete geniş takdiri yetkiler vermiş; Kurtuluş Savaşı 

sırasında çalıştırılmış, fakat daha sonra kaldırılmış olan olağanüstü 

İstiklâl Mahkemeleri yeniden kurulmuş tur. Bu tedbirler arasında, 

Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası da 3 Hazi ran 1925 tarihinde Bakanlar 

Kurulu kararıyla kapatılmıştır. İlginç olan nokta, değinilen 

olağanüstü tedbirlerin hiçbir zaman, sürekli ve arzulanan politikalar 

olarak gösterilmemiş, aksine içinde bulunulan durumun zorla yıcı 

gerekleriyle meşrulaştırılmış olmasıdır. Nitekim Medenî Bilgiler 

kita bında, “Hıyaneti Vataniye Kanunu ve İstiklâl Mahkemeleri kanunu 

gibi kanunlar... Cumhuriyetin korunması için, fevkalâde tedbirler 

-arasında sa yılır... Bu gibi kanunlar, tabiatıyla her zaman tatbik 

olunmazlar. Onlar... ancak, başka tedbirlerle önüne geçilemeyecek 

büyük tehlikeler karşısında kalındığı zaman zarurî olarak tatbik olunur” 

denilmektedir. 17 Aynı düşünceyi Atatürk Nutuk’ta şu şekilde 

dile getirmiştir: “Takriri Sükûn Kanununu ve İstiklâl Mahkemelerini, 

istibdat vasıtası olarak kullanacağı mız fikrini ortaya atanlar ve bu 

fikri telkine çalışanlar oldu... Biz, fevkalâ de ittihaz olunan ve fakat 

kanunî olan tedbirleri, hiçbir vakit ve hiçbir su rette, kanunun üzerine 

çıkmak için, vasıta olarak kullanmadık; aksine, memlekette sükûn 

ve asayiş tesisi için tatbik ettik; devletin hayat ve ba ğımsızlığını temin 

için kullandık. Biz, o tedbirleri, milletin medenî ve sos yal gelişmesinde 

faydalı kıldık... Aldığımız fevkalâde tedbirlerin tatbikine 

lüzum kalmadığı görüldükçe, onların tatbikinden vazgeçmekte tereddüt 

gösterilmemiştir.” 18 

Atatürk, 1930 yılında çok-partili hayata geçmeyi tekrar denemiş, 

bu amaçla eski Başbakanlardan Paris Büyükelçisi ve kendi yakın 

arkadaşı Fethi (Okyar) Bey’e bir muhalefet partisi kurmasını telkin 

etmiştir. Serbest Cumhuriyet Fırkası adı altında 12 Ağustos 1930 

17 Medenî Bilgiler, s. 67. 

18 Nutuk, 11, s. 894.


tarihinde kurulan bu par ti, Atatürk’ten teşvik ve yardım görmüştür. 

Partinin kuruluşu vesilesiyle Atatürk’ün Fethi Bey’e yazdığı şu mektup 

onun demokrasi hakkındaki görüşlerini belirtmesi bakımından 

çok önemlidir: “Büyük Millet Meclisi’nde ve millet önünde, millet 

işlerinin serbest münakaşası ve iyi niyet sa hibi zatların ve fırkaların 

düşüncelerini ortaya koyarak milletin yüksek menfaatlerini aramaları, 

benim gençliğimden beri âşık ve taraftar olduğum bir sistemdir... 

Memnuniyetle tekrar görüyorum ki, laiklik esasında bera beriz. Zaten 

benim siyasi hayatta bir taraflı olarak daima aradığım ve ara yacağım 

temel budur. Binaenaleyh Büyük Mecliste aynı temele dayanan yeni 

bir fırkanın faaliyete geçerek millet işlerini serbest münakaşa etmesini 

cumhuriyet esaslarından sayarım. Bu itibarla, görüşlerinizi takip 

için siyasi mücadeleye girmenizi şüphesiz iyi karşıladım. Cumhurbaşkanı 

bulundu ğum müddetçe, Cumhurbaşkanlığının bana verdiği 

yüksek ve kanunî vazi feleri, hükûmette olan ve olmayan fırkalara 

karşı adilane ve tarafsız ifa edeceğime ve laik cumhuriyet esası dahilinde 

fırkanızın her nevi siyasi faa liyet ve cereyanlarının bir engele 

uğramayacağına emniyet edebilirsiniz efendim.” 19 Serbest Cumhuriyet 

Fırkası’nın kuruluş günlerinde Atatürk’ün, kendisini iki parti 

arasında tarafsız bir hakem rolünde algıla dığı, şu sözlerinden çok iyi 

anlaşılmaktadır: “Cumhuriyet Halk Fırkası re isleriyle çok mücadele 

edeceklerini tahmin ediyorum. Fakat ben, Cumhu riyet esaslarının 

kuvvetlenmesini temin edecek olan bu mücadeleleri mem nuniyetle 

müşahade edeceğim ve şimdiden söyleyebilirim ki, en çok kav galı 

olduğunuz geceler sizi soframda birleştireceğim ve o zaman tekrar 

ay rı ayrı her birinize soracağım: Sen ne dedin? Ne için dedin? Senin 

ceva bın ne idi? Neye istinat ediyordu? Bugünden itiraf ederim ki, bu 

benim için yüksek bir zevk olacaktır.” 20 

Ancak, bu derece iyi niyetlerle girişilen Serbest Cumhuriyet Fırkası 

denemesi de sadece üç ay sürebilmiştir. Serbest Fırka liderlerinin 

Atatürk’e ve inkılaplarına tartışmasız bağlılıklarına rağmen, inkılapların 

toplumca benimsenip yerleşmesi için gerekli zamanın henüz 

19 Çetin Yetkin, Serbest Cumhuriyet Fırkası Olayı (İstanbul, 1982: Karacan 

Yayın ları), s. 251-52. 

20 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, c. II Ankara, 1959: Türk Inkılap Tarihi 

Ens titüsü Yayınlan Bundan sonraki atıflarda SD, II olarak kısaltılacaktır, s. 

255-56.

574 


geçmemiş ol ması sebebiyle, inkılaplara karşı olan bazı unsurların 

Serbest Fırka’ya sız maya çalıştıkları görülmüştür. Bunun doğurduğu 

siyasi sertleşme ortamı içinde Serbest Cumhuriyet Fırkası, şartların 

kendilerini Atatürk ile karşı karşıya getirme ihtimali taşıdığını 

görerek, kendisini feshetmeye karar ver miştir. 21 Bu denemenin de 

istenilen sonucu vermemiş olmasına rağmen, ünlü Fransız anayasa 

hukukçusu ve siyaset bilimcisi Maurice Duverger’in belirttiği gibi, 

bu denemelerin yapılmış olması bile “tek başına derin bir anlam taşımaktadır. 

Hitler Almanyasında, ya da Mussolini İtalyasında böyle 

bir şey düşünülemezdi... Bunlar, her şeye rağmen, Kemal rejiminin 

plüralizme üstün bir değer tanıdığını ve plüralist bir devlet felsefesi 

çerçe vesinde faaliyet gösterdiğini ifade etmektedir.” 22 

Gerçekten, üç aylık Serbest Fırka denemesi bir yana bırakılırsa 

Türki ye, 1925 yılında Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın kapatılmasından, 

1945 sonlarında çok-partili rejime geçilmesine kadar, bir 

tek-parti rejimi ile yönetilmiştir. Ancak bu rejim, totaliter ve dogmatik 

ideolojilere daya nan Faşist ve Komünist tek-parti sistemlerinden 

temelde farklıdır. Türki ye’de bir tek-parti “olgusu” mevcut olmuş, 

fakat tek-parti ideolojisi veya doktrini mevcut olmamıştır. Diğer bir 

deyimle Türkiye’de tek-parti, sürekli ve arzulanır bir model olarak 

meşrulaştırılmamış; aksine, zorunluluklar se bebiyle başvurulan ve 

zamanı geldiğinde yerini çoğulcu demokrasiye bıra kacak olan geçici 

bir rejim olarak görülmüştür. Çok-partili siyasi demok rasi, bu alanda 

yapılan denemelerin de gösterdiği gibi, erişilmesi gerekli bir ideal 

olarak muhafaza edilmiştir. Bir kere daha tanık göstermek istediğimiz 

Duverger’ye göre, Türk tek-partisinin “başta gelen özelliği, 

onun de mokratik ideolojisindedir. Bu ideoloji, hiçbir zaman, Faşist 

veya Komünist ideolojiler gibi, bir Tarikat veya Kilise niteliği taşımamış; 

üyelerine bir iman veya bir mistik empoze etmemiştir... 

Partinin yönetici kadrolarının anti-klerikal ve akılcı tutumu, onları 

açıkça ondokuzuncu yüzyıl Liberaliz mine yaklaştırmıştır... Adının 

‘Cumhuriyetçi’ oluşu bile, bu partiyi, yir minci yüzyılın otoriter re- 

21 Serbest Cumhuriyet Fırkası hakkında, bk. Yetkin, a.g.e.; Fethi Okyar, Üç Devirde 

Bir Adam (İstanbul, 1980: Tercüman Yayınlan); VValter F. VVeiker, 

Political Tutelage and Democracy in Turkey: The Free Party and its Aftermath 

(Leiden, 1973: EJ. Brill). 

22 Maurice Duverger, Siyasi Partiler (Ankara, 1974: Bilgi Yayınevi), s. 360-61.


jimlerinden çok, Fransız İhtilâli’ne ve ondokuzun cu yüzyılın terminolojisine 

yaklaştırmaktadır... Faşist rejimlerde hergün rastlanan otorite 

savunusunun yerini, Kemalist Türkiye’de demokrasi sa vunusu 

almıştır; bu da, ‘halkçı’ veya ‘sosyal’ diye nitelendirilen ‘yeni’ bir 

demokrasi değil, geleneksel siyasi demokrasidir. Parti, yöneticilik 

hakkını, siyasal elit veya ‘işçi sınıfının öncüsü’ olma niteliğinden, 

yahut da liderinin Tanrı iradesine dayanışından değil, seçimlerde 

kazandığı “çoğunluktan almıştır.” 23 Birçok başka çağdaş siyasal bilimciler 

de, benzer gerekçelerle, Kemalist siyasi rejime “gizil (potansiyel) 

demokrasi” veya “vesayetçi (eğiti ci) demokrasi” sıfatlarını 

yakıştırmışlardır. 24 

Atatürk’ün tek parti sistemini Türkiye için sürekli bir ideal olarak 

de ğil, Türkiye’nin sosyal ve siyasal gelişmesinin belli bir aşamasında, 

zorun lulukların ortaya çıkardığı geçici bir dönem olarak gördüğü, 

Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın kuruluş hazırlıklarının 

yapıldığı günlerde söylediği şu sözlerden çok iyi anlaşılmaktadır: 

Cumhuriyet Halk Fırkası’nın “esas prensibi, memleket ve milletin 

gerçek selâmet ve saadetini temine çalış maktır ve amaca götüren yol 

bence budur ve bellidir. O da Cumhuriyet’i güçlendirme ve sağlamlaştırma 

ile beraber fikri ve sosyal inkılapta ve me deniyet ve yenileşme 

yolunda milletin azimle ve başarıyla yürümesini sağ lamaya yol 

göstermektir. Bu belli olan ve fakat şüphesiz yorucu ve uzun olan 

yolun yolcuları başlangıçtan sona kadar bir hizada ve aynı zamanda 

aynı yorgunluk derecesiyle yürümeyebilir ve bu takdirde düşünce 

ve ted birleri arasında fark olabilir. Fakat yoldan sapmamaları, genel 

hedeften gözlerini ayırmamaları, esas amacı ihlâl etmemeleri lazım 

gelir. Bugün belli olan yolun başlangıcında bulunuyoruz. Henüz düşünceleri 

etkileye cek kadar yol alınmış değildir. Görüşler gerekli ölçüde 

açıklık ve isabet kazanmalıdır. Ondan evvel tefrika fikri alelade 

fırkacılıktır ki, memleket ve milletin huzur ve güven şartları henüz 

23 Aynı eser, s. 359-60. 

24 “Potansiyel demokrasi” deyimi Duverger’nindir. Bk. aynı eser, s. 363-64. 

‘’Vesayetçi demokrasi” (tutelary democracy) kavramı için, bk. Ergun Ozbudun, 

“The Nature of the Kemalist Political Regime, ” Ali Kazancıgil ve 

Ergun Özbudun (ed.) Atatürk: Founder of a Modern State London, 1981: 

C. Hurst, s. 79-102.

576 


böyle bir tefrikaya yol açmaya elverişli değildir, efendiler...” 25 Gene 

Atatürk, Serbest Cumhuriyet Fırka sı’nın kendisini feshetmesini takip 

eden aylarda, aynı yönde olarak, şunları söylemiştir: “Milletlerin 

tarihinde bazı devirler vardır ki, muayyen mak satlara erebilmek için 

maddî ve manevî ne kadar kuvvet varsa hepsini bir araya toplamak 

ve aynı istikamete sevketmek lazım gelir. Yakın seneler de milletimiz 

böyle bir toplanma ve birleşme hareketinin mühim neticele rini idrak 

etmiştir. Memleketin ve inkılâbın içeriden ve dışarıdan gelebile cek 

tehlikelere karşı masuniyeti için bütün millîyetçi ve cumhuriyetçi 

kuvvetlerin bir yerde toplanması lazımdır... Aynı cinsten olan kuvvetler 

müşterek gaye yolunda birleşmelidir.” 26 

Serbest Fırka denemesinin başarısızlıkla sonuçlanmasından 

sonra da demokrasi yolunda bazı girişimlerde bulunulmuştur. 

Meselâ 1931 ve 1935 milletvekili seçimlerinde, bazı milletvekillikleri 

için Cumhuriyet Halk Fır kası tarafından aday gösterilmeyerek, 

bu sandalyeler bağımsız adaylara bı rakılmıştır. Cumhuriyet Halk 

Fırkası’nın gerek 1927 Kongresi’nde kabul edilen program beyannamesinde, 

gerek 1931 Kongresi’nde kabul edilen programında, 

tek dereceli seçime geçilmesi bir hedef olarak belirtilmiştir. 1931 

programı, bu konuda aynen şöyle demektedir: “Bir dereceli intihabı 

tatbik etmek yüksek emellerimizdendir. Ancak vatandaşı, seçeceğini 

tanı yabilecek vasıflar, şartlar ve vasıtalarla donatmak gerekir. Bunun 

sağlan ması hususundaki çalışmaların istenen sonucu vereceği 

güne kadar vatan daşı, yakından tanıdığı ve güvendiği insanları seçmekte 

serbest bırakmayı demokrasinin hakikî icaplarına daha uygun 

buluruz.” 1939 Parti Kongre si’nde, Türkiye Büyük Millet Meclisi 

içinde denetim görevi yapmak üzere, CHP grubundan ayrılacak bir 

grup milletvekilinin oluşturacağı bir “Müstakil Grup” kurulmasına 

karar verilmiştir. 1943 milletvekili seçimle rinde CHP, 458 milletvekilliği 

için 530 aday göstermek suretiyle, kendi adayları arasında da 

olsa, seçmenlere belli bir tercih serbestiliği tanımıştır. Nihayet, 1945 

yılı içinde muhalefet partilerinin kuruluşuna izin verilmek suretiyle, 

gerçek çok-partili hayata geçirilmiştir. Demokrasi tarihimizin bu 

25 SD, II, s. 191. Bu ifadeler, tek-parti rejiminin geçici ve şarta bağlı nitelikte 

görüldüğünün açık kanıtıdır. 

26 SD, III, s.90.


aşamalarını incelemek, konumuzun dışındadır. Ancak burada şunu 

vurgu lamak gerekir ki, Türkiye, bir tek parti sisteminin, savaş, işgal, 

ihtilâl, dar be, v.s. gibi zora dayanan bir kesinti olmaksızın, kendi 

evrim kanunları uyarınca bir çoğulcu demokrasiye dönüştüğü pek az 

örnekten biridir. Bu nun temel sebebi de, Atatürkçü dünya görüşünün 

demokratik karakteri dir. 

Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 

Sayı : 14. 1989, s. 285-295

DOĞU SINIRININ PEACE MAKER OLARAK 

BELİRLENMESİNDE 

MUSTAFA KEMAL PAŞA (1920-1921) 

Prof. Dr. Enver KONUKÇU* 

Barış - Sınır - Peace-Maker 

Hellen ve Roma döneminde, Anadolu’nun orta ve doğu kısımları 

savaşların sonunda, “barış” denilen sosyal bir kavramla tanışmıştır. 

Bunun diğer dillerdeki karşılığı sulh, hazer/hazar, mir ve Peace 

olmaktadır. Bazen, “andlaşma” da, bu kelimenin yerine kullanılmaktadır. 

Her andlaşmanın veya barışın öncesi ateşkes, bırakışma 

anlamına gelen “mütâreke”dir. Bizlerin çok yakından bildiği kavramın 

örneklerinden biri de Mudros/Mondros Mütarekesidir. Barışa 

giden yolda ilk aşama olmaktadır. Her mütârekenin ağır bedeli de 

barıştır. Fakat, barış, galip gelenin vazgeçilmez hakkı, yenilen ise 

aynı kelimenin anlamında nedense pek faydalanamamıştır. O zaman 

tek taraflı barış ortaya çıkıyor. Sevres Barışı, İtilaf devletleri 

için faydalı, Osmanlı Devleti için de zararlıdır. O zamanın liderleri 

Sevres’i Türkiye’nin veya Türklerin sonu olarak görmüş, bunu uygulamakta 

da epeyce uğraşmışlardır. Barışla ilgili terimler de bizlere 

bazı şeyleri hatırlatmaktadır. Meselâ Paris Barış Konferansı... 

Eski Paris toplantılarına hiç benzememektedir. Bu toplantıda Üçler 

Konseyi, Greklere, İzmir’in işgali yetkisini vermiştir. C.Nicholson, 

“1919 Yılında Barış nasıl Yapıldı?” isimli eserinde 1945 öncesi bir 

oldu-bittiyi gündeme getirmektedir. 21 Aralık 1916’da, deniz aşırı 

bir ülkede, ABD’nde, Başkan W.Wilson, tarafsız devletler aracılığı 

ile bir açıklama yaptı: “Zafersiz barış”. Ama, hem 14 ilkesine, 

hem de bu söze karşı tavır sergileyen Sevres Barışı’nın “Ermenistan 

Sınırlarını tesbit” gibi tamamen ters bir olayın içinde yer aldı. 

* Erzurum Atatürk Üniversitesi Fen - Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü.

580 

ENVER KONUKÇU 

Çarlığın yıkılışını takip eden aylarda da, Rusya’da “Zafere kadar 

barış” ve “Zafere kadar savaş” kullanışlar da, kamuoyunun dikkatini 

çekmiştir. Lenin ise “ilhaksız ve tazminatsız barış”ı söyleyerek, 

yeni bir görüşü geliştirmeye çalıştı. Bunları, Rusya’yı ve dolayısıyla 

Türkiye’yi yakından ilgilendiren bir barış adı da Brest-Litovsk’dur. 

Yine bir şehir, kendisinde karar alındığı için, yanına barışı almış ve 

“Brest-Litovsk” ilgili edebiyatta göze çarpmıştır. Nedense bu barış 

da pek kimsenin aklına gelmeyecek bir sıfatla karşımıza çıkmaktadır. 

John W.Wheeler, Brest-Litovsk olayını sonuna kadar incelemiş 

ve anlaşmalar, barış edebiyatında yıldızının aniden söndüğünü görmüştü. 

İşte bu durumda, yazar, Brest-Litovsk’a “Forgotten Peace” 

demekten kendini alamamıştır. 

Doğu’da ve batıda “barış” görüldüğü gibi galip gelenin önerisi 

ile ortaya çıkan yenilene ise pek az hak tanıyan terim, kullanılmıştır. 

W.Wilson ve Lenin gibi XX.yy’da bu kelimeyi ağzından hiç düşürmeyen 

kişiler, barışı kalkan olarak kamuoyunun önüne koymuşlardır. 

Bu görüşte şimdiye kadar hiçbir sapma olmamıştır. 

Ulu önder Kemal Atatürk, Türk milletini kurtarma, eskisi gibi 

büyük olmayı temin için çalışmalarına başladığı 1919’dan itibaren, 

askerî kişiliği yanında, sivil hayatta da bazı ilkelerin hem Türkiye’de 

ve hem de dünyada uygulanmasının, iyi sonuçlar vereceğini kesin 

bir dil ile söylemiştir. 

İnsana, insan gibi bakma, devlete devlet gibi davranma, milleti 

ayrım yapmadan millet olarak görme gibi düşünceleri, gerçekten 

diğerlerinden ayırıcı bir özelliktir. Ona göre, dünya barışı içinde insanlığın 

gerçek mutluluğu ancak bu yüksek ülkü yolcularının çoğalması 

ile mümkün olabilecekti. Cumhuriyet Halk Fırkası reisi Gazi 

Mustafa Kemal olarak 20 Nisan 193l’de, seçim dolayısıyla millete 

beyannâmesinde, “Yurtta Sulh Cihanda Sulh” için uğraş verdiğini 

söylemiştir. Ki bu ifade ile barışı yurtta, aziz vatanda, sonra çeşitli 

milletlerin yaşadığı dünyada, görmek ve yaşatmak azmini ortaya 

koymuştur. 1918-1923 şartlarında düşman olarak görülen, gerçekte 

de öyle olan milletlere, 1938’e kadarki kısa hayatı esnasında, dostluk 

elini uzatan, başlatan kendisidir. 

Barış gibi milletlerin hayatında gerekli olan siyasi, askeri ve 

sosyal gereklilik de dostluk temellerine dayanan sınırların oluşturulmasıdır. 

Günümüze kadar siyasi haritalar sınır nedeni ile sürekli

DOĞU SINIRININ PEACE MAKER OLARAK BELİRLENMESİNDE MUSTAFA KEMAL PAŞA 

(1920-1921) 

değişmiştir ve değişmesine de devam etmektedir. Limitae, border, 

borderland, front, hudûd, sınır, serhad gibi kullanışlar, devletler arasında, 

ayrım çizgileridir. Bazı devletler, bloklar teşkil ederek, yukarıda 

da temas edildiği gibi aşılmaz, gerisinde ne olup-bittiği öğrenilemez 

yaşayışı sergilemişlerdir. Gerçi, Demir Perde terimi Rusya’ya 

ait değildir. Stalin’in aldığı kararlar çerçevesinde ülke yabancılar 

için sınırda demir perdeyi teşkil etmiştir. Buna güzel bir isim bulan 

da W.Churchill olmuş ve soğuk savaş döneminin sonuna kadar geçerli 

olmuştur. J.F.Kennedy’nin Almanya’daki tarihi nutkunda kardeşleri 

birbirinden ayıran Berlin Duvarı da Demir Perde’den farklı 

değildi. Şimdi ise İsrail, beton duvar inşaatını devam ettirmektedir. 

Türkiye’nin doğusunda, 1921’den önceki sınır durumu da karma 

karışıktı. Bu kadar arazi üzerinde değişebilen sınır pek yoktur. 

Kasr-ı Şirin Andlaşması ile Safevi-Osmanlı sınırı Arpaçay olarak 

belirlenmişti. Osmanlı-Rus Harblerinde ise taraflar arasındaki sınırlarda 

sonuncusunun lehinde epey değişmeler oldu. Edirne, Paris, 

Ayastefanos, Berlin isimleri altında barış hareketlerinde Arpaçayı sınırı, 

Erzurum’un doğusuna taşındı. 1916’da ise Ruslar, Erzincan’ın 

batısına kadar ilerlediler. Büyük savaşın mirası da bu oldu. Brest- 

Litovsk ve Erzincan görüşmeleri Türkler için sınırı tekrar geçici 

olarak Arpaçayı’na kadar taşıdı. Mondros Mütarekesi’nde ise “The 

Six Armenian Vilayet/Vilâyat-ı Sitte”den bahsedildi. Az sonra Rusya 

Çarlığının çökmesi ile de Şura/cumhuriyetler oluştu. Sevres ve 

Moskova’daki görüşler, tekrar sınırı Arpaçayı’ndan Sivas-Erzincan 

arasındaki vadiye, Karadeniz’e dökülen Harşit Suyu’na götürdü. 

Düşünülen Ermenistan hududu buradan geçirildi. Mustafa Kemal 

ise, TBMM Başkanı olarak, bütün önerilere karşı çıktı. Ona göre, 

tarihi sınır Arapaçayı vadisi idi. Bu yolda çalışmaları organize etmesi 

gerekliydi. Böylece, Mustafa Kemal’in az bilinen yönü de ortaya 

çıkmıştır. Peace-Maker/uzlaştırıcı, barıştırıcı, barış yapıcılık gibi. 

H.Nicholson, 1919 yılı için Peace-Making’i kullanan, daha doğrusu, 

böyle bir şeyin farkına varabilen ilk araştırıcılardandır. Bu görüş altında, 

doğuda beliren Gürcistan, Ermenistan ve Azerbaycan ile kalıcı 

bir sınırın tesbiti çalışmaları için uygun zamanlarda harekete geçti. 

Peace-Maker olarak, Gümrü, Moskova ve Kars Andlaşmaları haklılık 

ve eşitlik ilkeleri içinde hayata kazandırdı. Şimdi, aşağıda bunun 

tarihi gelişimi görülecektir. 

581

582 


Doğu Sınırı denilince, savaşlar sonunda, sürekli Osmanlı 

Devleti’nin aleyhinde seyir takip eden, toprak kayıpları ile ortaya 

çıkan durumdur. Klasik olarak, doğu sınırı, Osmanlı- İran harpleri 

sırasında oluşmuş, Kars Kalesi’nin doğusundaki Arpaçay bu tespitte 

tabii rol oynamıştır. 1 Fakat XIX.yy başlarında Gnl. İ.F.Paskeviç 

ile başlayan toprak kayıpları, Kırım Harbi sırasında devam etmiş, 

1878’deki Osmanlı-Rus harbinin neticesi olarak, daha fazla arazi 

harp tazminatı olarak Berlin Andlaşması hükümleri gereğince, Çarlık 

topraklarına katılmıştır. Böylece Kars, Ardahan ve Batum resmen 

Rus toprakları sayılmıştır. Ahalinin de ifade ettiği gibi yarım 

asra yakın “kara günler” başlamış, 1918’de sona ermiştir. 2 1916- 

1918 devresinde, ilk defa Çarlık kuvvetleri, Sarıkamış sonrası, sıcak 

denizlere inen yolun doğusundaki Erzurum’u da istilâ ve ele geçirmişlerdir. 

Erzincan’ın batısından Refahiye dolaylarından geçirilen 

sınır, Brest-Litovsk, az sonra da Erzincan Mütarekesi ile Erzincan 

ve Erzurum’un I. Kafkas Kolordusu tarafından ele geçirilmesi ile 

1878/1293 sınırına gerilemiştir. 3 Rusya’da meydana gelen ihtilâl ve 

sonraki kanlı zamanlarda, yeni hükûmet, Osmanlı Devleti ile kalıcı 

bir anlaşma yapmıştır. İktidarın Lenin tarafından ele geçirilmesi ile 

de Bolşevik Rusya, sonraki adı ile Sovyetler ile andlaşma zemini 

aranmış ve Mustafa Kemal Paşa Çiçerin’in mektubu ile, TBMM Re- 

1 XVII-XVIII.yy’a ait Anonim Osmanlı tarihi’nde, Hudud/ Arpaçay; Hudûd-ı 

Acem, ki Arpa Çayı dedikleri nehr-i azım ve ma’ber-i kadim olmağla ol mahalle 

vusullerinde, etrafunda müctemi olmuş 200 mikdarı süvari kendülerin 

k istikbal ve her gün selamlama... Anonim Osmanlı Tarihi, (1688- 1704), 

(hzl.A. Özcan), Ankara, 2000, s. 141. 

2 Bkz: Akdes Nimet Kurat, Brest- Litovsk Müzakereleri ve Barışı, Belleten, 

XXXI / 121 (1967). Esin Dayı, Elviye-i Selâse’de (Kars, Ardahan, Batum) 

Milli Teşkilatlanma, Erzurum, 1997. Serpil Sürmeli, Türkiye-Gürcistan 

İlişkileri, D.T. Erzurum, 1997. Selami Kılıç, Türk Sovyet İlişkilerinin Doğuşu, 

İstanbul, 1998. Enis Şahin, Trabzon ve Batum Konferansları ve Antlaşmaları 

(1917-1918), Ankara, 2002 

1878-1914’de Kars Oblastı, 

Kars: Savaş ve İhtilal (1914-1921), 

Kars- Ardahan ve Sovyet İstekleri (1945-1946), 

Kars’ın Kaybı Yası, 

XIX. yy’da Kars’ta Türk- Ermeni Savaşı, 

Ermeni Hürriyet Hareketinde Kars (Bkz, International Conference Series on 

Historic Armenian Cities And 

Provinces: Kars and Ani, Costa Mesa/ CALIFORNIA, 2001). 

3 Bkz, Enis Şahin, Diplomasi ve Sınır, İstanbul, 2005, s. 35-55.


(1920-1921) 

isi olarak, Hükûmet adına Moskova ile temaslara geçmiştir. 1920- 

1921 Millî Mücadele için son derece önemli yıllardır. İtilaf Devletleri 

ve onların “Ionıa” hayali peşinde koşan, yeni bir İskender olma gibi 

asla gerçekleşmeyecek Hellen topraklarının kazanılması için gayret 

sarfeden Yunanlılar, İzmir’in işgali ile başlayan ve Afyon’a kadar 

uzanan maceranın ne sonuçlar verebileceğini pek anlamamışlardı. 

Ama, daima İtilaf Devletlerinin yardımı ile mevcut siyasi ve askerî 

ortamdan daima kârlı çıkıyorlardı. 10 Ağustos 1920’de imzalanan 

Sevres, aslında ölü doğmuş bir sözleşme idi. İstanbul dışında, kimseden 

muhatap bulmamıştı. İnkılap Tarihi edebiyatına “Sevr Paçavrası” 

diye geçen anlaşma, Mondros Mütarekesi’nin en ağır ve geliştirilmiş 

şeklinden başka bir şey değildi. Londra, Paris gibi merkezlerin yanında, 

deniz aşırı topraklarda, ABD başkenti Washington’da da akisler 

uyandırmıştır. Bu nedenle Başkan Woodrow Wilson 4 (başkanlık 

süresi: 1913-1921) İtilaf Devletlerinin öngörmesi ile Anadolu’daki 

Ermeni sınırının tesbitine çağrılmış ve görevlendirilmişti. Bilindiği 

üzere 1918 ve 1919’da akisler uyandıran 14 ilkeden 12. maddede, 

Osmanlı İmparatorluğu’nun Türk olan kısımlarının egemenliği sağlanacak, 

fakat Türk olmayan milletlere muhtar gelişme imkânı verilmesi, 

Osmanlı âlemi için bir kurtuluş ümidi olarak algılanmıştı. 

Aydınlar yanında ABD heyetlerinin bölgede gittikleri her yerde, 12. 

maddeyi işaret eden pankartlar taşınmıştı. Genel kanıya göre, ilkeler, 

ister İtilâfçıların zaferi olsun, ister merkezi devletler zaferi olsun 

ve hatta, isterse iki tarafın komprimesine dayanan bir barış olsun, 

sadece genel bir barış göz önüne alınarak hazırlanmıştır. Böylece, 

Wilson İlkesi hayal kırıklığı yaratırken, barış havarisi gibi gözüken 

Wilson, gözü dönmüş, hayâli ülke yaratma peşinde koşan Ermenilere 

istedikleri ortamı yaratmıştı 5 . İngiltere ise Doğu Anadolu’daki 

nüfus yapısını bildiği için bu topraklarda hiçbir zaman Ermenistan 

kurulamayacağını biliyordu. Ama, mevcut gelişmelere göre hareket 

etme siyasetini takip etmeye devam etmiştir. Sevres ile Ermenistan 

teşkili bir kere daha gündeme geldi. Başkan ve sekreter Bainbridge 

4 J. Dunner, Dictionary of Political Science, N. Jersey, 1970, s. 191-192. G.M. 

Gathorn- Hardy, The Fourteen Points and The Threaty of Versaılles, London, 

1939. T.Z. Tunaya, Türkiye’de Siyasal Partiler, Mütareke Dönemi 

(1918-1922), İstanbul, 1986, II, s. 245-263. 

5 C. Dursunoğlu, Milli Mücadele’de Erzurum, İstanbul, 1998, s.39. S. Necati, 

Hatıra Defteri, (hzl: A. Birinci), İstanbul, 1999, s.85-87. 

583

584 


Colby’nin, nerde ise, Anadolu’nun doğusunu tamamen Ermenilere 

bırakan arabuluculuğu ve harita çizimi, tabii ki ona ve hürriyet fikirlerine 

inanmış aydınlarımızca, sükût-ı hayale sebep olmuştur. Mustafa 

Kemal, Hey’et-i Temsiliye ve Erzurum milletvekili olarak 28 

Aralık 1919’da, Sivas dönüşü Ankara’daki ikinci gününde Wilson 

ilkeleri ile ilgili ilk açıklamasında, bazı sözleri önceden sezmiş olduğu 

görülmüştür. Açıklamasında, Hey’et-i Temsiliye Reisi olarak XII. 

madde üzerinde durarak şunları söylemişti: “...Bu program, milletin 

kendi kaderine hâkimiyetini temin ediyordu. Programın XII. maddesi 

ise özellikle Türkiye’ye Devletimize ve milletimize aittir. Wilson, 

bu madde ile Türkiye’nin, milletimizin tam hâkimiyetine sahip 

olması lüzumunu ortaya koyduktan sonra, buna dair de bir iki kayıt 

da ilâve etmiştir. O kayıtlar şunlardır: Aramızda yaşayan gayr-ı müslim 

unsurların emniyetlerinin ve gelişmelerinin sağlanmasını temin 

etmek. Bir de Boğazların açık bulundurulmasıdır. Bütün İtilaf Devletleri 

Wilson’un prensiplerini kendi menfaatleri için uygun gördükleri 

gibi bizim devletimizde bu XII. maddeyi kabulde, hiçbir sakınca 

görmedi. Hakikaten kabul edilecek bir prensiptir.” 

Washington’un Sevres’deki görevi, İtilaf Devletleri görüşünde 

Ermeni yurdu meydana getirmekti. Harita üzerinde, en yetkili şahıs 

olarak Wilson, bu ödevi yerine getirmiş, kitap hâlinde yayınlanan 

metin, dolayısıyla Ankara’da hayal kırıklığı yaratmıştı. 

1919 ve 1920 siyasi gelişmelerini iyi bir şekilde takip eden 

TBMM Reisi Mustafa Kemal, Sevres için görüşlerini tabii ki millî 

bir heyecanla değerlendirerek, kamuoyuna duyurmaktan geri kalmadı; 

“Sevres Andlaşması, Türk milleti için öylesine uğursuz bir idam 

kararnâmesidir ki, onun bir dost ağzından çıkmamasını dileriz. Bize 

göre böyle bir andlaşma yoktur... Mondros’un arkasından yaşama 

hakkımızı ve istiklalimizi ayaklar altına alan Sevres Andlaşması 

yapılmıştır. Bu teklif projesinde, Ermenistan’ın sınırlarının tesbiti 

işi Cemiyet-i Akvam’ın göndereceği bir komisyona bırakılmakta 

idi... Efendiler, Mondros Mütarekesi’nden sonra düşman devletler 

Türkiye’ye dört defa barış şartları teklif etmişlerdir. Bunların ilki 

Sevres taslağıdır. Bu taslak, hiçbir görüşmenin ürünü olmayıp, İtilaf 

Devletleri tarafından Yunan Başvekili Mösyö Venizelos’un katılması 

ile düzenlenmiş ve Vahideddin’in hükûmeti tarafından 10 Ağustos


(1920-1921) 

1920’de imza edilmiştir...” 6 

TBMM’nde yaptığı bir başka konuşmada da Mustafa Kemal, 

Wilson tarafından şekillendirilen Ermenistan sınırını belirleyen harita 

hakkında şunları söylemiştir: 

“Gümrü Andlaşması, millî hükûmetin yaptığı ilk andlaşmadır. 

Bu andlaşma ile, düşmanlarımızın hayallerinde ta Harşit Vadisi’ne 

kadar uzanan Türk ülkelerini kendisine bağlamış oldukları Ermenistan, 

Osmanlı Devleti’nin 1877 seferi ile kaybetmiş olduğu yerleri 

bize, Millî Hükûmete terk ederek aradan çıkarılmıştır.” 7 

Mustafa Kemal, Ankara çevresinde oluşan ayaklanmaları, askerî 

bir harekât ile bastırdıktan sonra, Sevres oldu bittisi ile karşılaşmasına 

rağmen, Ankara’nın sesini daha gür bir şekilde milletlerarası 

platformda duyurmuştur. 1920 yılının sonlarına doğru, XV.Kolordu 

sorumluluk sahasında olan Doğu Meselesini, işbirliği ile sonuçlandırmak 

için çaba sarfetmiştir. Bunun sonucu olarak, doğu sınırının ilk 

defa kalıcı bir şekilde oluşmasını da temin etmiştir. Arpaçayı’ndan 

geçirilen sınıra ait andlaşma da 2/3 Aralık 1920’de imzalanan, Gümrü 

Andlaşmasıdır8 . Kâzım Karabekir Başkanlığındaki bir heyet tarafından 

gerçekleştirilen sözleşme, TBMM Hükûmeti’nin imzaladığı 

ilk andlaşmadır: TBMM Başkanı Mustafa Kemal, doğudaki bu siyasi 

zaferin tanımını yaparken, oldukça ilgi çekici noktalara da dikkati 

çekmekte ve genel hatları ile şu şekilde bilgi vermektedir; 

“Savaş alanında verilecek emri bekleyen Doğu Ordumuz, 28 

Ekim 1920 günü Kars üzerine harekâta başladı. Düşman (yâni Ermeniler) 

direnmeksizin Kars’ı terk etti. Kars 30 Ekim 1920’de tarafımızdan 

işgal edildi. 7 Kasım 1920’de birliklerimiz Arpaçayı’na 

kadar olan bölgeyi ve Gümrü’yü ele geçirdi. 

Ermeniler, 6 Kasım 1920’de ateşkes ve barış için başvurdular. 

Biz de ateşkes andlaşmasının maddelerini, Dışişleri Bakanlığı va- 

6 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, II, s.5. K. Atatürk, Nutuk, (hzl. Z. Korkmaz), 

Ankara, 1994, s.388, 421, 506, 534. 

7 Traite de Paix Entre Les Puissances A lliees etAssociees et la Turqie du 10 

Aofît 1920 (Sevres): The Frontier Between Armenia and Turkey as Decided 

by President W. Wilson, November 22, 1920 Washington 1920. K.Atatürk, 

Nutuk, s.333. 

8 Kemal Atatürk, Nutuk, s.333. İskender Yılmaz, Gümrü Antlaşması, Ankara, 

2001, s. 102-111. 

585

586 


sıtası ile 8 Kasım 1920’de Ermeni ordusuna bildirdik. 20 Kasım 

1920’de başlayan barış görüşmeleri, 2 Aralık 1920’de son buldu. 2/3 

Aralık 1920 gecesi, Gümrü Andlaşması imzalandı.” 

TBMM’ndeki konuşmasında Gümrü Andlaşması’nın önemi 

üzerinde duran Mustafa Kemal, takiben şu hitabede bulundu: 

“Efendiler... 

Gümrü Andlaşması, Millî Hükûmetin yaptığı ilk andlaşmadır. 

Bu andlaşma ile düşmanlarımızın hayallerinde, taa Harşit Vâdisi’ne 

kadar uzanan Türk ülkelerini kendisine bağışlamış oldukları Ermenistan, 

Osmanlı Devleti’nin 1877 Seferi ile kaybetmiş olduğu yerleri 

bize, Millî Hükûmete terk ederek, aradan çıkarılmıştır. Doğudaki 

durumlarda önemli değişiklikler olması yüzünden, bu andlaşma yerine 

daha sona 16 Mart 1921 tarihli Moskova, 13 Ekim 1921 tarihli 

Kars Andlaşmaları geçerli olmuştur.” 9 

Taşnakların önde gelen isimlerinden olan Hovannes Kaçaznûni 

Gümrü Andlaşması hakkında, 1923’de açıklamalarda bulundu. “Ermeni 

delegasyonu Gümrü’de Türklerle andlaşma imzaladı. Bu andlaşma, 

acımasız Batum Andlaşması’ndan çok farklı değildi. Aynı 

gün Simon Vratsyan Hükûmeti iktidardan çekildi. Onu, Bolşeviklere 

devretti... Vratsyan Hükûmeti, Taşnak ve Es-Er’lerden meydana 

geliyordu... Bolşevikler, Ermenistan’ı Türkiye’ye karşı savunmadılar. 

Bizim yok olma tehdidi altında imzalamış olduğumuz Gümrü 

Andlaşması’nı onayladılar” 10 . 

Gümrü Andlaşması, TBMM Hükûmeti ile Ermeniler arasında 

imzalanmıştır. 18 maddeden meydana gelen andlaşmada, Sevres 

ve sınır konuları önemlidir. Ermeni heyeti, Gümrü’de, Sevres’e ait 

isteklerden vazgeçtiler. O.Kaçaznuni, bu konuda, “Başkan Wilson 

tarafından tasarlanan Ermenistan sınırları da bizi tatmin etmedi. Biz, 

Başkan Wilson’un Sevres Andlaşması’nı tam olarak kullanabileceğini 

ve bize daha fazla toprak verebileceğini ifade etti. Fakat, bu 

dar sınırlar, bizim için ulaşılamaz ve elle dokunulamaz mavi kuştu... 

9 K.Atatürk, Nutuk, s.333. 

10 O.Kaçaznuni, Taşnak Partisinin Yapacağı bir Şey Yok (1923 Parti Konferansına 

Rapor), (çev. A.Acalıoğlu), İstanbul, 2005, s.62-63, 82. Bkz. Simon 

Vratzian, Armenia and Armenian Question, (çevr. James G. Mandalian), 

Boston, 1943.


(1920-1921) 

Türkler ne Wilson çözümünü ne bizim şikayetlerimizi ne de Sevres 

Andlaşması’nı tanıyorlardı. Ermeniler topraklarını boşaltmak yerine, 

yoğun bir şekilde silahlanıyor ve mevzilerini sağlamlaştırıyorlardı” 11 . 

Böylece, Sevres ve Wilson sınır tayini de geçersiz sayılmış ve mesele 

böylece kapanmıştır. Bu konu, Moskova ve Kars andlaşmalarında 

da “önceki sözleşmelerin geçersizliği” için yer alacak, tarihin karanlık 

sahifelerine terk edilecektir. 

Moskova’dan Sonra Yeni Konferansın Kars Olarak Kabulü 

16 Mart 1921’de Gnl.Ali Fuad ve G.V. Çiçerin’in imzaladığı 

Moskova Andlaşması, taraflarca atılmış en iyi adımlardan biri idi. 

TBMM’nde, 1 Mart 1922 tarihli konuşmasında Mustafa Kemal, 

Moskova Andlaşması’nın önemi üzerinde durarak, “16 Mart 1921’de 

Moskova’da bir muhadenat muahedenamesi aktettik. Bu muahede 

ile emperyalizmin savlet-i ihtiraskârisine hedef olan iki devlet arasında 

avamil-i tabiciyeden mutahassıl tesanüt bir şekl-i hukuki ile de 

tesbit edilmiş oldu. Türkiye-Rusya mu’ahedesi Rusya’nın müttefiki 

olan diğer devletlerle yaptığımız mes’ud muahedatın birincisidir. 

Bekir Sami ile başlayan, Dr.Rıza Nur ve Yusuf Kemal (Tengirşek) 

ve Ali Fuad Paşa’nın gayretleri ile, TBMM için en iyi şartlarda, kabul 

ettirilen sözleşmenin 15. ve 16. maddelerinde ön görülen ve geleceğe 

ait hususlardan ilki “Bu Türk ve Rus andlaşmasında Güney 

Kafkas Cumhuriyetlerine ait olarak sözü geçen maddelerin, Türkiye 

ile Cumhuriyetler arasında yapılacak andlaşmalarda kabul etme yükümlülüğünde 

olmaları için, sözü geçmiş (yani: Gürcistan, Ermenistan 

ve Azerbaycan) Güney Kafkas Cumhuriyetleri (Kafkas Ardı: 

Ermenicesi Andrkovkase, İngilizcesi: Trans-Caucasia Türkçesi: 

Mavera-yı Kafkas) katında gereken girişimlerde bulunmayı Rusya 

taahhüd eder” idi. İkinci olarak, 16. maddede işaret edildiği gibi, 

“onaylama belgeleri en kısa zamanda belirlenecek yerde, değiştirilecektir” 

deniliyordu. Mustafa Kemal 1 Mart 1922 günlü, Meclisteki 

konuşmasında Kars toplantısına işaretle “Azerbaycan, Gürcistan, 

Ermenistan Sovyet Cumhuriyetleriyle Moskova Muahedenamesi 

esasları dairesinde Kars’ta 13 Ekim 1921 tarihli muahedenameyi ak- 

11 O.Kaçaznuni, Taşnak Partisinin Yapacağı bir Şey Yok, s.69. 

587

588 


teddik” demektedir. Ali Fuad Paşa elçi sıfatı ile Ankara’nın talimatı 

çerçevesinde, kendine göre hazırlıkları başlattı. Ancak Rusya Sovyet 

Sosyalist Federatif Cumhuriyeti Dışişleri Halk Komiseri Georgi 

Vasiliyeviç Çiçerin ile 14 Ağustos 1921 görüşmesinde, “Kars Konferansı 

hakkında bazı söylentilerin olduğu” konusu ele alındı. Çiçerin 

ise “Ermenistan’ın Nahcivan’ı işgal etmek niyeti yoktur. Kars 

Konferansı’nın Moskova Muahedesi esasları dahilinde yapılacağına 

itimad edebilirsiniz” cevabı ile telaş edilecek bir şey olmadığını ifade 

etmiştir. Bir müddet sonra da Sovyetlerin Kafkasya temsilcisi B.V. 

Legran, Gürcistan’dan M.D. Orahelaşvili ile G.K. Orconikidze ile 

görüşen Yusuf Kemal Bey, toplantının Kars’ta yapılması kararını kesinleştirmiştir. 

R.S.F.S.C.’nin Türkiye Büyükelçisi S.P. Natsarenus 

son zamanlarda beliren Ankara’nın arz ettiği teknik sorun ve başkentin 

meşgul olduğu seferberlik nedeni ile uygun görülemeyeceğini 

ileri sürdü. Yusuf Kemal ile temasa geçen büyükelçi, “konferansın 

toplanma yeri olarak sizin de önermiş olduğunun Kars şehrini öneririm” 

dedi. 30 Ağustos 1921’de Ermenistan ileri gelenlerinden A. 

Mravian ile de tel görüşmesinde bulunan Yusuf Kemal Bey, Kars’ın 

kesinlik kazandığını, bu sebeple de Türkiye Büyük Millet Meclisi’ni 

temsil eden heyetin isim olarak son şeklini aldığını bildirdi. 

Böylece, Kars üzerinde taraflar anlaştıktan sonra, Yusuf Kemal 

Bey, Ermenistan, Rusya, Gürcistan ve Azerbaycan’dan da murahhasların 

tesbit ve yola çıkarılmasını rica etmiştir. Ağustos 1921’de 

başlatılan ve Eylül sonların doğru kimlikleri kesinleşen murahhaslar, 

yine telgraflarla bildirildi. 12 

Kars’ta Moskova Andlaşması’nın Karşılıklı 

Olarak Sunulması (22 Eylül 1921) 

TBMM ile Rusya arasında imzalanan Moskova Andlaşması, 22 

Temmuz 1921’de Ankara’da, TBMM’nde kabul ve tasdik edildi. 

Bu nüsha ile Rusçasının değişimi ise Kars’ta özel bir törenle, 22 

12 Varlık Gazetesi, S:l, (25 Ağustos 1337), s.l. Kâzım Karabekir, İstiklal Harbimiz, 

s.281-282. A.F.Cebesoy, Moskova Hatıraları, s.246-251. A.N.Kheifets, 

Sovyetskaya Diplomatiya, Narodni Vostoka (1921-1927), Moskova, 1968, 

s. 161, 162. Dokumenti Vneşney Politiki SSR, IV, Belge: 195, Moskova, 

1957-1962. S.Yerasimos, Türk Sovyet İlişkileri: Ekim Devriminden Milli 

Mücadele’ye, İstanbul, 1979, s.393, 404-405. TBMM ZC, 1338, s.9.


(1920-1921) 

Eylül 1921’de, icra edildi. Sovyet tarafını Guzinskov Aleksi Nikolay 

Baviç’in başkanlığındaki heyet temsil etti. Rus heyeti 20 Eylül 

1921’de Salı günü öğleden evvel saat 09.30’da özel bir tren ile 

Kars’a ulaştılar. Rüşdi Bey, Kars Mutasarrıf Vekili ve Süvari Tümeni 

Komutanı Sami Sabit (Karaman), Mevk-i Müstahkem Komutanı 

Emin Bey askerler, okullar, ileri gelenler tarafından karşılandılar. 

Bunlar arasında, güven mektubunu Ağustos 1921’de Kars’da Kâzım 

Karabekir’e arzeden Yoldaş Kigork Serkisyan da göze çarpıyordu. 

Daha sonra Kars’a hâkim bir tepede bulunan Ruslardan kalma binaya 

geçilmiş (şimdiki Vali Konağı) ve burada kalabalık huzurunda 

hem Kâzım Karabekir ve hem de Bolşevik heyeti başkanı Aleksi 

Nikolayeviç kısa fakat andlaşmanın önemini vurgulayan nutuk irad 

ettiler. Eller sıkılarak, dosyalar takdim edildi. Çay verildiği sırada 

da İdadi öğrencileri, Bolşevik heyete Türk bayrağı verdiler. Yoldaş 

Kuzinov çocukları kucaklayarak, öptü. Sonra, günün anlamına uygun 

fotoğraf alındı. Ayrılmadan önce de Kâzım Karabekir, heyecanlı 

bir şekilde “Rica ederim... Gördüğünüz samimi ruhları Moskova”ya 

söyleyiniz” hitabına karşılık veren yoldaş ise “burada gördüğümü 

yeni Türkiye’nin Rusya için en kuvvetli bir dost olduğunu söyleyeceğim” 

cevabını verdi. Son olarak, Kâzım Karabekir “çocuklarımın 

dostluğunu Rus çocuklarına lütfen bildiriniz dedi 13 . 

Kars Konferansı (26 Eylül-13 Ekim 1921) 

Doğu Sınırı’nın belirlenmesi, ülkeler arasındaki bazı problemlerin 

karşılıklı olarak giderilmesi için Kars’ta, daha önce belirlenen 

tarihte, 26 Eylül 1921’de toplanıldı. Bu arada Kars epeyce hareketli 

günler geçirdi. Ermenistan temsilcisi göreve başladı. Moskova 

Andlaşması’nın karşılıklı değişimi burada yapıldı. Son olarak da, 

Rusya, Gürcistan, Ermenistan ve Azerbaycan murahhasları trenle, 

Gümrü’den, Kars’a ulaştılar. İstasyonda törenle karşılandılar. 

Kars’daki toplantıya katılan devlet ve murahhaslar şunlardı. 

TBMM Murahhasları: 

Başkan: Tuğgeneral Kâzım Karabekir Edirne Milletvekili 

Şark Cebhesi Komutanı 

13 Varlık Gazetesi, (29 Eylül 1337), s.l. 

589

590 


Murahhaslar: Veli Bey (Saltıkgil), Burdur Milletvekili 

Memduh Şevket (Esendal), TBMM’nin Azerbaycan 

Temsilcisi) Ahmed Muhtar Bey, Şarki Anadolu Demiryolları 

İnşaat Mühendisi ve eski Nafıa Müsteşarı 

Müşavirler: Kurmay Binbaşı Veysel Milletvekili Edib 

(Dinç) Muvaffak Kurmay Binb.Talat Kadri (Cebhede 

idi). 

Rusya Sosyalist Federatif Sovyet Cumhuriyeti 

(RSFSC): 

Jacques Hanetszky (Letonya Mümessili Jacques karşılığı 

bazen Yakov deniliyor. Kanitzky, Ganetçkiy, Ganeçkiy, 

Ganetsky gibi farklı soyadı var. 

Ermenistan SSSC: Bogos Makinziyan Dahiliye Komiseri, 

Askanaz Mravian Dışişleri Halk Komiseri 

(Aleksandr Bekzadyan’dan sonra görevi üstlenmiştir) 

Gürcistan SSC: Şalva Zuraboviç Eliyava Harbiye ve 

Deniz İşleri Komiseri, Aleksandr Svanidze Dışişleri ve 

Maliye Komiseri, 

Azerbaycan SSC: Behdud Şahtahtılı (Şahtahtinskiy) 

Devlet Denetimi Halk Komiseri 

İlk oturumda, Sınır ve ekonomi komiserlikleri ayrıldı. Gündüzleri 

özel oturumlar devam ettirildi. Konferansta, Kafkas Cumhuriyetleri 

adına J.Ganetskiy konuştu. II. ve Ill.oturumlarda, Türkiye 

Büyük Millet Meclisi adına tesbit edilmiş maddeler tesbit edildi. 

Moskova’daki sınır tespiti olduğu gibi kabul edildi. 

Kâzım Karabekir, fazla zaman kaybına sebebiyet verilmemesi 

için, özellikle J.Ganetskiy’in zaman zaman müdahalede bulunması, 

ortamın istenilmeyen şekilde gerginleşmesinin önüne geçilmesi için 

“Ruznâme/Gündem” tesbiti yapıldı. Kâzım Karabekir, Konferans 

müddetince, ele alınan konulara dair özetle şunları yazmaktadır; 

“26 Eylül’de başlayan konferans 10 Ekim’de bitti. Karşı taraf 

müzakeresini Rus delegesi Genetzky idare ediyor. Birleşik bir cephe 

gösterdiler. Hudut için tarafların askerî delegelerinden oluşan bir komisyon 

teşkil ettik. Diğer meselelerde akord olduklarımız sulh andlaşmasının 

metnini teşkil etti. Tarafların bazı isteklerini diğer taraf 

kabul etmedi. Bunlar ancak hususi muhabere ve tutanaklarda kaldı.


(1920-1921) 

Mesela bizden istedikleri: 

1-Gürcistan Evliye-i Selâsede eski eser araştırmaları yapabilsin, 

2-Ermenistan Kulp tuz madenlerinden faydalansın, 

3-Tebaanın kültür ve dini gelişmesini koruyan haklar verilsin, 

4-Gümrü’den alınan şimendifer malzemesi geri verilsin. 

Bunlardan ilk üç madde resmi celsede bahsolunmadı. Hususi 

görüşüldü. Dördüncü madde resmi celsede istendi. Tabii ilk üç madde 

haklarımıza müdahale görülerek reddolundu. Dördüncü madde 

hakkında dahi “Bizim için Gümrü meselesi yoktur. Umumi Harb’te 

Çarlık Rusya bütün doğunun varını yoğunu silip süpürdü. Mütarekede 

Taşnaklar da Elviye-i Selâsede böyle yaptılar. Biz de galip geldiğimiz 

yerlerde Ermeni halkının elinden parasını, bir şeyini almadık, 

fakat ordusuna ait malzemeden ganimet aldıklarımız hakkımızdı, 

aldık. Binaenaleyh bu hususta münakaşaya giremeyiz” dedim. Kapattım. 

Bizim isteklerimizden; 

1- Tebaamızdan alınan eşyanın geri verilmesi. 

2- Taşınmaz malların nasyonalize edilmemesi. 

3- Baku gazlarından faydalanmamızın sağlanması. 

Bunlardan ilk ikisini hususî, üçüncüsünü resmi celsede istedim. 

Bakû’de 25.000 işçi petrol çıkarıyor, 10.000 kadarı petrol fabrikalarında 

15.000’i diğer fabrikalarda. Ayda 13 milyon pot yani 208 

milyon kilo petrol istihsal olunuyor. Ortalama %70’ini Ruslar alıyor. 

Bize en çok 10 milyon kilo verebilirler. 

Azerbaycan temsilcisi Behbud Şahtahtinski cevap verdi. Hususi 

olarak yardım yapacaklar. Fakat resmi bir kayıt altına girmiyorlar. 

Batum limanından şahsi ve ticari ve askerî istifademizin temini 

hususunda Rus delegesi dedi ki: “Yardımı yapmaktayız. Bunun 

batıya gönderilen mühimmata münhasır olduğunu ticari ve şahsi 

istifadelerimizde bizim için bir hak olduğunu, özerk idareye sahip 

Acara’nın merkezi olmak üzere Batum’u terk etmekliğimiz Kafkas 

milletlerinin hayati bir imanı olduğundandır. Fakat bizim de faydalanmamız 

şartıyladır”. 

Bu husus temin edildi. Andlaşmaya yazıldığı gibi ayrıca Gürcü 

591

592 


hükûmeti delegesi bir beyannamede verdi. Acara özerkliği hakkında 

şunları teklif ettim: Halkı temin edici muhtariyetten şunları görmek 

istiyoruz. 

1-Herkesin bir oyu olmalıdır. Yabancılar oya iştirak etmemelidir. 

Yabancı demek Umumî Harb başladıktan sonra Acara’ya gelenler 

demektir. Hariciye ve Harbiye komiserlerim Gürcistan tayin 

ederse de hükûmetin diğer üyelerini Acara Millî Meclisi tayin eder. 

2-Dil, resmi dil Türkçe ve Gürcüce olmak şartiyle öğretim her 

cemaatin isteğine göre serbesttir. 

3- Müşterek menfaatlere hizmet eden şimendifer ve liman idareleri 

ve hasılatı merkezi hükûmete ait olduğu gibi, önemi keza umumi 

ve bütün Gürcistan’a yaygın olan Acara şosalarının iyi korunması ve 

tamir masrafı dahi merkezi hükûmete aittir. 

4-İslam halkının şer’i ve dini işlerinde serbest ve özerk olmaları 

ve ihtiyaç halinde Şer’iyye Vekaletimizle münasebette bulunabilmeleri 

hakkının da teslim edilmesine çalışılmalı. 

Bu tekliflerimiz, biz kendimizi Acara halkıyla Gürcü hükûmetini 

uzlaştırma mevkiinde görmek lüzumundan ileri geliyor. Bugün 

Batum’da Çeka diğer devlet tebaasına yapılmayan şiddeti Acara halkına 

yapıyor. Sıhhiye vesair namlarla fazla vergi alıyor, baskı yapıyor, 

serbest harekete izin verilmiyor. 

Acara ve Nahcivan özerkliği hakkında dahi Gürcü ve Azerbaycan 

hükûmetlerinin neler yaptığını bilmek isteriz. Gürcü delegesi 

İlyava şu beyanatta bulundu: Acara özerkliği ile ilgili Moskova 

Andlaşması’nın kendisine siyasi bir mecburiyet yüklediğini göz 

önüne alarak, Gürcistan- Türkiye arasında henüz andlaşma imzasını 

beklemeksizin 54 numaralı ve 16 Temmuz 1921 tarihli ve Gürcistan 

devrim komitesi başkanı Medivani ve Adliye Halk Komiseri 

Kefnarensten’in imzaları ile bir emirname çıkardı. Bu emirname 

Gürcistan kısımlarından olan özerk Acara Cumhuriyeti’nin durumunu 

ve Gürcistan Cumhuriyeti ile olan münasebetlerini tayin eder. Bu 

emirnamenin konferans tutanaklarına eklenmesini teklif ederiz. 

Bu teklifi kabul ile beraber dedim ki: “İşbu dekrenin uygulanmasının 

halkın kültür, din ve mülkiyetine ait hukuki özerkliğine kefil 

olmasını temenni ederiz”. 

İlyava izahat verdi: “Maarif, ziraat, Mezhepler komiserliklerinin


(1920-1921) 

tamamen özerk olduğunu beyan ederim. Bu işlemin meydana çıkması 

bu komiserliklerin faaliyetine bağlıdır. Gürcistan hükûmeti bu 

komiserliklere zorluk çıkarmayacağı gibi onlara her türlü yardımda 

bulunacaktır”. 

Cevaben dedim ki; “Komiserliklerdeki kişiler arasında samimiyet 

tesisi ve faaliyetlerinin temini için kendilerine yardım edilmelidir”. 

Azerbaycan delegesi Behbud Şahtahtinski şunu söyledi: “Azerbaycan 

Sovyet hükûmetidir. Nahcivan’a verilecek özerklik Rusya’daki 

usule göre olacaktır. Nahcivan’ın uzak bulunmasından verilen 

idare özerklikten de fazladır. Halk komiserlerinden oluşan bir 

meclis vardır. Resmi dairelerde lisan Rusça’dır. Çünkü ilim ve irfan 

sahipleri çok azdır. Fakat müesseseleri millîleştirmek hususunda bir 

kanun yapılmıştır. Ve adım atılmıştır. Maliyesini Azerbaycan idare 

eder. Askeri henüz kararlaştırılmamıştır. İlkokullar Türkçe’dir ve üç 

senedir. Nikah ve boşanma ve diğer dini müesseseler eskisi gibi serbesttir. 

Batum hakkında Rus delegesinin ve Acara ve Nahcivan özerkliği 

hakkında Gürcü ve Azerbaycan delegelerinin beyanatını gazetelerle 

ilan ve halka anlatılması teklifimi de kabul ettiler. 

Rus delegesi Ermenilere mühimce bir şey sağlayarak onları 

memnun etmeye çalışıyordu. Ermeniler Bolşevik olmakla Taşnaklardan 

fazla bir şey almıyorlar diye Ermeni delegeleri üzgün görünüyorlardı. 

Kulp tuzları on verstlik bir arazidir. Verilse sizin için zararı 

olmaz fakat Ermenilere büyük iyilik olur, diye Rus delegeleri ricada 

bulundu. Cevaben: “Sınırların stratejik bakımından pek mühim olan 

şeklini bozmayız” dedim. Iğdır ve Beyazıt yollarını kestiğini anlattım. 

Yoldaş Ganetzky dedi ki: “O halde Kağızman Tuzlası size yeterli, 

Kulp Tuzlasından yalnız faydalanma hakkını Ermenilere veriniz. 

Arazi ve her şey Türkiye’nin olsun, Ermeniler yanız tuz çıkarsın ve 

size de bir miktar versin. Bunu da kabul etmedik. “Bu iş sulh konferansına 

ait değildir, herhangi bir imtiyaz hükûmetten istenilmelidir 

dedim. Ani harabelerinin tarihi kıymeti dolayısıyla Ermenilere 

bırakılması hakkında ricada bulundu. Hudud yine Arpaçayı, yalnız 

Kale harabesi Ermenilere bırakılsın. Bunu hükûmetten de rica ettiler. 

Bu hususta hükûmete yazarız, fakat biz muvafakat edemeyiz dedik. 

593

594 


Hükûmet de razı olmadı bu mesele kapandı, kuvartshane ve Murgul 

bakır madenleri Çoruh vadisinde Artvin kuzeybatısında imtiyazının 

Ruslara verilmesi için de Ganetzky hususi olarak benden rica etti, 

hükûmete resmen müracaat edilebilir. Benim bu işlerle meşgul olmaya 

yetkim yoktur dedim. Ermenistan hakkında çok ricada bulundu. 

“Ermeni delegeleri ile bomboş dönecekler, ıstırap içinde kıvranıyorlar. 

Bari Gümrü’den alınan şimendifer malzemesini olsun verseniz” 

dedi ve bilhassa Erivan’daki açlık ve sefaleti anlattı. Dedim ki: “Siz 

büyük kardeş sıfatı ile gereği gibi yardım edebilirsiniz, hatta biz bile 

sizlerden malzeme rica edeceğiz”. Cevaben: “Halin imkansızlığını 

ve bizden Erivan’a bazı şeyler gönderilirse Rusların da Ermenilerin 

de şükranını kazanacağımızı” söyledi. Bizim hey’etle bir miktar erzak 

ve sığır ve bazı bozuk şimendifer malzemesi göndermeye karar 

verdik. 8 Ekim 1921’de şu tezkere ile yapacağımız yardımı bildirdim. 

Memnun oldular. ” 

Erzurum ve Sivas Kongrelerindeki kararları gibi az farklı olarak 

Moskova’da kabul edilen andlaşma maddeleri aynen Kars metninde 

de yer aldı. 20 maddeden oluşan metin belirlendikten sonra, Konferans 

çalışmaları kapandı. 13 Ekim Perşembe günü 14.00’de, imza 

edilme işi de tamamlandı.. Konferansın yapıldığı bina yine bayraklarla 

süslü idi. Askeri İdadi Mektebi’nden bir müfreze, izci kıyafeti 

ile diğerleri de Mızıka (musika)ları ile birlikte konferans binası çevresinde 

tesbit edilen yerlerde sıralandılar. Karslılar da törene büyük 

ilgi göstermişti. Konferans masası etrafına biriken kalabalık arasında 

Sovyet Rusya’nın Doğu illeri Başkonsolosu Yoldaş Norman, Azerbaycan 

Başkonsolosu Yoldaş Hacı İslam Beyli, Ermenistan’ın Kars 

Temsilcisi Serkisyan, askerler, hükûmet görevlileri göze çarpıyordu. 

Kaleden atılan top sesleri, andlaşmanın imzalandığını müjdeliyordu. 

Bu toplantı için gelen heyetler de akşamüzeri saat 16.00’da Kars’tan 

yine törenle uğurlandılar14 . 

Toplantı Yeri 

Kâzım Karabekir, İstiklâl Savaşı ile ilgili hatıratında, ki “İstiklâl 

Harbimiz” adını taşımaktadır, Kars Andlaşması müzakerelerinin geçeceği 

güzel bir binayı hatırlatmayı da ihmal etmemiştir. Hatıratında, 

daha önce de bazı önemli memleket meselelerinin görüşüldüğü 

14 Kâzım Karabekir, İstiklal Harbimiz, s.296-299; Ali Servet Öncü, Varlık Gazetesi, 

s.50-63. Kars Muahedenamesi, İstanbul, 1339, s.1-13.


(1920-1921) 

ve toplantı yapılan bina için “Kars’ın en büyük resmî salonu olan, 

Ruslar zamanında vali konağı, bir zaman da benim konağım olmuştu. 

Konferans için burasını seçmiş ve süslemiştim. Bu tarihi binayı 

daha sonra işi bitince, Millî Kütüphane yaptırdım. Binada, andlaşmaları 

değiştik” bilgisini vermektedir. 

K.Karabekir gibi, adı geçen bina hakkında daha karamsar bir 

tablo canlandırılmaktadır. Meselâ, Kars’a Elviye-i Selâse’nin katılışı 

sonrası mutasarrıf olarak atanan Hilmi Bey, “Gobernat’ın damına 

götürelim diye bizi aldılar. Rus Umûmi valilerinin ikâmetlerine mahsus 

olduğunu öğrendiğimiz boş bir eve götürdüler. Evin elektrikleri 

bozuktu ve her taraf karanlıktı. Bir odaya mum ışığında, karyolalarımızı 

açarak yattık ve uyuduk. Sabahleyin uyandığımızda, yattığımız 

odanın kütüphane odası olduğunu öğrendik. Ev büyüktü ve bunun ne 

tefrişine, ne temizlenmesine bizim hâlimiz elverişli değildi.” diye, 

Rusların Kars’ı boşaltması sonrası binanın ne kadar kötü durumda 

olduğunu anlatır. 

Konferans için hazırlanan bina, Rusların, Berlin Andlaşması ve 

Kars’ın tazminat olarak terkinden sonra tek katlı “U” planlı, Batlık 

tarzıyla inşâ edilmişti. Yusuf Ağa Mahallesi’nde, Ordu Caddesi’nde 

benzeri ama daha yüksek diğer resmi binalara da rastlanmaktadır. 

Yine Kars Çayı kenarında, kale altında ve vadi içinde dar bir alan 

yapılan askerî amaçlı binalar da aynı şehir planı içinde bulunuyordu. 

Kars şehrinin yüksek bir yerinde, akarsuya hâkim Karadağ’ın batıya 

uzanan, kayalık bir tepede son bulan kara taştan yapıldığı için bu 

rengin hâkim olduğu tahkimle kaleyi de iyi gören bir mevkide idi. 

Ancak, zamanımıza intikal eden yazılı belge olmadığı için, binanın 

ne zaman gubernatörlük için kullanıldığını tesbit etmek mümkün görünmemektedir. 

Kars Konferansı’nın toplanacağı yere olarak, Şark Cephesi 

Komutanlığınca, iyi bir şekilde hazırlanan bina, uzun zaman ahali 

arasında “gubernatör damı” olarak bilinmiştir. Nitekim, Hilmi Bey, 

binaya ulaşmak istediğinde, kendisini buraya çıkaran arabacı, bu şekilde 

söylemişti. 

Eylül 1921’de, Kars Konferansı için gelen Sovyet 

Cumhuriyetleri’nin üç ayrı gruba mensup murahhasları aynı binada 

595

596 


ve açılışta, kısa konuşmalarda bulunmuşlardır. 15 

Kars Konferansı’nda Açılış ve Kapanış Nutukları 

Kars Konferansı, 26 Eylül 1921 akşamı başladı. 13 Ekim 

1921’de sona erdi. Bu nedenle açılış ve kapanışlarda Türk ve Sovyet 

Cumhuriyetleri temsilcileri arasında samimi görüşmeler olurken, 

günün önemi üzerinde taraf başkanlarının ve bu arada Ermeni temsilcisinin 

nutukları dinlendi. O zamanki mevcud siyasi ve askerî durumu, 

TBMM ve Moskova ile Erivan’ın sürdürmekte olduğu görüşler 

öğrenilmiş oldu. Konferans’da ilk sözü, ev sahibi olması nedeni 

ile Türk Hey’eti’nin başkanı Şark Cephesi Komutanı Tuğgeneral 

Kâzım Karabekir aldı ve şunları söyledi: 

“Muhterem Yoldaşlar, 

Türk milleti Kapitalist ve Emperyalistlerin kendisine tatbik etmek 

istedikleri Sevr Muahedesi’ni tanımadı. Bu meş’um muahedeyi 

yapanların cebir ve tehditlerine karşı boyun eğmedi. Ve kendi arzusu, 

iradesi hilâfına olarak nevmidane bir serfüru siyasetini takip 

edenlere karşı bir inkılap yaptı. Yeni bir hükûmet vücude getirdi. 

Garbin zulmüne, bu suretle var kuvvetiyle göğüs geren Türk milleti 

yüzünü şarka çevirdiği zaman karşısında, muazzam bir inkılâbın 

âlemşümul hareketiyle galeyan eden Şûralar Rusyasını gördü, ona 

dest-ı muhadenetini uzattı ve onunla el ele şarkın hâlâs ve refahına, 

muhadenet ve uhuvvetine hizmet etmek için ahdetti. 

Siz asil Kafkas milletleri ise, Türk hükûmeti ile Rusya Şûralar 

Cumhuriyeti arasında şarkın muhterem birer uzvusunuz. Her biriniz 

Rusya Şûralar hükûmet-i muazzamasının bir uzv-ı kıymettarı bulunmak 

itibariyle dahi ayrıca haiz-i şeref ve ihtiramsınız. 

Cümlenize beyan-ı hoş âmedî eder ve bu içtimâimizi bütün 

hararet-i kalbimle alkışlarım. Çünkü Moskova’da temellerini attığımız 

muhadenet ahitnamesinin teyid takviyesi demek, şarkta ebedî 

bir kardeşliğin tesisi demektir. 

Binaenaleyh bugün teşebbüs ettiğimiz bu muazzam ve serin 

sür’atle muvaffakiyeti hususunda en hâr temenniyatta bulunarak 

konferansın açıldığını arzederim, Yoldaşlar.” 

15 Kâzım Karabekir, İstiklâl Harbimiz, İstanbul, 1988, s.281. Hilmi Uran, Hatıralarım, 

Ankara, 1959, s.94.


(1920-1921) 

Kâzım Karabekir’in konuşmasını takiben kürsüden bu defa Rus 

delegesi Genetski, emperyalistler Yunanlılar ve bunlara karşı Türklerin 

büyük direnişinden söz ettikten sonra konuyu Türk-Ermeni anlaşmazlığına 

getirerek, şunları söylemiştir; 

“Büyük Millet Meclisi murahhasları efendiler! Gerek hükûmetim 

ve gerek Rus milleti nâmına şahsınızda esaret ve istismara karşı büyük 

bir mücadele için silâha sarılan ve zafer-i nihaiden evvel terk-i 

silah etmemeye azmetmiş bulunan kahraman ve cesur Türk milletini 

selâmlarım. 

Ermenistan, Azerbaycan ve Gürcistan mümessili arkadaşlar! 

Sizin şahsınızda da Rus milletinin sermayedar ve ashab-ı arazi boyunduruğundan 

kurtulmak için evvelâ mücadele-i kat’iyyesinden 

onunla her vakit yan yana çarpışmış olan bu cumhuriyetlerin kardeş 

milletlerini selâmlarım. 

Muhterem Murahhaslar! Siz buraya büyük bir esen ikmâl etmek, 

bir sulh ve muhadenet ahitnamesi akdeylemek ve bu suretle bütün 

âleme Kafkas Cumhuriyetlerinin halk kütleleriyle kahraman Türk 

milletinin menafı-i mütekabilelerini takdir ettiklerini ve hariçdeki 

hasım kuvvetlerin tahrikatına rağmen bunların sulh, muhadenet ve 

uhuvvet dairesinde yaşamaya azmeylemiş bulunduklarını isbat etmek 

için geldiniz. Zira diğer milletler beyninde olduğu veçhile Türkiye 

ve Kafkasya milletleri arasında da tesadüm-i menafi yoktur. Düvel-i 

muazzamanın haydut emperyalist çeteleri 1914 senesinde kendi halk 

kitlelerini kanlı bir mücadeleye atarak milletlerin istihlâsını ilan ettiler. 

Fakat hakikatte bunların maksadları onların hal-i esaretlerini 

teşdid eylemektir. Onlar bu kanlı facianın kendi hezimetlerine müntehi 

olacağını ve halk kütlelerinin revatıb-ı uhuvvetkâraneyi tavsik 

ile silahlarını müttehiden zalimler ve muhtekirler aleyhine çevireceklerine 

intizar etmiyorlardı. İşitilmemiş bir kan dökmeyi müntec 

olan emperyalist muharebesinden sonra bütün cihanı bir yeni yangın 

istilâ etmiştir. Mezkûr kütleler Avrupa’nın ve Asya’nın şark ve garp 

ve şimal cenubunda ve küre-i arzın her tarafında kıyam ederek ebedi 

düşmanlarına karşı son mücadeleyi ilan ettiler. Bazı defalar muvaffakiyetsizlikler 

ile müteferrik olan gayr-ı kabil-i ıctinab bu mücadele-i 

ahire nihayet “büyük fıkir”e müntehi olacaktır. 

Türk milleti bu mücadelede mühim bir rol oynamaktadır. 

597

598 


Düvel-i İtilafıye emperyalistleri yeni ahvalin Türkiye’de mahzar-ı 

rağbet olmasından müteessir olarak Yunanistan’ı Türkiye aleyhine 

kandırdılar. Fakat bu yeni tecrübe altından muzafferen çıkacaktır. 

Türkiye’nin müttefikleri olan Rusya ve cumhurî hükûmetler Türkiye 

ahalisi tarafından kahramanâne bir surette icra edilmekte olan muharebenin 

safahatını amîk bir meyil ve alâka ile takip ediyorlar. Zira 

Türkiye’nin bu muharebesi onların muharebesidir. Yunanistan’ın 

kendi hata-yı meş’umunu fehm ve idrâk ederek muhtelif-i fih olan 

bilcümle mes’elelerin sulh tarikiyle hal’ ve tesviyesini teklif etmesi 

zamanı takarrüp eylediği kat’î olduğunu beyan eylerim. Bugünkü 

konferans bu babda birinci saik olacaktır. Burada hazır olanlar 

el’an önümüzde mevcud olan ve esas itibariyle halledilmiş bulunan 

mes’elelerin tedkik ve müzakeresi bütün milletlerin müveddet ve 

uhuvveti fikr-i bülendini kendilerine rehber ittihaz eden iki tarafın 

mucib-i hoşnidisi olacak bir halde sen ve dostane, samimâne adilane 

bir surette ikmâl edilecektir. Burada içtimâ edenler pazarlık maksadiyle 

toplanmış bir takım düşmanlar olmayıp bilâkis sulh ve müsalemet 

ve uhuvvet üzere yaşamaya, kendi memleketlerinin saadet-i hâli 

yekdiğere mütekabilen muavenette bulunmak için yan yana sakinâne 

bir surette çalışmaya arzukeş komşu milletlerden mürekkeptir. 

Burada bir yeni büyük iş daha deruhde edilecektir. Kahraman 

Türk milleti ve Ermeni milleti bütün cihana yalnız söz ile değil fiiliyat 

ile isbat ve izhar edeceklerdir ki bunları yekdiğerinden ayıran 

kin ve husumeti ilelebed red ve terkeylemişlerdir. Bu iki millet ellerinde 

bir hançer gizleyerek birbirine yaklaşmıyor. Bunlar kardeş 

muhabbetiyle mütehassistirler. Mücadele eden halk kütlelerini millet 

ihtilâfları takviye edemez. Uhuvvet-i mütekabile onları mukavemeti 

gayr-ı kabil bir hale getirebilir. 

Bütün cihana saadet bahşeden ancak halk kütlelerinin ittihat ve 

uhuvvetkâraneleridir. Biz ancak bununla galebe edebiliriz.” 

Ganetski’den sonra, Ermenistan Dışişleri Halk Komiseri A. 

Mravian söz aldı. Onun neler konuşacağı, Türk Hey’eti tarafından 

merakla bekleniyordu. Onun burada düşmanca bir tavır sergilemeyeceğini, 

aksine Türklerin emperyalistlere karşı devam ettirdiği 

mücadeleyi desteklediğini, dostluk duygularının sağlam temellere 

oturtulacağını, şu anda olduğu gibi sonra da dost Türkiye’ye karşı


(1920-1921) 

iyi niyet içinde olacaklarını ifade eden nutku, dikkatle ve heyecanla 

dinlendi. Diğerleri gibi A.Mravian’ın bu nutku, Kars Andlaşması 

tutanaklarına geçmiş, Ermenice, Türkçe, Rusça, Fransızca, Azerice 

ve Gürcüce’ye çevrilerek, metinde yer almıştır. Diğer taraftan Varlık 

gazetesi de 20 Ekim 1921 günlü nüshasında, tamamına yer vermiştir. 

Ermenistan Hariciye Komiseri A.Mravian’ın nutku şu şekilde 

olmuştur; 

“TBMM Hükûmeti’nin muhterem murahhasları ile Mavera-yı 

Kafkas’ın Azerbaycan, Ermeni ve Gürcü kardeş Sovyet cumhuriyetleri 

murahhasları arasında Kars’ta kurulan I. Konferansın açılması 

münasebeti ile kendi ahâlimiz gibi biz murahhasların dahi beslediğimiz 

duygular ve temennileri burada, sizin huzurunuzda arzetmek 

vazifesini Kafkas Ardı Cumhuriyetleri murahhasları, benim uhdeme 

tevdi ettiler. 

Biz buraya düşmanlık duygusu ile gelmiyoruz. Ve avam-perest 

millîyetçi hükûmetlerden tevarüs eden münakaşaya sebep olmak 

haysiyetiyle merdud olan nizalı mes’eleleri bugün ortaya koymak 

için de bizim hiçbir meramımız yoktur. Hayır, bizi şimdi düşündüren 

şey, bu mes’eleler ve düşmanlı duyguları değil, biz samimî bir arzuyu 

taşımaktayız ve kat’iyyen kaniiz ki vatanını müdafaa için ayaklanan 

bir millet galip, düşman mağlup olacaktır. 

Bu konferansın Kafkas ardı cumhuriyetlerinin Türkiye’ye karşı 

dostluk duygularını kuvvetlendireceğinden ve Türkiye’nin de kendi 

arkasında düşman bulunmadığını ve milletin emel ve arzusunu çiğnemek 

isteyen emperyalizme karşı açtığı mücadelede komşularının 

kendisine karşı bir meyil ve incizab duyduklarını öğreneceğinden 

eminiz. 

Muhterem Murahhaslar! Biz bu konferansa galip ve mağluplar 

gibi gelmiyoruz. Düşmana mukavim bir milletin mümessilleri bulunan 

sizlerin yanına biz dost gibi geliyoruz. Ve milletinizin mücadeleden 

muzaffer olarak çıkacağını size müjdelemekle mes’uduz. 

Büyük Rusya düşmanlarını mağlup edebildi. Çünkü büyük 

Teşrin-i sani ihtilâlinden fütuhatını muhafazada pek derin alâkası 

olan işçiler ve köylüler kütlesi kahramanca bir azim ile Rusya’nın 

müdafaası için ayaklandılar. Rus milletinin inkılap mübarezesi kaniiz 

ki menfaat temin etmek ve Türk milletini ezmek kasdi ile şimdi 

599

600 


Anadolu toprağında muharebe eden İtilâf devletlerinin ücretli asker 

uşaklarını mağlup edebilecek olan Türk Milleti için yüksek bir misâl 

teşkil ediyor. 

Kafkas ardı milletleri emindirler ki bu konferans Türk milleti 

ile dostluk ve kardeşlik itilafı akdi için sağlam bir temel hazırlayacak 

ve bizler de bu itilaf temeline dayanarak bundan böyle nizalı 

mes’eleleri Sovyet Cumhuriyetleri arasında o türlü mes’elelerin tesviye 

edilegeldiği bir kolaylık ve çabuklukla halledebileceğiz. Türk 

milletine karşı pek asil ve ulvî duygular beslemekte bulunan üç Sovyet 

Cumhuriyeti murahhas hey’etleri konferansı selâmlamak resmini 

ila eder.” 16 

13 Ekim 1921 Perşembe günü saat 14.00’de imza edilen barış 

büyük bir sevince sebep oldu. Bu mutlu gün şerefine önce Kâzım 

Karabekir’in ve sonra da Ganetski’nin, ilk nutuklardan daha farklı 

olarak şu hitabede bulundukları gözlenmektedir. 

Kâzım Karabekir’in Nutku; 

“Muhterem Yoldaşlar, 

Kars’ta imzaladığımız bu ahitnamelerle Türkiye ve Kafkasya 

halkının emin, müsterih bir hayata mazhariyeti esbabını temin etmiş 

oluyoruz. Komşuluk hakkını, komşuluk samimiyetini artık ebedî 

olarak mahfuz tutmaklığımız için mekteplerimizle, gazetelerimizle 

nutuklarımızla halkın ruhuna muhadenet hislerini sindirmeliyiz. Biz 

birbirimizin kanını dökerken uzak ufuklardan bize müstehziyane 

gülenleri bizim kanımızla servet ve saadetini artıranları halkımıza 

göstermeliyiz. Tâ ki hakikat güneşi her vicdanı parlatsın ve artık samimiyet 

ve dostluk zeval bulmaz bir şekilde gönüllerde köklensin. 

Bu tarz-ı mesaî hükûmetlerimize olduğu kadar münevverlerimizin 

de üzerine düşen faziletkârane bir borçtur. Bunu öyle bir azim ve 

kudretle yapmalıyız ki bir taraftan halkımız irşad olunurken diğer 

taraftan da bizim bu birliğimizi menfaatlerine mugayir bulan yabancıların 

elinde birer vasıta-i nifak olan bazı kimselerimizde artık utansın. 

Şarkta kurulan samimiyet ve muazzam bir eserin şanlı âmilleri 

olan sizleri ulvi bir gaye için birleştiğimiz şu salonda son defa olarak 

selâmlarken pek samimi bir surette mütehassis bulunuyorum. 

Bu salonda artık vazifemiz hitâm buldu. Bu konferansın in’ikadı 

müddetince bize mesaileriyle muavenet eden bütün rüfekâmıza 

16 Kâzım Karabekir, İstiklâl Harbimiz, s.287-288.


(1920-1921) 

Türk hey’et-i murahassasının en samimi teşekkürlerini iblâğ eder ve 

Mavera-yı Kafkas ve Rus dost ve kardeş milletlerinin büyük bir saadet 

ve refaha nailiyetini samimi kalbimden temenni ederim.” 

Yoldaş Ganetski’nin Nutku: 

“On sekiz günlük mesaiden sonra bir dostluk ahitnamesi imza 

ettik. Konferansın müzakeratı esnasında iktisadî sıkı bir ittihad temini 

meselelerini hayli münakaşa ettik. Her iki taraf gerek siyasi ve 

gerek iktisadî mesailde birbirine karşılıklı dostane ve samimâne bir 

müzaherette bulunursa takarrür eden esaslar kolaylıkla tatbik edilmiş 

olur Kafkas ardı milletleri kendi kalplerini dolduran hissiyatın 

aynını Türk milletinde de bulacaklarından şüphe etmemektedirler. 

Bu tarihî vesikanın cihanşümul bir mahiyeti de vardır. Bu muahede 

bütün şark milletlerine rehberlik eden bir yıldız olacak ve bu milletler 

haris emperyalistleri kovmak için ittifak edeceklerdir. 

Bütün şark milletleri bugün yalnız bir fikir etrafında, bir emel 

etrafında ittihad ediyorlar: O da hürriyet, müsavat ve bütün milletlerin 

kardeşçe birleşmesidir. Şark bugün artık ayaklandı ve kendisini 

ezen, tazyik edenleri mağlup etmeden kendisine istirahat yoktur. 

Şarka düşen tarihi vazife, yeni bir âlem husule getirmek, içinde 

esaret bulunmayan müsavat ve hürriyet esasına müstenit bir 

âlem doğurmaktır. Haris emperyalistler bu ittihadın karşısında titriyorlar. 

Zalimler anlıyorlar ki bu ittihada bütün dünyaya hâkim 

olacak bir kudret mündemiçtir. Kars’tan ayrılırken bize gösterilen 

uhuvvetkârane teşyiin tatlı hatıralariyle meşbu’ olarak gidiyorum. 

Ahali bu mes’ut hâdiseden doğan sevinci göstermek için kamilen 

sokaklara dökülmüş, bu halk Türk milletinin Rus ve Kafkas milletlerine 

karşı olan dostça ve kardeşçe hissiyatını gösteriyor. Kardeşçe 

birleşmemiz günden güne kuvvet buluyor ve bütün Şark milletlerinin 

birleşmesini husule getireceğimiz güne artık yaklaşıyoruz. 

Bu birleşme dünyayı da değiştirecek, yenilmez bir kuvvet olacaktır. 

Binaenaleyh bugün bütün varlığımızla bağırabiliriz: Güneş yine 

şarktan doğuyor...” 17 

Moskova ve Kars Andlaşmaları, TBMM’nde bahis konusu edilmiş 

ve geçirdiği safhalar hakkında bilgi verildikten sonra Yusuf Kemal, 

şu tarihi açıklamada bulunmuştur (13.09.1337): 

17 Kâzım Karabekir, İstiklâl Harbimiz, s.287-288, 295-297. Varlık Gazetesi, 

S:6, (6 Ekim 1337), s.2. Varlık Gazetesi, S:8, (20 Ekim 1337), s.2. 

601

602 


“BMM Hükûmeti ile Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan arasında 

Kars’ta toplanacak konferans hakkında malûmat vermekliğim 

emir buyuruluyor. Bu meselenin kısaca tarihçesinden bahsetmek lazım 

gelmektedir. Rusya ile, üç cumhuriyet hakkında görüştük. Sonunda 

Moskova Muahedesi yapıldı. Sonra, Moskova’dan, Bakû’ye 

gittik. Azerbaycan hükûmet reisi Neriman Nerimanof ile görüştük. 

Nahcivan için hakk-ı himayeyi asla üçüncü bir devlete terk etmeme 

kararı aldık. Sonraki konferansın Baku yerine Kars’ta icra edilmesi 

müzâkere edildi. Ankara, ve Sarıkamış üzerinde duruldu. Sonuçta 

Kars’ın en elverişli yer olduğu anlaşıldı. Sonra, murahhasların tespiti 

yapıldı. Gümrü Muahedesi’nin hukukî geçerliliğini söyledik. Karşı 

taraf ise Moskova Andlaşması nedeni ile özelliğini kaybetmiştir 

dedi. Az sonra, Ruslar, Gümrü’nün terki için nota verdiler. Kâzım 

Karabekir, sonunda, şehri boşalttı. Batum ve Trabzon üzerinden 

Ankara’ya döndüm”. 

Kars milletvekili; Cavid Bey ise daha önce doğu harekâtında, 

Kafkas Tümeni Komutanı ve Kars Müstahkem Mevkî Komutanlığı 

yapmıştı. Albay rütbesi aldıktan sonra, TBMM’ne katılmıştı. Yakından 

katıldığı Kars ve çevresi alaylarının kronolojik değerlendirilmesini 

yaparak, Rusya’nın ve bağlı cumhuriyetlerin mevcut durumlarını 

anlattı. Çiçerin ve Ermeni farkının olmadığını, birlikte hareket 

ettiklerini söyledi. Sınır üzerindeki Nahçıvan, Iğdır ve Sürmeli’nin 

durumuna temasla, dikkatli olunmasını önerdi. İstanbul milletvekili 

Ahmed Ferid ise; “Binaenaleyh Kars’ta toplanacak böyle bir konferansa 

gönderilecek murahhaslar millî çıkarlarımız nokta-ı nazarından, 

bu işi başarabilecek kişiliktedirler” demiştir. 

TBMM Başkanı Mustafa Kemal Paşa, batılı gazetecilere verdiği 

mülakatların birinde, Kars Andlaşmasından çok zaman önce, Ermeni 

sorununa da değinerek, “Ermenilerle aramızda, milletlerin bizzat 

tayin-i mukadderat etmeleri esasına müsteniden akd-ı sulh edilmiş 

ve aramızda münâsebat-ı dostane câri olmakla bulunmuştur” 18 ifadesini 

kullanmıştır. 

Kars Andlaşması’ndan sonra, TBMM’nin açılış konuşmalarından 

birinde, Mustafa Kemal Paşa, milletvekillerini bazı konularda 

aydınlatarak, “Asırlardan beri dostane yaşayan iki çalışkan halkın 

18 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, Ankara, 1977, s.320. Hâkimiyet-i Milliye, 

(17 Ocak 1337), s.l. Görüşme, United Telegraph özel temsilcisine verilmiştir.


(1920-1921) 

dostluk bağları kuruldu ve Kars Andlaşması ile en doğru çözüm 

şeklini buldu” demiştir. Mustafa Kemal, doğu cephesinde sükunetin 

elde edildiği ve bazı kuvvetlerin batıya kaydırıldığı, zaferin yakında 

sonuçlanabileceğini ileri sürerken, Ermeniler için en doğru siyasetin 

yolunu çizmiş ve işaretlerini de vermiştir. 19 

Mustafa Kemal gibi Sovyetler içindeki bazı ileri gelen 

simalar da Kars Andlaşması’nın yorumlarını yapmışlardır. 

G.K.Orconikidze’nin, “Bizim Türkiye ile tek anlaşma politikamız 

son derece doğru idi. Bu politika, Partimiz kongresinde de onaylanmıştır. 

Bu politika, hem biz hem de Türkiye’ye yarar sağlamıştır. 

Çünkü, eğer, Türkiye kendi önerisinde ayak direse idi ve eğer 

Ermenistan’ı elimizden alıp, onu darma dağınık etmek istese idi, 

Türk halkı ve onun ölüm kalım savaşı, Kafkas ardı halklarından bu 

ortak yakınlık duygusunu, kuşkusuz göremezdi” 20 ifadesi de gerçekten 

doğru tezleri göstermektedir. 

Çiçerin de, makamında kendisini kabul ettiği ve Ankara’ya 

Büyükelçi olarak tayin edilen S.İ.Aralov’a da, sıcağı sıcağına, şu 

öneride bulunmuştur; “13 Ekim 1921’de, Türkiye’nin Güney Kafkasya 

Cumhuriyetleri ile imzaladığı andlaşmayı mutlaka dikkatle 

okuyunuz. Bu andlaşmayı, Hariciye Komiserliği, Yakınşark Şubesi 

Umum Müdürü Sergey Konstantinoviç Pastuhov’da bulabilirsiniz” 

S.İ.Aralov, Ankara’da ve cephelerdeki durumu gördükten sonra, 

Moskova’ya gitmeden önce, bu değerlendirmelerin ürünü olarak 

vardığı kanaat ise bir diplomat ağzından yapılmış güzel açıklama 

olarak kabul edilebilir; “Sovyet Rusya’nın Türkiye ile kurduğu dostça 

ilişkiler, sömürge köleliğine karşı yönetilen halkların emperyalistçe 

sömürülme boyunduruğundan kurtarılması için savaşan Lenin’in 

millî politikasının halkalarından biridir. Daha 1921’de, imzalanan 

Türk-Sovyet sözleşmesi, doğu sınırlarında bulunan Türk Ordusu’nu 

serbest bırakmış, böylece Mustafa Kemal’e bu orduyu batıya kaydırarak, 

emperyalistlere karşı kullanmak imkânını vermiştir. Bu 

olay, Türkiye’nin galip gelmesinde ve bağımsızlığını kazanmasında 

büyük rol oynamıştır. Anlaşma gereğince Kars şehri ile birlikte 

Kars bölgesini ve daha başka noktaları Türkiye’ye vermemiz, Türk 

halkının moralini yükseltmiş, doğu sınırlarından yana yüreklere su 

19 TBMM Gizli Celse Zabıtları, (1336), Ankara, 1985, 1, s.226-233. 

20 G.K.Orconikidze, Seçilmiş Makaleler ve Söylevler (1911-1937), Moskova, 

1939, s.160. 

603

604 


serpmiş, Sovyet Rusya’nın, inkılapçı Türkiye’nin iyi bir komşusu ve 

candan dostu olduğu kanısını kökleştirmiştir”. 21 

Kars Konferansı ve önemi üzerinde Sovyet dünyasında Moskova 

gibi değerlendirmelerde, Bolşevik eğilim kendisini her fırsatta 

göstermektedir. Burjuva sınıfına dayalı -ki gerçekte böyle değildir- 

Kemalciler ve Bolşevik ilkeleri ile ön yargılı bazı araştırıcılar da, 

konferans için yine de ilgi çekici sözler kaydetmektedirler. 

A.Bagidov (Vahidov), “Kurtuluş Savaşı Yıllarında Azerbaycan-Türkiye 

İlişkileri”nde, Kars Konferansı’nda, tarafların uzun görüşmeler 

sonunda uzlaşmaya vardıklarını, 13 Ekim 1921’de, Trans 

Kafkasya/Kafkas Ardı Cumhuriyetleri ile Türkiye arasında, dostluk 

anlaşmasının imzalandığını, tarafların hâkimiyet ilkelerini kabul ettiklerini, 

rejim öncesi yürürlükte olan bütün andlaşmaların da fesh 

edildiğini belirtmektedir. 22 

A.Şamsutdinov da, Kars Andlaşması’nın politik bir öneme sahip 

olduğunu, Kafkaslarda her an çıkması muhtemel savaş tehdidini 

ortadan kaldırdığını, Türkiye ile bu cumhuriyetlerin barış, iyi komşuluk 

ve dostluk ilişkilerinin de böylece temellerinin atıldığını yazmaktadır. 

Ona göre, Moskova’da olduğu gibi, Kars Andlaşması’nda 

da Türkiye kuzey-doğu sınırlarının dokunulmazlığını garanti etmiş, 

çok kritik zaman yaşadığı için de bu tarafta artık orduya ihtiyaç kalmadığını, 

kuvvetlerin de aşamalı olarak batıya Yunan Cebhesine 

gönderildiğini kaydetmektedir. Aslında, Konferans öncesi, Türkiye, 

düşmana karşı ilk ciddi sınavını vermiş, Yunanlılara da ağır bir darbe 

indirmiştir. Moskova’daki Lenin ve Stalin gibi liderlerde, fırsat 

buldukça, Yunanlılarla mücadelenin safhalarını takip etmekte, bu 

nedenle de Ali Fuad Paşa’dan bazı açıklamalar yapması konusunda 

ricada bulunmuştu. 23 

21 S.İ.Aralov, Bir Sovyet Diplomatının Türkiye Hatıraları, (çev.H.A.Ediz), 

İstanbul, 1967, s.37, 231. 

22 A.Bagidov, Kurtuluş Savaşı Yıllarında Azerbaycan-Türkiye İlişkileri. 

23 A.M.Şamsutdinov, Kurtuluş Savaşı Tarihi (1918-1923), (çev.Ataol Behramoğlu), 

İstanbul, 1999, s.220-224. (=Osvoboditelnaya Voyna Turtsii, Moskva, 

1966).


(1920-1921) 

Varlık Gazetesi Haberleri 

TBMM’nin ve dolayısıyla Müdâfaa-i Hukuk Cemiyeti’nin resmi 

organı durumundaki Varlık Gazetesi, bir kasaba ortamında yayınlanması 

nedeni ile diğer gazetelerden farklıdır. Sarıkamış’taki 

basımevinde hazırlanan ve yayınlanan gazetenin sahibi ve sorumlu 

müdürü Yusuzâde Yusuf (Arpaçay) (Gümrülü), Başyazarı da Feyzullah 

Sacid idi. Perşembe günleri haftalık olarak kamuoyuna arzedilen 

gazete, Türk milletinin kurtuluşunu düşünen ve bu konuda düşünen 

yazarlara açıktı. Bazı yayın şartları arasında dilin açık ve anlaşılabilir 

yâni Osmanlıca’dan uzak olması öngörülüyordu. Yedinci sayıdan 

dokuzuncu nüshasına kadar, üç hafta müddetle, Kars’taki konferans 

ve bunun çevresinde gelişen olayları bahis konusu etmekte ve başyazısında 

da Sovyetler ve Türkiye açısından önemi üzerinde durulmaktadır. 

“Kars Muahedesi, Türkiye ve Kafkas Hükûmetleri Muahedesi, 

Biraz İnsaf, Kars Konferansı Açış Konuşmaları, Moskova 

Andlaşması’nın Kars’da Onaylı Nüshalarının Taraflara Sunulması, 

Kars Konferansı Açıldı, Batum Limanı ve Muhtar Acara SSC ile 

Gürcistan SSC’nin son durumları, Konferansın kapanış konuşmalarında 

Kâzım Karabekir ile Yakov Ganetski’nin nutukları tam metin 

olarak verilmektedir. Varlık Gazetesinde bu tarihi anları Yunanlılara 

karşı kazanılan zaferler ve Fransızların masaya oturma istekleri de 

müjde olarak verilmektedir. 

Varlık nedense, Andlaşmanın yorumlarına yer vermemektedir. 

Sadece, Eylül ve Ekim 1921’de cereyan eden olayların tanıtımı, nasıl 

meydana geldiği vurgulanmaktadır. 24 

Erzurum’daki Harp Esirlerinin Serbest Bırakılması 

(17 Ekim 1921) 

Kars Andlaşması’nın 16.maddesi Ermeni askerî ve sivil esirlerin 

salıverilmesi hakkında idi. Bu sebeple, Ankara’da Mustafa Kemal 

Paşa’nın bilgisi dahilinde I. ve II. kafileler oluşturularak 600’e yakın 

subay ve diğerleri hemen yola çıkarıldı. Trenle Erzurum, Sarıkamış, 

Kars ve Başgedikler yolu ile sınıra intikal ettirildi ve Gümrü’de Ermeni 

makamların sorumluluğuna bırakıldı. 

24 Varlık Gazetesi, S:6-7-8-9, (1 Teşrin-i evvel 1337 - 20 Teşrin-i evvel 1337); 

bkz: Ali Servet Öncü, Varlık Gazetesi (21 Ağustos 1921-31 Aralık 1923), 

Atatürk Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve Inkılap Tarihi Enstitüsü, Yüksek Lisans 

Tezi, Erzurum, 2000. 

605

606 


Erzurum Mevki Kumandanı Emin Bey ile daha 3 Temmuz 

1921’de temasa geçen ve Yakutiye Kışlası’nda tutuklu bulunan Vartan 

Mihail Arzumanyan, 23 Haziran 1921 tarihli mektubunda Londra, 

Moskova ve Ankara üçgenindeki gelişmeleri söz konusu etmiş, 

Türkler ve Ermenilerin nasıl karşı karşıya getirildiğini, bunda taraf 

olan İngiltere ve Almanya’nın nasıl rol oynadığını da, uzun örnekleri 

ile anlatmıştır. Onun esas vurguladığı konulardan biri de Bolşevizm 

idi. Lenin’in düşüncelerinin bu yüzyılda hiçbir taraftarı olmayacağını 

da ifade ederek, “Yakın bir günde Türkler ve Ermeniler 

için iyi neticelenen bir siyaset meydana çıkar. O vakit, hem siz ve 

hem de biz mutlu oluruz” demiştir. Şark Cebhesi Komutanı Tuğgeneral 

Kâzım Karabekir ise bazı konularda yanıldığını, Ermenilerin 

1918-1921 tarihleri arasında kendilerinden beklenilmeyen hareketlerde 

bulunulduğunu, Dışişleri yetkililerinin Agopyan isminde bir 

kâtible cevap vermek küstahlığını gösterdiğini, bunun da kabul edilemeyecek 

hareket sayıldığını ifade etmiştir. Kendisinin Gümrü’de, 

Ermeni temsilcileri ile bir araya geldiğinde, ikinci defa Ermenileri 

tanıdığını, bu fırsatı elde ettiğinden söz eden Kâzım Karabekir’in 

mektubuna cevap veren Arzumanyan, kendisinin hatalı anlaşıldığını 

belirtmiş, gösterilen iyi niyete memnun kaldığını, andlaşma ile 

de gerçekten karşı tarafı onurlandırdığına dikkat çekmiştir. Aradan 

üç ay geçtikten sonra Bolşevik Ermenistan’ın da yer aldığı Kars 

Andlaşması’nın belirtilen maddesinden istifade ile hürriyetlerine kavuşan 

üst düzey tutuklu Ermeni subaylarının teşekkür mektubu da 

ilgi çekicidir. Kâzım Karabekir’e göre, bahis konusu mektup, “Türklerin 

Ermeniler hakkında en medeni milletler gibi hareket ettiğini 

gösteren belgelerden biridir.” Albay B.Tomayan, Alb.Valyoşef, Alb. 

Arzumanyan, Alb.Avanov, General Araratov ve Korgeneral Primov 

daha Erzurum’da iken 16 Ekim 1921’de müştereken imzaladıkları 

mektupta ise şunları söylemiştir; 

“Bugün Ermeni esir zabitleri ve efradı için mes’ut bir bayramdır. 

Bugün on iki ay süren esaretten sonra biz artık ailemize, vatanımıza 

kavuşuyoruz. Bizim en büyük âmirimiz olmak hasebiyle 

zât-ı âlilerine maiyetleri zabitanına biz Ermeni zabit ve neferleri 

Türkiye’de hakkımızda gösterilen hüsn-i muameleden dolayı bütün 

kalp ve ruhumuzla arz-ı teşekküre müsaraat eyliyoruz. Biz buradan 

hareket ederken pek güzel hatıraları da birlikte götürmekteyiz.


(1920-1921) 

Biz emin bulunuyoruz ki, bundan sonra Ermeni askerî size karşı 

silah bedest olarak bulunmayacaktır. Ve taraf-ı âlilerinden bizlere 

tebliğ edildiği üzere 13 Teşrin-i evvel 1921’de Kars’da bu husus her 

iki milletin evliya-yı umuru arasında takarrür ve temin edilmiştir. Biz 

dahi artık bundan eminiz. İki memleket arasında Türklerle Ermeniler 

birbirine karşılıklı yardım edecek ve birlikte yekdiğerini müdafaa ve 

siyanet eyleyeceklerdir.” 

Kâzım Karabekir, Türk Hey’etini Anı’ya ziyarete getirmiş (17 

Ekim 1921), Başgedikler istasyonunda iken Erzurum’dan salıverilen 

ama devlet düzeni içinde, askerlere gösterilen saygı çerçevesinde görüşme 

fırsatını elde etmiştir. Şark Cephesi Kumandanı, bu münasebetle 

subaylara ve Erzurum’da iken haberleştiği Arzumanyan’a yüz 

yüze konuşma fırsatı vermiştir. Başgedikler görüşmesinde, Kâzım 

Karabekir’in söyledikleri de oldukça manidardır: 

“Bu esirlerle Başgedikler istasyonunda görüştüm. Giden kafile 

98 subay, 531 er idi. General Primof, General Araratof ve Albay 

Arzumanof’u salonuma aldım, bizim Kars Konferansı delegemizle 

Anı Harabelerinden geliyorduk. Bunlarla da tanıştırdım. Vaktiyle 

bana mektup yazmış bulunan Arzumanof biraz yalnız kalmak arzusunu 

gösterdi ve dedi ki; “bundan sonra Ermenilerin Türkler aleyhine 

-Ruslar harp bile açsa- bir daha harbe girişmemeleri için var 

kuvvetimle çalışacağım.” Felaketi tekrar tekrar gören subayların 

da bu fikirde olduklarını söyledi. Generaller de subaylar da güzel 

sözler söylediler. Subaylar ve erler de memnunlukla teşekkür sesleri 

yükseltiyorlar. Kendilerine ben de nasihatler ettim. Bizimle samimî 

yaşamalarını istemeyen devletler bulunabilir, fakat dökülen kanlardan 

politikacıların yüzü bile kızarmaz. Ermeniler Türk dostluğunu 

bırakmasalardı bugün daha rahat, daha zengin ve daha kuvvetli 

olurlardı. Türklerle kaçıncı düşmanlıktır? İstanbul sokaklarında bile 

Türk-Ermeni kanı dökülmesine dışarının kışkırtmasıyla Taşnak Komiteleri 

sebep olmuştu. Muş, Adana bölgelerinde Van’da, Bitlis’te 

velhasıl bizim içimizde bile ne kanlar dökmeye sebep oldular. İşte 

gerek Umumî Harb’te ve gerekse bizim ölüm-kalım mücadelemizde, 

bu son mücadelede dahi aynı eller, aynı yüzler görüldü. Eli silahsız 

halkı her tarafta mahvettiler. Bardız ve Oltu bölgesinde muntazam 

birliklerimize bile saldırmak cüretini gösterdiler. Fakat bizzat gör- 

607

608 


dünüz ki, Ermenilere karşı biz gaddarca hareket etmedik. Ve yalnız 

ordunuzla harbettik. Silahsızlara dokunmadık. Hatta esirlerinize 

bile. Samimî olmanız için ilk önce komite edebiyatı değişmeli, çocukların 

daha ilk tahsil devresinde ruhlarına Türk dostluğu, Ermeni 

kavminin yaşayabilmesi için yegane çare olduğu sindirilmelidir. Ermeni 

ordusiyle aynı yerlerde yaptığımız ikinci harptir. Her ikisine 

siz de şahit oldunuz. Bu sonuncusu bizi artık ölmüş zannettiğiniz 

bir zamanda oldu. Fakat kırılan, ezilen yine siz oldunuz. Üçüncü bir 

mücadeleye artık Ermeni bünyesi hiçbir zaman tahammül edemeyeceğini 

artık görüyorsunuz. Hiçbir teşvikin artık Ermeni milletini 

bizimle mücadeleye -velev uzun senelerden sonra dahi olsa götüremeyeceği 

hakkındaki ilişlerinizi ve yemininizi kutlarım. Daima dost 

kalalım ve yaşayalım.” 

Ermeni esirleri samimî gösterilerle memleketlerine yollandılar. 

Esir subaylar ve Kâzım Karabekir arasındaki görüşmelere Varlık 

Gazetesi de yer vermiş, “Avrupa’da, Ermeni milletinin hakiki hayatından 

malûmatı olmayan üç-beş kişinin ne maksadla yaptıklarını 

bildiğimiz propagandalarını yalan çıkaran bu belge, gerçeğin doğrulanmasında 

ne güzel bir vesiledir”. 

Serbest bırakılan subayların düşüncesi, Zengezor’a gidip, başka 

mücadelede rol almaktı. Ancak, Taşnaklar güçlerini epeyce yitirmişler, 

Primov ve diğerleri Bolşevik Ermeni Cumhuriyeti’nin kaosu 

içinde kendilerini buluvermişlerdi. Buna rağmen, Kars toplantısına 

katılan A.Mravian, andlaşmanın ilk günlerde iyi bir seyir takip etmesinden 

dolayı da Kâzım Karabekir’e teşekkür etmiştir. 25 

Türkiye-Ermenistan Sınırı 

Kars Andlaşması vasıtasıyla TBMM ile Ermenistan arasındaki 

sınır son şeklini almıştır. Bu sınır, daha önce 1918’de yaklaşık olarak 

Arpaçay üzerinden geçirilmişti. 26 Daha sonra Gümrü Andlaşması’nda 

(1920) yeniden aynı şekilde biraz daha geliştirilmiş olarak sonuçlandırılmıştı. 

27 TBMM’nin, Moskova’da üst düzey toplantı düzenleme- 

25 Kâzım Karabekir, İstiklâl Harbimiz, s.940-945, 976-977. Varlık Gazetesi, 

S:9, (21 Ekim 1337), s.2. 

26 Enis Şahin, Diplomasi ve Sınır, İstanbul, 2005. 

27 İskender Yılmaz, Gümrü Andlaşması, Ankara, 2001.


(1920-1921) 

si ve Rusya’nın da Moskova Andlaşması’nı yürürlüğe koyması ile 

Gümrü’deki tesbit geçerli olmuştur. Kars Andlaşması’nda28 ise Ermeni 

ve Rus murahhaslar, bazı isteklerde bulundular ise de, Kâzım 

Karabekir Ankara’nın emirleri dairesinde, bunu hemen reddetmiştir. 

IV.maddenin kabulünden sonra Gürcistan ve Ermenistan sınırı 

şu şekilde belirlendi. Gürcistan: Sarp-Şavşad Dağı - Kel Dağ, Kür 

(Kura) girişi, Hozapin (Aktaş Gölü) Başköy Dağı. Ermenistan sınırı 

ise, en uzun olanı idi. Şimdiki Kars ve Iğdır illerini batıda bırakmaktadır. 

Buna göre sınır: Arpaçay ve Araş boyu olarak ele alınmıştır. 

Başlangıç noktası Çıldır Gölü’nün doğusunda ve Akbaba Dağı’nın 

su kesimindedir. Arpa Gölü’nün kuzey batısı ile Çıldır Gölü’nün 

kuzey-doğusunda, 2891 m. yükseklikteki Akbaba Dağı’nın orta 

kısmında Türkiye-Gürcistan ve Ermenistan üçgeni oluşmuştur. Arpaçay 

Vadisi takip edilmiş, Anı öreni Türkiye’de kalmıştır. Gümrü 

batısında Akyaka/Kızılçakçak, güneyde Anı sonra Magasberd (Üçbölük) 

öreni Karabağ ve Bagaran/Kilittaşı, sonra Hayribeyli’ye doğru 

akan Arpaçayı, Türkiye’de, Tuzluca’nın kuzey-batısında Aras’da 

son bulmaktadır. Bundan sonra, Aras boyu Sederek mıntıkasına 

kadar Iğdır’ın kuzeyindeki düzlükleri aşan sınırda Markara/Alican 

geçiş noktası tesbit edilmiştir. Sederek’in Dehne tarafındaki kısmı 

ise Nahcivan’a dahil olmaktadır. Bu bölgede Nahcivan-Türkiye-İran 

sınırı göze çarpmaktadır. 

Sınır üzerindeki bazı problemler karşılıklı olarak komisyonlarca 

incelendi. Andlaşmanın ruhuna sadık kalınarak, diğer maddelerdeki 

hususlar da 1945’e kadar anlayış içinde halledilmiştir. 

Fakat, J.Stalin’in uygulamaları ile 1945’de, yapay bir kriz dönemi 

yaşanmıştır. TBMM’nde, Andlaşmaları tümüne, Rusya’nın yâni 

SSCB’nin, karşı çıkması ile heyecanlı konuşmalar olmuş ve Kâzım 

Karabekir, milletvekili olarak, tarihi hitabesini yapmıştır. Ermeni ve 

Gürcülerin toprak talebinde bulunmalarına karşı Moskova sessizliğini 

korumuştur. Pravda başta olmak üzere Komünist yayın organları 

soğuk savaşı (voynı frozen) körüklemişlerdir. Bu da yetmiyormuş 

gibi, Demir Perde siyaseti ile sınırlar, Stalin’in ölümüne kadar kapatılmıştır. 

Giriş-çıkışlar ise oldukça zorlaştırılmıştır. 

28 Kâzım Karabekir, İstiklâl Harbimiz, s.296 vd. 

609

610 


Anı Harabesi Sorunu 

Kars’ın doğusunda, bazı yükseltiler Arpaçayı’na kadar devam 

eder. Tarihi bir çok savaşa sahne olan Alaca Dağ da Arpaçay ile Büyük 

ve Küçük Yahnilere batıda ise Kars Ovası’na hâkim vaziyettedir. 

Kafkaslı kabilelerden Sırak’ların iskân ettiği ve onun için aynı adı 

alan düzlükler, kuzey-güney doğrultusunda akışını sürdüren Arpaçay 

tarafından kesilmektedir. Akarsu daha sonra derin bir vadi teşkil 

eder. Aras ile birleşinceye kadar aynı vaziyette kayalık ve derin bir 

yataktan akışını sürdürür. Bölgenin en önemli şehir-kalesi Anı’dır. 

Arpaçay’ın hemen sağında Anadolu yakasında yer almaktadır. Ermeniler 

de dahil bir çok devletin hâkimiyetinde yaşayan Anı, Kars 

Andlaşması’nın sağladığı imkân ile sınır kenti olmuştur. 

“15 Ekim’de delege hey’etimiz şerefine mükemmel bir at yarışı 

hazırlamıştık. Çeşitli oyun ve idmanlarla da süslenerek mükemmel 

yapıldı. 

17 Ekim’de delege hey’etimizi Anı harabelerine götürmüştüm. 

Başgedikler’e kadar Kars’tan trenle geldik üç sene önce Arpaçayı 

doğusundan seyrettiğim bu harabeyi bu sefer etraflıca içinden de 

gezdim. Anı harabesi hâlâ azametini muhafaza eden surları ve kiliseleriyle 

tarihî bir yerdir. Arpaçayı kısmı gayet uçurum, sarp kayalıktan 

ibaret bir surdur. Diğer kısımları İstanbul etrafındaki surlar gibi 

muazzam, bir çok harap kilise binalar mevcut. Büyük kubbeler hâlâ 

kısmen mevcut. Araplar zamanında yapılmış iki de minare var. Dört 

köşe kesitli fırdolayı etrafında âyet-i kerimeler var. On beş sene önce 

Ruslar bu minareden birini fırtınalı bir havada dinamitle yıkmışlar, 

güya halk yıldırım isabet etti zannedecek. Fakat İslam köyleri hakikati 

anladıklarından diğerinin yıkılmasından vazgeçilmiş... 

Anı eski Ermeni Hükümdarlarından Bakrat’ların başşehri imiş. 

1045’de Roma İmparatorluğu tarafından zaptolunmuş, fakat 19 sene 

sonra da -457 hicrî senede- düşmüş. 719 hicrî senede müthiş bir deprem 

sonunda oturulmaz bir hale gelmiş. Yavuz Sultan Selim’in Çaldıran 

zaferinden sonra bu bölge Osmanlıların eline geçmiştir -920 

hicrî-. Fakat Yavuz, ordusu Kars’tan çekilince İranlıların eline düştü. 

Üçüncü Murat zamanında Kars Kalesi, inşa olunarak artık Elviye-i 

Selâse Ruslara terk oluncaya kadar Türklerde kaldı. 93 seferi sonunda 

Elviye-i Selâse ile beraber Ruslara geçti. Kırk sene de Ruslarda 

kaldı. Umûmî Harb’in son senesi benim kolordum tarafından işgal


(1920-1921) 

olunmuştu. Bu seferde inşallah ebedî olarak yine bize geri döndü. 

Rıza Nur Bey’in Kars Konferansı’nda çekişmelere vesile olacağından, 

taş taş üstünde bırakılmamasını teklif ettiği bu harabelerin kaldırılmasına 

maddeten imkân olmadığı gibi bu tarihî yerleri yabancı 

turistler her zaman gezdiklerinden bu gibi teşebbüsler aleyhimize 

fena propagandalara sebep olur... Kars konferansı’nda gerçi Ermenilere 

verilmesi istendi ve ısrar olundu ise de konferansı sonuçsuzluğa 

uğratacak bir olay yapmadı. Durumu delege hey’etimiz de görerek 

pek memnun kaldılar. Bu harabelerde şimdi bizim bir hudûd 

kulemiz var. Tarihin hükümdarlarına başkent olan bu yerde şimdi 

beş Türk eri saltanat sürüyor” bilgileri de yöreyi iyi bilen Kâzım 

Karabekir’e aittir. Kars Andlaşması sonrasında Türk Hey’eti üyeleri 

Ahmed Muhtar, Veli, Memduh Şevket ve diğerleri ile bu tarihi 

ören yerini ziyaret eden Kâzım Karabekir, Gümrü Andlaşması’ndan 

beri önemini koruyan ve Moskova’da da müzâkeresi edilen “Anı’nın 

Ermenilere verilmesi” tezini Ali Fuad Paşa nezdinde karşı çıkmış, 

Dr.Rıza Nur’un bazı yersiz önerilerinin yerine getirilemeyeceğini 

de belirtmişti. Kâzım Karabekir, Kars Andlaşması görüşmelerinde 

de Ermenilerin yine Anı konusunu gündeme getireceklerini, Mutasarrıf 

Ahmed Es’ad (Uras)ın tesbit ve kendisine bildirmesi üzerine 

öğrenmiştir. A.Mravian ve B.Makenziyan “Anı meselesinde” 

kendilerine yardımcı olarak, Rus delegesi Garetski’yi belirlemiş ve 

ondan yeni sınır tesbitinde, bazı ödünler vererek, harabenin Ermenistan 

tarafında kalmasını istemişlerdi. Kâzım Karabekir, “Ben de 

Molokan meselesine karşılık, Anı meselesinde delegelerimizin uzun 

müzâkeresine rağmen, kabul etmediklerine teessüf edince, bu bir hakarettir 

sözünü geri al, diye misli ile karşılık verdim. Sözünü geri 

aldı ve bu konuda bir şey söylemedi” bilgisini vermekte, böylece, 

Moskova Andlaşması’nda, sınır geçen yer olması dolayısıyla, her 

hangi bir değişikliği de önlemiş oldu. IV.maddedeki şekil itibarı ile 

Anı, Türkiye’de bırakılmıştır. Böylece, bu tarihi kent mevcut yapısı 

ile günümüze kadar gelebilmiştir. Çarlık döneminde, Prof.Marr ve 

ekibinin harabelerdeki Türk eserlerini görmezliğe, hatta tahribe kadar 

varan davranışları, yeni sınır ile bir daha tekrar edememiştir. 29 

29 Kâzım Karabekir, İstiklâl Harbimiz, s.292-293. Fahrettin Kırzıoğlu, Cihangiroğlu 

İbrahim Aydın (1874-1948)daki Milli Mücadele’de Kars ve Atatürk 

ile ilgili Belgeler, Ankara, 1985, s.150-152. 

611

612 


Kars Andlaşması Metninin Erivan’da Karşılıklı Verilmesi 

Kars Andlaşması’nda öncelikli ele alınması gereken bazı maddeler 

vardı. Bunlar, 16.maddedeki Batum Limanı ve çevresinin durumu, 

14.maddedeki, altı ay içinde 1918-1920 arasında karşılıklı 

olarak mültecilerin durumunun açıklığa kavuşturulması, 15.maddedeki 

Kafkas Cebhesinde işlenmiş cinayet vs. konularda genel af 

ilanı, 16.maddedeki, Ermenistan ve Türkiye’deki esirlerin hürriyetlerine 

kavuşturulması, 19.maddedeki, üç ay içinde Tiflis, Kars ve 

Erivan’da, Bakû’de konsoloslukların açılması idi. 

Kars Andlaşması’nın taraflara takdimi töreni için 11 Eylül 

1922 tarihi belirlendi. Rusya’nın katılmadığı ancak cumhuriyetlerin 

temsilcilikleri ile Türkiye’nin de yer aldığı Erivan teati töreninde 

hâkim olan hava gayet iyimserdi. Türkiye adına Tiflis Temsilcisi 

Ahmed Muhtar, Hudûd Komiseri Kurmay Yarbay Mehmed 

Haydar; Azerbaycan’ı: Ticâret ve Sanayi Komiseri Hâmid Sultanov, 

Gürcistan’ı: Yoldaş Kivirkiyola (Harbiye ve Bahriye Komiseri), 

Ermenistan’ı da: Adliye ve Amele Müfettişlik Komiseri Yoldaş Şaverdov 

temsil ettiler. Teati Töreni’nin başkanlığını ise ismi kayıdlara 

geçmemiş Ermeni murahhas yapıyordu. 

Başkan, öncelikle metinleri heyet sorumlularına verdirdi. Herkes, 

bu güzel duygular için birbirlerini tebrik ederek kucaklaştı. Ermenistan 

adına Şaverdov, Türk heyetine hoş geldiniz dedikten sonra, 

Kars Andlaşması’nın tarihi önemi üzerinde durdu. Böylece yeni bir 

dönemin başladığını, silahların artık susacağını, anlaşmazlıklar ortaya 

çıkarsa, bunların karşılıklı görüşülerek halledileceğini vurguladı. 

Üç gün önce Türk ordusunun İzmir’e yaklaşmakta olduğu öğrenilmiş, 

Emperyalist İngiltere’nin oyuncağı olan Yunanlıların artık 

Türklerin önünde varlık gösteremeyeceğini ifade ile “bu zafer bütün 

Ermenistan’ın ve doğunun da zaferidir” diyerek sözlerine son 

verdi. Komiserler Şurası Başkanı Yoldaş Logos, İcra Komitesi Başkanı 

Yoldaş Hamparsum’un ve diğerlerinin kutladığı konuşmasında 

Ahmed Muhtar Bey, Türk-Ermeni ayrılığının yönlendiricilerinin 

Çarlar olduğunu, son savaşlarda gerginliğin daha da arttığını, ama 

Kars Andlaşması ile tarafların artık uzun bir barış hayatı yaşayacağını, 

sonsuza dek devam edeceğini söyledi. Son olarak da; “Yaşasın 

Doğu Milletlerinin sonsuz dayanışması... Yaşasın Türk-Ermeni


(1920-1921) 

dostluğu...” hitabesinde bulundu. Ahmed Muhtar’ın nutkunun tercümesini 

Mehmed Haydar yapmıştı. Yine, hazır bulunanlar, onun 

aracılığı ile Ahmed Muhtar nezdinde, Türkiye’ye karşı olan duygularını 

dile getirdiler. Akşam yemeği Ermeniler tarafından verildi ve 

gayet samimâne devam etti. Ertesi gün, Türk Konsoloshanesinde, 

otuz kişinin katıldığı yemekte Ahmed Muhtar, gösterilen yakınlığa 

teşekkür etme fırsatını bulmuştur. 30 

30 Varlık Gazetesi, S:81, (21 Eylül 1922), s.2. Ali Servet Öncü, Varlık Gazetesi, 

s.65-66. 

613

TÜRK DEVRİMİ’NİN EVRENSEL NİTELİĞİ 

Orhan KOLOĞLU 

Devrim, toplumsal yapının tabanını da hedef alan kapsamlı bir 

değişim girişimidir. Etkileri, sosyal, siyasi, ekonomik bütün alanlarda 

görülür. Evrenselliği, sadece gerçekleştiren toplumla sınırlı kalmayıp 

diğer toplumları da etkileme yeteneğine bağlıdır. 

Türk Devrimi deyimiyle, Atatürk’ün 1919’da ilk eylemini başlatıp 

toplumumuzu yepyeni bir yapıya kesin oturttuğu girişimi anlıyoruz. 

Genellikle bu süreci, onun 1938’deki ölümüne kadarki süreyi 

inceleyerek değerlendirenler vardır. Ben ise, devrim sürecini, hiçbir 

zorlama olmadan 1950’de çok partili sisteme geçişimize kadar 

devam etmiş, üstelik 20. yüzyılın ilk yarısından 21.’ye yaşayarak 

girmek başarısını göstermiş bir eylem olarak, hâlâ yaşayan bir örnek 

diye niteliyorum. 

Bütün devrimler gibi Türk Devrimi de kendisinden önceki bir hazırlık 

döneminin ürünüdür. Toplumlarda değişme ihtiyacı - özellikle 

yaşam temposunun ağır olduğu dönemlerde - yavaş yavaş belirir. 

Kurulu düzeni bozmama yanlılarının direnci bu hazırlık döneminin 

uzunluğunu belirler. Bu da toplumun temel yapısının özelliklerine 

bağlıdır. 

15-17. yüzyıllar arasında Avrupalıların toplumsal yapısına hayranlıkla 

baktığı Osmanlı Devleti, 18. yüzyılın ilk çeyreğinden itibaren 

bir değişme ihtiyacını fark eder, ilk adımları da atar. Ancak 

kendini zirvede hissetmenin etkisi hızlı bir değişimi engeller. Bunun 

için 18. yüzyılın sonu ve 19.’nun başlangıcındaki askerî yenilgiler 

etkileyici olmuştur. Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılmasıyla kararlı girişim 

başlar. Köklü bir değişim hedeflemesine rağmen Tanzimat’ın, 

devrim sayılmaması gibi evrensel bir nitelik kazanamamasında da,

616 

ORHAN KOLOĞLU 

Osmanlı toplumsal yapısının özelliklerinin etkisi vardır. Toplumun 

tabandan doğrudan etkili olmadığı, siyaset kadar ekonomide de devlet 

kavramına bağlı olarak yukardan gelen yönlendirmeleri kutsal 

nitelikle kabul ettiği bir sistemde, Tanzimat, çağdaşlaşma yolundaki 

iyi niyetli girişimlerine rağmen hedeflerini kitlelere, tabana yansıtamadı. 

Bu yüzden özellikle Türk olmayan Müslüman kesimden 

tepki gördüğü gibi, yabancı bağımlılığını dışlayamaması sebebiyle 

de mahkum oldu. Üstelik devletin tarihe karışması ve Sevr gibi bir 

formüle bağlanması da özlenmesi, yani evrensel bir kabul görmesi 

için bir sebep bırakmıyordu. 

Sonuçsuz kalmış gibi görünen bir girişimin kazandırdıklarından 

yararlanarak gerçek ve evrensel nitelikle bir devrim kurmakta baş 

rolü, Atatürk’ün oluşumları iyi tahlil ve zamanlamadaki isabet yeteneği 

sağlamıştır. Bu özellikleri sayesinde, sadece bir askerî zaferle 

ülkeyi yabancı işgalcilerden kurtarmakla kalmadı, evrenselliği dünyaca 

kabul edilen bir devrimi de gerçekleştirdi. Türk Devrimi’ne bu 

niteliği kazandıran özellikleri şöylece sıralayabiliriz: 

HEDEF KİTLENİN İYİ BELİRLENMESİ 

Her şeyden önce sadece seçilmişleri değil, toplumun tümünü 

kapsayan bir yeni yapılanma hedefleniyordu. Bunun evrensel insan 

hakları niteliğinde olması da planlanmıştı. Açıkça çağdaş dünyanın 

düzeyine erişilmek isteniyordu. Ancak Doğu toplumlarının bu düzeye 

ulaşması için gerekli aşamaları yaşamamış olduğunun bilinciyle 

Atatürk’ün, daha başlangıcında özel bir formül öne sürdüğü görülür: 

Mazlum Milletler yani ezilen milletler devrimi. İslam dünyasının 

yüzde yüzünün sömürgeleştirilmiş olduğu ve emperyalist güçlerce 

yönlendirildiği bir dönemde Batı modelini aynen benimsemenin geçersizliğini 

Atatürk 1920’nin başında topluma açıklar. Seçtiği deyimin, 

geri kalmış toplumları değil, ezilenler belirtmesi, sömürgecilerin 

“siz adam olamazsınız” kampanyasını etkisiz bırakmak hedefi 

güttüğü açıktır. 1 Milletvekili seçildiği halde uzak görüşlülüğü ile ge- 

1 Bu kısım için, Hâkimiyeti Milliye gazetesinin 10.1-14.3.1920 tarihleri arasındaki 

15 başyazısından yararlanılmıştır. Özellikle 2.2.1920 tarihli 6. sayıdaki 

“Asya tehlikesi” başlıklı başmakale kullanılmıştır. Ayrıca genel bilgiler 

için: Sina Aksin. İstanbul Hükûmetleri ve Milli Mücadele (İstanbul. Cem

TÜRK DEVRİMİ’NİN EVRENSEL NİTELİĞİ 617 

leceği tahmin ederek, unutulmak bahasına, İstanbul’a gelmeyen ve 

Ankara’da kalan Atatürk, Osmanlı Meclisinin İngilizlerce basılarak 

milletvekillerinin Malta’ya sürüldüğü l6 Mart 1920’ye kadar geçen 

sürede hedeflerini kesin ifadelerle açıklamıştır. 

Kesin olarak Misakı Millî ile belirlenmiş sınırların dışına ait 

sorunlara karışılmayacağım belirten makalelerde, “Türkiye’de 

Ermenistan’ın, Trakya’da Bulgaristan’ın, Anadolu’da Yunanistan’ın 

hak iddia edemeyeceklerini” kaydettikten sonra Türkiye’nin de diğer 

Doğu ülkelerinin - özellikle Arapların - işlerine karışmayacağını 

belirtir. Buna karşılık “mazlum milletler” dayanışmasının toplu bir 

çözüm sağlayacağı inancındandır. Mısır, Suriye, Hindistan, İran, Afganistan, 

Türkistan ve Türkiye’de beliren dirençlerin, İngiltere ve 

Avrupa’yı, bu çeşitli kuvvetlerin ortak bir savunma hissiyle birleşmesi 

olasılığı korkusuna yönelttiğine dikkati çeker. Şimdiye kadar 

“hazmı kolay bir koyun” saydıkları bu kitlelerin hedeflerini de açıkça 

koyuyor: “Bu tehlike milyonlarca insanın hürriyet ve bağımsızlığı 

yeteneğine, medenileşmek kabiliyetinin gelişmesi ve ilerlemesine 

doğru yürümek istemesinden doğuyor.” 2 

Bu toplu direncin bir merkezden ya da bir lider tarafından yönetilmesi 

gerektiği düşüncesinde de değildir. Aynı zamanda eyleme 

girmelerinin yeterli olacağına kanidir. Bu düşüncesinin kökeninde 

bahis konusu ezilen toplumların her birinin yapısının diğerinden 

Yay., 1976); Selahattin Tanyel, Mondros’tan Mudanya’ya kadar. (Ankara, 

M.E.B. yay., 1977); Orhan Koloğlu. Mazlum Milletler Devrimleri ve Türk 

Devrimi. (İstanbul, Kaynak yay., 2.bsk.2004); Orhan Koloğlu, 1919-1938 

Türk Çağdaşlaşması İslama etki İslamdan tepki (İstanbul, Boyut yay., 

1995) 

2 Orhan Koloğlu, “Çağdaşlaşma Örneği olarak Türkiye”, Fen- 

Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi Cumhuriyet’in 75.Yılı 

Özel Sayısı. Süleyman Demirel Üniversitesi, Isparta, no.3, 1998, 

s. 19-23). Temmuz 1922’de Atatürk’ün İran Elçisi şerefine verilen 

ziyafetteki konuşması bu görüşü özetlemektedir: “Türkiye’nin 

bugünkü mücadelesinin yalnız Türkiye’ye ait olmadığını bütün arkadaşlarımız 

ifade etmişler ise de, bunu birdefa daha teyid etmek lüzumunu hissediyorum. 

Türkiye’nin bugünkü mücadelesi yalnız kendi nam ve hesabına 

olsaydı, belki daha kısa, daha az kanlı olur ve daha çabuk bitebilirdi. Türkiye 

azim ve mühim bir gayret sarfediyor. Çünkü müdafaa ettiği bütün mazlum 

milletlerin bütün şarkın davasıdır ve bunu nihayete getirinceye kadar Türkiye, 

kendisi ile beraber olan şark milletlerinin beraber yürüyeceğinden emindir.”

618 


farklı olması, liderlerinin de farklı bağlantılar içinde bulunduğunu 

bilmesi vardır. Bu hususu açıkça 1921 yılı sonunda yeni anayasanın 

tartışılması sırasında kimi örnek almakta olduğumuz konusundaki 

soruya verdiği yanıttaki “Biz bize benzeriz” deyimiyle belirtmiştir: 

“Şimdiye kadar okuduğumuz kitaplarda ismi sayılan 

hükûmetlerden hangisidir, buyurdular. Efendiler bizim hükûmetimiz 

demokratik bir hükûmet değildir, sosyalist bir hükûmet değildir. Ve 

hakikaten kitaplarda var olan hükûmetlerin, bilimsel nitelik olarak 

hiç birine benzemeyen bir hükûmettir. Sosyal bilimler noktasından 

açıklamak gerekirse ‘Halk Hükûmetidir’ deriz. (...) Efendiler biz 

benzememekle iftihar ederiz, etmeliyiz. Çünkü biz bize benziyoruz 

efendiler. Bizi mahvetmek isteyen emperyalizme karşı ve bizi yutmak 

isteyen kapitalizme karşı milletçe savaşmayı uygun gören bir 

doktrini izleyen insanlarız.” 

Buradaki “Biz bize benzeriz” deyimini “Türk kimseye benzemez 

herkesten üstündür” gibi almamak gerekir. Bütün mazlum milletler 

düşünülürse her birinin kendi özellikleri bulunduğu ve çözüm 

formülleri için her birinin bunları dikkate alması gerektiğini anımsatan 

bir açıklama olduğu bellidir. Açıkçası tek bir lider güdümünde 

direnmeyi benimsemediği gibi, tek bir örneğe bağlı çağdaşlaşmayı 

da kabul etmemektedir. Buna karşılık parlamenter sistemi kökleştirmekte 

ve demokrasiye yönelecek yolu döşemekte çok kararlı 

davranmıştır. Tek partiye dayalı sistemi dolayısıyla onu da diktatör 

olarak niteleyenler çıkmıştır. Ancak 1930’daki çok partili seçim denemesi 

ve devrimlerinin uygulanış şekli, onu Mussolini ve Stalin 

ile mukayese etmeyi deneyenleri fikirlerinden dönmeye mecbur 

etmiştir. 3 Mütareke Dönemi İstanbul’unda görev yapmış İtalyan 

diplomatı Kont Sforza, ülkesindeki Faşist rejimle çatışıp ülkesinin 

dışına sığındığı 1930 ortalarında yazdığı “Avrupalı Diktatörlükler” 

kitabında Atatürk’ün aksine diktatörlükleri engelleyecek bir sistem 

uyguladığından bahseder: 4 

“Ancak benim gibi çeşitli Doğu başkentlerinde yıllar geçirmiş 

olanlar bilirler ki -doğru ya da yanlış, daha çok yanlış olarak - bizim 

3 Orhan Kolonlu. Türk’ü Dünyaya Saydıran Adam (Ankara, Yeni Özgür İnsan 

yay. 1988) de bu konuda ayrıntılı bilgi vardır. 

4 Count Carlo Sforza, European Dictatorships. (London, George Allen-Umvin 

Ltd., 1933, s.208)


geri kalmış diye nitelediğimiz Türkler en esaslı şekilde demokrat bir 

halktır (...) Doğulularda nadiren yanılan bir içgüdüyle Kemal’in gönülsüz 

bir diktatör olduğunu onlar da hissediyorlar. Şunu da söylemekten 

kaçınmamalıyım ki bu öyle bir diktatörlük ki, özgürleşerek 

çağdaşlaşmış bir ulusun kendi hükûmetinde müstebitler ve diktatörler 

belirmesi olasılığını imkansız hale getirecek bir yöntemdir.” 

1930’lu yılların sonu yaklaştıkça Türkiye’deki rejimin bu farklılığı 

açıkça kabul edilmiştir. Amerikalı gazeteci Gladys Baker’in 

verdiği yanıt ta hedefini kesin belirtmektedir: 5 

“Ben diktatör değilim! Benim kuvvetim olduğunu söylüyorlar. 

Evet bu doğrudur. Benim arzu edip de yapamayacağım hiçbir şey 

yoktur. Çünkü ben zoraki ve insafsızca hareket etmeyi bilmem. Bence 

diktatör, diğerlerini iradesine ram edendir. Ben kalpleri kırarak 

değil, kalpleri kazanarak hükûmet etmek isterim.” 

İNSANLIĞIN BİR BÜTÜN OLDUĞUNU KABUL 

Gelişmiş toplumlarla geri kalmışlar arasında bir fark bulunduğunu 

kabul etmesine karşılık, insanlığı bir bütün olarak kabul 

ediyordu. Dolayısıyla uygarlıkları birbirinden kopuk ve birbirini 

düşmanı değil, aksine birbirini tamamlayan aşamalar olarak kabul 

ediyordu. Amerikalı gazeteci Mis Ring’e verdiği demeçteki sözleri, 

Tanzimat’ın aksine tek bir modeli taklit düşüncesinde olmadığını, ya 

da bir yabancı gücün güdümüne girme yanlısı olmadığını kanıtlıyor: 

“Türkiye bir maymun değildir ve hiçbir milleti taklit etmeyecektir. 

Türkiye ne Amerikanlaşacak ne de batılılaşacaktır. O sadece 

özleşecektir.” 

Bu davranışın çok belirgin bir örneği, Rusya’da iktidara gelmiş 

olan Bolşeviklerle olan ilişkilerinde görülür. Ankara’da başlayan 

ulusal dirence ilk yardım Moskova’dan silah ve altın olarak 1920 

Haziranından itibaren gelmeye başlamıştır. Sakarya Zaferi’nde bu 

yardımın rolü çok belirgindir ancak Atatürk mücadelesine Bolşevikleri 

karıştırmaya asla yanaşmamış hatta dış karışmayı önlemek için 

kendi sosyalist partisini kurma oyununu bile oynamıştır. Açıkçası 

yaşamı boyunca hiçbir dış güce parmağının ucunu vermemek ilke- 

5 Ulus. Amerikalı gazeteci Gladys Baker’in röportajları 8 ve 21.6.1935

620 

sinden vazgeçmemiştir. 


Emperyalist diyerek dışladığı Avrupa’ya Amerika’yı katarken, 

hiç şüphesiz insanlığın 20. yüzyılda eriştiği çağdaş düzeyde onların 

etkisi bulunduğunu inkar etmiyordu. Ancak onların da kusurlu ve 

çağdaşlıkla bağdaşmayacak nitelikleri bulunduğunu göz ardı etmiyordu. 

Dolayısıyla onların deneyimlerine de yabancı durmak yanlısı 

değildi. 

HEM ULUSLARARASINDA HEM DE ULUSUN İÇİNDE 

BARIŞ İLKESİ 

Savaş cephelerinde yaşamış, yanındaki insanların can verişine 

tanık olmuş, toplumunun kurtuluşunu ölümü emrederek gerçekleştirmiş 

bir insan olarak Atatürk, insanlığın artık savaşma çağını kapatması 

ve barış içinde yaşaması gerektiğini dünyaya ilk açıklayan 

liderlerin başında gelir. Büyük Zaferle Anadolu’yu yabancı işgalcilerden 

bir anda kurtardığında bir yandan Selanik’e doğru yürümesini 

önerenler, diğer yandan da İngiltere gibi yeni bir savaşa hazırlananlar 

vardı. Atatürk’ün çözümü Mudanya Ateşkesi ve Lozan görüşmeleriyle 

barışçı bir formüle bağlamaktaki ısrarını içerde de dışarda da 

tam anlamıyla anlamayanlar çıkmıştır. Lozan görüşmeleri sırasında 

Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki gizli görüşmelerde, Bağdat ve 

Irak’a tekrar yürümemizi, gerekirse 100 yıl savaşacağımızı ileri sürenler 

çıkmıştır. 6 Hatta kendi doğum yeri olduğuna göre Selanik’in 

de geri alınmasını isteyenler vardır. Atatürk ödün karşılığı da olsa 

barıştan başka çözüme razı olmadığını ısrarla belirtmiştir. 

On milyonlarca insanın yaşamına mal olan Birinci Dünya 

Savaşı’nın daha yaraları sarılmadan ikincisine hızla hazırlanılırken 

Atatürk’ün Balkanlarda (Balkan Paktı) ve Orta Doğu’da (Saadabad 

Paktı) barış bölgesi oluşturmak için öncülük yapması dikkatlerden 

kaçmamıştır. Hem de burada bir zamanlar Avrupalılarla işbirliği ile 

Türklerin baş düşmanı rolünü üstlenen Yunanlılar ve Araplarla işbirliğinden 

kaçınmaması, niyetinin içtenliğini göstermektedir. Osmanlı 

Devleti’nin yıkılışında önemli bir etkisi bulunan Hicaz Kralı 

6 Orhan Koloğlu, “Gizli Oturum Tutanaklarında Lozan Görüşmeleri”. Popüler 

Tarih, Şubat 2003, s.38-48


Hüseyin’in Ürdün ve Irak’ta krallık yapan oğullarını başkentinde kabul 

edip dostça ilişkiler sürdürmesi, geçmişin düşmanlıklarını sona 

erdirmekte kararlı olduğunu gösterir. Nitekim bu anlayış sebebiyledir 

ki, 1934’de Atatürk’e Nobel Barış Ödülü’nün verilmesini öneren 

Yunanistan başbakanı Venizelos olmuştur. 7 

Aynı barış anlayışını, çok değişik etnik grupların ve inançların 

kaynaşma yeri olan Anadolu için de kullanmıştır. 19 ve 20. yüzyıllar 

boyunca Balkanlar, Kırım, Kafkaslar, ve Arap eyaletlerinden göçerlerin 

tek sığınak yeri olan Anadolu’da Müslüman ve gayri-Müslim 

her çeşit etnik grup yaşıyordu. Bu Osmanlı mirasını yeni Türkiye 

Cumhuriyeti yapısı içinde bağdaştırmak için, Cumhuriyet sınırları 

ile sınırlı bir Türk Kimliği üzerinde durması, bunun dışında kalan 

yerlerdeki Türklerin kültürel özellikleriyle ilgilenmesi ancak yayılmacı 

sorunlara asla yüz vermemesi barışçı anlayışının bir diğer yansımasıdır. 

DİNİ SİYASETTE BELİRLEYİCİ UNSUR OLMAKTAN 

ÇIKARMA 

Tanzimat’ın İslam içinde güçlü karşıt gruplar çıkmasına sebep 

olan özelliği, din konusundaki tartışmalardan ileri gelmiştir. Sömürgeci 

devletlerin kontrollerindeki cemaatlerin dini liderlerini kontrole 

almaları, hatta hilafeti siyasetlerine bağlama çabaları din liderliğinin 

İslam toplumlarının yönlendiriciliğinden çıkmış olduğunu gösteriyordu. 

1914’de Cihad ilan edildiğinde Osmanlı toplumu dışındaki 

Müslümanlardan katılım ancak yüzde 5’de kalmıştı. Daha 1920’nin 

başında İstanbul Hükûmeti ve Saray’a tam karşı olmadığı dönemde 

Atatürk, bu deneyiminin etkisiyle Ankara’da şu fikri savunuyordu: 8 

“Panislamizme gelince, buna bir meslek ve bir gaye şeklinde yürümeğe 

zaten lüzum yoktur. İslamiyet, bütün salikleri arasında kavi 

bir imana dayanan uhuvveti umumiye tesis etmiştir. Bu uhuvveti 

umumiye, yekdiğerine yardım ve bilhassa makamı hilafete pek fedakarane 

bağlılığı istilzam etmekle beraber, hiçbir zaman bir siyasi 

birlik ve bir emperyalizm şekline dönüşmemiştir.” 

7 Özgen Acar, “Venizelos, Atatürk’ü Nobel Barış Ödülü’ne aday göstermişti”. 

Milliyet 20.5.1981 

8 Hâkimiyeti Milliye. 2.2.1920, “Asya Tehlikesi” başyazısından

622 


İslama saygısını belirtmekle birlikte, bunun siyasi başarıya götürecek 

bir araç olmadığını saptamaktaki isabeti, Hilafetin lağvına 

giden olaylarda İngiltere’nin oynamağa kalkıştığı oyunlarla kanıtlanmıştır. 

Üstelik Türkiye’nin kabul ettiği laikliğe de, maalesef bizim 

bazı aşırı dinci çevrelerin de ileri sürdükleri gibi, asla dinsizlik 

denemez. Aksine Osmanlı yönteminin devamı niteliği taşıdığı 

dikkatlerden kaçmaz. İslam Devletleri içinde din adamlarını devlet 

memuru statüsüne sokan ve devletin politikasına uymaya mecbur 

eden Osmanlı Devleti olmuştur. Cumhuriyetin laiklik formülü dini 

devletten tamamen dışlamamakta, aksine din eğitici kadroları yine 

devlet memuru statüsüne tabi tutmuş, sadece siyasi konularda karar 

verme yetkisini kaldırmıştır. Bununla dinin temelinde bulunan birey 

ile Allah’ı doğrudan karşı karşıya bırakma ilkesini tam uygulamaya 

koymuş oluyordu.Bu girişim, toplumumuzda yüzyıllarca sorun 

olmuş Sünni-Şii çekişmesinin de tamamen gündem dışı kalmasını 

sağlamıştır. 

Böylece, günümüzde rastlanan Ilımlısı, Kalvinist reformlusu 

gibi formüllerle din üzerinde oyun oynanması çabalarına daha o zaman 

nokta koymuş oluyordu. Hilafet lağvedildiğinde İslamcı çevrelerin 

arkası arkasına kongreler düzenleyerek Osmanlı Hilafeti yerine 

bir yenisini kurma çabaları gündeme getirilmiştir. Daha 1930’lu yıllarda 

kendileri bu şekilde kuracakları bir hilafetin sömürgeci devletlerin 

oyuncağı olacağı kararına vardıkları için bu projeyi o zaman 

terk etmişlerdi. Bu eğilimin günümüzde de dünya egemenliği peşinde 

koşanların kendi politikalarına uygun bir İslam oluşturma çabalarıyla 

devam ettiği dikkate alınırsa, Atatürk’ün uzağı görüşlülüğü 

daha iyi anlaşılır. 

EVRENSEL ETKİSİ 

Daha başlangıçta hemen hepsi Tanzimat’ın çağdaşlaşma çağrılarına 

karşı çıkan Orta Doğu toplumları, Türk büyük zaferi karşısında 

büyük şaşkınlığa uğramışlardır. Sevr barışı imzalanırken sömürgeci 

güçlere destek veren, karşılığında tam bağımsızlıklarına kavuşacaklarını 

sanırken ‘‘manda’’ lıktan kurtulamayan liderleri, Türkiye’nin 

bu sonuca varması karşısında kendi toplumlarına açıklama yapmakta 

güçlük çekmişlerdir. Bu yüzden birçok ülkede (Irak, Suriye,


Lübnan, Mısır, Tunus) Kemalist gücün bir İslam liderliği üstlenerek 

gelip kendilerini kurtarması yolunda istekler ve gösteriler yapılmıştır. 

Ancak Osmanlı türü bir devlet yönetimi kontrolünün istenmediği 

de saklanmamaktadır. Beyrut’ta yayınlanan ve Kemalist Hareketi en 

çok desteklediği bilinen Al Balagh gazetesi bile 3.10.1921 tarihinde, 

Sakarya Zaferi’ nin hemen ertesinde şöyle yazıyordu: 

Müslümanların yakınlaşmasını daima arzu ettik ve Doğu’nun 

ancak bu bütünleşme ile kurtulabileceğine inanıyoruz. Ama tek bir 

İslam devleti fikrine özenmiyoruz. Her Müslüman kardeşini dostlukla 

mütalaa etmeli ve hepimizin çıkarı için hareket etmelidir.” 

Açıkçası kendilerinin de, sadece gelip kurtaracak bir güç tasarlamaları, 

Türk Devrimi’nin Panislamcı bütünlüğe karşıtlığının tek 

taraflı bir davranış olmadığını kanıtlamaktadır. Üstelik zamanında 

sömürgeci güçlere destek vererek Osmanlı ordularını ülkelerinden 

uzaklaştırmış olmalarının Türklerde bir güvensizlik yaratacağını da 

fark ettiklerini düşündürüyor. 1922 Eylül’ünde Büyük Zafer kazanılınca 

bütün İslam dünyasında sonsuz bir heyecan yaşanır. Her tarafta 

coşkun gösteriler vardır. Gazi Mustafa Kemal’i İslamın kahramanı 

ilan edenler arasında El Ezher’in Şeyhi bile vardır. Hatta Lozan barış 

konferansına Ankara ile birlikte katılmayı önerenler çıkmış ancak 

Avrupalılar tarafından reddedilmişlerdir. 

Atatürk’ü halife ilan etme yolunda Hindistan’dan başlayan kampanya 

da böyle bir işbirliğini hedefliyordu. İslami dayanışmanın işlemezliğini 

hem Dünya Savaşı hem de Kurtuluş Savaşı sırasında 

yaşamış olan Atatürk bu çağrıyı da ciddiye almamıştır. Hele İngilizlerin 

Sünni Hilafeti, Hindistan temsilcisi olarak bu inancı tanımayan 

İsmaili lider Ağa Han vasıtasıyla kontrolde tutma girişimleri belirginleşince 

“siyasi niteliği bulunamayacağı” gerekçesiyle hilafeti tamamen 

lağvetmiştir. Bu girişim üzerine Türk Devrimi’ni dinsizlikle 

suçlama çabaları görülür. Ancak bu hususta da birlik değildirler. Suudiler 

1927’de Mekke’de düzenledikleri İslam kongresine “şapkalı” 

bir Türk temsilcisinin katılmasını kabul etmişlerdir. 

Türk Zaferi ile büyük ölçüde etkilenmelerine ve bunu bağımsızlık 

savaşlarının en büyük modeli saymalarına karşılık bu ezilmiş 

milletler Atatürk’ün diğer ilkelerini tam benimseyemedikleri için 

Türk Devrimi’nin vardığı hedeflere ulaşamamış ama ondan yarar-

624 


lanmaktan da geri kalmamışlardır. Atatürk döneminde Devrim’in en 

büyük etkisi, Türklerin dünyayı ve diğer doğulu toplumları yöneten 

devlet vatandaşlarıyla eşit özelliklere sahip sayılmalarına karşılık, 

bu “manda” rejimlerinde kapitülasyonların hâlâ geçerli olmasıydı. 

Açıkçası Avrupalılar ve Türklere bu ülkelerde üstün koşullar uygulanırken, 

kendileri ikinci sınıf vatandaş sayılıyorlardı. İran’da, 

Lübnan’da, Suriye’de, hele Türkiye’nin kışkırtıcılık için bir kapitülasyon 

mahkemesine sahip olmak istediği Mısır’da, bu yüzden 

toplumsal eylemler başladı. “Bizden aşağı olduğunu ileri sürerek 

egemenliğinden çıkmamızı istediğiniz Türkleri eşit sayarken bizleri 

aşağılıyorsunuz” gerekçesi en büyük tezleriydi. Bunun sonucu olarak 

kapitülasyon mahkemeleri yavaş yavaş kaldırılmıştır. 

Arap harflerinin reddi ve Latin harflerinin kabulü genelde tepki 

çekmişse de Lübnan’da bu yolda girişim önerenlerin bulunduğu biliniyor. 

Sömürgeci yönetimler kapitülasyonların kaldırılmasına fazla 

karşı çıkamamışlarsa da, Türkiye’nin “Medeni Kanun”u ve kadın-erkek 

eşitliğini ilan etmesi karşısında İslam ilkelerini savunan kışkırtıcı 

bir kampanya yapmaktan geri kalmadıkları dikkatlerden kaçmaz. Times, 

çağdaşlığın temelinde bulunan bu yasaları benimsemenin Türkiye 

için “traji-komik davranış” olduğunu yazarken9 , Westminster 

Gazette de “Geleneklerine bağlı Mısırlı kadının İngiliz yönetiminden 

son derece mutlu ve Türk’den daha da modern olduğunu” ileri 

sürmekteydi. Kabul gerekir ki, özellikle Arap dünyası 1950’lerden 

önce tamamen, sonra da büyük ölçüde, Türk Devrimi’nin niteliklerini 

doğrudan yerinde araştırma yaparak değil, Batılı araştırmacıların 

eserlerinden öğrenmişlerdir. Bunların, tam bağımsızlık yanlısı Kemalist 

Rejimi yoğun eleştirdikleri, hatta Bolşeviklikle suçladıkları 

bir sır değildir. 

Sömürgecilere ek olarak yerel yazarlar da çağdaşlaşmayla bunun 

getireceği toplumsal gerginlikleri bir arada yansıtan yazılar yayınlamışlardır. 

Bombay Chronicle bir yazısında şöyle diyordu: 10 

“Ankara parlamentosunun ülkenin yasasını çağın ihtiyaçlarına 

9 19.2.1926 

10 Islamic World. c.4, no.6, Nisan 1926


uydurmakta doğru yönde bir adım atmış olduğuna biz inanıyoruz 

(...) Değişen koşullara uygun olarak, hiddetli mollaların gürültülerine 

aldırmadan gösterdiği cesaret övgüye layıktır (...) Ancak Türkiye 

ıslahat için büyük arzusunun etkisiyle Avrupalı olan her şeyi yutmaktadır. 

Korkarız ki genç ulusun hassas yapısı Avrupa yasalarındaki 

bazı ham ve zehirli hususları hazmetmekte zorluk çekecektir. Bu 

hareketli günlerde Türkiye’nin ihtiyatı elden bırakmamasını ve molla 

İslamına tepkiyle Avrupa yasaları alacağı yerde Kuranı Kerim’e 

ve yozlaşmamış İslama yönelmesini arzularız. (...) Kaderin cilvesine 

bakınız ki, Hıristiyan ulusları zaman zaman kendi yasalarını Kuranı 

Kerim’in çizdiği yola yaklaşacak şekilde yeniden düzenlerken ilerici 

ve aydın bir Müslüman devleti, bunlar tarafından terkedilmiş patikalara 

reaksiyoner adımlarla körcesine bir koşuyla yöneliyor.” 

Günümüzde de rastlanan, dünyayı yönetmek iddiasındaki süper 

güçleri İslam’a uymakla yüceltmeye kalkışan propagandacı görüşlerin 

ilk örnekleri böylece belirmiştir. Buna karşılık Araplar içinde de 

geride kalmanın üzüntüsünü belirtenler eksik değil: 

“Mustafa Kemal’in genç hükûmeti bu hassas girişimi inanılmayacak 

bir cesaretle sürdürüyor. Dün Arapça gazetelerden birinde 

metni yayınlanan yeni evlilik yasası taslağı uygar ülkelerce kabul 

edilen laik ilkelerle geçici olarak saygı göstermeye çalıştığı Kuran 

hükümleri arasında orta yolu izliyor ama bunun etkisini hayli kısıtlıyor 

(...) Yeni Türkiye yeni bir Medeni Kanun yayınlamakla bize 

yüzyıllarca kabul ettirdiği, artık geçerliği kalmamış yasalar ve barbar 

metodları terk ediyor. Biz ise daha ileri bir uygarlığa sahip olduğunu 

kabul ettiğimiz Lübnan’da, Ankara’nın redettiği eski yasaları 

uygulamaya devam ediyoruz. Sofuca bir bekleyiş içinde, girişimin 

ve örneğin dışardan gelmesini bekliyoruz” 11 

Doğu toplumları bu konuda örnek almayı arzulamazken, 

1935’de Türk kadınlarına milletvekili seçme ve seçilme haklarının 

da tanınmasıyla Türkiye Fransa, İsviçre gibi Avrupa ülkelerinin de 

önüne geçmiş oluyordu. 

Türk Devrimi’ne hayranlık, bağımsızlık özlemi ile ilişkili olmuştur. 

Tunus’ta Burgiba’nın bu açıdan en önde geldiği bilinir. Pakistan 

11 L’Orient. (Beyrut’ta yayınlanmıştır)27.8.1926

626 


ve İran Şahı Rıza Şah Pehlevi de, pek çok alanda Mustafa Kemal’i 

örnek aldığını saklamamıştır. Hatta İran’da Cumhuriyeti bile ilanı 

düşünmüş ancak dinci kesimi aşamadığı için şahlıkta devam etmiştir. 

İşin ilginci Arap ülkelerinde Tanzimat dönemi deneyiminin eksikliği 

kendisini hep hissettirmiştir. Atatürk’ün başkasının güdümüne 

girmeme ilkesine karşılık doğu toplumlarında tam teslimiyetlere 

rastlanır. Millîyetçi rejimlerin arkasından SSCB’den tam destek arayan 

İslami Sosyalist rejim denemeleri yapılmış bunlara ait kurallar 

yasallar konmuştur. Hepsinin de başarısız kalması sonucu. Arap devletleri 

21. yüzyıla İslami yapıya dönerek girmişlerdir. 

Profesör Maurice Duverger “Institutions Politiques et Droit 

Constitutionnel” kitabında Kemalist modeli az gelişmiş ülkeler için 

model olarak belirtir. Onu “otoriter ama nisbeten liberal” rejimler 

arasında sayıp ekler : “Bahis konusu ülkelerin değişimi rejimlerini 

çok hareketli kılar... Türkiye’deki deneyim bu açıdan büyüm öneme 

sahiptir.” 

Tunus’ta 2000 yılında düzenlenen uluslararası Kemalizm seminerinin 

açış konuşmasında Tunus Kültür Bakanı Abdelbaki 

Hermassi’nin “Tanzimat el-Cedide” gereksinmesinden bahsetmesi 

geçmişten kalan hataların düzeltilmesini içeren bir anlayışın belirmiş 

olduğunu kanıtlıyordu. Sunuş belgesinde de şöyle denmekteydi: 12 

“Türkiye bölgesel bir büyük devlet ise, Kemalizm devlet ve 

Türk entellicensiyasm ideolojisi olarak dikkate alınmadan değerlendirilemez. 

Arap ülkeleri bu denemeyi gerçek değeriyle tahlil etmelidirler. 

Esasen Arap dünyasının siyasi karar vericileri ve düşünürleri 

bu girişimi asla unutmamış ve daima dikkatte tutmuşlardır.” 

Devrimlerin bir özelliği vardır: Her devrim ilk kuşağıyla doruğa 

erişir, arkasından kaçınılmaz olarak toplumsal belleğin itişiyle bir 

‘‘restorasyon = geçmişle uzlaşma” dönemi başlar. Fiili devrim süreci 

1950’de çok partili sistemin işler hale gelmesiyle sona eren Türk 

Devriminin özelliği, Atatürk’ün daha başlangıçta tasarladığı gibi, bir 

kuşakta tamamlanacak şey değildi. Daha Cumhuriyetin onuncu yılında, 

yapılacak daha çok şey olduğunu belirtmiş ve hedefi gençlere 

12 Orhan Koloğlu, “Contemporarization discussions in Turkish and Arabic 

World”, Turkish Review of Middle East Studies. Annual 2000/01, no.l 1, 

İstanbul, Isis, s. 173-175


emanet ettiğini, gelecek kuşaklarda da devam edecek ve zeminine 

oturacak bir tasarı olduğunu saklamamıştır. Bu da Atatürk’ün devrim 

mantığını ne derece bilimsel kavradığını kanıtlar. Nitekim 21. 

yüzyılda da hâlâ etkenliğini devam ettirmektedir. Doğu toplumları, 

Türk Devrimi’ne özenerek ya da red ederek birçok girişimde bulundular. 

Ancak hedef kitlenin iyi belirlenememesi, insanlığın bir bütün 

olduğunu kabulde çekingen davranmaları, yabancıya bağımlılığı 

tam dışlayamamaları, kendi aralarında bile barışçı bir ortam yaratamamaları, 

yine din konusunda da kendi aralarındaki anlaşmazlıkları 

aşamamaları, tutarlı bir sonuç almalarını engellemiştir. Özellikle her 

birinin demokrasiye özenmesine karşılık hiç birinde tam anlamıyla 

bir demokratik rejim kuramaması dikkati çekmiştir. Bu açıdan Türk 

Devrimi onların nazarında yeni bir nitelik kazanmıştır. Bizimki neredeyse 

yüzüncü yılını dolduran bir süreklilik arz ederken, onların 

yirmişer otuzar yıllık farklı ilkelere sahip denemeler yapmış olmaları, 

Türk Devrimi’ne bakışlarını da etkilemektedir. Artık model değil, 

bir ciddi özeleştiri aracı niteliği kazanmıştır. Belli girişimler yapılırsa 

toplumlarda nasıl bir tepki ve gelişim beklenebileceğine örnek 

olmaktadır. 

Demek ki Türk Devrimi evrenselliğini ve örnek olma niteliğini 

daha da koruyacaktır.

MUSTAFA KEMAL ATATÜRK’ÜN BAZI LİDERLİK 

ÖZELLİKLERİ 

Prof.Dr.Cemalettin TAŞKIRAN* 

Mustafa Kemal Atatürk, Türk milletini, birlik ve beraberlik içinde 

ortak hedefler etrafında birleştiren, bütünleştiren bir liderdir. Türk 

toplumunun millî kültürünü geliştiren çağdaş bir toplum olmasını 

sağlayan liderdir Atatürk. Bu yüzden de toplumumuza mal olmuştur. 

Toplumumuzda, dün de bugün de, birbirinden anlayış, yaşayış ve 

kültür olarak farklı olan grupların, hatta birbirine zaman zaman zıt 

olan grupların hemen hemen hepsi M.Kemal Atatürk’e dün sahip 

çıkmışlardır. Bu günde sahip çıkmaktadırlar. Bölücü zihniyet taşıyan 

ve marjinal sayabileceğiniz bir iki grubu hariç tutarsak toplumumuzun 

her kesimi, her grubu M.Kemal Atatürk’ü benimsemiştir 

diyebiliriz. 

Buna bir örnek verelim. Boğaziçi Üniversitesi 1994 yılında bir 

anket çalışması yaptı. Sosyoloji bölümü anketi yapan. Bilimsel ve 

oldukça geniş tabanlı bir anket bu. Ankete katılanlara şöyle bir soru 

yöneltiyor: 

-Sizin için önemli olan manevi değerleri sıralayınız. 

Anket bitiyor. Değerlendiriliyor ve yayınlanıyor. Anket sonucunda 

İslamiyet %92 ile birinci sırada, Atatürk ise %85 ile ikinci 

sırada çıkıyor. Yani 2000’lerde ankete katılanların %85 i gibi büyük 

bir kısmı Atatürk’ü, Atatürkçülüğü, Atatürk’ün fikirlerini ikinci manevi 

değer olarak seçiyor. Sadece bu anket bile M.Kemal Atatürk’ün 

toplumumuz tarafından ne kadar benimsendiğini ortaya koymaya 

yeter. Bu yüzden bazı çevreler Atatürk ve Atatürkçülükle, onların 

deyimi ile Kemalizm ile mücadele etmek ve Türkleri Kemalizmden 

* Kırıkkale Üniversitesi İİBF Dekanı

630 

CEMALETTİN TAŞKIRAN 

uzaklaştırmak istiyorlar. 

Mustafa Kemal Atatürk’ün Millî Mücadelenin başlamasından 

itibaren en belirgin özelliklerinden biri karizmasından gelen toplayıcı 

ve birleştirici özelliğidir. Millî Mücadele yıllarında ve sonrasında. 

M.Kemal Atatürk’ün etrafında olan gruplar, şahıslar siyasi, dini, 

kültürel felsefi ve yaşayış olarak birbirlerinden o kadar ayrıdırlar ki, 

bunları bir arada tutmak adeta mümkün değildir. Sadece I.Türkiye 

Büyük Millet Meclisine bakmak bile bunu görmeye yeter. I.Mecliste 

kıyafet olarak sarıklısı vardı. Feslisi vardı, Kalpaklısı vardı... Suphi 

Tanriöver Dağ yolu adlı kitabında I.Meclisi şöyle anlatıyor: “… 

Anadolu, onun davetine her şekilde her kıyafetle bir takım adamlar 

gönderdi. Bektaşi Şeyhleri, Konya çekleri, Medrese uleması.. 

Ayaklarında çarıkları, şark kıyafetleriyle ağalar toplanmaktıy Okulun 

yetiştirdiği kimseler, dağın kırın ve geleneğin yetiştirdiği kimselerle 

birlikte toplantı halinde … Atatürk kürsüye çıktı ve davasını 

açıkladı...” 1 

Mustafa Kemal Atatürk birleştirici, bütünleştirici bir liderdir. 

Karizmatik bir liderdir. Karizmatik liderler doğuştan bazı niteliklerle 

varolan seçkin kimselerdir. Bu tür liderler, genellikle kahraman 

tabiatlıdırlar. Mensubu bulundukları toplumun tarihine, siyasetine, 

askerî hayatına, sosyal hayatına damgasını vuran liderlerdir. Toplumu 

yönlendiren, insanları peşine takarak belli hedeflere götürebilen 

liderlerdir. Toplumda gerçekleştirilen reform, inklap devrim önce bu 

liderlerin düşüncelerinde doğar şekillenir gelişir ve gene bu liderlerin 

eliyle bu liderlerin çabalarıyla hayata geçirilir. Mustafa Kemal 

Atatürk’te böyle bir liderdir. Onun bu karizmatık liderliği kendisinin 

toplumumuz tarafından benimsenmesini sağlamıştır. 

Biz bu çalışmamızla gerek askerî hayatında, gerekse sivil hayatında 

gerçek bir lider olarak ortaya çıkan Mustafa Kemal Atatürk’ün 

dikkat çekerek maalesef her liderde göremediğimiz bazı özelliklerini 

belirtmek ve bu özelliklerini nasıl tezahür ettiğini de belgelere olaylarla 

hatırlatmak istiyoruz. 

Mustafa Kemal Atatürk’ün ilk söz etmek istediğimiz liderlik 

özelliği, onun olaylar hakkında net bir görüş sahibi olması ve olayları 

doğru değerlendirmesidir. 

Bu olayda önemli bir özelliktir. Eğer olaylar hakkında doğru 

1 Hamdullah Suphi Tanrıöver, Dağyolu, s.

MUSTAFA KEMAL ATATÜRK’ÜN BAZI LİDERLİK ÖZELLİKLERİ 631 

ve net bir görüşe sahip olmazsanız, yapacağınız değerlendirmeler 

sıhhatli olmayacak ve yanlış sonuçlara varırız. Ayrıca, bu durumda 

olayları bir gün bir şekilde ertesi gün bir başka şekilde değerlendirme 

gibi “kafa karışıklığına” ve ikileme düşme mümkündür. Bu 

durumda lidere olan inanç ve güveni sarsar. Olaylar hakkında net 

bir görüş sahibi olmanın ve olayları doğru değerlendirmenin temel 

yollarından biri kendini yetiştirmektir. Yani okumak ilgilenmek ve 

düşünmektir. 

Mustafa Kemal Atatürk, daha genç yaşından itibaren, olaylar 

üzerinde kafa yoran, düşünen okuyan ve çözüm üretmeye çalışan 

birisidir. Hem öğrencilik hem de ilk subaylık yıllarında ülkenin ve 

milletinin meseleleriyle çok ciddi şekilde ilgilenmiş, bunları iyi tahlil 

etmiş ve sağlıklı sayılabilecek sonuçlara varmaktır. O kadar ki; 

Mustafa Kemal Atatürk’ün vardığı sonuçlar ve çözüm önerileri zamanına 

göre oldukça ileri ve oldukça inanılması güç çözümlerdir. 

Mustafa Kemal Atatürk’ün hem orta öğretimde, hem Harbiye’deki 

öğrencilik yıllarından, hem de kurmaylık eğitimi aldığı ilk 

subaylık yıllarından yakın arkadaşı olan, sınıf arkadaşı olan okul arkadaşı 

olan dostları Mustafa Kemal’in bu özelliği ile ilgili şunları 

söylüyorlar: 

Yakın sınıf arkadaşı Lütfi Müfit Özdeş, Harbiye yıllarında Mustafa 

Atatürk için şunları söylüyor: “… Daha o zaman mektepte iken, 

şuursuz, düşüncesiz, kötü bir idareye karşı vicdan ve ruhundan fışkıran 

inkılapçı düşünceleri bilhassa kayda şayandır. Her okuduğu ders 

her mütalaa ettiği ilim ve fenni, dikkatle tahlil ederek neticeye. 

İdareye karşı arkadaşları ile hasbıhallere, tenkitlere başlamış ve 

hatta büyük tehlikelere rağmen, haftada bir iki defa gizli olarak gazete 

bile çıkarmışlardır. Daha o zaman evladı olduğu asil Türk milletine 

ilerde ne büyük hizmetler yapmağa namzet olduğunu pek güzel 

anlatıyordu. Onun her haline olduğu gibi dürüst düşüncelerine de 

meftun olan ve candan inanan arkadaşları o büyük adamın etrafına 

toplanmışlardı…” 2 

Bir başka sınıf arkadaşı General Hayri Tırnovacık ise şunları 

2 Lütfi Müfit, Harbiye’de Gazi Hazretleri ile bir sınıfta Ders, Vakit Gazetesi, 

10 Ağustos 1934.(Ali Ciler, Semih Yalçın, Abdullah Hayat, s.113-114)

632 

söylüyor: 


“…Hallerinde, yaşlarından umulmayan bir olgunluk vardı. Çok 

kuvvetli bir ikna kabiliyetine sahipti… En fazla meşgul oldukları 

şeylerden birisi de zamanın felsefesi ve fikri cereyanları idi. Toplumun 

henüz halledilmemiş davalarıyla dimağlarını meşgul ederlerdi…3 

Harp akademisinden sınıf arkadaşı olan General Asım Gündüz 

de bu konuda şunları söylüyor: 

“…Doğup büyüdüğü Selanik’in batıya daha çok bağlantılı bulunması 

sebebiyle olacak dikkati çeken fikirleri vardı. Etrafına topladığı 

arkadaşlarla cesaretle konuşuyor ve onları güzel konuşmasıyla 

kısa zamanda tesiri altına alıyordu… İttifakçıların Paris’te yayımladıkları 

gazeteleri getirtiyordu…. Bizler, vatan, millet, Türklük fikirlerini 

çok defa, Harp Akademisi sıralarında ondan duymuştuk. 4 

Asım Gündüz anılarında şunları da belirtiyor: “… Harp Akademisinde 

her Cuma akşamı sınıfta toplanıyor, kapılar kapandıktan 

sonra Mustafa Kemal kürsüye çıkıyor, tıpkı konferansçı gibi, 

Paris’ten gelen Türkçe ve Fransızca gazetelerden öğrendiklerini 

bizlere aktarıyordu. O zamana kadar “Padişahım çok yaşa!” demekten 

başka bir şey bilmeyen bizler için Mustafa Kemal’in anlattıkları 

çok dikkat çekiciydi…” 5 General Asım Gündüz, bu konuşmalardan 

hatırımda kalanları yine hatıralarından özetleyerek nakletmektedir. 

Ayrıca aynı olayları general Ali Fuat Cebesoy ve bizzat Mustafa Kemal 

Atatürk de anılarında aktarmaktadırlar. Ali Fuat Cebesoy diyor 

ki: “….Fikirlerimizi, toplamı binleri aşan Harp okulu öğrencilerine 

anlatmak için, daha kurmay sınıflarına geçmeden gizli bir teşkilat 

kurmuş, Muhittin Baha Pars’ın ağabeyi İsmail Hakkı Pars ile Ömer 

Naci ve birkaç arkadaşında gayreti ile el yazısı 2 nüsha dergi çıkarmıştık. 

Liderimiz Mustafa Kemal’di. Gelebilecek sorumluluğun en 

büyük yükü de onun omuzlarındaydı…” 6 

3 Naci Sadullah, Harbiye’de 1317, Yedi Gün Dergisi, Yıl:2, c:III. Sayı:78, 5 

Eylül 1934, s.4. 

4 Asım Gündüz, Hatıralarım Hazırlayan İhsan Ilgar, İst.1973. s.12, 13, 14. 

5 Asım Gündüz, A.g.e. s.14. 

6 Ali Fuat Cebesoy, Sınıf Arkadaşım Atatürk Okul ve Genç Subaylık Anıla-


Mustafa Kemal Atatürk, daha öğrencilik yıllarında kendisini yetiştirmeye 

özen göstermiş, vatan millet ve bunların problemleri ile 

yakından ilgilenmiş ve bunlara yönelik çözümler üzerinde düşünmüş 

tartışmış araştırma ve net bir görüş sahibi olmuştur. Ayrıca bu düşüncelerini 

arkadaşlarına ve etrafına fırsat buldukça açıklıyor ve yanına 

kendisi gibi düşünen arkadaşlarını topluyordu. Daha o dönemlerde 

Mustafa Kemal Atatürk de büyük liderlerde, karizmatik liderlerde 

gördüğümüz olaylar hakkında net bir görüşe sahip olma ve olayları 

doğru değerlendirebilme özelliklerinin ortaya çıktığını görüyoruz. 

Elbette bunda doğuştan gelen “sevgi” gücünün yanında araştırmacı 

tutumunun, payı oldukça yüksektir. Mustafa Kemal Atatürk’ün şahsi 

kütüphanesindeki kitapların sayısının 5000’in üzerinde olduğunu 

unutmamak gerekir. 7 Mustafa Kemal Atatürk, okuyan, araştıran, tartışan, 

düşünen analiz yaparak kafamızda bazı çözümlere ulaşan ve 

uygun şartların ortaya çıkmasıyla da düşündüklerini hayata geçirmekte 

tereddüt etmeyen bir liderdi. 

Bu özelliklere dayanarak verdiği hayati kararlar da hep doğru 

çıktı. Çünkü olayları doğru değerlendiriyordu. 

Buna en güzel örneklerinden biri Çanakkale savaşlarında 25 

Nisan 1915’de Kalyatepe’ye yapılan kara harekatı çıkarmalarında 

yaşanan olaydır. O gün düşman birlikleri Seddülbakir, Kumkale 

ve Kabalpe sahillerine çıkarma yapmaya başlarlar. 75.000 askerî 

ilk gün o gün çıkaracaktadır. Mustafa Kemal Paşa Bigalide 19. Tümenin 

başındadır. Bu tümen itiyat kuvvetidir. O gün sabaha doğru 

9.Tümen komutanı Alb.Halil Sami Bey 19.Tümene Seddülbekir ve 

Kabatepe’ye çıkarmanın başladığını bildirir. Telgraf mesajı şöyle. 

“…Düşman Arıburnundan kabatepe sırtlarını sarmaktadır. Yakınlığımız 

dolayısıyla, Maltepe (Bigali) deki kuvvetinizden bir taburu, 

Kabatepe’nin kuzeyindeki Arıburnuna karşı olan sırtlara ivedilikle 

gönderip, sonucunu bildirmenizi rica ederim…8 Çıkarmanın ilk saatleri henüz çok net bir durum yok, Ancak 

rı, İnkılap Kitabevi, İst. (tarih yok) s.60. 

7 Ali Güler, Suat Akgül, Atatürk ve Türk İnkılabı, Ocak yay. Ank, 1998, 

s.134. 

8 Yusuf Hikmet Bayu, Atatürk, Hayatı ve Eseri, Ankara, 1971, s.76.

634 


M.Kemal Atatürk durumu şöyle degerlendiriyor: 9 “Düşmanın önemli 

kuvvetlerle karaya çıkma teşebbüsü demek vukubuluyordu. bu 

işin içinden bir taburla çıkmak mümkün olmayacağını, herhalde, evvelce 

tahmin ettiğim gibi bütün temennimle düşmana yönelmenin 

kaçınılmaz olduğunu takdir ediyordum (değerlendiriyordum) ve ordunun 

iznini beklemeden bir albay ve bir dağ bataryası ile kabatepe 

merkezine yanaşmaya karar verir. 10 Hepimiz biliyoruz ki bu karar 

Çanakkale Savaşları ve Türk tarihi için bir dönüm noktası olmuştur. 

Mustafa Kemal Paşa olayları, doğru değerlendiriyor ve bunun sonucunda 

da doğru kararlar alıyordu. I.Dünya Savaşı sonunda Osmanlı 

Devletini yönetenlerin genel tavrı teslimiyeti. İtilaf devletlerinin, 

özellikle İngilizlerin her dediklerini yapmak onlara şirin gözükmek 

ve böylece sıkıntıları en az zararla atlatmak o dönem yöneticilerinin 

değerlendirmesiydi. Oysa Mustafa Kemal Atatürk daha İstanbul’da 

bulunduğu sıralarda arkadaşlarıyla birlikte olayları değerlendirmişti. 

Onun değerlendirmesi çok farklıydı. O diyor ki, “….içinde bulunduğumuz 

tarihte, Osmanlı Devleti’nin temelleri çökmüş, ömrü tamam 

olmuştu. Osmanlı memleketleri tamamen parçalanmıştı. Ortada bir 

avuç Türk’ün barındığı bir ata yurdu kalmıştı. Son mesele, bunun 

da taksimini teminle uğraşılmaktan ibaretti. Osmanlı Devleti, onun 

istikbali, Padişah, halife, hükûmet, bunlar, hepsi, medlülü kalmamış 

birtakım………….ibaretti… Bu vaziyet karşısında bir tek karar vardı. 

O da hâkimiyeti millîyeye müsterit, bilekaydüşart müstakil yeni 

bir Türk Devleti teis etmek işte daha, İstanbul’dan çıkmadan evvel 

düşündüğümüz ve Samsun’da Anadolu topraklarına ayak basarbasmaz 

tatbikatına başladığımız karar, bu karar olmuştur….” 11 

Mustafa Kemal Atatürk’ün değerlendirmesi daha gerçekçidir. 

Devletin o günkü yöneticileri…. Hükûmet bu konuda üzerine düşeni 

tesbit etmiş ve ahaliye vaka ve sükunun korunmasını tavsiyeye karar 

vermiştir…” 12 İşgale karşı koymayı direnmeyi önlemeye çalışan 

Mustafa Kemal Atatürk: “… Türk’ün haysiyet ve izzetinefis ve kabiliyeti 

çok yüksek ve büyüktür. Böyle bir millet esir yaşamaktansa 

9 Ruşen Eşref Ünaydın, Mustafa Kemal ile Mülakat, İstanbul 1930, s.19. 

10 Celal Erikan. Komutan Atatürk, İş Bankası Yay.Ank.1972 s.130. 

11 Mustafa Kemal Atatürk, Hukuk, MFB basımı, İst.1973, s.12-13. 

12 Rıfkı Salim Burçak, Türk Devrim Tarihi, Ankara, 1973, s…..


mahvolsun evladır!. 

“...Binaenaleyh, YA İSTİKLAL YA ÖLÜM!...” 13 diyordu. 

Eğer bugün, bu topraklarda hür bağımsız ve göğsümüzü gere gere 

Türküm diyerek yaşayabiliyorsak bunu Mustafa Kemal Atatürk’ün 

bu doğru değerlendirmelerine ve kararlarına bağlıyız. 

Konuya çok uzatmamak için Mustafa Kemal Atatürk’ün 1933 

yılında bir soru üzerine Sovyetler Birliği’ni değerlendirmiştir. Onu 

yanına çağırıp şunları söylüyor. “…. Bu gün Sovyetler Birliği dostumuzdur, 

komşumuzdur, müttefikimizdir. Bu dostluğa ihtiyacımız 

vardır. Fakat yarın ne olacağını kimse bugünden kestiremez. Tıpkı 

Osmanlı gibi, tıpkı Avusturya-Macaristan gibi, parçalanabilir, ufalanabilir. 

Bugün elinde sımsıkı tuttuğu milletler, avuçlarından kaçabilir. 

Dünya yeni bir dengeye ulaşabilir. 

İşte o zaman Türkiye ne yapacağını bilmelidir…. Bizim, bu dostumuzun 

idaresinde dili bir, inancı bir, özü bir milletlerimiz vardır. 

Onlara sahip çıkmaya hazır olmalıyız. Hazır olmak, yalnız o günü 

susup beklemek değildir hazırlanmak lazımdır. Milletler buna nasıl 

hazırlanır.? Manevi köprülerini sağlam tutarak dil bir köprüdür… 

İnanç bir köprüdür. Tarih bir köprüdür. Köklerimize inmeli ve olayların 

böldüğü tarihimizin içinde bütünleşmeliyiz. Onların bize yaklaşmasını 

bekleyemeyiz. Bizim onlara yaklaşmamız gerekli…” 14 

Dikkat edelim. 60 yıl öncesinden, 2000’lerin değerlendirilmesi 

yapılıyor. Hem de büyük isabetle…. 

Bir liderde bulunması gereken “olaylar hakkında net bir görüş 

sahibi olma ve olayları doğru değerlendirme” özelliğine yönelik örneklerimizi 

burada kesiyoruz. 

Şimdi Mustafa Kemal Atatürk’ün bir başka liderlik özelliğini 

vurgulamak istiyoruz. Bu özellik de yanlışlarda ikaz edici ve önleyici 

olma özelliğidir. Eğer olayları doğru değerlendirebilir ve doğru kararlar 

alırsanız., vardığımız sonuçlara dayanarak ilgili ve yetkilileri 

yapılan ve yapılabilecek yanlışlardan korumak için ikaz edici olabi- 

13 Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, MEB. İst.1973. s.13. 

14 İsmet Bozdağ, Atatürk’ün Sofrası, Emre yay. İst. 1995, s.11-26. (Bu olayı 

nakleden İhsan Sabri Çağlayangil’dir. Sabati Ataman, Kılıç Ali, Tevfik Rüştü 

ve Hikmet Bayur’da bu olayı doğrulamışlardır).

636 


lir ve yanlışları önleyebiliriz. Mustafa Kemal Atatürk, hayatı boyunca 

doğru bildikleri gerektiğinde ilgililere hep söylemiştir. Mondros 

mütarekesinden sonra, başbakan İzzet Paşa’ya birinde şöyle diyor : 

“Bilhassa, sizce de yakinen malumdur ki, ben her ne hal ve vaziyette 

bulunursam bulunayım, doğru olduğum inandığım ve gerekenlere 

arzını ve duyurulmasını memleket hizmeti kabul ettiğim görüşlerimi 

bildirmekten kendimi engelleyemem…” 15 

Mustafa Kemal Atatürk, 1907’de Suriye’deki görülebilen 

Makedonya’ya, 3.orduya atandı. Orada İttihat ve Terakki Cemiyeti 

ile temasa geçti. Bu cemiyete katıldı. Önemli görevler aldı. Ancak 

Cemiyetin yöneticileriyle, özellikle cemiyetin bazı faaliyetlerinin 

doğruluğu gerçekliği konusunda fikir ayrıcalığını belirtti. Cemiyetin 

o günkü yöneticilerine düşüncelerine uymuyordu. Mustafa Kemal 

Atatürk yine de fikirlerini açık açık söyledi ve yetkilileri uyardı. 

Cemiyet mensubu olarak, ordu içindeki faaliyetlerle ilgili kendisine 

verilen görevleri “yanlış olur” diye reddetti. Doğruluğuna inandığı 

konularla ilgili ve yetkili kişi ve kurumları hep uyardı. Sonuç almadığını 

görünce de cemiyetle ilgisini kesti. 16 

Mustafa Kemal Atatürk ikaz görevine savaş içerisinde de devam 

etti. 

1917 yılında Suriye’de 2. ordu komutanlığına atanmıştı. Enver 

Paşa, İngilizlerden Bağdat’ı geri almak için Yıldırım orduları grubu 

ardında yeni kuvvet oluşturuyordu. Bunun başında da Alman general 

Falkenhein getirilmişti. Mustafa Kemal de bu yeni kuvvete dahil 

edilen 7. Ordu komutanı oldu ve Filistin’de görev aldı. Bu sırada 

Mustafa Kemal Paşa 20 ve 24 Eylül 1917 tarihinde Başbakan Talat 

Paşa’ya, Başkumandan Enver Paşa’ya Bahriye Nazırı ve 9.ordu komutanı 

Cemal Paşa’ya Ordunun ve ülkenin durumunu tahlil eden ve 

ne yapılması gerektiğini bildiren uzun ve teşkilatlı raporlar yazdı. 

Raporlarda Alman General Falkenhein’in yanlış tutumunu ve bunun 

nedenlerini de anlattı. Raporda şu cümleler vardı. “… Ordu, harbin 

ilk dönemlerine göre fevkalade zayıftır. Birçok konuların mevcutları, 

lazım olanın beşte biri gibidir. Memleketin insan kaynakları ikmale 

15 Semih Takur, Ali Guk, Atatürk Hayatı-Düşünceleri ve Kimliği, Berkan Yay, 

Ankara, 2000 s.151. 

16 Ali Fethi Okyar, 3 Devirde Bir Adam, İst. 1980. s.150.


muktedir değildir. …. Mülki hükûmetin tam bir acz içinde oluşu, bir 

zabıta kuvvetinin noksanlığından ve ihtiyaç derdiyle bütün memurlarda 

görülen rüşvet, vurgunculuk ve suistimallerden ve memurların 

keyfine dökülen hale gelmesinden ve adli işlerin kesinlikle yürümemesinden 

ileri gelmektedir… İçinde bulunduğumuz bataklıktan Almanlarla 

birlikte kurtulmak zararı ise de, Almanların bu zaruretten 

ve harbin uzamasından istifade ederek, bizi sömürge şekline sokmak 

ve memleketimizin bütün kaynaklarını kendi ellerine almak siyasetinin 

karşısındayım…. İyi idare edeceğim diye durmadan fedakarlıkta 

bulunmak, herhangi bir müttefike, ve özellikle Almanlara merhamet 

ve ihsan telkin etmeyip belki verdiklerimizden 100 kat fazlasına onları 

hırslandırır ve teşvik eder… (Bu durumda) Memleket tümüyle 

bizim elimizden çıkarak bir Alman sömürgesi haline girmiş olacaktır 

ve general Falkenhayn, bu maksat için, bizim borcumuz olan altınları 

ve Anadolu’dan getirdiğimiz son Türk kanlarını kullanmış olacaktır. 

Ya Falkenhayn asla Sina cephesinde vazife alamaz. Arabistan 

Başkumandanlığı emri altında olarak Sina’nın müdafaası yalnız 7. 

ordu kumandanına ait olur. Ya da ben, 7. ordunun kumandasından 

affolunurum…” 17 

Ancak raporlara Enver Paşa’nın cevabı kısa ve Falkenhein’i tutar 

şekilde olunca Mustafa Kemal Atatürk 7. Ordu komutanlığından 

istifa etti. 

Mustafa Kemal Paşa’nın ikaz edici ve önleyici özelliğine vereceğimiz 

son örnek de Mondros mütarekesi sırasındaki olaylardan bilindiği 

gibi. Hükûmet Mondros, mütarekesi şartlarını ordu komutanlarına 

bildirmiştir. Mütareke hükümlerini alan Mustafa Kemal Paşa 

Kilikya, Suriye kıtaatı, Tono, Irak gibi tanımlara açıklık getirilmesini 

istemiş ve İzzet Paşa’yı şöyle uyarmıştır: “….Pek ciddi ve samimi 

olarak arz ederim ki, mütareke şartları arasından anlaşmazlıkları giderecek 

tedbirler alınmadıkça, orduları terhis edecek ve İngilizlerin 

ihtiraslarının önüne geçmeye imkan kalmayacaktır... 18 

Nitekim İngilizler, Halep civarındaki ordularını desteklemek 

ve iaşelerini sağlamak bahanesiyle, İskenderun’da bulunan Mustafa 

17 Mustafa Kemal Atatürk’ün Bütün Eserleri-Kaynak yay. C.I. 2000, s.126- 

129. 

18 Falih Rıfkı Atay, Çankaya, s. 147.

638 


Kemal Paşa’dan bölgenin teslim edilmesini istemişlerdir. Mustafa 

Kemal Paşa, mütareke şartlarına göre İskenderun’un işgaline hakları 

olmadığını bildirmiş ve “…İskenderun’a her ne sebep ve bahane 

ile asker çıkarmaya teşebbüs edecek İngilizlere ateş açılmasını ….” 

emretmiştir. 19 Bunun üzerine İngilizler başbakan İzzet Paşa’ya hakları 

yoksa da, Halep ve civarındaki ordularını bakmak için istihdamdan 

faydalanmak istemeleri de haklı bir istek mahiyetindedir…” 20 

direniş ve silahla karşı konulmamasını istemiştir. Bu isteğe Mustafa 

Kemal’in verdiği cevabı aşağıda vereceğiz ve onun liderlik karakterine 

bir kere daha şahit olacağız. Ancak, mukayese imkanı için, 

benzer bir durumda, bir başka Türk generalinin tavrını da burada 

aktarmak istiyoruz. İngilizler Kars’a girmek istediler. Oradaki ordu 

komutanı Yakup Şevki Paşa izin vermedi. İngilizler İzzet Paşa’ya 

müracaat ettiler ve o da Yakup Şevki Paşa İngiliz işgaline karşı konulmamasını 

bildirdi. Bunun üzerine Yakup Şevki Paşa bir telgraf 

çekerek düşüncelerini. Harbiye Nezaretine bildirdi: “… Mesele, istenen 

bir şeyi verip vermemek değildir. Önemli olan nokta, her istek 

ve teklifi düşünmeden yapmaktır. Her teklife itaat edilecekse bu usulün 

hem sonu ve hem de faydası yoktur. Bununla hiçbir tehlike kaldırılamaz… 

milleti, hükûmeti mümkün mertebe az zararla kurtarmak 

içinş her türlü mücadeleyi yapmakla beraber, daima bir varlık göstermek 

zaruridir. … İşte korkularım ve düşüncelerim budur. Bununla 

beraber hükûmetin vereceği talimatlara göre hareket edeceğim…” 21 

düşüncesi doğru olan Yakup Şevki Paşa Kars’ı boşalttı ve İngilizler 

işgal ettiler. Ama bakın daha öncesi benzer durumda Mustafa Kemal 

Paşa ne diyor. Ve ne yapıyor: 6 Kasım 1918’de Mustafa Kemal Paşa, 

İskenderun’u İngilizlere teslim edin diyen Ahmet İzzet Paşa’ya bir 

telgraf çekiyor ve şunları yazıyor: 

“…İngilizlerin aldatıcı muamele gösterecek emirleri tatbik etmeye 

yaradılışım müsait olmadığından, başkumandanlık erkan-ı 

harbiyesinin içtihadına uymadığım takdirde de bir çok ithamlar altında 

kalmaklığım tabi bulunduğundan, kumandayı hemen teslim etmek 

üzere; yerime yayın buyuracağınız zatın süratle gönderilmesini 

19 Falih Rıfkı Atay, a.g.e., s.148. 

20 Falih Rıfkı Atay, a.g.e., s.148. 

21 Sebahattin Selek, Anadolu İhtilali, s.182. (HTVD. Seri No:1 s.168.)

ica ederim...” 22 


İşte 2 cesur ve millîyetçi komutan, İşte lider Mustafa Kemal’in 

farkı! 

Mustafa Kemal Atatürk’ün liderlik özelliklerinden üzerinde durmak 

istediğimiz bir diğeri de onun olaylar karşısında kararlı olması 

ve kararlı davranmasıdır. Kararlı olarak bir meselenin çözümünde 

sonuç getiren en önemli etmenlerin başında gelir. Bir olay karşısındaki 

kararlı tavrımız ve tutumumuz karşı tarafta çok iyi değerlendirilmektedir. 

Kararlı görünmediğimiz zaman, istek ve çıkarlarınızı 

elde etme şansınız çok zayıftır. Karşı taraf hemen sizi tereddüte 

sevkeden konular üzerine yoğunlaşır ve kendi isteklerini size kabul 

ettirebilir. Özellikle millî meselelerde mutlaka kararlı olmalı ve kararlı 

davranmalıdır. 

Mustafa Kemal Atatürk, daha millî mücadelenin başlarında 

en temel kararı vermiştir. Daha önce de söylediği gibi, o temel kararlar 

da şudur: “…. Bu vaziyet karşısında bir tek karar vardı o da 

hâkimiyeti millîyeye müstenit bila kaydüşart müstakil yeni bir Türk 

devleti tesis etmek…” 23 Bütün mücadelesi boyunca da bu kararlılığını 

sürdürmüş ve yeri geldikçe adım adım bu kararlarını uygulamaya 

başlamıştır. Daha Samsun’a çıkışının 3.günü Başbakanlığa göndermeye 

başladığı raporlarda ve mücadele sırasında aldığı, aldırdığı kararlar 

da onun bu kararlı tutumunu görebiliyoruz. Millî egemenliğe 

dayalı, bağımsız yeni bir Türk Devleti kurmak kararını bu raporlarda 

görelim: 

22 Mayıs’ta 

“…Millet, millî hâkimiyet esasını ve Türklük duygusunu ittihaz 

etmiştir. Bunun için savaşılacaktır... 24 

22 Haziran’da 

Amasya genelgesinde “Milletin istiklalini yine milletin azim ve 

kararı kurtaracaktır….” diyor. Milletin kararı 25 23 Temmuz’da Erzurum 

kongresinde ise daha açık ifade ediyor: “ Kuvayi millîyeyi... Ve 

22 Genelkurmay ATEŞE Başkanlığı, HTVD, C.II, Sayı.29, Belge No.743. 

23 Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, MEB İst.1973, s.12-13 

24 Rıfkı Salim Burçak, a.g.e., s.39. 

25 Rıfkı Salim Burçak, a.g.e., s.43.

640 


irade-i millîyeyi hâkim kılmak esastır... 26 Milletin iradesini, milletin 

egemenliğini ülke yönetimine egemen kılmak esastır diyor. Aynı 

şeyi Sivas kongresinde de tekrarlayarak da ilan edecektir. TBMM… 

Mustafa Kemal Atatürk ne yapacağını ve ne yaptığını bilen kararlı 

bir liderdir. Daha Sofya’da askerî ateşe olarak bulunduğu yıllarda, 

ülkesi ve toplumu ile ilgili net kararlar sahibidir. O yıllarda arkadaş 

olduğu Avustralyalı Bayan Hilda’ya yazdığı mektupların birinde 

şöyle diyor: …. Türkiye’nin bu gidişi iyi değil… Türkiye’yi modern 

bir memleket yapmalı. Tıpkı batı gibi. Bu memleketi baştan aşağı 

değiştirmeli. Allah nasip ederse, günün birinde Türkiye’nin idaresinde 

söz sahibi olursam, bilirim yapacağım yenilikleri… Peçeyi hemen 

kaldırmalı, sonra bir erkek birden fazla kadınla evlenmemeli… 

Erkekler ve kadınlar eşit haklara sahip olmalı…” 27 Mustafa Kemal 

Atatürk bu kararlılığını hayatının her döneminde sürdürmüştür. Bakın 

benzer şeyleri Samsun’da mücadeleyi sürdürürken de benziyor. 

İstanbul hükûmetinin baskıları sonucu askerlikten ayrılmaya karar 

verdiği ve bütün yetki ve rütbelerini bırakarak milletin bir ferdi 

olarak mücadeleyi sürdürmeye karar verdiğini gösteriyor. O çok sıkıntılı 

anlarında bile kararlılığını, yaveri Mahzar Müfit Bey’e şöyle 

gösteriyor. 7-8 Temmuz 1919 gecesi sabaha karşı, uyumayan Mustafa 

Kemal Atatürk yaverini çağırır. Yaverine not defterini getirtir ve 

yaz der: 

“Zaferden sonra hükûmet şekli cumhuriyet olacaktır… bu bir, 

iki, Padişah ve hanedan hakkında zamanı gelince icap eden muamele 

yapılacaktır. Üç, tesettür kalkacaktır.Dört, Fes kalkacak, medeni milletler 

gibi şapka giyilecektir…” 28 

Bütün bunlar gösteriyor ki, Mustafa Kemal Atatürk kararlı olan 

ve hayatı boyunca da kararlı davranan bir liderdir. 

Son olarak da belirteceğimiz lider özelliği ise, Mustafa Kemal 

Atatürk’ün verdiği kararların arkasında durması ve kararlarının uygulanmasının 

veya gerçekleşmesinin takibini almasıdır. Karar almak, 

karar vermek elbette önemlidir. Ama alınan bu kararın arkasında 

durmak da bir o kadar önemlidir. Verdiğiniz kararların arkasında 

26 Rıfkı Salim Burçak, a.g.e., s.46. 

27 Sadi Borak, Öyküleriyle Atatürk’ün Özel Mektupları, İstanbul, 1980, s.86, 

87. 

28 Mazhar Müfit Kansu, Erzurum’dan Ölümüne Kadar Atatürk’le Beraber, 

C.I, Ank. 1966. s.131-134.


durmazsanız, aldığımız kararların da bir önemi ve bir anlamı olmaz. 

Mustafa Kemal Atatürk bunu en iyi bilenlerdendir. Her zamanda 

ulusu ile ilgili hayati kararların arkasında durmuş ve takipçisi olmuştur. 

Aşağıda vereceğimiz örnekler onun bu özelliğini net olarak 

ortaya koyan özelliklerdir. 

Bu örneklerden ilki 1922 yılı şubat ayındadır. Bildiğiniz gibi 

Mustafa Kemal Atatürk mücadeleyi başlatmış, yeni bir devlet kurmuş 

ve bağımsızlığı sağlamak için işgalciler ve onlara destek verenlerle 

savaş halindedir. Sakarya’da bir ölüm kalım mücadelesi 

verilmiş ve işgalci Yunan askerleri Eskişehir-Afyon hattına geri 

püskürtülmüştür. Ancak henüz, Misak-ı Millî’nin merkezini oluşturan 

Anadolu bile düşmandan tam olarak temizlenmemiştir. 1921 

sonları ve 1922 yılı başlarında Mustafa Kemal Atatürk çok önemli 

kararlar arefesindedir. Bir yandan Türk ordusu bir genel taarruz 

için hazırlanıyor, harıl harıl askerî hazırlıklar yapılıyor, eksikler gideriliyor, 

bir yandan da çok yönlü siyasi görüşmeler devam ediyor. 

Mustafa Kemal Atatürk ve arkadaşları büyük baskılar altındadırlar. 

Bir yanda itilaf devletleri, bir yanda İstanbul hükûmeti, bir yanda 

Yunan kuvvetleri ve bir yanda da sabırsız bazı TBMM üyeleri. Ama 

bütün bunlara hazırlanmakta ve daha başka şeyler de yapmaktadır. 

O bir karar vermiştir. O karar Misak-ı Millîdir. Türklere meskun 

bölgelerde sınırları belli bir Türk yurdu oluşturacaktır. Onun kafasında 

Misak-ı Millî, Batı Trakyayla, Hatay ile Musul’u ile Anadolu 

ile birlikte vardır. O günlerde Mustafa Kemal Atatürk bir yandan 

Anadolu’yu kurtarma planları yaparken, Misak-ı Millî kararının arkasında 

duruyor, diğer yandan da Musul’u izliyordu. 1 Şubat 1922 

tarihinde, Antep Sefirinin kuruluşunda büyür yararları görülen Yarbay 

Özdemir Bey’e gizli bir emir gönderiyordu. Bu emir Misak-ı 

Millî sınırlarının kapsadığı bölgenin zorla ele geçirilmesini önlemek 

ve İngilizlerin adı gçen bölgede özel menfaatleri bulunması dolayısıyla, 

milis yarbay rütbelerindeki Özdemir Bey’i, bir sivil kadronun 

başında milis olarak Musul-Revandız bölgesine gönderiyor. Diyor 

ki, …millî hükûmetimizin, İngilizlerle herhangi bir konferans münasebetiyle 

temas ve görüşmelere girişmeleri muhtemel olduğundan, 

bu olay hususi bir şekilde ve şahsi bir teşebbüs şeklinde göstermesi

642 

şimdilik daha uygun olur…” 29 


Aldığı emir üzerine, Özdemir Bey, sivil giyindirilmiş bir grup 

askerle bölgeye gitmiş İngilizlere bölgede büyük zorluklar çıkarmış 

ve İngilizlerin bölgedeki aşiretleri kandırmasını önlemiş hatta İngilizlerle 

çarpışmıştır. 10 Mayıs 1923’de bölgeden dönmüştür. Amacımız, 

Özdemir Bey’in Revandız bölgesindeki faaliyetlerini anlatmak 

değil, Mustafa Kemal Atatürk’ün en sıkışık, en kritik, en hassas zamanlarda 

bile, verdiği kararların arkasında durduğunu göstermektir. 

Vereceğiniz ikinci örnek de çok bilinen bir örnektir. Aslında bunun 

1.kısmını da Mustafa Kemal Atatürk’ün kararlılığında aktardık. 

Bu olayın devamı da, Mustafa Kemal Atatürk’ün kararlarının arkasında 

nasıl durduğunu gösteriyor. 

Mahzar Müfit Bey’e, Erzurum’da, 7-8 Temmuz 1919 gecesi 

“Türkiye, Cumhuriyet olacaktır, Padişah ve Hanedan hakkında zamanı 

gelince icabeden muamele yapılacaktır. Tesettür kalkacaktır. 

Fes kalkacak, medeni milletler gibi şapka giyilecektir. Diyen Mustafa 

Kemal Atatürk, bunları hayalcilik olarak değerlendiren ve yazmaktan 

vazgeçen Mahzar Müfit Beyi 1925 yılında, Kastamonu’da 

şapka giyilmesi ilan edip Ankara’ya dönünce orada bulunanlar arasında 

görür. Hemen yanına çağırır ve şöyle der: “….azizim Mahzar 

Müfit Bey, kaçıncı maddedeyiz? Notlarına bakıyor musun? 30 

Mustafa Kemal 1919’da verdiği ve not ettiği kararlarının 

1925’lerde de arkasında olduğunu açık bir şekilde ortaya koymaktadır. 

Bu konuda vereceğimiz son örnek ise, yine Misak-ı Millî sınırlarımızla 

ilgili 1937 yılına ait bir olay. Mustafa Kemal Atatürk’ün 

ölümünden 1 yıl kadar önce konu Hatay meselesidir. Bilindiği gibi 

Hatay, Ankara ve Lozan Antlaşmasın’da, özel bir statü ile, Suriye 

sınırlarında kaldı Ancak, Suriye’de manda idaresi kuran Fransa, 

1936 yılında Suriye’ye bağımsızlık verdi. Türkiye aynı bağımsızlığın 

Hatay’a da tanınmasını istedi. Fransa buna razı olmadı. Böylece 

de 1936’dan 1938, 39’a kadar Hatay meselesi, gittikçe gerginleşerek 

Türkiye’yi meşgul eden bir mesele oldu. Hatay Misak-ı Millî sınır- 

29 Cemalettin Taşkıran, Atatürk ve Misak-ı Milliyeye ait bir belge, Yeni Türkiye, 

Yıl: 1998, sayı:23-24, s.249-250-251-252. 

30 Mazhar Müfit Kansu, a.g.e., s.134.


larımız içindeydi. Mustafa Kemal Atatürk bu kararının da arkasındaydı. 

1919’larda verilen bu kararın gerçekleştirilmesi için yaklaşık 

20 yıl sonra bir fırsat çıkmıştı. Aradan 20 yıl geçmişti ama Mustafa 

Kemal Atatürk hâlâ kararının arkasındaydı. 1937 yılında, 2 ayrı hatırada, 

Mustafa Kemal’in bu konudaki ısrarını ve kararlılığını bulabiliyoruz. 

Bunlardan biri, uzun süre Mustafa Kemal Atatürk’le birlikte 

Çankaya köşkünde bulunmuş Hasan Rıza Soyak o anılarında, 1937 

yılında, Hatay meselesinin gergin olduğu ve heyecan yarattığı günlerde 

kendisine Mustafa Kemal’in şöyle dediğini belirtiyor: “….defalarca 

Fransız sefiri mösyö Ponsot’ya söylediğim gibi, dava (Hatay 

davası) benim şahsi davamdır ve icap ederse, yine şahsen halletmem 

gerekir; binaenaleyh, şayet böyle bir zaruret karşısında kalırsak, 

yani silahlı bir hareketle halletmek zorunda kalırsak, tutacağım yolu 

da çoktan kararlaştırmış bulunuyorum; böyle bir durumda; derhal 

devlet reisliğinden, hatta meb’usluktan istifa edeceğim; serbest bir 

vatandaş olarak, bu işte çalışan arkadaşlarla beraber, Hatay topraklarına 

geçeceğim…” 31 

Aynı konuda Fahrettin Altay Paşa da hatıralarında şunları söylüyor. 

1937 yılı bir kış günü Mustafa Kemal Paşa, Fahrettin Altay 

Paşa’nın evine geliyor. Kapıyı çalıyor kapıyı açınca Mustafa Kemal 

Paşa’yı dalgın ve düşünceli görüyor. Sonra diyor ki: “….Üşütmesinden 

korktuğum için …. Hava çok sert; soğuk alırsınız, içeri buyurun! 

…dediğim vakit, o, dalgın hali ile döndü ve bir masaya oturdu. bir 

şeyler söyleyeceğini bekliyordum ki, dudaklarından şu cümleler döküldü: 

“…Paşa, dedi, biliyor musun ben, Cumhurbaşkanlığı’nı bırakıp 

Hatay’da çete reisi olacağım ….” 32 

Aldığınız bir kararın arkasında, milletvekilliğinden, hatta Cumhurbaşkanlığından 

vazgeçebilecek kadar durabilirseniz, sonuç almamak 

mümkün olur mu? İşte, Mustafa Kemal Atatürk böyle bir liderdi. 

Aslında onun çok farklı çok çeşitli liderlik özelliklerinden bahsetmek 

mümkün. Ancak biz, özellikle, Mustafa Kemal Atatürk’ün olaylar 

hakkında net bir görüşe sahip olduğunu, olayları doğru değerlendir- 

31 Hazan Rıza Soyak, Atatürk’ten Hatıralar, Yapı - Kredi Yayınları, İstanbul, 

1973. Cilt II., s.607. 

32 Fahrettin Altay, On Yıl Savaş ve Sonrası 1912 – 1922, İnsel Yayınları, 1970, 

s.494.

644 


diğini, yanlışlarla ikaz edici ve önleyici olduğunu, kararlı olduğunu, 

kararlı davrandığını ve kararlarının arkasında ısrarla durduğunu belirtmeye 

çalıştık.

ATATÜRK YAŞASAYDI ERMENİ SORUNU 

GÜNÜMÜZDEKİ GİBİ BİÇİMLENİR MİYDİ? 

Doç. Dr. Esat ARSLAN* 

GİRİŞ 

Mustafa Kemal Atatürk’ün ölümünden sonra dış politikada yapılan 

bir dizi yanlışlıklar manzumesi sonrası, küresel ve bölgesel dengeleri 

kavrayamayış vaktiyle atalarımızı çok uğraştırmış olan Türkiye-Ermenistan 

ilişkilerini kronikleştirmiş, günümüzde de oldukça 

karmaşık yapısıyla TC’ni karşı karşıya bırakmıştır.. 1920’lerde kapanmış, 

tarihte kalması gereken bu mesele neden ve nasıl yeniden 

gündeme getirilmiştir? Ve nasıl Türkiye-AB ilişkilerine bağlanmıştır? 

Yeniden gündeme getirilen Ermeni sorunu, günümüzde, 

Türkiye’nin Avrupa Birliği’ne (AB) tam üyelik sürecine bağlanmış 

ve Türkiye-AB müzakerelerinde Türk heyetinin önüne getirilecek 

önemli konular arasına girmiştir. Doğu Sorunu bağlamında yayılmacı 

devletlerin Osmanlı Devleti’nin parçalanması kapsamında ele 

alınması gereken Ermeni Sorunu XIX.Yüzyılın ikinci yarısı ve XX. 

Yüzyılın ilk çeyreğinde atalarımızı oldukça uğraştırmış bu sorunun 

çıkışı aşağıdaki biçimde özetlenebilir. 

RUSLARIN SAVAŞLARDA YAPTIĞI “TEHCİR” VE 

“SOYKIRIM”, BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NDA OSMANLI 

DEVLETİNCE YAPILAN “ZORUNLU GÖÇ” 

Ruslar Tarafından Topraklarından Kopartılan ve Zorla Göçürtülen 

Halk : Ermeniler 

Rusya 1774 Küçük Kaynarca Antlaşması yılından bu yana Orto- 

* Çağ Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Öğretim Üyesi.

646 

ESAT ARSLAN 

doksluk hamiliğine soyunmuş, arkasından Panslavizmi örgütlemiş, 

ancak yapay uydu devlet yaratımı konusunda pek başarılı olamamıştı. 

Ama Avrupa Helen hayranlığı ve Yunan diasporası birlikteliği 

ile Yunanistan’ın yapay ulusal devletinin kurulabilirliğini görmüştü. 

Şimdi yapılacak olan Kafkaslar bölgesinde yeni bir yapılanmaya 

gitmekti. Bu olgu Revan’ın Erivan olma serüveninden başka bir 

şey değildi. 1828-1829 Osmanlı Rus Savaşı’nın Rusya açısından bir 

başka önemi vardı. Kafkaslardaki Rusya’nın çıkarlarını koruyan bir 

başka yapay ulus yaratılmalıydı.Yapay bir ulus yaratmak için nüfusa 

ihtiyaç vardı. Bu da Doğu Anadolu’nun içerilerinde azınlıkta 

yaşayan ancak Osmanlı’nın Millet-i Sadıkası durumundaki Ermenilerin 

göçürülme sorunuyla çözülebilirdi. 1828-1829 Osmanlı Rus- 

Savaşı’nda Erzurum’a kadar Doğu Anadolu’yu istila eden Rus Kuvvetleri, 

sayılan yaklaşık yüz bin bulan kalabalık ermeni nüfusunu, 

yine Osmanlı sınırlarından çok uzaklara, Türkmençay Antlaşması 

(22 Şubat 1828) ile İran’dan aldıkları Revan (Revan sonradan Erivan 

olmuştur) ve Nahçıvan’a naklediyorlardı. 1 Ruslar, ! 826-1828 

Rus-İran savaşının hemen ardından da Azerbaycan’daki pek çok 

Ermeni’yi aynı savaş sırasında ellerine geçirdikleri bu topraklara 

göçürmeyi başarmışlardı. 

Ruslar, İran ve Doğu Anadolu’dan göçürdükleri çok sayıdaki bu 

Ermeni nüfusu sayesinde, uzun vadede, ekonomik, siyasi ve askerî 

birtakım yararlar sağlamayı düşünüyorlardı. Bu faal Ermeni nüfusu 

yeni ele geçirilmiş olan Erivan ve Nahçivan topraklarının ekonomik 

olarak ihya edeceği gibi, aynı zamanda Ermenistan vilayetinin 

kurulmasına da vesile olacaktı. Bunun yanında, bu Ermeniler 

aracılığıyla İran ve Osmanlı Devleti’ne güçlü bir “askerî kordon” 

oluşturulacaktı. 2 Bu Rusların geleneksel politikasıydı. Kuşkusuz 

dışarıdan getirilen bu nüfus sayesinde ekonomik ve askerî yararlar 

başta olmak üzere ileriye dönük çok yönlü yararlar sağlayacağı muhakkaktı. 

Ruslar XVIII.Yüzyıl ve XIX. Yüzyılın, başlarında, çeşitli 

savaşlar sonucunda ellerine geçirdikleri geniş ve verimli topraklara, 

1 Kemal Beydilli, “1828-1829 misaOsmanlı-Rus Savaşı’nda Doğu Anadolu’dan 

Rusya’ya Göçürülen Ermeniler”, TTK, Belgeler, XIII/17, Ankara, 1988, s. 12 

2 Ufuk Gülsoy, 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Rumeli’den Rusya’ya 

Göçürülen Reaya, İstanbul, 1993, s. 24-25

ATATÜRK YAŞASAYDI ERMENİ SORUNU GÜNÜMÜZDEKİ GİBİ BİÇİMLENİR MİYDİ? 647 

daha çok ekonomik, askerî ve siyasi mülahazalarla bazı ülkelerden 

göçmenler getirterek yerleştiriyorlardı. Örneğin Ruslar Kırım’ı istila 

ettikten sonra, çok sayıda Müslüman Kırım halkı kütleler halinde 

Osmanlı topraklarına kaçmış bunun üzerine Ruslar, onların yerlerine 

1778 yılında 75.000 kişilik bir göçmen kafilesini getirip yerleştirmişlerdi. 

3 Rusya’da hüküm süren toprağa bağlı kölelik nizamlarına 

göre Rus köylüsünü getiremeyen (ancak Bolşevik sistemine geçişten 

sonra Rus köylüsünü getirmeye başladılar.) Çarlık rejimi, Kırım’dan 

çıkarılan Türklerin yerine başka uluslardan göçmenler getirmeyi 

düşünüyor ve 1784 -1787 yılları arasında Korsika, Livorna, Pisa, 

Cenova ve Almanya’dan yeni göçmenler getiriyorlardı. 1806-1812 

yılları arasında da Ortodoks olan Gagavuz Türkleri ve Bulgarları 

Burgaz’a iskan etmişlerdi. 1822 yılında Wurtenburg ve Bavyera’dan 

gelen Almanlar ise Sarata’ya, 1823 ‘te gelen İsviçreliler de Saba’ya 

yerleştirileceklerdi. 

Revan’ı başkent yapmışlardı, ancak bir türlü çoğunluk sağlayamıyorlardı. 

Gerçekten bu konu Erzurum Kongresinde de dile getirilmiştir. 

Karakol Derneği’nin Başkam Kurmay Albay Kara Vâsıf 

tarafından Erzurum Kongresi Başkam Mustafa Kemal’e yazdığı 

mektubun içeriğinde de yer almıştır. 4 Konunun Rus kaynaklarıyla 

da teyit edildiğinde gerçek olduğu ortaya çıkıyordu. 1908’de “Erivan 

Vilâyet Matbaası”nda basılan Rusça resmî “Pamyatnaya Knijka 

Erivanskoy Guvernii na 1908 God” adlı il yıllığında Erivan’da 242 

köyde 65.149 “Tatar” (Türk), 5.579 Kürt Toplam = 70.728 Müslüman) 

ve 45.329 Ermeni olduğu belirtilmiştir.Taşnakçı Ermeniler, 

Mart 1918 ‘den başlayarak,” Revan Türkleri”ni pek vahşice kırıp 

kaçırtarak, “Ermeni Çokluğu” kurmağa çalışmışlardır. 5 

Birinci Dünya Savaşı’nda Rusların Müslüman Halka Yaptığı 

“Soykırım”; Osmanlı Devletince Yapılan “Zorunlu Göç” 

Ruslar tarafından iki cephe arasına çıplak bir biçimde sürülen 

Müslümanlar isyan etmedikleri gibi, hiç bir şeyden habersiz, ça- 

3 Halil İnalcık, Kırım, c. VI, İstanbul, 1998, s.751 

4 M. Fahrettin Kirzıoğlu, Bütünüyle Sivas Kongresi, el, Ankara, 1993, s.277, 

A.g.e., s.277 

5 A.g.e., s.277

648 

ESAT ARSLAN 

resiz ve masumdular. Rusların Müslüman halka yapmış oldukları 

ise doğrudan “Kasıt - Grup - Organize Plan” ile özdeşleşen soykırım 

olmakla birlikte, savaştan sonra yapılacak olan plebisite zemin 

hazırlamağa matuf, bölgedeki Müslüman nüfusu yok etmeyi 

amaçlamaktaydı. Osmanlı Merkezî Yönetimini karşı harekete sevk 

eden bir başka önemli özellik de etkinin doğrudan Ruslardan gelmiş 

olduğudur. Bu durum, bir anlamda Arnold Joseph Toynbee’nin 

Challange&Respond (Meydan Okuma ve Karşı Koyma) tezini doğru 

bir biçimde ortaya koymaktadır. Diğer bir deyişle inisiyatif; ‘Ruslar’dadır 

ve “Meydan Okuma” doğrudan onlardan gelmiştir. Türkler 

de buna karşı bir anlamda kendi yurttaşını koruma adına hareket de 

bulunmuşlardır, kendi uyrukları olan Ermeniler lehine bir karar süreci 

içerisinde değerlendirilebilen bir hareket tarzım benimsemişler 

ve uygulamışlardır. Araştırıcı yazar Georges de Maleville değerlendirmelerine 

aşağıdaki şekilde devam etmektedir: 

“b. Enver Paşaya Ermeni toplumu göç ettirme fikri Van 

Gölü etrafındaki Ermenilerin ayaklanmaları ve ihtilalci bir ocak 

halinde bulunmalarından sonra gelmiştir. 

c. Ayrıca Enver, mektubu yazdığı tarihte, isyan etmiş Ermenilerle 

ilgili hiç bir karar almamış, aksine Ermenileri ya askerî 

hatların önüne ya da geri bölgelere yerleştirme konusunda bir 

seçenek önermiştir.” 6 

2 Mayıs 1915’te Enver tarafından öngörülen tedbirler sadece 

Doğu Anadolu’da isyan etmiş Ermenilerle ilgilidir. Osmanlı yöneticilerinin 

bırakın savaşın başlangıcında 1915 yılı başlarında bile 

zorunlu göç yasasına ilişkin bir düşüncelerini olmadığı gibi, bir 

planları da yoktur. Daha zorunlu göç geçici yasası çıkarılmadan 25 

gün önce, 2 Mayıs 1915’de Başkomutanlık Vekaletinde bir proje olmadığı 

gibi, öncesinde bir fikir dahi söz konusu değildir. Hele, hele, 

Ermenileri yok edecek gizli bir imha planı ise hiç yoktur. 7 Eğer Osmanlı 

Hükûmeti, Ermenileri daha iç bölgelere naklettirme yerine, 

bölgedeki Ermenileri, Rusların Türklere yapmış olduğu gibi cephe 

hatuna sürmüş olsaydı gerçek bir soykırımın en önemli unsuru 

olan kasıt unsurunda bahis olunabilirdi. Ancak, Ermeniler, Van’ın 

6 A.g.e., s 5 

7 A.g.e., s 5-6


Türkler tarafından alınması sırasında aynı şeyi Müslümanlara karşı 

yapmışlar taş taş üzerinde kalmayan yaşayan bir soykırım kenti 

görünümündeki bugünkü Van’ı insanlık alemine miras olarak bırakmışlardır. 

Ermeniler çekilirken Van’da ve çevresinde yaptıkları, 

işgal altında tuttukları bu bölgede yapılanlar insan havsalasını zorlar 

mahiyettedir. Osmanlı Yönetimi, beceriksizce, daha insani olan 

ikinci seçeneği, Ermenileri geri bölgelere nakletme ve iskan yolunu 

seçtiler. Bu hal tarzım da beceriksizce uyguladılar ve sonunda dram 

yaşandı. 8 

Osmanlı Hükûmetinin almış olduğu karar ve yapılan kendi yurttaşlarımızı 

geçici bir süre için savaşın direkt etkilerinden koruyacak 

biçimde kendi topraklarında, (Konya, Deyrizor, Halep gibi) emniyetli 

bölgelere alma ve İsmet Bey’in İçişleri Bakam Talat Paşa’ya 

sunduğu mektubunda belirttiği gibi “dağıtım” hareketinden başka bir 

şey değildir. Yani Ermeni yurttaşlarımız hiç bir şekilde hudut harici 

edilmemişlerdir, bir başka ifadeyle Rusların 1828 -1829 Savaşı’nda 

yaptıkları cebren, zorla göçürülmemişlerdir, zorla vatanlarını terke 

zorlanmamışlardır. Yapılan harekât alanın düzenlenmesi ve harekatla 

ilgili Amerikan Talimnamelerinin ortak olarak belirttikleri gibi, 

askerî harekât gereği, harekâttan etkilenebilecek yurttaşların güvenilir 

bölgelere alınması ya da harekâtı olumsuz olarak etkileyecek 

ayrılıkçıların kendi anavatanımız içerisinde geçici bir süre bir başka 

bölgeye alınma konseptinden başka bir şey değildir. Bunun da 

uluslararası platformlarda karşılığı “deportation = Hudut haricine 

sürmek” değil; “distribution=dağıtım, “evacuation = tahliye etmek” 

displacement = yer değiştirme”dir. ABD’nin tüm 100 ve 110 serisi 

sahra talimname (=Field Manual)’lerinde bu hususa açıkça yer verilmiştir. 

Ayrıca Sivil İşler ve Askeri Hükûmet (= Civilian Affairs & 

Military Government) talimnamelerinde de bu hususun detaylarına 

yer verilmiştir. Osmanlı Yönetimi, bölgede yaşayan yurttaşlarım savaştan 

sonra evlerine dönmek üzere geçici olarak kendi anavatanında 

güvenli bir bölgeye almaya karar vermiştir. Cephelerde savaşın 

güvenle sürdürülmesi ve yurt içinde de emniyetin sağlanması için 

o günün ortamında bir başka çare görülememiştir. Bu tamamen bir 

askerî önlemdir. 

8 A.g.e., s 6

650 

ESAT ARSLAN 

ERMENİ YURTTAŞLARIMIZ ALDATILMIŞLAR VE 

KULLANILMIŞLARDIR. 

Ermeni Sorunu ve benzeri sorunlar zamanın büyük Devletleri 

tarafından Osmanlı Devleti parçalanması için ortaya atılmış, üzülerek 

ifade etmek isterim ki Ermeni yurttaşlarımız bu ülkelerin 

ulusal çıkar ve hedefleri uğrunda kullanılmışlar ve aldatılmışlardır. 

Ruslar Ermenistan’ın Doğu Anadolu’yu kapsayacak biçimde “Büyük 

Ermenistan” hayaliyle başlattıkları harekete Doğu Anadolu 

Rusya’nın serhat kenti konumuna geldiğinde Ermenileri bu bölgelere 

Ermenileri sokmaktan imtina etmiştir. Fransızlar da Birinci Dünya 

Savaşı’ndan sonra kendi anavatanlarından asker getiremedikleri için 

Güney Doğu Anadolu’daki Urfa, Antep ve Maraş bölgesindeki Ermeni 

vatandaşlarımızı kullanmışlardır. Önce İngilizlerin daha sonra 

Amerikalı Protestan misyonerlerin teoloji seminerleriyle Ermeni 

toplumunu önce birbirlerine daha sonra asırlardır birlikte yaşadıkları 

Müslüman topluma karşı acımasız ölüm makineleri haline getirildikleri 

kitle psikolojisinin konuları arşına girdiği bilinmektedir. 

Büyük devletler, Ermeni kökenli Osmanlı yurttaşlarını Misyonerler 

aracılığıyla bölmeyi başarmışlar, kendilerine tabi bir unsur haline 

getirmeğe muvaffak olmuşlardı. Bu aldatılma ve kullanılmanın aracı 

Protestan, Katolik ve Ortodoks misyonerlerdi. Ermeni araştırmacı 

Levon Panos Dabağyan, misyonerlerin verdiği zararı şöyle ifade 

ediyor: “Ermeniler’in ‘Millî Kilisesi’ ile birlikte, millî bütünlüğü 

bölünmüş ve böylece Türkiye Ermenileri, Emperyalist Devletlerin 

âdeta oyuncağı durumuna gelerek çok büyük kayıplara uğramışlardır”.Gerçek 

güneşin balçıkla sıvanamayacağı kadar açıktı. 

KURTULUŞ SAVAŞINDA TÜRKİYE-ERMENİSTAN 

İLİŞKİLERİ 

Siyasal alanda Ermeni Sorunu Gümrü Antlaşması ile bitmiş, 

Kars Antlaşması ile uluslararası boyut kazanmıştır. 

TBMM Hükûmeti ile Ermenistan Arasında Yapılan Gümrü 

Antlaşması 

TBMM hükûmetinin bir yabancı devletle yapmış olduğu ilk ant-


laşma Ermenistan Cumhuriyeti ile 2 Aralık 1920 tarihli Gümrü Antlaşmasıdır. 

TBMM adına Doğu Cephesi Komutanı Kâzım Karabekir 

Paşa, Erzurum Milletvekili Süleyman Necati Bey ve Erzurum Valisi 

Hamit Paşa tarafından imzalanmıştır9 . Gümrü Anlaşması ile Ermeniler, 

Doğu Anadolu sınırlarımızı resmen tanıdıkları gibi, Sevr’in 

kendilerine tanıdıkları haklardan da vazgeçmişlerdir. 433 maddeden 

oluşan Sevr Antlaşmasıyla sınırlarının ABD Başkanı tarafından çizilmesi 

için Ermenilere tanınan bağımsız ve özgür Ermenistan olgusu, 

Sevr’den 3 ay 3 hafta sonra hem de Ermeniler tarafından yok 

sayılmış ve altı ili de kapsayan “Ulusal Ant” kendileri tarafından 

kabul edilmiştir. Ayrıca günümüzde ve her zaman olduğu gibi Türkiye 

Büyük Millet Meclisi Hükûmeti Ermenistan’a yardım etmeyi 

benimsemiştir. Bunların yarımda antlaşma metninde “Bir tarafta 

Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti” denilmesiyle Ermenistan 

yeni devleti de benimsemiş olmuştur. 

Böylece Yeni Türk Devleti ilk kez kendi kurucu öğesinin adım 

uluslararası bir antlaşmaya hem de Ermeniler tarafından koydurmuş 

oluyordu. 

Türkiye - Ermenistan, Azerbaycan ve Gürcistan Arasındaki 

Kars Antlaşması 

13 Ekim 1921 ‘de Kars’ta imzalanan bu antlaşma, 1920’de Rusya 

Şuraları (Sovyetleri) Fedaratif Sosyalist Cumhuriyetleri içinde 

yer alan Ermenistan, Azerbaycan ve Gürcistan ile komşuluk ilişkilerini 

düzenlemekte 16 Mart 1921 ‘de Rusya ile imzalanan Moskova 

Antlaşmasında belirtilen konulara benzer hükümleri kapsamaktadır. 

Bu antlaşma ile Ermenistan, Azerbaycan ve Gürcistan da Türkiye 

deyimi ile “ Misak-ı Millî”nin kapsadığı sınırlar içinde toprakların 

anlaşıldığını kabul etmişlerdir. Antlaşma, TBMM adına Doğu 

Cephesi Komutam Edirne Milletvekili Kâzım Karabekir Paşa, Burdur 

Milletvekili Veli Bey ve Nafia Vekili eski Müsteşarı Memduh 

Şevket Bey tarafından imzalanmıştır. Antlaşma 16 Mart 1922 tarihinde 

207 sayılı kanunla kabul ve onanmıştır. 10 

9 İsmail Soysal, Türkiye’nin Siyasal Antlaşmaları (1920-1945), c I, Ankara, 

1983, s.19-23 

10 Türk Parlamento Tarihi, 1919-l927, c I.Ankara, 1969, s.601-602

652 

ESAT ARSLAN 

Atatürk, 1 Mart 1922’de Meclisin Üçüncü Yasama Yılını açarken 

yaptığı konuşmada şöyle diyordu: 

“...Azerbaycan, Gürcistan, Ermenistan Sovyet Cumhuriyetleriyle 

Moskova Muahedenamesi esasları dairesinde 

Kars’ta 13 Teşrinievvel (1921) tarihli muahedenameyi 

akdettik. Bu muahede ile şarkta hukukî bir şekil alan 

vaziyet-i fiiliyemiz de Sevr Muahedenamesinin gayri 

kabili tatbik olduğunu gösteren vakayiden biridir. 

Ermeni meselesi denilen ve Ermeni milletinin menafı-i 

hakikiyesinden ziyade cihan kapitalistlerinin menafi-i 

iktisadiyesine göre halledilmek istenilen mesele Kars 

Muahedesiyle en doğru suret-i hallini buldu. Asırlardan 

beri dostane yaşayan iki çalışkan halkın revabıt-ı hasenesi 

maalmemnuniye tekrar teessüs etti...” 11 

Türkiye -Ermenistan ilişkileri 1921 Kars Antlaşmasıyla rayına 

oturtulmuş, Mustafa Kemal Atatürk ‘ün Meclisin üçüncü yasama 

yılını açarken bir nevi planlama direktifi biçiminde meclise belirttiği 

bu konu 15 gün sonra Birinci Türkiye Millet Meclisi tarafından 

öncelikle ele alınarak 207 sayılı yasayla sorun tarihin derinliklerine 

gömülerek halledilmiş ve Türkiye-Ermenistan sınırı da kesin olarak 

çizilmiştir. 

ERMENİ SORUNU LOZAN ÖNCESİ BİTMİŞTİ, ANCAK 

BİR KEZ DAHA BÜYÜK DEVLETLERİN SORUNU OLDU- 

ĞU TEYİT EDİLDİ 

Osmanlı Devleti’nin tasfiyesi ve yeni Türk Devleti’nin siyasal 

bakımından kuruluşunu simgeleyen Lozan Antlaşması ile Ermeni Sorununun 

bittiği bir kez daha teyit edilerek, tarihin karanlıklarına gömülmüştü 

fakat, kırk yıl sonra sorun neden yeniden diriltildi?Atatürk 

yaşasaydı, sorunun bugünkü biçimi almasına müsaade eder miydi? 

Füturolojist bir yaklaşımla sorunu bu şekilde günümüze bırakır mıydı? 

Buna verilecek yanıt, tek sözcükle hayır....Öyle olduğu halde o 

günlerden bugünlere nasıl gelinmiştir? Sorun nasıl yeniden alevlendirilmiştir 

? Ermeni Patrikleri, AB’ye üye olmaya çalışan Türkiye’ye 

11 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri I, Maarif Matbaası, İstanbul 1945, s. 226


neden savaş açmışlardır? Türk Diplomatlarına karşı silahlı Ermeni 

saldırıları AB ülkelerinde neden yoğunlaşmıştır?Türkiye, AB’ye 

tam üyelik için başvurduğunda, neden ilk ters yanıtı Avrupa Parlamentosundan 

almıştır? “Mayınlar” neden kaldırım taşları üzerine birer 

birer döşenmiş, AB, Türkiye’nin başına her adımda neden çorap 

örmeyi bir hedef olarak belirlemiştir ? 

Bir hafta gecikmeyle 13 Kasım 1922’de açılması gereken ancak, 

20 Kasım 1922’de toplanabilen Lozan barış konferansında Ermeni 

sorunu açılması ve kurtuluş savaşmın daha başında halledilmiş 

olan Türkiye’nin Ermenistan’la olan sınırının Lozan gündeminde 

bulunması düşünülmüyordu.Devlet olmanın ve uluslararası boyutta 

etik olmanın gereği buydu. Ancak, Bağlaşık Devletlerin Lozan’da 

bu sorunu yine gündeme getirebilecekleri bekleniyordu?Onun için 

kararlı olmak gerekiyordu.Yeni Türk Devleti de her türlü olasılığa 

karşı hazırlıklı olması, her türlü olumsuzluğu önceden düşünmeliydi. 

Her olasılık için mutlaka bir ihtimalat planı gerekliydi.İşte bu 

nedenle Lozan Konferansına hazırlıklı gidildi. İsmet Paşa (İnönü) 

Lozan Konferansına gönderilirken, kendisine üç sayfalık ve 14 maddelik 

bir Hükûmet talimatı verildi. Her sayfasında o zamanki bütün 

Bakanların imzalarını taşıyan bu ana talimatın birinci maddesi aynen 

şöyleydi: 

“1. Şark hududu:. (Ermeni yurdu) mevzû-i bahs olamaz. 

Olursa inkıta-ı müzakereyi mucip olur.” 12 * 

Türk Hükûmeti, Ermeni sorununun Lozan’da açılmasını istemiyordu. 

Talimat açık ve kesindi:. Doğu sınırları Moskova ve Kars 

antlaşmalarıyla çizilmiş olan Türkiye’den Lozan’da “Ermeni Yurdu” 

istenirse, Anadolu’dan toprak koparılmağa kalkışılırsa, barış 

görüşmeleri kesilecekti. Konferansı kesmek için İsmet Paşa’nın 

Ankara’dan tekrar talimat istemesine bile gerek yoktu. Barış görüşmelerini 

kesmek demek ise, tekrar savaşı göze almak, üç buçuk yıl 

sürmüş Millî Mücadeleden sonra yeniden silaha sarılmak demekti. 

Türkiye bu kadar kararlıydı. Lozan’da Türk heyetinin azınlık tanı- 

12 Bu talimatın tamamının tıpkıbasımı için bkz. Bilâl N. Şimşir, Lozan Telgrafları 

Türk Diplomatik Belgelerinde Lozan Barış Konferansı, Cilt I, Türk 

Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1994, tıpkıbasım 1 

* Doğu sınırı, söz konusu olamaz..

654 

ESAT ARSLAN 

mında benimsediği en önemli ülke, aynen Osmanlı Devletinde olduğu 

gibi Türkiye Cumhuriyetinde de üç azınlık topluluğu Ermeni, 

Rum ve Yahudi olduğu gerçeğidir. 

Lozan Konferansında Batılılar Ermeni sorununu yine açtılar. 

Konferansta Ermenistan yoktu. Ermeni işini İngiliz Başdelegesi 

Lord Curzon açtı, Fransız, İtalyan ve Amerikan delegeleri de kendisini 

desteklediler. Batılılar Türkiye’ye karşı çok saldırgan bir dil 

kullandılar. İsmet Paşa gelişmeleri gün gün aynen şöyle rapor etti: 

13 Aralık 1922: 

“Öğleden sonra ekalliyetler (azınlıklar) komisyonu içtima etti. 

Reis Curzon müttefikler namına uzun beyanat ve teklifatını serdetti. 

Fransa ve İtalya teyid ettiler. Curzon’un teklifatının hulasası şudur: 

(...) Home Armenien (Ermeni Yurdu) meselesine temas etmek mecburiyeti 

vardır. Mevcut Ermenistan fakir dolu ve birçok Ermenilerin 

istemedikleri bir şekl-i hükûmeti vardır. Şimal-i şarki vilayetlerimizde 

ya (da) Kilikya ve Suriye hudutlarımızda bir içtima mahalli verilmesi 

istida olunuyor. (...) Cevap verdik. Curzon’un teklifatına aykırı 

cevap vermek üzere yarına kaldık...İSMET’ 13 

14 Aralık: 

“Ekalliyetler komisyonu içtima etti. İzahat ve cevaplarımızı verdik. 

Curzon hem dünkü, hem bugünkü beyanatımıza uzun, şiddetli, 

mütecâvizane mukabele etti. (...) Ermeni yurdunu müdafaa etti. Hulasa 

ekalliyetler sebebiyle şiddetli bir propaganda ve tehdit yapıldı. 

İngiliz ve Amerikan gazetelerinde ekalliyetler ve Ermeni yurdu sebebiyle 

pek şiddetli propaganda yapıyorlar. Yarın tekrar cevap vereceğiz 

(...) Vaziyet mücadeleli ve gergindir...İSMET “ 14 

15 Aralık: 

“Üç günden beri büyük bir faaliyetle idare edilen ekalliyetler 

propagandasının nâzik bir gününü geçirdik. Sabah Curzon riyasetinde 

komisyon içtima etti. Dünkü beyanatına hazırladığımız cevabı 

verdik. (...) Ermeni yurdu mes’elesini ve ilahirihi mevzu-i bahs ettik. 

Fransız ve İngiliz istatistikleri ile harpten evvel Türkiye’deki Ermeni 

miktanmn bir milyon küsur olduğunu söyledik. Üç milyon nereden 

13 Şimşir, Lozan Telgrafları I, s.210-211, No. 134 

14 Şimşir, Lozan Telgrafları I, s.215-216, No. 140


olduğunu sorduk. Şarkda ve Garpta eksilen Müslüman nüfusunun 

miktarını söyledik. Haksız muharebelerin tevlit ettiği harabelerde 

çalışmaktan gelen ve herhangi bir memlekete tecavüz etmemiş olan 

ellerimizin (bilhassa) temiz olduğunu ve herhangi ellerle mukayeseye 

hazır bulunduğumuzu bildirdik. Bizi itham ettikleri ika-i mevani 

ve ta’lik ve inkıtaa sebebiyet gibi tehdidatı serdetmekten maksat 

eğer tasmim olunan bir inkıta içün efkâr-ı umumiye-i cihanı galeyana 

getirecek bir vesile bulmak ise hakayiki kolayca ispat edeceğimizi 

ve mesuliyetin kendilerine râci olacağım... bildirdik. (...) Üç 

dört günden beri sıkı olarak ihdas edilen ekalliyetler propagandasını 

cidden tehlikeli bir şekle ifrağ etmişler idi. Vaziyette esaslı bir tebeddül 

ve sükunet hasıl olmuş ise de bunu ciddi bir tehditten sonra yine 

muvakkaten köşeye bırakmak şeklinde addediyorum... Ekalliyetler 

şimdilik teskin edildiğinden iktisadi sefere başlayacağız. Fakat, cidden 

küstah vaziyetleri vardır...İSMET “ 15 

Bundan sonraki gelişmeleri İsmet Paşa özetle şöyle bildirdi: 

17 Aralık: 

“Azınlıklar alt-komisyonunda İngiliz Ryan pek saldırgan bir dille 

Ermeni yurdu istedi. Kesinlikle reddediyoruz.” 16 

23 Aralık: 

“Azınlıklar alt-komisyonunda olağanüstü zorluk çıkardılar. Ağır 

tekliflerini reddettik.... ‘Ankara’ya telgraf çekmeksizin akşam treni 

ile hareket ederim dedim. (...) Müttefikler, barış için eskinin yalnız 

şeklini değiştirip özünü muhafaza etmeğe çalışıyorlar. ‘ Hemen her 

meselenin hududunda duvarlara dayanıp durmuşuzdur. Ya bizi yıkacaklar, 

eski usulde muaddel bir Sevres yapacaklar, ya (da) biz onları 

yıkacağız, her medenî millet gibi sulh yapacağız (...) Bu adamlarda 

eski itiyatlarından vazgeçmek ihtimali azdır... Vaziyet ağırdır. 

İSMET” 17 

Bu rapor üzerine Başbakan Hüseyin Rauf Bey (Orbay), ertesi 

gün İsmet Paşa’ya, Konferansça kesilmesi ihtimaline karşı ordunun 

hazır durumda olduğunu bildirdi. 18 

15 Şimşir, Lozan Telgraftan I, s. 218-220, No. 143 

16 Şimşir, Lozan Telgrafları l, s. 236, No. 165 

17 Şimşir, Lozan Telgrafları I, .s. 268-270, No. 199 

18 Şimşir, Lozan Telgraftan I, s. 271, No. 2902

656 

ESAT ARSLAN 

İsmet Paşa devam ediyor: 

26 Aralık: 

“Azınlıklar alt-komisyonunda Ermenilerin de dinlenmek istediğini 

protesto ettik ve delegelerimiz oturuma katılmadılar. Curzon, 

olayın kapanmış sayılacağını bildirdi.” 

31 Aralık: 

“Azınlıklar alt-komisyonu toplandı. Durum belirsiz ve kaygı vericidir. 

Fransa ve İngiltere, karşımıza tekrar birlikte çıkabilirler.” 

7 Ocak 1923: 

“Azınlıklar alt-komisyonunda Müttefikler Ermeni Yurdu, Asuri 

Yurdu, Keldani Yurdu’ndan bahsettiler. Rıza Nur toplantıyı terk etti. 

Ermeni işini açtıkları zaman sert davranmamız gerekiyor.” 

10 Ocak 1923: 

“Azınlıklar komisyonu toplandı. Ermeni yurduna kısaca değinildi. 

Reddettim. Curzon yumuşak bir konuşma yaptı. Yalnız Hıristiyan 

azınlıkların varlığı kabul ediliyor. Azınlıklar işi elverişli biçimde 

sona eriyor. Ermeni yurdu da son günlerindedir. Amerikalı hiç karışmadı...İSMET” 

19 

Böylece Lozan konferansında Ermeni sorunu kapandı. Yalnız 

Türkiye’deki Ermeni, Rum ve Yahudi yurttaşlarımız azınlık olarak 

kabul edildiğinden Türk vatandaşı Ermenilere de azınlık hakları 

tanınıyordu.Süryaniler, Keldaniler gayrimüslim oldukları halde, 

yurttaş olarak kabul edilmiş, azınlık olarak kabul edilmemiştir. 

Osmanlı’dan devralman mirasta Ermeniler, Rumlar ve Yahudiler üç 

dini azınlık olarak kabul edilmiş ve bu durum maalesef yeni Türk 

Devletinde devam etmiştir. 

Atatürk, 1 Mart 1923’te Meclis Dördüncü Toplanma Yılını 

açarken yaptığı konuşmada şöyle diyordu: 

“...Komşularımız Kafkas Cumhuriyetlerine gelince: 

Malumunuz olduğu üzere Kars Muahedesiyle aramızda mevcut 

münasebat-ı dostane-i hemcivari tarsin ve takviye edilmiştir (Dostça 

komşuluk ilişkilerimiz pekiştirilmiştir). Ve yine Kars Muahedesi 

ahkâmına tevfikan Tiflis’e izam eylediğimiz heyet-i murahhasa Kaf- 

19 Şimşir, Lozan Telgrafları I, s.360, No. 322


kas Cumhuriyetleriyle konsolosluk, müzaheret-i adliye, posta ve telgraf, 

şimendifer mukavelât müzakeratını hüsnü suretle hitama erdirerek 

akd ü imza etmiş ve berayı tasdik işbu mukavelât Meclis-i âlinize 

arz kılınmıştır. Aynı zamanda Tiflis ‘te Rus Şûralar Cumhuriyeti ile 

posta ve telgraf ve şimendifer mukavelâtı akd ü imza olunmuştur. 

Muhterem komşularımız olan Kafkas Cumhuriyetleriyle ve onların 

müttefiki olan Rus Şûralar Cumhuriyeti ile münasebat-ı hemcivari 

ve dostanemizi bu suretle mukavelâta raptederek tahtı intizama almak 

bizim için mucib-i memnuniyettir.” 20 

Yeni Türk Devleti’nin kuruluş belgesi olan Lozan Antlaşmasının 

imzalanmasından 20 gün sonra İkinci Dönem TBMM’ni açarken 

Mustafa Kemal, 13 Ağustos 1923’te Ermeni sorununun tarihin derinliklerine 

gömüldüğü konusunda şunları söylüyordu: 

“Efendiler, şarkta Trabzon’u, cenupta Adana’yı ihtiva edecek 

büyük Ermenistan’dan eser kalmamıştır. Ermeniler tabiî olan hudutları 

dâhilinde bırakılmıştır.” 21 

Yeni Türk Devleti, daha cumhuriyeti ilan etmemişken aydınlık 

geleceğine Ermeni sorunundan arınmış olarak başlıyordu. Aslında 

bir anlamda büyük güçlerin oluşturduğu iki yapay ulus devletinin 

güdülenen yayılmacı hareketlerine de dur denilmişti.Saldırganlığı 

amaç alan “Büyük Yunanistan” (Megali İdea) ideali ile Doğu 

Anadolu’yu hedef alan “Büyük Ermenistan” emeli de 1923 yılında 

durdurulmuş, duraksatılmıştı. 

LOZAN’DAN SONRA AZINLIK HUKUKU OSMANLI 

DÖNEMİNİ TEKRARDAN ÇAĞRIŞTIRIYOR... 

Lozan konferansında Ermeni sorunu kapanmakla beraber, yeni 

Türk Devletinde Ermenilerin azınlık olarak tescil edilmeleri aslında 

kaderini bu ülkeyle bütünleştirmiş olan Ermenileri ta can evinden 

vurmuştu.Yayılmacı Devletlerin Birinci Dünya Savaşı’nda Ermenileri 

kullanması ve aldatması ve akabinde Lozan’daki umulmayan 

ancak beklenilen tavrı olmasa, tekrardan millet-i sadıka durumuna 

yükseleceklerdi. Türkiye Cumhuriyeti yurttaşı hiçbir Ermeni, azınlık 

hukukunu bir ayrıcalık hukuku olarak algılamıyor, aksine bunu 

20 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri I, Maarif Matbaası, İstanbul 1945, s. 291 

21 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri I, Maarif Matbaası, İstanbul 1945, s. 306

658 

ESAT ARSLAN 

Türkiye Cumhuriyeti yurttaşı olmada önemli bir engel olarak görüyorlardı. 

Zira çoğunluk sosyolojik olarak bir ülkede kuralları oluşturan, 

uygulayan ve konumları itibariyle en çok çıkarları olan grup 

olarak algılandığında, azınlıklarda konumların ve çıkarların çoğunluk 

tarafından kısıtlanacağı endişesi bulunuyordu. Diğer bir deyişle 

bu durum yurttaşlık hukuku bakımından da, farklılıkları körükleyen 

bir açmazlar sarmalıydı. Karşı karşıya kalınan durum, canından can 

koparmakla özdeşleşen, Ermeni yurttaşlarımızın azınlık psikolojisine 

itilmesi, azınlık ezilmişliği içerisinde bırakılmasını sağlayıcı bir 

durum olarak algılanıyordu.Büyük Devletler yine Lozan’da yapacaklarını 

yapmışlar, din temelinde kardeş halkları ötekileştirilmenin 

enstrümanlarını yakalamışlardı. Bunun bir sonucu olarak, Ermeni 

yurttaşlarımız birinci sınıf yurttaşlıktan, uluslararası platformun 

koruyuculuğunda kilisenin gözetimi altında bir azınlık durumuna 

düşürülmüşlerdi. Yeni Türk devletinde Müslüman olmayan unsurlar 

azınlık olarak kabul edildiğinden Türk vatandaşı Ermenilere de 

azınlık hakları tanınmıştı.Bu durum Osmanlı Devleti hukuk sistemini 

tekrar çağrıştırmaktan başka bir şey değildi. Aynı zamanda, yurttaşlar 

arasındaki eşitlik ilkesinin de zedelenmesiydi. 

ERMENİLERİN İTİBARI İADE EDİLİYOR... 

Mustafa Kemal, yeni Türk Devletini yapılandırırken, Büyük 

Devletlerin azınlık statüsünde ısrar ettikleri üç gayrimüslim yurttaşlarımızı 

Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı oldurmanın yollarını arıyordu. 

Misak-ı İktisattan sonra adalet sisteminin yeniden yapılanması 

kapsamında tüm Türk yurttaşlarım kucaklayan 1926 yılında Medeni 

Kanunun kabul edilmesinden sonra Lozan’da azınlık statüsünde bulunan 

üç gayrimüslim unsur TC vatandaşlığına kavuşmanın onurunu 

yaşıyorlardı. Medeni Kanunla gerçekleşen adalet reformu, Lozan’da 

büyük devletler tarafından dayatılan azınlık argümanının tarihin derinliklerine 

gömüyor, üç cemaat de kendi istekleri ile azınlık statüsünden 

vazgeçiyorlardı. Hiç bir zaman ötekileştirilmelerine izin 

verilmemiş, TC vatandaşı Ermeni yurttaşlarımızın itibarlarının iadelerine 

girişiliyor, birçok Ermeni genci Mustafa Kemal Atatürk’ün 

isteği doğrultusundan öğrenim için Avrupa’ya gönderiliyorlardı. 

Mustafa Kemal’in tutum ve davranışında bir zamanlar yaramazlık 

yapan bir çocuğun affedilmesi gibi Ermenilerin itibarlarının iadeleri 

sezinleniyor ve simgeleşiyordu. Bu şekilde Yeni Türk Devleti’nin 

inşasında azınlık statüsünde yer alan bütün yurttaşlarımız görev


üstleniyorlardı. Türk Dil Kurumu’nun oluşumunda soyadını bizzat 

Atatürk’ün verdiği ve sivil inisiyatif biçiminde örgütlendirilen bu 

kurumun baş uzmanlığına Agop Martayan (Agop Dilaçar) getiriliyordu. 

Türk mali sistemi yine soyadını Mustafa Kemal’in “Türker” 

olarak verdiği Berç Keresteciyan’a emanet ediliyordu. Türk 

Millîyetçiliğinin oluşumunda ve Türk Tarih Kurumu’nun uluslararası 

düzeye getirilmesinde iki Yahudi kökenli bilim adamımız da görev 

alıyordu.Bunlardan birincisi, Ziya Gökalp’in hemen her vesile ile 

ifade ettiği, Türk millîyetçiliğine önemli katkılarda bulunan ve yazdığı 

“Kemalizm, Türkleştirme ve Türk Ruhu” kitaplarıyla tanınan 

Munis Tekinalp müstear adıyla Moiz Cohen’di. Diğeri ise bir anlamda 

Agop Dilaçar’ın karşısında yer alan ve yazmış olduğu “Arap 

Harfleri Terakkimize Mani Değildir” eseriyle duruşunu belli eden 

Prof.Dr.Avram Galanti’ idi. Bodrumlu olarak tanınan ve İkinci Dünya 

Savaşı sırasında TBMM Nevşehir milletvekili Avram Galanti’nin 

bir önemli özelliği ise onun ünlü bir tarihçi olmasıydı. Yazmış olduğu 

altmışın üzerindeki uluslararası düzeydeki kitabıyla haklı bir üne 

sahipti.Bir diğer önemli sivil inisiyatif Türk Tarih Kurumu’nun yeniden 

yapılandırılmasında önemli katkıları olmuştu. Avrupa’da kendi 

soydaşları soykırıma tabi tutulurken o, varlık vergisinin gerekli olduğunu 

söyleyerek TBMM’de milletvekilliği görevini icra ediyordu. 

AGOP DİLÂÇAR 

Dil konusu açıldığında, Ermeniler Türk dili ile öylesine bütünleşmişlerdir 

ki, kendi özel ilişkilerinde Türkçe’den başka bir dili 

kullanmamaya azami çaba gösterdikleri bilinen bir gerçektir. Yukarıda 

da ifade edildiği gibi Edebiyat konusunda yaptıkları katkılar 

yanında Türk dilinin gelişmesi konusunda da büyük katkılarda 

bulunmuşlardır. Bunlardan biri de kuşkusuz asıl adı Agop Martanyan 

olan Agop Dilâçar’dır. Türk dilinin gelişmesine yapmış oldukları 

hizmetlerinden dolayı Dilâçar soyadı 1935’te kendisine bizzat 

Atatürk tarafından verilmiştir. Mustafa Kemal ile asıl tanışıklıkları 

Birinci Dünya Savaşı’nda Suriye cephesinde olmuştur. O tarihlerde 

Orduda yedek subay olan, Kafkas cephesinde yaralandığı için Gazi 

madalyalı Dil bilimcisi Agop Dilâçar, 1917 yılında Latin abecesine 

geçiş çalışmalarını Mustafa Kemal’e Şam’da 7. Ordu Karargahında 

göstermiş ve kendisi ile harf devrimini burada tartışmıştır. Kendisi, 

26 Eylül 1932’de Dolmabahçe Sarayında düzenlenen Birinci Türk

660 

ESAT ARSLAN 

Dil Kurultayına çağırıldı. 22 Agop Dilâçar, bu kurultaya bir yabancı 

dil adamı gibi çağrılmasına alınmıştır ancak, yüksünmemiştir. Ancak 

kendisine bu konuda haksızlık edildiği de bir gerçektir. Bu kurultaydan 

sonra Türk Dil kurumu Başuzmanlığına getirildi. Dilâçar, 

Dil Devrimi bağlamında “ Arındırma ve Özleşme” stratejisi ile ilgilenmiştir. 

Ermeni asıllı olmasına karşın Cumhuriyet döneminin 

en büyük dil bilimcilerindendir. Ağdalı yapmacık, yabancı sözcüklerle 

dolu Türkçe’ye, halkın kavrayışına aykırı olduğu gerekçesiyle 

karşı çıkmıştır. Yeni kavramları karşılayacak sözcüklerin, diğer 

diller yerine eski öz Türkçe eserlerden (Kutadgubilig gibi) ve halk 

arasındaki kullanımlardan derlenmesine taraftan olmuştur. Nitekim 

Dilâçar’ın Başuzmanlığı sırasında, Mart 1933’te 1382 Arapça ve 

Farsça sözcüğe Türkçe karşılıklar aranması amacıyla halk arasında 

bir anket yapılmış ve bu sözcükler radyo ve gazeteler aracılığıyla 

duyurularak, halkın bu sözcüklere yatkınlığı ve benimsemesi istenilmişti. 

Bu tutum dayatmacı olmayan, bulgulann kendi halkıyla 

bütünleştirildiği tamamen bilimsel bir yaklaşunı dikte ettirmektedir. 

Bu bakış açısı bir başka Türk dili hülyalısı 1914 yılında ölen 

İsmail Gaspıralı (Gaspıranski)’nin de en büyük hayaliydi. Çıkardığı 

“Tercüman”gazetesiyle, Adriyatik Denizinden, Çağatay’a, Çin Denizine 

kadar ortak bir Türkçe’yi kullanabilmenin özlemini çekmişti. 

Ancak, Türk Bayrağı altında molla rejimi ya da Arap millîyetçiliği 

liderliğinde ümmetçilik özlemi çeken bilinen şeriatçı medya tarafından 

çok eleştiriye uğramıştır Dilâçar, köklerimizden bizi ayıran, 

soyutlayan Ermeni diye acımasız tenkitlere uğramıştır. Oysa, otonomlaştırılmış 

Sovyetleştirilmiş ve ayrımlaştırılmış eski Türkistan 

coğrafyasında köklerimizden ayırım özleştirme kapsamında konuşulan 

ortak dilin Arapça ve Farsça sözcüklerden arındırılarak, yerine 

Rusça sözcüklerle değiştirilmesi olayıdır. Rus şovenizmi altında 

yapılan ; doğa ile iç içe bulunan nomad kültürü içerisinde gelişme 

göstermemiş olan kırsal dilin Kiril abecesi ile Rus kent kültürü ve 

teknolojisindeki sözcük bombardımanına tutulması olayıdır. Agop 

Dilâçar’a atfedilen tümüyle yanlıştır. Türkçe Konuşan Ülkeler Kurultaylarında 

kulaklarında Rusça’yı ana dil olarak kullanan aralarında 

simültane kulaklıklarla ancak anlaşabilenlerin bu durumdan çıkarabilecekleri 

çok dersler bulunmaktadır. 

Türkçe yapısı itibariyle sistemleştirilmiş büyük bir dildir. Aslında, 

kendi sigortalarını da ortaya koymuştur. Onun zenginleşerek 

22 Kaya Türkay, A. Dilâçar, Ankara, 1982, s.15-16


bilim ve felsefe dili olma yolundaki gelişimini geciktiren engelleri 

aşmak zorunda olduğumuzun bilincine varmalıyız. Zengin bilim ve 

felsefeye elverişli bir dile sahip olamayan milletler, bu varlığa sahip 

olan milletlere daima muhtaç olacakları kuşkusuzdur. Bir başka 

ifadeyle, üreten o toplumun tüketicisi durumuna gelecekleri de kuşku 

götürmez bir gerçektir. Bu yüzden onların tam bağımsızlığından 

da bahsedilemez. Dille ilgili sorunlarımızı politik kaygılardan uzak 

olarak bilim alanına çekmek zorunda olduğumuzun bilincine varmalıyız. 

Böyle bir tutum içerisinde de çözülemeyecek bir sorun yoktur. 

BERÇ TÜRKER KERESTECİYAN 

Mütareke döneminde Osmanlı Bankası Müdürlüğü görevini icra 

ederken, yabancı dillere hâkim olmasından dolayı, İngilizlerin isteği 

ile İngiliz İşgal Kuvvetlerinin baskısıyla zorunlu olarak tercümanlık 

yapmağa başlamıştı. Aslında bir bakıma, Mili Mücadeleye yardım 

etmek için bu görevi benimsemişti. Olayların içersinde bulunması 

Anadolu’ya silah kaçıran millîcileri himaye etmesini, yakalananları 

“Suçsuzdur” diye bıraktırması gibi bir imkan da yaratmıştı. Osmanlı 

Bankasının Millî Mücadeleye yapmış olduğu önemli katkı onun sayesinde 

gerçekleşmişti. Bununla da yetinmemiş, Fransa’dan silah ve 

mühimmat alınmasının perde arkasında da o bulunuyordu. Ermeni 

kapı komşusunun dedesinin Zeytinburnu cephane fabrikasında ustabaşıyken 

Anadolu’ya silah sevkiyatını örgütlemesine de ön ayak 

olmuştu.Kurtuluş Savaşı başlarken son derece önemli katkısı ise, 

Mustafa Kemal’i Samsun’a götüren Bandırma gemisinin İngilizlerin 

torpilleme söylentilerini yetkililere aktarması, onun bu bilgisi sayesinde 

geminin rota değiştirmiş olmasıydı. Mustafa Kemal’in Bandırma 

Vapuru ile Samsun’a doğru yola çıkmasından önce, Paşa’nın 

avukatı Saadettin Ferit’e “Siz, Paşa Hazretleri’nin hem avukatı, 

hem zannederim yakın dostusunuz. Paşa hazretlerinin bindiği vapur 

Boğaz dışında bir İngiliz torpidosu tarafından batırılacak. İkaz ediyorum. 

Lütfen Paşa Hazretleri’ne iletiniz, kıyıdan gidiniz” demişti. 

Kurtuluş Savaşı bitince haklı olarak, bu konuda kılı kırk yaran 

TBMM, ona İstiklâl Madalyası vermiş, Mustafa Kemal Atatürk de 

soyadı kanunu çıkınca kendisine Türker soyadını layık görmüştü. 

Yeni Türk Devleti’nin Misak-İktisat çerçevesinde yeniden yapılandırılmasında 

zamanın Osmanlı Bankası müdürü Berç Keresteciyan 

(Türker) görev almıştı., 

1923-1933 arasındaki bütçeyi yapanların başında geliyordu.

662 

ESAT ARSLAN 

Günümüzde nostalji olarak bakılan bir “Denk Bütçe” kavramım hiç 

unutulmayacak bir biçimde kafalara kazımıştı adeta.. Berç Türker 

Keresteciyan TBMM 5. Dönem, 6. Dönem ve 7. Dönem’de (1935- 

1946) 

Atatürk’ün gayrimüslimler ayırma karan aldığı kontenjandan 

Afyonkarahisar milletvekilliği yapmıştı. Berç Türker Keresteciyan 

Cumhuriyet döneminde milletvekilliği yapmış 12 gayrimüslimden 

(1962 Senatosu ile 13) biridir. 

SONUÇ 

Mustafa Kemal Atatürk’ün sağlığında bütün bu yapılanlar kültür 

millîyetçiliği bağlamında millet-i sadıka’nın itibarının tekrar iade 

edilmesinden başka bir şey değildir..Ancak, 1936 yılından itibaren 

hastalanması dolayısıyla, yönetimden uzak kalması ve ölümünden 

sonra da eski Osmanlı İmparatorluğunu yıkan Hürriyet ve İtilaf ile 

bilinen İttihat Terakki particilik anlayışı adım adım bugün içinden 

çıkılamayan bir açmazlar sarmalı içersine Türkiye’yi sokmuştur.. 

Atatürk’ün ölümünden ve özellikle de 1939 yılından itibaren onun 

yeşerttiği Çağdaşçılık politikasının bırakılarak Osmanlı Batılcılığına 

evrilmesi, bir başka deyişle eski Osmanlı politikalarına dönüş, 

Batıya ödün verilme sürecini hızlandırmıştır. Oysa ki, onun yaşadığı 

dönemde Ermeni vatandaşlarımız Mustafa Kemal Atatürk’e bir 

vefa borcu olarak Türk Ulusunun toplumsal belleğini kazınan güzel 

imzasını güzel yazı ve matematik öğretmeni Vahram Çerçiyan’la 

ölümsüzleştirmesini sağlamışlardır.

BİR GAZİNİN HATIRATINDAN KURTULUŞ SAVAŞI’NDA 

ANKARA VE BÜYÜK TAARRUZ 

Prof. Dr. Sadık DEMİRSOY* 

Yaklaşık olarak 2 yıl önce sahaf diyemiyorum, eski kitap satan 

bir satıcının yere atılmış kitap yığınlarının içinde Osmanlıca yazılmış 

iki küçük defteri bulmam ve satın almam ile dünyalar nerede ise 

benim oldu. Türk tarihi için çok önemli bir belge olan bu defterlerin 

birincisi Kurtuluş Savaşı’nın Ankara’sındaki gündelik yaşamı ve 

daha sonra sonuçta Büyük Taarruzla elde edilen muhteşem zaferin 

kazanılışını cepheden anlatan günlük hatırattı. İkincisi ise yazarın 

1339 yılını kapsayan 3. cilt hatıratıydı. Ne yazık ki 17 Eylül 1339 

tarihi ile 1339 tarihi arasındaki 2.cilt hatıratı kayıptı. Birinci defter 

1 Kanunisani 338 (1 Ocak 1922) tarihinden başlayıp 17 Eylül 1922 

tarihine kadar devam ediyordu. Birinci defterin başlangıcı şöyle idi 

(Resim 1): 

Resim 1. Hatıratın giriş sayfası. 

* Gazi Üniversitesi Tıp Fakültesi

664 

SADIK DEMİRSOY 

DEFTERİ HATIRAT 1338 

1.Cilt 

1 Kanuni sani 338 Pazar 

Ankara’da başladım. 

M.Muhsin 


Bugün gecenin bulutlar ve kavli buruk çehresi ile (337) senesini 

maziye terketmekle yeni seneye yani (338) senesine giriyoruz. Kim 

bilir bu sene içinde pek acılı günler geçireceğiz. Pek elem devreleri 

sen minimini defterim meali çizgileri üzerinde ilelebet saklamamak 

ihtimali ki bu tarihi hatıratın sen müstakbelde vatanın bir gencin eline 

düşeceksin. İşte o zaman mazide gençlerin geçirmiş olduğu süzişli 

hayatı ihtimal ki ağlayarak okuyacaklar. Kim bilir belki de mesut 

olacağız. Şu millî davamızda muzaffer olarak çıktıktan sonra atideki 

ensali seve seve seni okuyacaklar. Hülasa defterciğim sana şöyle bir 

mukkadime ile başlamaklığım sırf mazideki senin senende görmeyip 

onun yerine ilelebet iftihar edilecek onlarla yine senin ağuşunda 

maziyi unutup hal ile mesrur olmaklığım içindir. Sakın darılma 

dinle, sabah pek mamun bilmem neden ruhumu ince derinliklerinde 

müphem bir ihtiraz var. 

Resim 2. Hatıratta Kuvayı Millîye Ankarası

BİR GAZİNİN HATIRATINDAN KURTULUŞ SAVAŞI’NDA ANKARA VE BÜYÜK TAARRUZ 665 

Daha sonraki günlerde Kuvayı Millîye Ankara’sından izler 

vardı. 

10. Kanun: sani 38 Salı 

……Bugün kahraman ordularımızın ilk muzafferiyet kazandığı 

İnönü Harbinin seneyi devriyesi ve Hâkimiyeti Millîye Gazetesinin 

de 3.sene devriyesi olduğundan gazete resimli ve kırmızı renkli 

büyük dört sayfalı çıkmıştı. Onu okudum. Birçok muharrirlerin 

İnönü’yü tesit eden.... havi makaleleri ile malul mal idi. Cidden 

Türklük iftihar edeceği bu tarihi muzafferiyeti ben de şuracıkta tesit 

etmekten kendimi alamadım. Sevinirim. Çünkü yoktan vücuda 

gelen bir orducukla teçhizatı her şeyi mükemmel, katiyen yıpranmamış 

bir yunan ordusuna galebe edildi. Alçak düşman orducuklarımızın 

karşısında makhur, zelil, perişan firara kadem bastı. Ben 

Türk olduğum için cidden müftehirim ve atide alçak düşmanın daha 

rezil bir suretle kaçarak İzmir’deki denize dökülmesini Ulu Tanrıdan 

dilerim………..Bugün saat üçte Ankara’daki bütün kıtaat resmi geçit 

yapacaktı. Yanımızdan geçen Koyunpazarı Caddesinden müzik 

ile kıtaat geliyordu. Hemen Nafi ile beraber aşağı indik. Daha resmi 

geçit başlamamıştı. Millet bahçesine girerek tam Büyük Millet 

Meclisinin Binasının karşısında halk arasında biz de bir yer bulduk. 

Büyük Millet Meclisinin balkonu seraba mebuslarla dolu idi. Sağ 

taraftaki kapının önünde ecnebi sefirler, murahhaslar vardı. Nihayet 

Büyük Millet Meclisinin İsmail Zühtü Bey’in gayet muntazam hale 

koyduğu bando olduğu halde kıtaat resmi geçide başladı. Bando parkın 

duvarının yanında durarak kıtaat resmi geçide başladı. Bu anda 

Gazi Başkumandan Müşir Mustafa Kemal Paşa Hazretleri meclisin 

ortadaki kapısı önüne kadar gelmişti. Başında alacalı bir kalpak, arkasında 

güzel bir kürk, ayağında da pek nadir bir tozluk bulunuyordu. 

Zayıf, sevimli siması ile resmi geçit yapan kıtaata bakıyor. 

Merhaba diye askerî taltif ediyordu. En önde makine tüfenk sıhhiye 

istihkamı ile beraber riyaset muhafız taburu geçti. Her birliğin ayrı 

ayrı müselesül şekil bayrağı vardı.Kıta başından nihayete kadar haki 

elbisesi muntazam teçhizat ve süngüler silahlara takılı bir suretle 

geçti. Pek muntazamdı. Ah ne olurdu bütün askerlerimiz bu suretle 

teçhiz edilmiş olsaydı. Sonra milis kıtaatla Karadeniz Laz kıyafetli

666 


muhafız bölüğü geçiyordu. Bunların bayrağı Kuvayı Millîye bayrağıydı 

(yeşil ve kırmızı). Sonra başları miğferli (ganayım alınmış 

miğferler) önde merkez takım kumandanı ve yaveri geçti. Nihayet 

diğer bölükler geçti. Fakat bu bölükler pek muntazam değildi. Resmi 

geçit hitam buldu…. 

Kahramanımıza cepheye gitmesi için görevlendirme emri 

verilir. Ancak hatıratta açık yüreklilikle bu göreve gitmemek 

için çeşitli uğraşlara girer ve torpil bulmaya çalışır. Yani eski 

günlerin de günümüzden pek farkı yoktur. İsterseniz bu çabaları 

kendi yazısından işitelim. 

12 Kanun: sani 38 Perşembe 

Bugün saat 9.oo’da kalktım. Askeri elbisemi giyerek ağabeyimin 

de amcaya vereceği mektubu alarak doğru amcalara vardık. Biraz 

önce amca gitmiş. Abla ve Hemşire Kadriye Hanım var idi. Onlarla 

benim meseleye dair konuştuk. En iyisi mektup yazmaya karar vererek 

asıl akrabalığın şimdi gösterilmesine dair gayet acıklı mektup 

yazmıştım. Amca okumuş, beni Büyük Millet Meclisi’ne Ahmet ile 

çağırmış. Gittim. Encümen olduğundan akşam evde tavsiyenameyi 

vereceğini, muameleye dair reisliğe götürmekliğimi söyledi. …… 

Artık kahramanımız cepheye gitmeye karar verir Bu kararı 

verirken de oldukça kızgındır : 


……..Ben de kızdım.Bugün muayeneye gidecek iken vazgeçerek 

cepheye gitmeye karar verdim. Çünkü Türkiye’de ne kadar 

namussuz, vicdansız, namert varsa hepsi geride rakı içmekte, kadın 

oynatmakta, namuslu ailelerin iffetini pay imal etmek emelindeler. 

Hakkı mazeretmiş, hakmış, adaletmiş bunlarda mevkut. Doğru meclise 

amcaya gittim. Yok. Evine gittim. Oraya inzibat gelmiş. Ablaya 

amcanın akşam beni kurtarmasını söyleyerek doğru merkeze giderek 

muavine göründüm. O da inzibat zabıtanının odasında oturunuz 

dedi. Akşama kadar inzibat zabıtanından Mülazım Ahmet, Evvel 

Faik, Evvel Ali Rıza, Sami, Faruk Beyler vesaire Doktor Medeni 

oturduk konuştuk. Terfi eden zabitana baktım. Akşam amca kefaletle


Çarşamba günü hareket etmek şartıyla çıkardı. Amcalara giderek, 

karanlıkta eve geldim. Beni zavallılar aramış. Avni gelmiş “küfürbaz 

herif” Avni gitti, yattım. 

25 Kanuni sani 38 Çarşamba 

Sabah gayet erken altıda kalktım. Kırmızı fanilayı, askerî elbisemi 

giydim. Eşyaları yerleştirdim. Ağabeyler köfte yapmış, Birçok 

yumurta pişirmişler. Eşyaları kalfa ile toplayarak denk yaptık. Avni 

denilen herif akşamdan iki mekkare göndereceğini vaat etmişti. 

Ömer’i de sabahtan göndermiştik. Saat sekizde çocuk geldi. Vermemişler. 

Araba taharri ettirip maazallah trene yetişemezsek felaket. 

Ben merkez taburuna gittim. Onlar da mekkare vereceklerdi. Eve 

geldim. Hammal bulmuşlardı. Eşyaları onları tahmille ablaya, kalfaya, 

ağabeye arzıveda ettim. Çok müteessir oldum (çocuklarla mektebe 

gitmeden önce vedalaşmıştım). Evden çıkar çıkmaz Ömer bir körük 

getirmiş. Hammalarla eşyayı körüğe yüklettim. Kemanı Ömer’le 

amcalara gönderdim. Ali’yi de beraber alarak araba ile istasyona geldik. 

Şükür vaktiyle gelmişiz. Eşyaları bagaja verdim. Birkaç zabıtan 

arkadaşlarla bir kompartımanda (mevki 2) idik. Ahmet ile Nafia geldiler. 

Ömer ve Aliye ablalara vedaname yazarak verdim ve arkadaşlarla 

vedalaştık. Saat 9.30’da hareket ettik. Eldiven Ömer’de kalmış. 

Müteessir oldum. Gazete okuyarak Polatlı’ya geldik. Misafirhaneye 

geldik. Yarın gideceğim. Muamelatı yaptırdım. Odada Tabur 61’den 

bir katip, bir mülazım var. Çay içtik. Biraz erkenden yattım. 

26 Kanuni sani 38 Perşembe 

Polatlı’da miskin bir misafirhanede geceyi geçirdik. Gece tuhaf 

rüyalarla vakit geçirdik. Şerafettin benim hakkımda rapor yazmış. 

Ben Ankara’da kalıyorum. Trene yetişemiyorum. Bir şeyler. Sabah 

ezanı okunuyordu. Esasen pantolonla yattığımdan dolayı hemen 

kalktım. Arkadaşların neferinin yardımı biraz yardımı ile sonra misafirhane 

neferleri ile eşyaları topladım. Sonra ortalık aydınlandı. 

Kahvaltıdan sonra arabacı gelmemişti. Bir kahve var aman ne kahve. 

Allahlık. Gittim oraya iki asker iki sivil soba başında muharebeye 

ait konuşuyor. Ben de tahta sıranın üzerinde önünde tahta büyük bir 

masa. Bir yüzlüğe acı bir çay içtim. Hemen kendimi dışarı attım.

668 


Bir müddet sonra inzibat arabanın hazır olduğunu söyledi. Komşum 

beş zabit arkadaşlarla üç arabaya taksim olduk. Eşyaları yüklettik. 

Yola dizildik. Kah yaya, kah araba ile harp meydanını geçerek 

Karatavşanlı’da Tatarköy muhtarı hanesinde biraz istirahat ettik. 

Oradan arabalarla kırlara indik. Hava pek soğuk. Kar yağmaya başladı. 

Yine kısmen yürüyerek akşamüzeri Çal Dağı eteklerinden geçerek 

Ahurlukuyu’ya geldik. Muhtarın delaletiyle Hatip Hacı Rıza’nın 

evinde ve arkadaşım Zabit Vekili Muhittin Efendi ile misafir olarak 

geceyi geçirdik. Hele muhtar birinci eve götürdü. Misafirleri olduğundan 

bırakmadı. İkinci karı biraz söylendi ve akşam oradan buradan 

konuştuk. Hacı Rıza’nın babası Romanya’da müderrismiş. Birçok 

kitapları vardı.Yattık. 

Haymana’ya varış 

27 Kanuni sani 38 Cuma 

Sabah namazına kalktık. Muhittin Efendi namaz kılıyordu. Ortalık 

epeyce aydınlanmıştı. Sabah kahvaltısını yaptık. Araba hazırlanarak 

eşyaları da arabaya yüklettikten sonra ev sahiplerine arzı veda 

ederek yola çıktık. Köy bir dere kenarında bulunuyordu. Bir müddet 

yaya yürüdükten sonra arabaya rakiben hareket ettik. Bir saat sonra 

derede bir değirmene geldik. Değirmen yalnız bir kaya dibinden çıkan 

memba suyu ile dönüyor. Su biraz sıcak olduğundan değirmen 

mütemadiyen hiç donmaksızın dönüyor. Oradan da hareketle bir 

müddet yayan yürüdükten sonra arabaya bindik. Haymana kazasını 

düz bir yerde zannederdik. Halbuki yüksekte bir bayırda imiş…. 

5 Şubat 38 Pazar 

Gözlü nispeten iyi bir köydür. Yattığımız oda da zararsızdır. Sabahleyin 

gün çıktıktan sonra kalktım. Elbiselerimi giyindim. Keçe 

ve muş amma biraz kurumuştu. Arabacı Ahmet Ağa geldi. Eşyaları 

hazırlayarak arabaya rakiben hareket ettik. Hava biraz soğuktu. Bir 

müddet gittikten sonra yağmur başladı. İki saat sonra çiftliğe geldik. 

Fakat iyi yağmur yağdı. Muş amma ve keçenin bulunması hesabıyla 

pek ıslandım. Arkadaşlar kamilen su içersinde kaldılar. Çiftlikte 

metruk birçok alatı ziraaiye vardı. Onları seyrettim. Bu mahalde bir 

Fransız’ın 3 yerde çiftliği varmış. Büyük mikyasta ziraat yaparmış.


Harbi Umumide herif gitmiş makine alat edevat kalmış. Bunlar da 

bakılmamazlık yüzünden haraba yüz tutmuş. Orada hayvanları suladıktan 

sonra yolumuza devam ettik. Yine yağmur başladı. İki saat 

sonra Sarayönü’ne geldik. Sarayönü zararsız büyük bir köy. Misafirhane 

istasyon yakınında imiş. Yeni yapılmış. Soba falan arama. 

Ümeraya mahsus iki tahtadan müteşekkil bir odaya eşyalarımızı 

koyduk. Fakat soğuk. Hemen kahveye gittim. Yanımda Allahlık İsmail 

Hakkı Efendi de vardı. Orada Garp Cephesi Süvari Müfrezesi 

Makinalı Tüfek Bölük Kumandanı Mülazım Evvel Yusuf Efendi 

bir hastane arkadaşım Alattin ile görüştük. Bununla Eskişehir’den 

tanışıyorduk. Haluk necip bir arkadaştır. Konya’dan geliyormuş. 

Ekmekçi müfrezesine vermişler. Akşehir’e kardeşinin yanına gidecekmiş. 

Noktaca işlerimizi gördükten sonra eşyaları istasyona götürdük. 

Saat yedi buçukta imiş. Hakkı, ben Alattin istasyonda gezindik. 

Akşam oldu. Oturacak, ısınacak yer yok. Tekrar kahveye giderek 

ikişer çay içtik ve biraz helva alarak trenin geldiğini söylemişti. İstasyona 

geldik. Bilet aldık. Yer bulmak için epeyi yorulduktan sonra 

Konya’dan kurumdan gelen topçu zabıtanından ümeraya mahsus 

olan mahale vasıtasıyla yerleştik. Eşyaları vagonun ön tarafına koyarak 

Abdurrahman orada biz içerde binbaşıların yanında oturduk. 

Eşyaları indirmek istiyorlarken tren hareket etti. Vagonlar fazla idi. 

Garp Cephesinin karargahı Akşehir’e varış 

6 Şubat 38 Pazartesi 

Gözümüzü açtığımızda sabah olmuş. Alaattin ile beraber 

Akşehir’e gitmek üzere istasyondan ayrıldık. Bu sabah hava gayet 

iyi. Gün doğmuş. Yavaş yavaş şehire gideriz dedik. Ama şehir istasyona 

düz ve muntazam bir şose ile merbut olduğundan yakın görünüyordu. 

Fakat uzakmış. Ortalık çamurluk. Garp Cephesi Karargahı 

buradadır. Alaattin’in biraderinin bulunduğu karargahı güç hali ile 

bulabildik. Onlar da talim delermiş. Biz orada oturduk. 

Bitmez tükenmez talimler ve teftişlerle hazırlık ilerler ve 

Türk Milleti yediden yetmişe büyük hesaplaşma için hazırlanır.

670 


25 Ağustos 38 Cuma 

Bu sabah bölük nöbetçisi olduğum için biraz erken kalktım. Sabah 

kahvaltısı. Öğleye kadar kayaların arasında oturdum. Düşman 

tayyareleri havayı hiç boş bırakmıyordu. Öğle yüzbaşının yerinde 

yattım. Öğleden sonra çamaşır değiştirdim. Taarruzun behemehal 

yarın olacağı tahakkuk etti. 8., 5., 11., 12.fırkalardan müteşekkil 

4.Kolordumuz Kalecik Sivrisinden Beltepe’ye kadar olan yere taarruz 

edecek. Bizim 5.Kafkas Fırka eski 8.Fırkanın cephesine taarruz 

edecek. Bizim sağımızdan 8.Fırka taarruz edecek ve 11.Fırka sol cenahımızda 

ihata harekatı yapacak, Fahrettin Paşanın süvari kolordusu 

yarma harekatı yapacaktı. 5.Kafkas Fırkası cephesine ağır ve hafif 

44 top iştirak edecek. Bizim kolordunun solunda 1.Kolordu taarruz 

edecek. Umum 2 kol cephesine 150 top iştirak edecekti. Riyakar 

Garplılar konferanslar teşkil edecekler. Düşünecekler. Daha doğrusu 

bizi enayi yerine koyacaklardı. Artık istiklal ordumuz her neye mal 

olursa olsun şu deni Yunanı güzel Anadolu’muzdan kovmak kararı 

katiyesindeydi. Öğleden sonra sakanın fıçısını doldurdum. Geldim. 

Hayvanat tımar falan oldu. Artık grup da yaklaşmıştı. Topları yukarı 

çıkardık. Koşturdum. Aman ya Rabbim bir kıyamet, bir mahşerdi. 

Ağır ve sahra birçok toplar bu akşam mevziiye gireceklerinden hepsi 

hareket etmişti. Yol kamilen tapalıydı. Kocatepe’nin 3-4 kilometre 

şimalinde Beytepe’nin ilersinde Beytepe ile Haticekıran tepesinin 

sağındaki ovada mevziiye girecektik. Topları güç hal ovaya, yani 

mevziiye getirebildik. Hemen topların çığırlarını ve mahfuz mahalleri 

yaptırmakla iştigal ettik. Düşmanın hiçbir şeyden haberi yoktu. 

Yarın şafakla beraber kıyamet kopacaktı. 4.30’dan 5.30’a kadar bütün 

topçular tanzim endaht yapacaklar, 5.30’dan 6.30’a kadar imha 

ateşi seri atış yapılacak, sonra piyadelerimiz başmak Alay 10 müstahkem 

düşman siperlerine taarruz edecekti. Bi tabii sabaha kadar 

tahkimatla iştigal ettiğimiz için hiç uyumadık. 

Nihayet Büyük Taarruz günü gelir. Büyük Taarruzun başlangıcını 

Yozgatlı Mülazımsani Muhsin Efendinin kaleminden 

okuyalım.


26 Ağustos Cumartesi 

İşte geçen Sakarya Muharebesi de aynı ayda, aynı günde vukua 

gelmişti. Fakat bu ona nispetle çok müthişti. Daha ortalık belki aydınlanırken 

toplar esas istikamete tevcih edildi. Allah’ıma yalvardım 

ve sığındım. Bütün cephede en evvel benim batarya, benim takımın 

2.topu ilk sükuneti bozdu. Tanzim endaht bir saat kadar devam etti. 

Ondan sonra artık imha ateşi başlamıştı. Aman ya rabbi ne kıyamettir 

kopuyor. Sesim soluğum bağıra bağıra kalmamıştı. Hele her top 

yüz mermi atacaktı (20 dakikada). Dağlar taşlar yıkılıyordu. Piyadeler 

taarruza başladı. Anlatıyorlardı. Kollarını sallaya sallaya düşman 

siperlerini işgal etmişlerdi. Güneş fevkalade sıcaklığı ile Yarım 

saat sonra batarya kumandanı batarya heyeti zabıtanına düşmanın 

siperlerinin sükut ettiğini ve kahraman fırkamızın düşmanın 1. ve 2. 

hattını işgal ettiğini tebşir ediyordu.Artık bizdeki sevinç civarımızdaki 

birçok bataryalarda vardı. Ezcümle 15’lik, 10.5’luk İskoda ve 

Obüsler, Krup 15’lik kudretli cebel sahra, sahra obüs vesaire baruttan 

tozdan her tarafım simsiyah olmuş. Bir Krup bir durunca Krup 

seri ateş ve imha ateşi diye bağırıyor ve toplar kontrol için daima koşuyordum. 

Öğleden sonra yine bataryamla ateşe devam ederken birçok 

mecruh zabıtan ve efrat geçiyordu. Bunların aralarında başından 

mecruh hemşerim Enver Efendiyi de gördüm. Cidden müteessir oldum. 

Piyadeler bize ne suretle tarzı teşekkür edeceklerini bilemiyorlardı. 

Çünkü şimdiye kadar bulundukları muharebede Türklerin bu 

kadar çok ve muntazam düşmanı bombardıman ettiğini görmemişlerdi, 

bizi adeta boğuyordu. İkindi olmuştu. Ben daha sabah yemeği 

yememiştim. Ufak bir ateş fasılasında birinci top mahfuz mahallinde 

yemeğimi yedim. Benim 1.toptan bir nefer takriben 200-300 metre 

sol ilerimizde düşman mermiden gayet hafif yaralanmıştı. Bizim 

tarassut kıtasından bir neferin de hayvanı da düşman mermisinden 

mürd oldu. Düşman mermileri sağımıza, solumuza, ilerimize, gerimize 

düşüyordu. Fakat Allah’a hamdı sena olsun düşman ateşinden 

mıntıkamız her an mahfuz kalıyordu. İkindiden sonra düşman mukabil 

taarruza geçmek istemiş. Gayet şiddetli ateş açtık (imha ateşi). 

Taarruzu akamete uğramıştı. Fakat imha ateşleri öyle mükemmel 

oluyordu ki bir uğultu düşman siperlerini kaynatıyor, alt üst ediyor, 

piyademiz elini kolunu sallayarak siperleri işgal ediyordu. Son olarak 

3 grup yaptık. Ondan sonra karanlık bastı. Hava soğuk. Neferler

672 


yemeği getirmiş. Önümüzde, sağımızda, solumuzda gayet şiddetli 

muharebe oluyor (piyade makineli ve bomba sesleri). Akşam ateş 

yaktık. Kenarında yemeğimizi yedik. Bölük 10’dan Yüzbaşı Faik 

Bey mecruh olmuş. Hastaneye gitmiyor. Ağırlıkta kalıyor…. 

Alaşehir’de Yunanlıların yaptığı vahşet şöyle anlatılır: 

7 Eylül 38 Perşembe 

…..İki arabacı ve hayvanları ile İbrahim’i alarak Alaşehir’e 1 

saatte gittim. Alaşehir’de düşman bütün vahşetini göstermişti. Çünkü 

serapa yanmış. Taş taş üstünde kalmamıştı. Evvelce çok mamur 

şirince bir kasaba imiş. Buraya evvelce Fıldırık derlermiş. Rum diyarı 

imiş. Sonradan bizimkiler zapt etmiş. Halen harabeleri yüksek 

duvarları duruyordu. Alaşehir kasabası düz bir ovanın kenarından 

ve dağ silsilelerinin kenarına kurulmuş bir şehir. İstasyonu tamamen 

yakılmıştı. Araba bulamadım. Buranın bağları, üzümleri, tarlaları, 

incirleri buralar zümrüt cennetti. Vasefaki vahşi, cani ve cidden birlik 

tarafından harabe edilmişti. Bağları civarında oralı evleri yanmış, 

kendileri metruk Hıristiyan evlerine oturmuş kadınlarla görüştük. 

Zavallılar Yunan vahşetini anlata anlata bitiremiyorlardı. İnsanları 

diri diri yakmak vesaire vesaire..... 

Yunanlılar kaçarken şehirleri yakıp yıkmaya, insanları öldürmeyi 

ihmal etmemektedirler. 

8 Eylül 38 Cuma 

Sabah kalktım. Bölük kumandanına araba bulamadığımı söyledim. 

Öğleye kadar Emrullah falan oturduk. Sonra yüzbaşı, Emri, 

ben yemek yedik. Hareket için hazırlandık. İki saat sonra da hareket 

ettik. İki saat sonra Salihli’ye geldik. Buranın beşte üçü yanmıştı. 

Yunan birçok vahşet şenaat yapmıştı. Burada Giritli ve sair yerlerden 

Müslüman oturuyordu. Ortada sokaklarda kimisi öldürülmüş, 

kimisi yanmış İslam ve gavur ölüleri yatıyordu. Hele yollarda gavur 

ve hayvan geberikleri pek çoktu. Hepsi de artık taaffün etmişti. Bir 

saat kadar Salihli’de kaldık. Yunan cebren yürüterek ayakları yara 

olan İslam kadınları ile ve Salihli eşrafları ile görüştük. Burada Parti


Pehlivan çetesi ile Yunanlılara iyi dayak atmış, fakat maalesef Yunanın 

Alaşehir’den getirdiği büyük kuvvetin ateşine dayanamayarak 

bil mecburen çekilmişti. 

10 Eylül 38 Pazar 

………. Kasaba şehrine geldik. Buranın ekserisi yanmış ve birçok 

Müslüman açıkta kalmıştı. Hepsi hoş geldiniz diyorlar, kadınlar 

ağlıyordu….. Ahalisi hiçbir şey almayarak kaçmışlardı. Manisa’dan 

ve kasabadan gelen felaketzede muhacirin işgal etmekte idi. Köyde 

yanmış cesetler bir payen idi. Bu vahşeti yapan Garplılar, yani Garp 

medeniyeti değil adeta vahşeti idi. Köyde bir kilise kalmıştı. Bittabbi 

Hıristiyanlar alçak Rumlar bunu yakmamışlardı. Bunu ahali yakarak 

keyfine bakıyordu. Neyse ben taburun karargah tesis edeceği mıntıkayı 

öğrendim. 

15 Eylül 38 Cuma 

Sabah kalktım. Tımar, su, kahvaltı. Öğleye kadar bölük hususatı 

ile iştigal. Öğle suyu, yemek, uyumak. Akşam tımarı ve akşam hayvan 

suyu. Bölük 1, Bölük 2 komutanları şarap içtiler. Vaziyeti siyasiyeden 

konuştuk. Ordumuz Ağustosun 26’sında taarruz etmiş. Eylül 

9’da İzmir’i zapt etmişti. Sivillerden sorduk Afyon karadan İzmir’e 

1 aydan fazla yol imiş. Mustafa Kemal Paşa taarruzdan evvel, yani 

25 Ağustosta tebliği resmi olarak düşmanın taarruz ettiğini, bizim 

düşmanı tart ettiğimizi, 26’sında Afyon bil hadise işgal edildiğini, 

sırası ile Dumlupınar hattı-Uşak ve Alaşehir kasabası-Manisa-İzmir 

bil hadise işgal edildiğini ve en nihayet 2 general, 6 fırka kumandanı 

ve şu kadar bin esir ve cephane vesaire aldığımız ganayimi bitamamiha 

tebliği resmi ile yazmış ve dolayısıyla Garplıların ve Avrupa 

hükûmetlerinin hayretini celp etmiştir. Emrinde bulunduğu için 

1.Ordu Kumandanı Nurettin Paşa efrat ve zabiti de kahramanlık ve 

muzafferiyetten dolayı tebrik ediyordu.

ATATÜRK VE DEVRİMLERİNİN 

DÜNYADA YANKILARI 

Prof. Dr. Yücel ÖZKAYA 

Atatürk ve o dönemde Türkiye’nin Dünya devletleri arasında 

önem ve değerini artıran devrimlerin yapılması, gerek Avrupa’da, 

gerek uzak ve yakın-doğuda, gerekse Atlantik ötesi devletlerde büyük 

hayranlıklara ve yankılara sebep olmuştur. Atatürk her ülkede 

modern Türkiye’nin kurucusu olarak anılmıştır. 

Atatürk dönemi ve sonrasında, Türkiye dışında Atatürk ve 

Türkiye Cumhuriyeti hakkında altı binden fazla haber ve makale, 

tez, bildiri yayınlanmıştır. Bunlardan iki bin tanesi İngilizce, 

bin tanesi Rusça, yedi yüze yakın Almanca, altı yüzün üzerinde de 

Fransızca’dır. Bunları yüz ellinin üzerinde yayınla İtalyanca, yüze 

yakın Kazakça ve Japonca izlemektedir. Bunların dışındaki ülkelerin 

yayınları bu kadar olmamakla beraber her ülkede belirli sayıda 

yayın bulunmaktadır. 

Mustafa Kemal Paşa ile ilgili Rusça yayınlar daha çok 

Byulleten’de yer almıştır. Byulleten 1920 - 1929 dönemine ait iki 

yüz elliye yakın makale bulunmaktadır.Bundan sonraki sırayı elliye 

yakın makale ve haberle Noviy Ostok almaktadır. Bundan sonra gelen 

dergi ve gazeteler arasında en fazla makale ve haberler Pravda, 

Jızın Natsional Nostey, Morskoy Sbornik, Kommunistıceskiy İnternational, 

Nanaly Azli i Afriki, Novoy Uremya , Sputnik Kommunista, 

Studia Balkanique, Vestik Nkid’de bulunmaktadır. 

Bazı dergilerde ise İngilizce, Almanca, Fransızca, Rusça makaleler 

de bulunabilmektedir. Örneğin Revista Orients , Etudes Balqanique 

, Revue dı Islamıc Studies, Review of Balkan, New Middle

676 

YÜCEL ÖZKAYA 

East, Revue des Etudes Sud - Est Europeénne v.b. 

Bazı ülkelerin önemli yazarları Türkiye hakkında ve hele 1920- 

1930 Türkiyesi hakkında çok sayıda makale yazmıştır. Alman yazarlardan 

Gotthard Jachke Türkiye hakkında yayınladığı kitapların 

dışında seksenden fazla makale yayınlamıştır.Yazarın Türkiye 

hakkındaki bu makaleleri genellikle Die Welt İslam’da yer almıştır. 

Karl Klınghart ise, Atatürk Türkiyesi hakkında, özellikle 1924-1928 

arasını kapsayan on tanesi Frankfurten Zeitung’da olmak üzere 14 

makale yayınlamıştır. Almanya’daki makaleler, genellikle Zeitchrift 

für Türkeistudien, Wiener Zeitung başta olmak üzere tanınmış gazete 

ve dergilerde yer almışlardır. Bunlar yeni ve modern Türkiye 

hakkında övgü dolu makale ve haberlere yer vermişlerdir. 1 

İngiltere’de Arnold J. Toynbee’nin 1920-1935 arasını inceleyen 

yirmi beş makalesi mevcuttur. Bu makalelerden yirmi bir tanesi 

1920-1929 arasını etüt etmektedir. Bu yazılar, o tarihlerde yayınlanan 

The Westminster Gazette, Contomporary Review, Asia, Manchester 

Guardian’ da yer almıştır. Arnold Tonybee, o tarihlerde yazdığı 

makalelerinde İngiltere’nin Yunanistan’ı desteklemesini doğru 

bulmamakta idi. Jacob Landau’da daha çok 1950 sonrasını irdeleyen 

on sekiz makale yayınlamıştır. Stefan Yerasimos’un on yedi makalesi 

ise, daha çok Current History’de bulunmaktadır.İngilizce olarak 

yayınlanan makaleler arasında 1934-1938 arasını inceleyen on makalesi 

vardır. Ayrıca, Türkiye hakkında en çok yayın yapanlar arasında 

Paul Dumont’ un on dört, Paul Erio’nun on makalesi mevcuttur. 

İngilizce olarak yapılan yayınlar yalnızca İngiltere’de yayınlanan 

gazete ve dergilerde değil, çeşitli ülkelerin çıkardığı bilimsel dergilerde 

de yayınlanmaktadır. Aynı hususları Fransızca ya da Almanca 

yapılan yayınlar için de söyleyebiliriz. 

İngilizce yayınlar arasında Atatürk dönemi ve sonrası hakkında 

haberler ve makaleler Foreign Affairs, Current History New Middle 

East başta olmak üzere pek çok tanınmış dergi ve gazeteler göze çarp- 

1 Bak yayınlanacak olan Atatürk, Milli Mücadele ve Türkiye Cumhuriyeti 

Hakkında Yabancı Ülkelerde Yayınlanmış Eserlerin Bibliyografyası (II): 

Diğer önemli dergi ve gazeteler Suddeutsch Mitteilungen, Zeitchrift für Politik, 

Der Neue Orient, Frankfurter Zeitung, Aussenpolitik, Wiener Zeitung, 

Neue Freie Press, Die Welt Des İslam v.b.

ATATÜRK VE DEVRİMLERİNİN DÜNYADA YANKILARI 677 

maktadır 2 . İngiliz gazeteleri halifelik konusu ile ilgili olarak değişik 

bilgiler vermekteydiler. Framens Gazetesi, El-Ezher bilginlerinin 

Kral Hüseyin’i, İngilizlerin adamı olarak suçladıklarını açıklamaktaydı. 

12 Mart tarihli Times, Sunderland’da Sultan Vahdettin’in Kral 

Hüseyin’e halife olmasının teklif edilmesinin, Türk Hükûmetinden 

intikam almak için önerildiğini, ancak, bunun Kudüs Hükûmeti tarafından 

hoş karşılanmadığını öne sürmüştü. Aynı tarihli Belfast News 

Gazetesi ise, Hint Müslümanlarının Türk kardeşlerine bu konuda karışmayacaklarını, 

ancak, hilâfeti korumaya da kararlı olduklarına yer 

vermişti. Gazete, Mustafa Kemal Paşa’yı ve Türkleri de övmekte idi. 

15 Mart tarihli Dailly Chronicle Gazetesi, Mustafa Kemal Paşa’nın 

hilâfetin Türkiye’de kalmasının mümkün olmadığını anladığına, 

Kemalistlerin Türkiye’yi batılılaştırmaya karar verdiklerine işaret 

etmişti. 3 

Fransız yazarlarından Maurice Pernot’un yeni Türkiye ve 

Türkiye’nin sorunları konusunda ondan fazla makalesi mevcuttur. 

Fransızca makalelerin önemli bir kısmı halifeliğin kaldırılması ile 

ilgilidir. Bununla ilgili örneklerden bazılarına değinmekte yarar 

görmekteyim. Revue du Monde Gazetesi, 15 Mart 1924 tarihli nüshasında, 

hilâfetin kaldırılması olayının Fransız Basınını şaşırttığını, 

hanedan mensubu prenslerin yurt dışına sürülmesi kararının, Gazi 

Mustafa Kemal Paşa ile Ankara’daki Türkiye Büyük Millet Meclisi 

tarafından kararlaştırılan mantıklı ve ilerlemeye dönük olduğunu 

öne sürmekteydi. Aynı yazıda, Abdülhamid II döneminde batının 

yeniliklerine kapı açılınca, ihtilâlinde ülkeye girmesinin açık olduğu 

vurgulanmakta, hilâfetin kaldırılmasıyla da Abdülmecid’in sarayını 

terk edip İsviçre’ye gitmek zorunda olmasının da zaten kaçınılmaz 

olduğunu vurgulamıştı. Yazıda, hilâfetin kaldırılması ile önemli 

2 A.g.e.. bak: New Orıent, Asia, Turcica, New Middle East Journa, Die Welt 

Des İslam, Review, Islamic Studıes, Revue des Etudes Sud-est Europeénne, 

Turkısh Review of Balkan Studie, Etudes Balkanique, İslamic Studies, Contomporary 

Review, Bulletın, The Tımes, The Newyork Times, The Economist, 

The Muslım World, Daily Expres, Current History, The Daily Herald 

Trabune, The Dailly Telgraf v.b. 

3 Cumhurbaşkanlığı Arşivi: A.IV, 17-a, D.68, F.36-1/2. Geniş bilgi için bak: 

Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün Hayatı (Prof.Dr. Yücel Özkaya, Mehmet 

Saray, Mustafa Balcıoğlu, Doç. Dr. Cezmi Erarslan), Ankara 2003, sayfa 359- 

360

678 


adımlar atıldığı, tarihin büyük ihtilâllerinden biri kan dökülmeden 

gerçekleştiği de belirtilmektedir. Gazetenin yorumları da epey ilginçtir. 

Ankara’daki Meclis’in bu kararı Türk Devleti’nin büyük 

gelişiminin sonucudur. Esasen, Cumhuriyetin ilânı ile dini nüfuz 

devletin eline geçmiştir. Hilâfetin kaldırılması dini bir sorundur. 

Bu yüzden yalnızca Müslümanları ilgilendirir ve ulusal bağımsızlık 

sırasında Hint Müslümanları halife lehinde tezahürat yapmışlardır. 

İslam ülkeleri ulusal devlet ortaya çıktığına göre, haklı olarak bu 

olaya karışmayacaklardı. Revue du Monde’a göre, başta Şeyh Sunusi 

ve diğer seçkin İslam halkı ile Afganistan bu konuda Türkiye’yi 

alkışlamıştır 4 . Halifeliğin kaldırılması konusunda Fransa’nın Başkenti 

Paris’te yayınlanan makale ve haberlerin bir kısmı Jean Louis 

Bacque Grammont’un bir makalesinde de yer almıştır. Gazetelerin 

çok büyük bir bölümü bu sorunu Türkiye’nin bir iç meselesi gibi 

görmekte, bir kısmı ise konuya hiç yer vermemekte, bir kısmı halifeliğin 

kaldırılmasının Türkiye için şart olduğunu, çünkü bu kurumun, 

artık eskimiş olduğunu ve işlerliğini yitirdiğini, çok az sayıda gazete 

ise de halifeliğin kaldırılmasını uygun bulmadıklarını öne sürmüştü. 

Bu gazetelerin büyük bir kısmı olayı aktüel olarak ele almıştır. 

Bazıları son halife Abdülmecid’in fotoğraflarını basmış, O’nu öven 

yazılar yayınlamıştır. Bunlar sağ görüşlü gazetelerdir. Ulusal Bağımsızlık 

Savaşı sıralarında 1922’de Türkiye’ye gelen ve İzmit’te 

Mustafa Kemal Paşa ile de bir mülakat yapan Türk dostu Claude 

Farrere’de halifelik kaldırıldıktan sonra, bir makalesinde halifeliğin 

kaldırılmasını tenkit etmiş, eski halife ile dostluğunu açıklamıştı. 

İkinci bir makalesinde halifenin Fransa’da misafir edilmesini istemişti. 

Bir ara Hicaz Kralı Hüseyin’in 5 Mart 1924’te haberi ortaya 

atılmış, İngiltere’nin bu şekilde bir oyun ile fesat yaratma düşüncesi 

Fransa’yı tedirgin etmiş, bazı Fransızlar ise, Fas Sultanının halife 

olmasını önermişlerdi. Fransız gazetelerinin bazılarında, Tunus 

Hilâfet Komitesinin hilâfetin kaldırılmasını protesto eden bir telgrafı 

da yayınlanmıştı 5 . Konu ile ilgili Paul Bruzon’un “Halifelik Sorunu 

4 Cumhurbaşkanlığı Arşivi, A.IV, D.68, F.37-48 

5 Jean Louis Bacque-Grammont:Halifeliğin Kaldırılışının Mart 1924 Paris 

Günlük Basınında Görünümü (çeviren : Korkmaz Alemdar), Ankara, 1981. 

İletişim Dergisi, sayı 198/3, sayfa 10-12. Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün 

Hayatı, (Prof. Dr. Yücel Özkaya, Mehmet Saray, Mustafa Balcıoğlu, Doç.Dr. 

Cezmi Erarslan, Ankara 2003, sh 355-356, Cumhurbaşkanlığı Arşivi A.IV,


ve Sultanın Düşüşü”, Raymond Colrat’ın “Yeni Dönem, Bir Dönemin 

Halifenin Düşüşü Türkiye’de Yeni Laik Dönem”, aynı konuda 

Basin Dukagin Zadeh’in, El Kasri’nin, H. Dunlop’un, Auguste 

Gouvain’in, Anca Chiata’nın, Edward Herriot’un, L. Marcelin’in, 

Marcel Ray’in, Brice Saint’in, D. Vassez’in, Maurice Pernot’nun 

makaleleri, L’action Francaise’de “La Nouvelle Turquie (Yeni Türkiye), 

La Petite Journal’de “La Question du Calipha (Halife Sorunu), 

Les Débat’da La Supression du Califat (Halifenin Düşüşü), Tribune 

de Lausanne’da La Calife et sa Famille (Halife ve Ailesi)” ve diğer 

gazetelerde geniş haberler mevcuttur 6 . 

Almanca yayınlar arasında Faslı’nın Deutsche Allgemeine 

Zeitung’de 24 Mart 1924’de yayınlanan “Die Abschaffung des Kalifats” 

Dresden Günther’in aynı dergide 20 Mart 1924’te yayınlanan 

“Zur Abshaffung des Kalifats”, J. Horovitz’ın 18 Mart 1924’te 

Frankfurter Zeitung’da “Das Kalifats”, Karl Klinghart’ın aynı yerde, 

5 Mart 1924’te “Die Abschaffung des Kalifats, Rudolf Lendle’nin 11 

Mayıs 1926’da Die Österrichische Tageszeitung’da “Das ende des 

Turkischer Kalifat”, Erich Prıtsch’in Miteilungen des Bundes der 

Asienkampfer’de 1 Nisan 1924’de “Die Abschaftung des Kalifats, 

Mansur Rıfat’ın Deutsche Allgemeine Zeitung’de 5 Mart 1924’te 

“Die Aktion Gegen das Kalifats” adlı makaleleri ve Almanca daha 

pek çok makale bulunmaktadır. İngilizce makale ve haberler arasında 

Valentine Chirol’un, 2 Haziran 1924’te “The Downfall of the 

Khalifate”, D.C. Hogarth’ın, 9 Mart 1924’de The Observer’de “The 

Calıphate. Store of Decline and Fall Temporal and Sprintud Power 

Tactics of Abdulhamid. King Hussein and his New Title”, Maxwell 

Macartnay 12 Nisan 1924’te Fortnightly Review’de “Angora and 

Caliphate” , Claire Price’in aynı yerde yayınladığı Turkey and the 

Caliphaté, J. William Rapp’ın 23 Nisan 1924’te Nation’da “The 

end of the Turkish Calipaht” aynı yazarın 19 Mart 1924’de Current 

History’de “Republicanism in Turkey”, Arnold J. Tonybee’nin 

Manchester Guardian’da 3 Mart 1924’te “The Owerhrov of the Khalifate, 

aynı yerde 7 Nisan 1924’de “aynı konudaki yazısı göze çarpmaktadır. 

Ayrıca, İngilizce yayınlanan gazeteler de bu konuya geniş 

17-a, D.68, F.24, F.37-40 

6 Yayına hazırlanan proje: Atatürk, Milli Mücadele, ve Türkiye Cumhuriyeti 

Hakkında.Yabancı Ülkelerde Yayınlanmış Eserlerin Bibliyografyası (II).

680 YÜCEL ÖZKAYA 

yer ayırmışlardır 7 . 

Hilafetin kaldırılması, Yoguslavya’da yayınlanan La Burgari 

Gazetesinin 12 Mart 1924 tarihli nüshasında da yer almıştır. Gazete, 

saltanatın, hilâfetin kaldırılması gibi cesur hareketlerle Türkiye’nin 

önemli adımlar attığını, Türklerin İslam Birliği fikrinden vazgeçerek 

millet fikrine yöneldiklerini, Belgrat’ta hilâfetin kaldırılmasının 

memnunlukla karşılandığını açıklamaktaydı8 . 

Dünya gazetelerinde yeni Türkiye hakkında Mustafa Kemal Atatürk 

döneminde övgü dolu, Türk reformlarını konu edinen pek çok 

yazı yayınlanmıştır. Bunların hepsini burada vermeye olanak bulunmamaktadır. 

Bu yazılar genellikle alfabe ve kadınların kazandıkları 

haklarla ilgilidir. Avrupa gazeteleri Türk kadınının modern Dünyada 

yerini aldığına dikkat çekmektedir. Birkaç örnek verecek olursak, 

bunlar arasında E. Demison Rose’un 1932’de The Times’daki “The 

Turkish Language”, Lockie Parker’in, 1934’de Asia’da “Women in 

New Turkey”, Ruth F. Woodsmall’ın 13 Ocak 1934’te Independent 

Women’da yayınladığı “Turkish Women Today” Mary M. Patrıck’ın 

1926’da New Orient’te “Social Phases of the Turkish”, Mary R. 

Nute!’ün 1933’de World Dominion’da “ Village Women in Turkey”, 

H.J. Greenwalt’ın 1924’de The Daily Express’de “New Women of 

Turkey”, Harry Luke’nin 1935’de Quarterly Review’de “Angora 

Klanguage Reform”u , Near East and İndia’da, 30 Ağustos 1934’de 

yayınlanan “Turkısh in Latin Character” ilk akla gelenler arasındadır. 

Atatürk döneminde Türkiye hakkında bu kadar çok yayının 

yapılmasını o dönemdeki Türkiye’nin Dünya üzerindeki öneminin 

ve saygınlığının bir göstergesi olarak yorumlamamda bir mahzur olmadığı 

düşüncesindeyim. 

Türkiye’de Atatürk döneminde yapılan yeniliklerin Türkiye dışında 

Türklerin yaşadığı ülkelerde de soydaşlarımız tarafından benimsendiğini 

görmekteyiz. Bulgaristan, Romanya Sovyet Sosyalist 

Cumhuriyetler Birliğindeki Türk toplulukları ve Kıbrıs Türkleri tarafından 

da Atatürk devrimleri benimsenmiş ve uygulanması yoluna 

gidilmişti. Harf Devrimini inceleyen Bulgaristan Türk Muallimleri 

Cemiyeti 1928’de Lom’da düzenlediği kongrede 1928-1929 ders 

7 Geniş bilgi için bak:a.g.e.(II) 

8 Cumhurbaşkanlığı Arşivi, A. IV, D.68, 17-a, F. 37/16-17


yılında çalışmalarını hızlandırmış, yeni kurslar düzenlemiş, Filibeli 

öğretmen Ahmet Şükrü Bey, Bulgaristan Türk okullarında okutulmak 

üzere bir Türk Alfabesi hazırlattırmıştı 9 . Hazırlanan Türk Alfabesi, 

Türk okullarında 1928 / 1929 ders yılında okullarda okunmaya 

başladı. Buna karşı Bulgaristan Hükûmeti bazı engellemelerde bulunmuş 

ise de, Türk harfleri yasası yürürlüğe girdikten iki ay on dört 

gün sonra Bulgaristan Türkleri için yeni Türk harfleri ile öğretim 

yapma konusunda sonuçta izin vermiştir. Başta Deliorman gazetesi 

olmak üzere, ilerici diğer gazetelerin çabasına karşın Arap harfleri 

büsbütün ortadan kaldırılamamıştır. Buna karşın, Bulgaristan’da Kemalist 

olan ve olmayan Türkler arasında bu konuda anlaşmazlıklar 

ortaya çıkmış, sonuçta 1935’ten itibaren Türk okullarında yeniden 

Arap harflerine dönüş olmuştur 10 . Bulgaristan’da çok sayıda Türkçe 

gazete çıkmaktadır. Bu gazeteler Atatürk’ün devrimleri konusunda 

Bulgaristan’daki Türk Toplumuna bilgiler vermiş ve halkın bilinçlenmesini 

sağlamıştır. Bu dergiler arasında ilk sayısı 1931’ de çıkan 

Özdilek en uzun ömürlü olanıdır. Diğerleri Turan, Doğru Yol, Çiçek, 

Halkın Sesi, Anayurt, Rodop, Dostluk, Açıksöz adları ile yayınlanmıştır.. 

Özdilek 1.11.1932 sayılı nüshasında Türkiye’deki yenilikleri 

Türk halkına duyurmaktan duyduğu memnuniyeti şöyle ifade etmekteydi: 

“Kültür kaynağımız Yeni Türkiye’dir. Orada yapılan yenilikleri, 

dönümleri candan, gönülden Bulgarya Türkü arasında olduğu 

gibi öz dilimizle yazmayı, aşılamayı yüce bir borç biliyoruz.” 11 . 1 

Şubat 1923’deki nüshada Türk İnkılâbına övgüler vardır : “ Son on 

yıl Türk yeni doğuşunun en parlak ve en verimli çağıdır. Bu çağda 

yenilik ve inkılap yelleri, genç başları uyandırıcı, yaratıcı alevle 

sardı...İnkılâbın bir havası, bir ruhu vardır...” 15 Şubat 1923 tarihli 

nüshada ise, Kemalizm üzerinde durulmaktaydı: “Türk yeni doğuşu 

olan Kemalizm de her Türk gönlünde yaşıyor ve yaşayacaktır. Yeni 

Türkiye bizim kültür kaynağımızdır.” Özdilek Gazetesinde Ahmet 

9 Ahmet Şükrü: Türk Alfabesi Bulgaristan Türk Okullarına Mahsustur. Hasköy 

(Bulgaristan), 1928 

10 Ali Sarıkoyunlu-Esra Sarıkoyunlu: Atatürk Reformları ve Bulgaristan(1928-1938), 

Ankara 2005, Dokuzuncu Askeri Tarihi Semineri I, , sh 470- 

486 

11 Suat Akgül: Atatürk Dönemine Bulgaristandaki Türk Basını, Ankara 

2005, Dokuzuncu Askeri Tarih Sempozyumu (I), sayfa 496

682 


Refet’in 1933 senesinin 15 Temmuzunda “Türk İnkılâbını Benimsemek 

Vatana İhanet Midir ”, 1 Ocak’ta Kemalizm, 15 Nisan’da “Büyük 

Türk İnkılâbı”, Enver Ahmet’in 31 Temmuz’da Türk İnkılâbı 

hakkında yazılarının yanı sıra Mustafa Oğuz Peltek’in dil konusunda 

Turan Gazetesinde yazıları vardır . Bunlar , 1 Kasım 1932’de 

“Öz Dilimize Doğru”, 15 Kasım 1933’de “Dilcilik ve Biz”, 1 Şubat 

1933 Dil Derleme Savaşı’nda Düşüncelerim “ dir. Aynı konuda, 

Tahsin Pehlivan, Özdilek’de 1 Şubat 1933’te “Öz Dilimize Doğru” 

adlı bir makale yayınlamıştı. Ancak, Bulgaristan’da Kemalizm karşıtı 

olan Türkçe yayın yapan gazeteler de vardır . Bunlar, Bulgar 

Hükûmetine yanlı ve yanlış bilgiler vermekteydi. Bulgaristan da 

zaten Türk toplumunu kendi içersinde eritme çabaları içindeydi. 

1934’ün sonlarına doğru Bulgaristan’ da Türk dernekleri ve gazeteleri 

kapatılmıştır12 . 

Kıbrıs’ta Söz, Doğru Yol, Masum Millet, Ses gazeteleri Atatürk 

devrimlerini Kıbrıs Türk halkına ulaştırmakta önemli rol oynamışlardır. 

1925’teki şapka devriminden sonra, Kıbrıslı Türkler fes yerine 

şapka giymeye başladılar. 15 Haziran 1934 tarihli Söz Gazetesi, 

polislerin fes yerine şapka giymesini övmekte ve bu haberi Kıbrıs 

Türk halkına duyurmaktaydı. Cumhuriyet bayramları ise Kıbrıs’ta 

basında yer almakta ve coşku ile kutlanmaktaydı. Kıbrıs basını Kubilay 

olayında da olayı yaratanları lanetlemişti. 

1928’te kabul edilen harf devrimi Kıbrıs’ta da aynen uygulandı. 

12 Ağustos 1928’de Söz Gazetesi, Kıbrıs Türk halkına, bu konuda 

ilandan önce yapılan çalışmaları da iletti. 23 Ağustos’ta da harf 

devrimini Kıbrıs Türk halkına duyurdu. 13 Eylül 1928’de ise “ Yeni 

harfleri benimsemek vazifemizdir” diyerek bu konuda halka öncülük 

etti. 28 Eylül’de yeni alfabenin geldiğini halka müjdeledi . Dil 

devrimi gerçekleştiğinde devrim adada çok iyi karşılandı. Söz Gazetesi 

sayfalarında öz Türkçe kelimelere geniş yer verdi. Kıbrıs’ta 

harf devriminden sonra gazeteler yeni harflerle yayınlanmaktaydı. 

Türkiye’de kadın hakları kabul edildiği zaman, bu haklar Kıbrıs’ta 

da aynen uygulanmıştır. Ses, Türk kadınının şer’i mahkemelerin kararlarına 

kabul etmediği hususu da açıklanmaktaydı 13 . Atatürk’ün 

12 Suat Akgün: a.g.m. sayfa 499-507 

13 Yücel Özkaya: Türk Ulusal Savaşı Sırasında Kıbrıs ve Atatürk Devrim-


ölümü nedeni ile, ölümünden itibaren Atatürk ve devrimleri hakkında 

bütün Dünya gazeteleri ve dergileri iki ay boyunca haber ve makalelere 

yer vermiştir.Fethi Vecdet Erkun, Atatürk’ün ölümü nedeni 

ile Macaristan Basınında çıkan yazıları “ Macar Basınında Mustafa 

Kemal Atatürk “adıyla yayınlamıştı. Bu kitapta Atatürk’ün ölümü 

hakkında haber ve makale olmak üzere elliden fazla yazı bulunmaktadır. 

Bu yazılardan, Pesti Hırlap Gazetesinde 12 Kasım 1938’de 

Başkan Gyula Kornis’ın konuşması, aynı gazetede 10 Kasım’da 

Antal Balla’nın “, Imre Barcs’ın 11 Kasım’da Pesti Naplo Gazetesinde 

“Kemal Atatürk Öldü”başlıklı yazıları övgü dolu ifadeleri 

içermektedir. 14 . Diğer dergi ve gazetelerdeki yazılar da Atatürk ve 

eserleri hakkında çok önemli bilgiler vermişlerdir.. Dünyanın bütün 

ülkelerinde bütün gazeteler Atatürk’ün ölümüne geniş yer ayırmıştır. 

Atatürk’ün fotoğraflarını yayınlamışlar ve eserleri üzerinde yorumlar 

yapmışlar, Atatürk’ü Modern Türkiye’nin yaratıcısı olarak selamlamışlardır. 

Sayıları bini geçen bu gazetelerden yalnızca birkaç 

örnek vermekle yetineceğiz: The Washington Post (11 Kasım 1938) 

“Modern Türkiye’nin Kurucusu Öldü”, The Newyork Times (11 

Kasım) “Askeri Kahraman Atatürk - Devleşen Bir Devlet Adamı”, 

The Dailly Mirror (11 Kasım) “Atatürk’ün Masal Gibi Maceraları”, 

The Dailly Herald (11 Kasım) “Atatürk Yeni Bir Ülke İnşa Etti”, 

Dailly Maill (11 Kasım) “Atatürk Türk Kadınlarını Özgür Kıldı ”, 

Dailly Express (11 Kasım) “Atatürk Genç Kızlara Makyaj Yapmalarını 

Söyledi”, Dailly Gleaner (11 Kasım) “Modern Türkiye’nin Kurucusu 

ve Yöneticisi Öldü”, Malaya Tribune “Modern Türkiye’nin 

Yaratıcısı Öldü”, Dailly Sketch (11 Kasım) “Türkiye’yi Muhteşem 

Bir Ulus Yapan Adam”, Malaya Tribune (12 Kasım) “Müslümanların 

Kemal Atatürk’ e Saygı Gösterisi ”, Herald Tribune (11 Kasım) 

“Türkiye’yi Bağımsızlaştıran ve Çağdaşlaştıran Kemal Atatürk 

Öldü”, The Japan Times (12 Kasım) “Türkiye Kemal’in Planlarını 

Sürdüreceğine Söz verdi”, The Osako Mainichi (11 Kasım) “Türkiye 

Cumhurbaşkanını Ölüm Aramızdan Ayırdı”, Toronto Dailly 

lerinin Kıbrıs’a Yansıması, Kıbrıs’ta Türk Varlığı Sempozyumu, Lefkoşe 

2000, sayfa 62-69 

14 Fethi Vecdet Erkun: Macar Basınında Mustafa Kemal Atatürk, Ankara 

2003, sh 1-140. Atatürk Araştırma Merkezi Yayını. Ayrıca, gazetelerin fotoğrafları 

da ekler kısmında yer almıştır

684 


Star (11 Kasım) “Türkiye’nin Güçlü Adamı Öldü”, Journal de Brasil 

(11 Kasım) Kemal Atatürk Öldü”, El Mercurio (11 Kasım) “Türkiye 

Cumhuriyeti’nin Kurucusu ve 1923’ten Beri Başkanı Olan Kemal 

Atatürk Dün Öldü”, Corriera Della Sera (11 Kasım) “ Modern 

Türkiye’nin Kurucusu Atatürk Öldü ” , Excelsor (11 Kasım) “Türklerin 

Babası Kemal Atatürk Öldü ”, Pravda (15 Kasım) “Türkiye’de 

Kemal Atatürk’e Benzersiz Bir Cenaze Merasimi Düzenlemek İçin 

Yoğun Çalışmalar Sürdürülüyor ”, Elefteron Vima (11 Kasım) “Modern 

Türkiye’nin Kurucusunun Hayatı ve Eserleri”. Biz burada bütün 

Dünyanın saygı ve sevgi ile andığı Atatürk ile ilgili haberlerin 

yalnızca çok küçük bir demetini sunduk. 

Sonuç olarak diyebiliriz ki, Atatürk’ün devrimleri bütün dünya 

devletleri tarafından hayranlıkla karşılanmış ve Atatürk’ün modern 

Türkiye’yi yarattığı kabul edilmiştir.Atatürk döneminde, Atatürk ve 

devrimleri hakkında yapılan binlerce yayın O’ nun büyüklüğünün 

ve ölümsüzlüğünün işaretidir. Atatürk döneminde yeniden var edilen 

yeni devlet nedeni ile Atatürk yeni ve modern devlet kurucusu 

olarak tanımlanmıştır. Bu dönemde Dünyadaki sayısız bağımsız 

ülke karşısında Türkiye büyük bir itibar ve onur kazanmıştır. Büyük 

bir saygınlığı vardır. Bu da Atatürk’ün kişiliği, yaratıcılığı, ortaya 

koyduğu devrimleri, Türk halkına kazandırdığı yeni kimlik ve onur 

sayesinde gerçekleşmiştir.

TÜRK ANAYASALARINDA LAİKLİK VE DİNLE İLGLİ 

HÜKÜMLER 

Prof.Dr.Temuçin Faik ERTAN 

GİRİŞ 

Anayasa: 

Devletin temel yapısını, yönetim biçimini, temel organlarını, 

bunların birbiri ile olan ilişkilerini, bireylerin devlete karşı, devletin 

bireylere karşı olan hak ve görevlerini düzenleyen en üstün yasadır. 

Laiklik: 

Medeni Bilgiler ve Mustafa Kemal Atatürk’ün El Yazıları: 

Türkiye Cumhuriyeti’nin resmi dini yoktur. 

Devlet idaresinde bütün kanunlar, nizamlar ilmin çağdaş medeniyete 

temin ettiği esas ve şekillere, dünya ihtiyaçlarına göre yapılır 

ve tatbik edilir. Din telâkkisi vicdani olduğundan, Cumhuriyet, din 

fikirlerini devlet ve dünya işlerinden ve siyasetten ayrı tutmayı, milletimizin 

çağdaş ilerlemesinde başlıca muvaffakiyet etkeni görür. 

1876 Kanun-i Esasisi 

MADDE 4.- Zatı Hazreti Padişahi hasbel hilâfe dini İslamın 

hâmisi ve bilcümle tebeai Osmaniyenin hükümdar ve padişahıdır. 

MADDE 7. - Vükelânın azil ve nasbı ve rütbe menasıp tevcihi 

ve nişan itası ve eyalâtı mümtazenin şeraiti imtiyazilerine tevfikan 

icrayı tevcihatı ve meskûkat darbı ve hutbelerde nâmının zikri ve 

düveli ecnebiye ile müahedat akdi ve harb ve sulh ilanı ve kuvvei 

berriye ve bahriyenin kumandası ve harekâtı askeriye ve ahkâmı şe-

686 

TEMUÇİN FAİK ERTAN 

riye ve kanuniyenin icrası ve devairi idarenin muamelâtına müteallik 

nizamnamelerin tanzimi ve mücazaatı kanuniyenin tahfifi ve affı 

ve Meclisi Umuminin akt ve tatili ve ledel iktiza Heyeti Mebusanın 

azası yeniden intihap olunmak şartile feshi hukuku mukaddesei Padişahi 

cümlesindedir. 

MADDE 8.- Devleti Osmaniye tabîyetinde bulunan efradın 

cümlesine herhangi din ve mezhepten olur ise olsun bilâ istisna Osmanlı 

tabir olunur ve Osmanlı sıfatı kanunen muayyen olan ahvale 

göre istihsal ve izae edilir. 

MADDE 11.- Devleti Osmaniyenin dini İslamdır. Bu esası vikaye 

ile beraber asayişi halkı ve adabı umumiyeyi ihlâl etmemek 

şartile memaliki Osmaniyede maruf olan bilcümle edyanın serbestii 

icrası ve cemaatı muhtelifiye verilmiş olan imtiyazatı mezhebiyenin 

kemakân cereyanı Devletin tahdi himayetindedir. 

MADDE 17.- Osmanlıların kâffesi huzuru kanunda ve ahvali 

diniye ve mezhebiyeden maada memleketin hukuk ve vezaifinde 

mütesavidir. 

MADDE 27.- Mesnedi sadaret ve meşihatı İslamiye tarafı Padişahiden 

emniyet buyurulan zatlara ihale buyurulduğu misullû sair 

vükelânın memuriyetleri dahi ba iradei şahane icra olunur. 

MADDE 64.- Heyeti Âyan, Heyeti Mebusandan verilen kavanin 

ve muvazene lâyihalarını tetkik ile eğer bunlarda esasen umuru 

diniyeye ve Zatı hazreti Padişahinin hukuku seniyesine ve hürriyete 

ve Kanunu Esasi ahkâmına ve Devletin tamamiyeti mülkiyesine 

ve memleketin emniyeti dahiliyesine ve vatanın esbabı müdafaa 

ve muhafazasına ve adabı umumiyeye halel verir bir şey görür ise 

mütalâasını ilâvesile ya katiyen red veyahut tâdil ve tashih olunmak 

üzere Heyeti Mebusana iade eder ve kabul ettiği lâyihaları tasdik 

ile Makamı Sadarete arzeyler ve Heyete takdim olunan arzuhalları 

bittetkik lüzum görür ise ilâvei mütalâa ile beraber Makamı Sadarete

takdim eder. 

TÜRK ANAYASALARINDA LAİKLİK VE DİNLE İLGİLİ HÜKÜMLER 687 

MADDE 87.- Deavii şer’iye, mehâkimi şer’iyede ve deavii nizamiye, 

mehâkimi nizamiyede rüyet olunur. 

1921 Teşkilat-ı Esasiye Kanunu 

MADDE 2.- İcra kudreti ve teşri salahiyeti milletin yegâne ve 

hakiki mümessili olan Büyük Millet Meclisi’nde tecelli ve temerküz 

eder. 

29 Ekim 1923 Tarihinde Yapılan Değişiklik Sonucu; 

MADDE 2.- Türkiye Devleti’nin dini, Din-i İslam’dır. Resmî 

lisanı Türkçe’dir. 

1924 Teşkilat-ı Esasiye Kanunu 

MADDE 2.- Türkiye Devleti’nin dîni, Din-i İslamdır; resmî dili 

Türkçe’dir, makam Ankara şehridir. 

10 Nisan 1928 tarih ve 1222 sayılı Kanunla aşağıdaki şekilde 

değiştirilmiştir: 

MADDE 2.- Türkiye Devleti’nin resmî dili Türkçe’dir; makam 

Ankara şehridir. 

5 Şubat 1937 tarih ve 3115 sayılı Kanunla aşağıdaki şekilde 


MADDE 2.- Türkiye Devleti, Cumhuriyetçi, Millîyetçi, Halkçı, 

Devletçi, Laik ve Inkılapçı’dır. Resmi dili Türkçe’dir. Makam Ankara 

şehridir. 

MADDE 26.- Büyük Millet Meclisi ahkâm-ı şer’iyyenin tenfîzi, 

kavâninin vaz’ı, tâdîli, tefsiri, fesih ve ilgası, Devletlerle mukavele, 

muahede ve sulh akdi, harp ilanı, muvâzene-i umûmîye-i mâliye 

ve Devletin umûm hesâb-ı katî kanunlarının tetkik ve tasdiki, meskukat 

darbı inhisar ve mali taahhüdü mutâzâmmın mukavelat ve 

imtiyâzâtın tasdik ve feshi, umûmî ve hususî af ilanı, cezaların tahfif 

veya tahvili, tahkikat ve mücâzât-ı kanûniyenin tecili, mahkemelerden 

sadır olup kuvvetler ayrılığı kat’iyyet kesbetmiş olan idam hükümlerinin 

infazı gibi, vezâifi bizzat kendi ifâ eder.

688 




MADDE 26.- Büyük Millet Meclisi, kavâninin vaz’ı, tâdîli, 

tefsîri, fesih ve ilgâsı devletlerle mukavele, muahede ve sulh akdi, 

harp ilanı, muvâzene-i umûmîye-i maliye ve devletin umûm hesâb-ı 

kafi kanunlarının tetkik ve tasdîki, meskukât darbı, inhisar ve mâlî 

taahhüdü mutâzâmmın mukâvelât ve imtiyâzâtın tasdiki ve feshi, 

umûmî ve husûsî af ilanı, cezaların tahfif ve tahvîli, tahkikat ve 

mücâzât-ı kanûniyenin te’cili mahkemelerden sâdır olup kat’iyyet 

kesbetmiş olan idam hükümlerinin infazı gibi vezâifi bizzat kendi 

ifâ eder. 

MADDE 16.- Meb’ûslar Meclise iltihak ettiklerinde şu şekilde 

tahlif olunurlar: 

(Vatan ve Milletin saadet ve selâmetine ve Milletin bilâkaydüşart 

hâkimiyetine mugayir bir gaye takib etmeyeceğime ve Cumhuriyet 

esaslarına sadakatten ayrılmayacağıma “vallahi”). 



MADDE 16.- Meb’ûslar Meclis’e iltihâk ettiklerinde şu şekilde 

tahlif olunurlar: 

“Vatan ve milletin saadet ve selâmetine ve milletin bilâkaydüşart 

hâkimiyetine mugayir ve gaye tâkib etmeyeceğime ve Cumhuriyet 

esaslarına sadâkatten ayrılmayacağıma namusum üzerine söz veririm.” 

MADDE 38.- Reisicumhur intihabı akabinde ve Meclis huzurunda 

şu suretle yemin eder: 

(Reisicumhur sıfatiyle Cumhuriyet’in kanunlarına ve hâkimiyet-i 

millîyye esâslarına riâyet ve bunların müdâfaa, Türk milletinin saadetine 

sadıkane ve bütün kuvvetimle sarf-ı mesâû, Türk Devleti’ne teveccüh 

edecek her tehlikeyi kemâl-i şiddetle men, Türkiye’nin şân ve 

şerefini vikaye ve ilâya ve deruhde ettiğim vazîfenin icâbâtına hasr-ı 

nefs etmekten ayrılmayacağıma “Vallahi”)




MADDE 38.- Reisicumhur, intihabı akabinde ve Meclis huzurunda 

şu suretle yemin eder: 

“Reisicumhur sıfatiyle Cumhûriyet’in kanunlarına ve 

hâkimiyet-i millîyye esâslarına riâyet ve bunların müdâfaa, Türk 

milletinin saadetine sadıkane ve bütün kuvvetimle sarf-ı mesâû, 

Türk Devleti’ne teveccüh edecek her tehlikeyi kemâl-i şiddetle 

men, Türkiye’nin şân ve şerefini vikaye ve ilâya ve deruhde ettiğim 

vazîfenin icâbâtına hasr-ı nefs etmekten ayrılmayacağıma namusum 

üzerine söz veririm.” 

MADDE 88.- Türkiye ahâlisine din ve ırk farkı olmaksızın vatandaşlık 

itibariyle (Türk) ıtlak olunur. 

Türkiye’de veya hariçte bir Türk babanın sulbünden doğan 

veyahut Türkiye’de mütemekkin bir ecnebî babanın sulbünden 

Türkiye’de doğup da memleket dahilinde ikâmet ve sinn-i rüşde vusulünde 

resmen Türklüğü ihtiyar eden veyahut Vatandaşlık Kanunu 

mucibince Türklüğe kabul olunan herkes Türk’tür. 

Türklük sıfatı kanunen muayyen olan ahvâlde izâa edilir. 

1961 Anayasası 

II. Cumhuriyetin Nitelikleri 

MADDE 2.- Türkiye Cumhuriyeti, insan haklarına ve başlangıçta 

belirtilen temel ilkelere dayanan, millî, demokratik, laik ve sosyal 

bir hukuk devletidir. 

III. Eşitlik 

MADDE 12.- Herkes, dil, ırk, cinsiyet, siyasi düşünce, felsefî 

inanç, din ve mezhep ayrımı gözetilmeksizin kanun önünde eşittir. 

Hiçbir kişiye, aileye, zümreye veya sınıfa imtiyaz tanınamaz.

690 


IV. Düşünce ve İnanç Hak ve Hürriyetleri 

a) Vicdan ve Din Hürriyeti 

MADDE 19.- Herkes, vicdan ve dini inanç ve kanaat hürriyetine 

sahiptir. 

Kamu düzenine veya genel ahlâka veya bu amaçlarla çıkarılan 

kanunlara aykırı olmayan ibadetler, dini ayin ve törenler serbesttir. 

Kimse, ibadete, dini ayin ve törenlere katılmaya, dini inanç ve 

kanaatlerini açıklamaya zorlanamaz. Kimse, dini inanç ve kanaatlerinden 

dolayı kınanamaz. 

Din eğitim ve öğrenimi, ancak kişilerin kendi isteğini ve küçüklerin 

de kanuni temsilcilerinin isteğine bağlıdır. 

Kimse, Devletin sosyal, iktisadî, siyasi veya hukukî temel düzenini, 

kısmen de olsa, din kurallarına dayandırma veya siyasi veya 

şahsî çıkar veya nüfuz sağlama amacıyla, her ne suretle olursa olsun, 

dini veya din duygularını yahut dince kutsal sayılan şeyleri istismar 

edemez ve kötüye kullanamaz. Bu yasak dışına çıkan veya başkasını 

bu yolda kışkırtanlar kanuna göre cezalandırılır; dernekler, yetkili 

mahkemece ve siyasi partiler, Anayasa Mahkemesince temelli kapatılır. 

20.9.1971 tarih ve 1488 sayılı Kanunla aşağıdaki şekilde değiştirilmiştir: 

MADDE 19.- Herkes, vicdan ve dini inanç ve kanaat hürriyetine 

sahiptir. 

Kamu düzenine veya genel ahlâka veya bu amaçlarla çıkarılan 

kanunlara aykırı olmayan ibâdetler, dini âyin ve törenler serbesttir. 

Kimse, ibâdete, dini âyin ve törenlere katılmaya, dini inanç ve 

kanaatlerini açıklamaya zorlanamaz. Kimse, dini inanç ve kanaatlerinden 

dolayı kınanamaz. 

Din eğitim ve öğrenimi, ancak kişilerin kendi isteğine ve küçüklerin 

de kanunî temsilcilerinin isteğine bağlıdır. 

Kimse, Devletin sosyal, iktisadî, siyasi veya hukukî temel düzenini, 

kısmen de olsa, din kurallarına dayandırma veya siyasi veya 

şahsî çıkar veya nüfuz sağlama amacıyla, her ne suretle olursa olsun, 

dini veya din duygularını yahut dince kutsal sayılan şeyleri istismar 

edemez ve kötüye kullanamaz. Bu yasak dışına çıkan veya başkasını


bu yolda kışkırtan gerçek ve tüzel kişiler hakkında, kanunun gösterdiği 

hükümler uygulanır ve siyasi partiler Anayasa Mahkemesince 

temelli kapatılır. 

b) Partilerin Uyacakları Esaslar 

MADDE 57.- Siyasi partilerin tüzükleri, programları ve faaliyetleri, 

insan hak ve hürriyetlerine dayanan demokratik ve laik 

Cumhuriyet ilkelerine ve Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmezliği 

temel hükmüne uygun olmak zorundadır. Bunlara uymıyan partiler 

temelli kapatılır. 

Siyasi partiler, gelir kaynakları ve giderleri hakkında Anayasa 

Mahkemesince hesap verirler. 

Partilerin iç çalışmaları faaliyetleri, Anayasa Mahkemesine ne 

suretle hesap verecekleri ve bu mahkemece malî denetimlerinin nasıl 

yapılacağı, demokrasi esaslarına uygun olarak kanunla düzenlenir. 

Siyasi partilerin kapatılması hakkındaki davalara Anayasa Mahkemesinde 

bakılır ve kapatma kararı ancak bu Mahkemece verilir. 

15.3.1973 tarih ve 1699 sayılı Kanunla 2’nci ve 3’üncü fıkrası 

aşağıdaki şekilde değiştirilmiştir: 

MADDE 57.- Partilerin iç çalışmaları, faaliyetleri, Anayasa 

mahkemesine hangi hallerde ve ne suretle hesap verecekleri ve bu 

mahkemece malî denetimlerinin hangi hallerde ve nasıl yapılacağı, 

demokrasi esaslarına uygun olarak kanunla düzenlenir. 

b) And İçme 

MADDE 77.- Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri, görevlerine 

başlarken şöyle and içerler: 

Devletin bağımsızlığını, vatanın ve milletin bütünlüğünü koruyacağıma; 

Milletin kayıtsız şartsız egemenliğine, demokratik ve laik 

Cumhuriyet ilkelerine bağlı kalacağıma ve halkın mutluluğu için çalışacağıma 

namusum üzerine söz veririm.

692 


II. And İçmesi 

MADDE 96.- Cumhurbaşkanı, görevine başlarken Türkiye Büyük 

Millet Meclisi önünde şöyle and içer: 

“Cumhurbaşkanı sıfatıyla, Türk Devleti’nin bağımsızlığına, 

vatanın ve Milletin bütünlüğüne yönelecek her tehlikeye karşı koyacağıma; 

Milletin kayıtsız şartsız egemenliğini ve Anayasa’yı sayacağıma 

ve savunacağıma; İnsan haklarına dayanan demokrasi ve 

hukuk devleti ilkelerinden ve tarafsızlıktan ayrılmayacağıma; Türkiye 

Cumhuriyeti’nin şan ve şerefini koruyup yüceltmek ve üzerime 

aldığım görevi yerine getirmek için bütün gücümle ve varlığımla çalışacağıma 

namusum üzerine söz veririm.” 

b) Radyo ve Televizyonun İdaresi ve Haber Ajansları 

MADDE 121.-Radyo ve televizyon istasyonların idaresi özerk 

kamu tüzel kişiliği halinde kanunla düzenlenir. 

Her türlü radyo ve televizyon yayımları, tarafsızlık esaslarına 

göre yapılır. 

Radyo ve televizyon idaresi, kültür ve eğitime yardımcılık görevinin 

gerektirdiği yetkilere sahip kılınır. Devlet tarafından kurulan 

veya Devletten malî yardım alan haber ajanslarının tarafsızlığı esastır. 

20.9.1971 tarih ve 1488 sayılı Kanunla aşağıdaki şekilde değiştirilmiştir: 

MADDE 121.- Radyo ve televizyon istasyonları, ancak Devlet 

eliyle kurulur ve idareleri tarafsız bir kamu tüzel kişiliği halinde kanunla 

düzenlenir. Kanun, yönetim ve denetimde ve yönetim organlarının 

kuruluşundan tarafsızlık ilkesini bozacak hükümler koyamaz. 

Her türlü radyo ve televizyon yayımları, tarafsızlık esaslarına 

göre yapılır. 

Haber ve programların seçilmesinde, işlenmesinde ve sunulmasında 

ve kültür ve eğitime yardımcılık görevinin yerine getirilmesinde 

devletin ülkesi ve milletiyle bütünlüğünün, insan haklarına 

dayanan millî, demokratik, laik ve sosyal Cumhuriyetin, millî güvenliğin 

ve genel ahlâkın gereklerine uyulması, haberlerin doğruluğunun 

sağlanması esasları ile organların seçimi, yetki, görev ve


sorumlulukları kanunla düzenlenir. 

Devlet tarafından kurulan veya devletten malî yardım alan haber 

ajanslarının tarafsızlığı esastır. 

Dördüncü Kısım 

ÇEŞİTLİ HÜKÜMLER 

I. Devrim Kanunlarının Korunması 

MADDE 153.- Bu Anayasanın hiçbir hükmü Türk toplumunun 

çağdaş uygarlık seviyesine erişmesi ve Türkiye Cumhuriyeti’nin 

laiklik niteliğini koruma amacını güden aşağıda gösterilen Devrim 

Kanunlarının, bu Anayasanın halkoyu ile kabul edildiği tarihte yürürlükte 

bulunan hükümlerinin Anayasaya aykırı olduğu şeklinde 

anlaşılamaz ve yorumlanamaz: 

1.3 Mart 1340 tarihli ve 430 sayılı Tevhid-i Tedrisat Kanunu; 

2. 25 Teşrinisani 1341 tarihli ve 671 sayılı Şapka İktisa’sı hakkında 

Kanun; 

3. 30 Teşrinisani 1341 tarihli ve 677 sayılı Tekke ve Zaviyelerle 

Türbelerin Şeddine ve Türbedarlıklar ile Bir Takım Unvanların Men 

ve İlgasına Dair Kanun; 

4. 17 Şubat 1926 tarihli ve 743 sayılı Türk Kanunu Medenîsiyle 

kabul edilen, evlenme akdinin evlendirme memuru tarafından yapılacağına 

dair medenî nikah esası ile aynı Kanunun 110’uncu maddesi 

hükmü: 

5. 20 Mayıs 1928 tarihli ve 1288 sayılı Beynelmilel Erkamın 

Kabulü hakkında Kanun; 

6. 1 Teşrinisani 1928 tarihli ve 1353 sayılı Türk Harflerinin Kabul 

ve Tatbiki hakkında Kanun; 

7. 26 Teşrinisani 1934 tarihli ve 2590 sayılı Efendi, Bey, Paşa 

gibi Lakap ve Unvanların Kaldırıldığına Dair Kanun; 

8. 3 Kanunuevvel 1934 tarihli ve 2596 sayılı Bazı Kisvelerin 

Giyilemiyeceğine Dair Kanun. 

II. Diyanet İşleri Başkanlığı 

MADDE 154.- Genel idare içinde yer alan Diyanet İşleri Başkanlığı, 

özel kanununda gösterilen görevleri yerine getirir.

694 



II. Cumhuriyetin nitelikleri 

MADDE 2-Türkiye Cumhuriyeti, toplumun huzuru, millî dayanışma 

ve adalet anlayışı içinde, insan haklarına saygılı, Atatürk 

millîyetçiliğine bağlı, başlangıçta belirtilen temel ilkelere dayanan, 

demokratik, laik ve sosyal bir hukuk Devletidir. 

X. Kanun önünde eşitlik 

MADDE 10- Herkes, dil, ırk, renk, cinsiyet, siyasi düşünce, 

felsefî inanç, din, mezhep ve benzeri sebeplerle ayırım gözetilmeksizin 

kanun önünde eşittir. 

(Ek: 7.5.2004-5170/1 md.) Kadınlar ve erkekler eşit haklara sahiptir. 

Devlet, bu eşitliğin yaşama geçmesini sağlamakla yükümlüdür. 

Hiçbir kişiye, aileye, zümreye veya sınıfa imtiyaz tanınamaz. 

Devlet organları ve idare makamları bütün işlemlerinde kanun 

önünde eşitlik ilkesine uygun olarak hareket etmek zorundadırlar. 


IV. Temel hak ve hürriyetlerin kullanılmasının durdurulması 

MADDE 15- Savaş, seferberlik, sıkıyönetim veya olağanüstü 

hallerde, milletlerarası hukuktan doğan yükümlülükler ihlâl edilmemek 

kaydıyla, durumun gerektirdiği ölçüde temel hak ve hürriyetlerin 

kullanılması kısmen veya tamamen durdurulabilir veya bunlar 

için Anayasada öngörülen güvencelere aykırı tedbirler alınabilir. 

(Değişik: 7.5.2004-5170/2 md.) Birinci fıkrada belirlenen durumlarda 

da, savaş hukukuna uygun fiiller sonucu meydana gelen 

ölümler dışında, kişinin yaşama hakkına, maddî ve manevî varlığının 

bütünlüğüne dokunulamaz; kimse din, vicdan, düşünce ve kanaatlerini 

açıklamaya zorlanamaz ve bunlardan dolayı suçlanamaz; 

suç ve cezalar geçmişe yürütülemez; suçluluğu mahkeme kararı ile 

saptanıncaya kadar kimse suçlu sayılamaz.


VI. Din ve vicdan hürriyeti 

MADDE 24 - Herkes, vicdan, dini inanç ve kanaat hürriyetine 

sahiptir. 

14 üncü madde hükümlerine aykırı olmamak şartıyla ibadet, dini 

âyin ve törenler serbesttir. 

Kimse, ibadete, dini âyin ve törenlere katılmaya, dini inanç 

ve kanaatlerini açıklamaya zorlanamaz; dini inanç ve kanaatlerinden 

dolayı kınanamaz ve suçlanamaz. 

Din ve ahlâk eğitim ve öğretimi Devletin gözetim ve denetimi 

altında yapılır. Din kültürü ve ahlâk öğretimi ilk ve orta-öğretim 

kurumlarında okutulan zorunlu dersler arasında yer alır. Bunun dışındaki 

din eğitim ve öğretimi ancak, kişilerin kendi isteğine, küçüklerin 

de kanunî temsilcisinin talebine bağlıdır. 

Kimse, Devletin sosyal, ekonomik, siyasi veya hukukî temel 

düzenini kısmen de olsa, din kurallarına dayandırma veya siyasi 

veya kişisel çıkar yahut nüfuz sağlama amacıyla her ne suretle olursa 

olsun, dini veya din duygularını yahut dince kutsal sayılan şeyleri 

istismar edemez ve kötüye kullanamaz. 

II. Eğitim ve öğrenim hakkı ve ödevi 

MADDE 42- Kimse, eğitim ve öğrenim hakkından yoksun bırakılamaz. 

Öğrenim hakkının kapsamı kanunla tespit edilir ve düzenlenir. 

Eğitim ve öğretim, Atatürk ilkeleri ve inkılapları doğrultusunda, 

çağdaş bilim ve eğitim esaslarına göre, Devletin gözetim ve denetimi 

altında yapılır. Bu esaslara aykırı eğitim ve öğretim yerleri açılamaz. 

Eğitim ve öğretim hürriyeti, Anayasaya sadakat borcunu ortadan 

kaldırmaz. 

İlköğretim, kız ve erkek bütün vatandaşlar için zorunludur ve 

Devlet okullarında parasızdır. 

Özel ilk ve orta dereceli okulların bağlı olduğu esaslar, Devlet 

okulları ile erişilmek istenen seviyeye uygun olarak, kanunla düzenlenir. 

Devlet, maddî imkânlardan yoksun başarılı öğrencilerin, öğre-

696 TEMUÇİN FAİK ERTAN 

nimlerini sürdürebilmeleri amacı ile burslar ve başka yollarla gerekli 

yardımları yapar. Devlet, durumları sebebiyle özel eğitime ihtiyacı 

olanları topluma yararlı kılacak tedbirleri alır. 

Eğitim ve öğretim kurumlarında sadece eğitim, öğretim, araştırma 

ve inceleme ile ilgili faaliyetler yürütülür. Bu faaliyetler her ne 

suretle olursa olsun engellenemez. 

Türkçeden başka hiçbir dil, eğitim ve öğretim kurumlarında 

Türk vatandaşlarına ana dilleri olarak okutulamaz ve öğretilemez. 

Eğitim ve öğretim kurumlarında okutulacak yabancı diller ile yabancı 

dille eğitim ve öğretim yapan okulların tâbi olacağı esaslar 

kanunla düzenlenir. Milletlerarası antlaşma hükümleri saklıdır. 

IX. Gençlik ve spor 

A. Gençliğin korunması 

MADDE 58.- Devlet, istiklal ve Cumhuriyetimizin emanet edildiği 

gençlerin müsbet ilmin ışığında, Atatürk ilke ve inkılapları doğrultusunda 

ve Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğünü 

ortadan kaldırmayı amaç edinen görüşlere karşı yetişme ve gelişmelerini 

sağlayıcı tedbirleri alır. 

Devlet, gençleri alkol düşkünlüğünden, uyuşturucu maddelerden, 

suçluluk, kumar ve benzeri kötü alışkanlıklardan ve cehaletten 

korumak için gerekli tedbirleri alır. 

III. Siyasi partilerle ilgili hükümler 

A. Parti kurma, partilere girme ve partilerden ayrılma 

MADDE 68- (Değişik: 23.7.1995-4121/6 md.) Vatandaşlar, siyasi 

parti kurma ve usulüne göre partilere girme ve partilerden ayrılma 

hakkına sahiptir. Parti üyesi olabilmek için onsekiz yaşını doldurmuş 

olmak gerekir. 

Siyasi partiler, demokratik siyasi hayatın vazgeçilmez unsurlarıdır. 

Siyasi partiler önceden izin almadan kurulurlar ve Anayasa ve 

kanun hükümleri içerisinde faaliyetlerini sürdürürler. 

Siyasi partilerin tüzük ve programları ile eylemleri, Devletin


bağımsızlığına, ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğüne, insan 

haklarına, eşitlik ve hukuk devleti ilkelerine, millet egemenliğine, 

demokratik ve laik Cumhuriyet ilkelerine aykırı olamaz; sınıf veya 

zümre diktatörlüğünü veya herhangi bir tür diktatörlüğü savunmayı 

ve yerleştirmeyi amaçlayamaz; suç işlenmesini teşvik edemez. 

Hâkimler ve savcılar, Sayıştay dahil yüksek yargı organları 

mensupları, kamu kurum ve kuruluşlarının memur statüsündeki görevlileri, 

yaptıkları hizmet bakımından işçi niteliği taşımayan diğer 

kamu görevlileri, Silahlı Kuvvetler mensupları ile yükseköğretim 

öncesi öğrencileri siyasi partilere üye olamazlar. 

Yükseköğretim elemanlarının siyasi partilere üye olmaları ancak 

kanunla düzenlenebilir. Kanun bu elemanların, siyasi partilerin 

merkez organları dışında kalan parti görevi almalarına cevaz veremez 

ve parti üyesi yükseköğretim elemanlarının yükseköğretim kurumlarında 

uyacakları esasları belirler. 

Yükseköğretim öğrencilerinin siyasi partilere üye olabilmelerine 

ilişkin esaslar kanunla düzenlenir. 

Siyasi partilere, Devlet, yeterli düzeyde ve hakça malî yardım 

yapar. Partilere yapılacak yardımın, alacakları üye aidatının ve bağışların 

tabi olduğu esaslar kanunla düzenlenir. 

2. Andiçme 

MADDE 81.- Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri, göreve 

başlarken aşağıdaki şekilde and içerler: 

“Devletin varlığı ve bağımsızlığını, vatanın ve milletin bölünmez 

bütünlüğünü, milletin kayıtsız ve şartsız egemenliğini koruyacağıma; 

hukukun üstünlüğüne, demokratik ve laik Cumhuriyete 

ve Atatürk ilke ve inkılaplarına bağlı kalacağıma; toplumun huzur 

ve refahı, millî dayanışma ve adalet anlayışı içinde herkesin insan 

haklarından ve temel hürriyetlerden yararlanması ülküsünden ve 

Anayasaya sadakatten ayrılmayacağıma; büyük Türk Milleti önünde 

namusum ve şerefim üzerine and içerim.”

698 


I. Cumhurbaşkanı 

C. Andiçmesi 

MADDE 103-Cumhurbaşkanı, görevine başlarken Türkiye Büyük 

Millet Meclisi önünde aşağıdaki şekilde andiçer: 

“Cumhurbaşkanı sıfatıyla, Devletin varlığı ve bağımsızlığını, 

vatanın ve milletin bölünmez bütünlüğünü, milletin kayıtsız ve şartsız 

egemenliğini koruyacağıma, Anayasaya, hukukun üstünlüğüne, 

demokrasiye, Atatürk ilke ve inkılaplarına ve laik Cumhuriyet ilkesine 

bağlı kalacağıma, milletin huzur ve refahı, millî dayanışma 

ve adalet anlayışı içinde herkesin insan haklarından ve temel hürriyetlerinden 

yararlanması ülküsünden ayrılmayacağıma, Türkiye 

Cumhuriyeti’nin şan ve şerefini korumak, yüceltmek ve üzerime aldığım 

görevi tarafsızlıkla yerine getirmek için bütün gücümle çalışacağıma 

Büyük Türk Milleti ve tarih huzurunda, namusum ve şerefim 

üzerine andiçerim.” 

İ. Diyanet İşleri Başkanlığı 

MADDE 136- Genel idare içinde yer alan Diyanet İşleri Başkanlığı, 

laiklik ilkesi doğrultusunda, bütün siyasi görüş ve düşünüşlerin 

dışında kalarak ve milletçe dayanışma ve bütünleşmeyi amaç 

edinerek, özel kanununda gösterilen görevleri yerine getirir. 

I. Inkılap kanunlarının korunması 

MADDE 174- Anayasanın hiçbir hükmü, Türk toplumunu çağdaş 

uygarlık seviyesinin üstüne çıkarma ve Türkiye Cumhuriyeti’nin 

laiklik niteliğini koruma amacını güden, aşağıda gösterilen inkılap 

kanunlarının, Anayasanın halkoyu ile kabul edildiği tarihte yürürlükte 

bulunan hükümlerinin, Anayasaya aykırı olduğu şeklinde anlaşılamaz 

ve yorumlanamaz: 

1.3 Mart 1340 tarihli ve 430 sayılı Tevhidi Tedrisat Kanunu; 

2. 25 Teşrinisani 1341 tarihli ve 671 sayılı Şapka İktisâsı Hakkında 

Kanun; 

3. 30 Teşrinisani 1341 tarihli ve 677 sayılı Tekke ve Zaviyelerle 

Türbelerin Şeddine ve Türbedarlıklar ile Bir Takım Unvanların Men 

ve İlgasına Dair Kanun;


4. 17 Şubat 1926 tarihli ve 743 sayılı Türk Kanunu Medenisiyle 

kabul edilen, evlenme akdinin evlendirme memuru önünde yapılacağına 

dair medenî nikâh esası ile aynı kanunun 110 uncu maddesi 

hükmü; 

5. 20 Mayıs 1928 tarihli ve 1288 sayılı Beynelmilel Erkamın 

Kabulü Hakkında Kanun; 

6. 1 Teşrinisani 1928 tarihli ve 1353 sayılı Türk Harflerinin Kabul 

ve Tatbiki Hakkında Kanun; 

7. 26 Teşrinisani 1934 tarihli ve 2590 sayılı Efendi, Bey, Paşa 

Gibi Lâkap ve Unvanların Kaldırıldığına Dair Kanun; 

8. 3 Kânunuevvel 1934 tarihli ve 2596 sayılı Bazı Kisvelerin 

Giyilemeyeceğine Dair Kanun. 

Genel Değerlendirme 

Bir ferman anayasa olan 1876 Anayasasında, laik devlet anlayışı 

görülmediği gibi, devletin dininin İslam olduğu ilk kez bir pozitif 

hukuk belgesinde yer almıştır. 

Olağanüstü koşulların bir ürünü olan 1921 Anayasasında laiklikten 

bahsedilemeyeceği gibi, 29 Ekim 1923 tarihindeki değişikliklerle 

devletin dininin İslam olduğu hükmü eklenmiştir. Burada önceliğin 

Bağımsızlık Savaşı’nın kazanılması olduğu unutulmamalıdır. 

1924 Anayasası ilan edildiğinde laikliğe aykırı hükümler bulunmasına 

karşın, 1928 yılında yapılan değişikliklerle bunlar kaldırılmıştır. 

Ancak laikliğe sadece bir kez vurgu yapılmıştır. Bu anayasa 

laik devlet anlayışı için köprü görevi görmüştür. 

Bir tepki anayasası olan 1961 Anayasasında laik ya da laiklik 

ifadesi, 7 kez ve genel olarak millî, demokratik ve sosyal devletin 

parçası olarak kullanılmıştır. Bu nedenle laiklik açısından güçlü bir 

anayasadır. 

Bir başka tepki anayasası olan 1982 Anayasasında laikliğe daha 

çok vurgu yapılmıştır. Başlangıç ve geçici hükümler dahil 10 kez 

kullanılan laiklik, genel olarak demokratik cumhuriyetin parçası olarak 

sunulmuştur. Ancak din ve ahlak derslerinin ilk ve orta öğretimde 

zorunlu olması tartışmalara yol açmaktadır.

700 


SONUÇ 

Türk Anayasalarında laiklik ve dinle ilgili hükümlerin yer almasının 

dört temel nedeni olduğu söylenebilir. 

1-Devletin niteliğini açıklamak ve tanımlamak (Nitelik) 

2- Yurttaşlar arasında eşitlik vurgusu yapmak (Eşitlik) 

3-Başta yasama organı olmak üzere, yürütme ve yargı organlarının 

yetkilerini kullanmaları sırasında yol gösterici olmak (Yol 

gösterici) 

Devleti korumak amacıyla getirilen sınırlamaların bir ölçüsünü 

belirlemek (Sınırlama)

1922 YILINDA RUS DENİZALTILARI VASITASIYLA 

GERÇEKLEŞTİRİLEN RUS-TÜRK TEMASLARI 

Prof. Dr. Dimitri VASİLYEV 

Geçen yüzyılın 20 yıllarınınki gelişmeler, Türkiye’nin ve 

Rusya’nın tarihi için büyük önem taşımıştı. Dünyanın en büyük iki 

imparatorluğu yıkıldıktan sonra, dış ve iç düşmanlarla çetin mücadelede 

cumhuriyet niteliğindeki devletler kurulmuştur. Gerek 

Rusya’da, gerekse Türkiye’de muhalefet ve yeni reformlara direniş 

görülüyordu. Devrimci değişiklikleri uygulayan liderlerle birlikte 

emperiyalizme karşı savaşan bazı politika adamları bile, siyasi gelişmeleri 

ve yeni yönetimin hareketlerini doğru şekilde anlamıyor 

ve değerlendirmiyordu. O dönemi inceleyen tarihçi ve araştırmacıların, 

genç çağdaş ve gelecek kuşak temsilcileri için birçok hususu 

anlatıp yorumlaması gerekir. Bu nedenle Mustafa Kemal Atatürk’ün 

“Nutku”nun ilk defa olarak orijinal metninden yapılan Rusça tercümesinin 

Atatürk Araştırma Merkezi’nce yayınlanması, Rusya’da ve 

BDT üyesi Türk devletlerindeki okurlar için gerçek bir buluş haline 

geldi. 

O dönemde Türkiye’de yer alan birçok gelişme, Sovyet Rusya 

yönetiminin hareketlerini belli derecede etkilemişti. İki genç cumhuriyet 

aynı zamanda İtilaf devletlerine ve devrimin iç düşmanlarına 

karşı mücadele etmişti. Bu yüzden doğal olarak müteffiklere özgü 

ilişkiler kuruluyor, manevi ve maddi destek sağlanıyor, birçok somut 

konu üzerinde görüşmeler yapılıyordu. Ancak o zamanlarda görüşmelerin 

tümü açık olarak yapılamıyordu. Bazı belgeler gizli olup, 

yıllar boyunca Sovyet arşivlerinde saklanıyordu. Bu belgeler erişilir 

olduğu zamanımızda, araştırmacılar, 20 yıllarında çeşitli anlaşma ve 

sözleşmeler uyarınca Türkiye’yi ziyaret eden asker ve siyaset adam-

702 

DİMİTRİ VASİLYEV 

larının hizmet bildirileri ve raporlarını yavaş yavaş bulmaya başladılar. 

Pek tabiidir ki, bu konudaki yeni belgeler, en küçük bile olsa, 

tarihi kaynak olarak, imparatorlukların yıkıntıları üzerinde kurulan 

genç cumhuriyetlerin oluşmasını ve halklarının Kurtuluş Savaşı’nı 

anlatarak, büyük tarihi değere sahiptir. 

İki yıl önce Ankara’da yapılan kongrede Mustafa Kemal 

Atatürk’ün vefatı dolayısıyla düzenlenen törenlere katılan Sovyet 

kruvazörü komutanının Stalin’e muhatap gizli raporu hakkında bildiri 

okudum. Bu belge, Sant-Petersburg’taki Rusya Devlet Donanma 

Arşivinde korunmuş ve gizlilik damgaları nispeten kısa bir zaman 

önce kaldırılmıştır. Benim öğrencim, Arşiv Müdür Yardımcısı Marina 

Malevinskaya aramalara devam etti ve sonuçta 1922 yılında yapılan 

Sovyet-Türk askerî deniz sözleşmeleri hakkındaki bir sıra belge 

keşfedildi. 1 

Rusya Devlet Donanma Arşivinde bulunan Karadeniz Donanması 

fonunda Dışişleri Bakanlığı Kırım temsilcisi Krjeminski ile 

donanma komutanlığı arasındaki yazışma korunmaktadır. Bu yazışmanın 

konusu, Sevastopol ile Türkiye arasında denizaltıların gidiş 

dönüş seferlerinin düzenlenmesidir. 

1922 yılının Temmuz ayında Donanma Kurmayına aşağıdaki talimat 

telgrafla iletilmişti: “Dışişleri Bakanlığı’nın ihtiyaçlarını karşılamak 

üzere, Cumhuriyetimiz Askeri Kurul Başkan Yardımcısının 

izniyle, Sevastopol ile İnebolu arasında denizaltı ulaşımının düzenlenmesi 

önerilmektedir. Denizaltılar Dışişleri bakanlığı görevlilerini 

ve diplomatik postayı ayda beş defa İnebolu’ya getirmeli ve orada en 

çok 24 saat kaldıktan sonra geri dönmelidir”. 2 

İlk sefer 18 Temmuzda İkonnikov komutanlığında bulunan ve 

“AG-23”, AG-24” ve ”AG-25” numaralı denizaltlardan oluşan müstakil 

denizaltı filosu tarafından gerçekleştirilmişti. 1922 yılının Temmuz 

ile Aralık aylarına ait arşiv belgelerine göre, seferler devamlı 

olup ayda 3-4 defa yapılmıştı. Ayrıca, Kasım ayında Güney Kafkas 

Cumhuriyetleri Birliği Kurulu Başkanı Mdivani ”AG-25” denizaltısıyla 

Türkiye’den dönmüştü, Aralık ayında da Rusya Sovyet Federatif 

Sosyalist Cumhuriyeti Büyükelçisi Aralov’un ve İstanbul 

Başkonsolosu Zalkind’in eşleri Türkiye’ye ulaştırılmışlardı. Bilindiği 

gibi, Semen Aralov, Ankara’da Sovyet Büyülelçilisi görevinde



bulunarak, Mustafa Kemal ve arkadaşlarıyla samimi, güven ve saygıya 

dayanan ilişkiler kurmuştu. Moskova’da 1960 yılında çıkan, 

“Sovyet diplomatının anıları” adlı kitapta Aralov, Mustafa Kemal ve 

arkadaşlarıyla görüşmelerini, cephe gezilerini detaylı şekilde anlatmış, 

muhalefet liderlerini heyecanlı olarak değerlendirmiştir. Sovyet 

Büyükelçisine karşı duyulan saygı, İstanbul’un Taksim alanında dikilen 

anıtta ifadesini bulmuştur. Anıtta Aralov’un ve Mareşal Klim 

Voroşılov’un heykelleri, Türk Kurtuluş Hareketi Liderinin heykeli 

yanında yer almıştır. 

Bununla birlikte, Sovyet denizaltıları Sovyet diplomatlarının 

hizmetinde bulunmakla kalmadı. Sovyet Rusya Deniz Kuvvetleri 

Başkomutanlığı’nın ve Karadeniz Donanma Kurmayının 

29 Ağustos, 2 ve 5 Eylül 1922 tarihli şifre telgraflarında Ankara 

Hükûmetince gönderilen, Rıza Nur Bey başkanlığındaki olağanüstü 

misyonun protokol karşılanması, bir şeref kıtasının düzenlenmesi, 

misyona refakat edilmesi ve misyon üyelerinin AG-23 denizaltısıyla 

Sevastopol’dan İnebolu veya Sinop’a ulaştırılması hakkında 

talimatlar vardır. 3 Ayrıca, ilgi çeken şu emirleri okuyoruz: “AG-23 

denizaltısı Sinop sularında mümkün olduğu kadar kısa bir zaman 

kalmalı, Sinop’a şafak zamanında yaklaşmaya ve karanlıkta kalkmaya 

çalışmalıdır. Denizde iken, gemilerden, ayrıca, Yunanistan gemilerinden 

kaçınmak ve herhangibir gemi keşfedilirse, hemen dalmak 

gerekir. Sinop’ta Amerikan gemileri hariç, askerî gemiler bulunursa, 

Sinop’a yaklaşmayarak ve denizde kalarak bir zaman beklemek; 

düşmanca hareketlere başlanırsa, kimseye hücüm etmeyerek sadece 

gerekli savunma önlemlerini alıp, hemen Türk sularından çıkmak ve 

Sevastopol’e dönmek gerekir”. 4 

Ankara Hükûmetince gönderilen, Rıza Nur Bey başkanlığındaki 

olağanüstü misyonun Türkiye’ye ulaştırılması amaçlı denizaltı seferi 

hakkında iki rapor, en büyük ilgi çekmektedir. Birisi, denizaltı 

komutanı A. Asyamolov’un 11 Eylül 1922 tarihli raporu, 5 ikincisi 

de, misyona refakat eden Komutanlık subayı A.M.Nevinski’nin 19 

Eylül 1922 tarihli raporudur. 6 

Denizaltı komutanının raporunda aşağıdaki hususlar bildirilmiştir: 

Olağanüstü misyon başkanı Doktor Rıza Nur Bey ve misyon 

üyesi Yakup Bey ”Pamyat’ Merkuriya” kruvazöründen denizaltıya 

703

704 


binmişlerdir. 6 Eylül sabahında denizaltı Sinop’a varmış; misyon 

üyeleri, onları karşılayan Sinop liman Komutanı ve Jandarma Komutanı 

ile birlikte mürettebatı sefer sırasında gösterilen ilgi ve konukseverlik 

için teşekkür etmişlerdi. Denizciler Rusya ve Türkiye 

şerefine selamlar ifade etmişlerdir. Denizaltı subayları, Sinop Valisi 

adına verilen ziyafete davet edilmişti. Raporda şu ilgi çekici detaylar 

kaydedilmiştir: “Rus denizcilerinden para almama ve onlara her 

türlü yardım gösterme talimatı Sinop Valisi tarafından tüm restorant, 

kahvehane ve dükkanlara verilmiştir. Saat 18’de deniz kıyısındaki 

açık alanda ziyafet başlamıştır... Doktor Rıza Nur Bey Rusya şerefinde 

bir selamlama konuşmasını yapmış, ayrıca, iki devlet arasındaki 

dostça ilişkilerin ebediyen devam etmesini temenni etmiş ve karşılıklı 

çıkarlarının aynı olduğunu bildirerek, iki milletin İtilaf devletlerine 

karşı mücadelesinde başarılar dilemiştir. Tüm davetlilerin sofra 

başında, sonra da deniz kıyısında fotografları çekilmişti. Ziyafet karanlık 

saatlerine kadar devam etmiştir. Vedalaşma sırasında birçok 

karşılıklı dilek ifade edilmiş, sandalımız kıyıdan uzaklaştığında kıyıda 

alev yakılmış ve kıyıdaki kişiler sandalımızı alkışlarla uğurlamışlardı. 

Şehri ışıldaklarla aydınlatmak emrini vermiştim. Denizaltı 

mürettebatı Doktor Rıza Nur Bey’e bir selamlama mektubu göndererek, 

hediyeler için teşekkür etmiş ve cephede başarılar dilemiştir”. 

Ertesi gün denizaltı, misyon üyesi Yakup Bey ile İnebolu’ya 

hareket etmiştir. İnebolu Valisi Ankara’dan Rus denizaltısının geleceğini 

bildiren telgrafı önce almıştı. Yakup Bey bu telgrafı kaptana 

göstererek, “Rus denizcilerine her türlü yardım gösterilsin, tüccarlar 

da bir türlü hilekarlık yapmasınlar” sözlerine dikkati çekmştir. 

Aynı gelişmeler, Türk Hükûmetinin Olağanüstü misyonuna refakat 

eden Komutanlık subayı A.M.Nevinski’nin raporunda daha detaylı 

şekilde anlatılmıştır. Nevinski’nin yazdığına göre, Sinop liman 

makamlarının elinde denizaltının geliş amacı hakkında herhangi bir 

haber yoktu, çünkü Ankara ile telgraf bağlantısı kesilmişti. “Makamlar 

ve elçi arasında varılan mutabakata göre, Ankara Hükûmetinden 

denizaltının ve elçinin gelişi konusunda bir haberin gelmemesi nedeniyle, 

haber gelinceye kadar kıyıya çıkarma iznini vermemiştim. 

Bir zaman sonra bir sandal yaklaşıp elçinin bagajını almıştı. Aynı 

zamanda denizaltımıza Sinop liman komutanı olan bir deniz subayı



705 

gelmiş, varışımız dolayısıyla kutlamış, hizmet teklif etmiş ve yerli 

makamların şehri ziyaret etmemizi istediklerini ve tüm mürettebatımızı 

Sinop şehrinin misafirleri gözüyle baktıklarını bildirmiştir... 

Kurmay Komiseri, Filo Komutanı ve bazı diğer komutanlarla birlikte 

kıyıya çıktım... Liman Komutanını, Kale Komutanını, gitmiş 

olan Valinin Yardımcısını, Jandarma Komutanını ve şehir idaresini 

ziyaret etmiştik. Ziyaretler hususunda herhangibir ön talimatı almamışsam 

da, ortaya çıkan durumda, yukarıda anılan yerli makamları 

hakaret etmemek amacıyla, davetlerini kabul etmek zorunda kaldım... 

Kale Kumandanı görevini yapan Garnizon Komutanı, genel 

nezaket sohbetinden başka, Türk-Yunan cephesindeki gelişmelerin 

gidişatını anlatmıştır. Bu bildiriden Türklerin Yunan ordusunu müthiş 

yenilgiye uğrattıklarını ve 14000 esir asker, 2 korgeneral dahil 5 

general, 300 subay, 400 astsubay, 200 ağır top, yüz deveden oluşan 

bir kervan ve daha çok henüz sayılmayan şey içeren ganimet elde ettiklerini 

öğrendik. Kumandan, ayrıca, Yunanlıların tüm terkettikleri 

yerleri mahsul ve evler yakarak boş bıraktığını ve hatta kadın ve çocuklarını 

zorlayıp öldürdüklerini veya canlı olarak yaktıklarını ifade 

etmiş, Sinop’taki Rumların herhangi bir zorbalığa uğramadıklarına 

dikkatimizi çekmiştir. 

Ziyaret ettiğimiz tüm resmi şahıslar, Doğu konuşma uslübüne 

özgü, gayet nazik ifadelerde, aşağıdaki hususları belirtmişlerdi: Rusya 

Sovyet Federatif Sosyalist Cumuriyeti Hükûmeti Türkler için en 

zor dakikalarda, diğer Avrupa devletleri gibi, Türkleri yalnız bırakmamış, 

tersine, önemli destekte bulunmuştur. Türkiye, bu desteğini 

hiç bir zaman unutmayacakmış ve Türkler tarafından kazanılan zaferlerin 

sadece Türkiye’nin yaptığı çalışmaların sonucu değil, Rusya 

tarafından gösterilen yardımın sonucu da olduğu düşünülmekteymiş. 

Devletlerin ileride de devam edeceği dostluk, Rusya ve Türkiye’nin 

ortak çıkarlarına dayanmakta; Batı Avrupa komşularından birbirine 

daha yakın olan iki milletin etnografik benzerliği ortak çıkarlarını 

sağlamlaştırmaktaymış; Batı Avrupa ülkeleri ise Türkiye’yi ve halkını 

çeşitli yollarla yoketmek istemekte ve kendi gelirini sağlamak 

için dürüst olmayan yöntemleri kullanmaktaymışlar. Türk halkının 

Rusya’ya karşı duyduğu minnettarlık bugün tüm milletçe paylaşılmakta 

ve herkes iki millet arasındaki dostluğun ve ortak çalışmalarının 

değişmeyerek devam ettiği umudundaymış. Olağanüstü Türk

706 


misyonuna Rusya’da gösterilen hüsnükabul, Türkler tarafından müteakip 

dostça ilişkilerin garantisi olarak büyük bir sevinçle değerlendirilmekteymiş. 

Türk makam temsilcilerine aynı nazik şekillerde, ancak Devrimci 

Askeri Kurulu talimat vermediğinden ve herhangibir diplomatik 

vazifem olmadığından, mümkün olduğu kadar konulara dalmayarak 

cevap vermiştim. Cevaplarımın özü yaklaşık olarak şöyleydi: Deniz 

askerleri olarak Elçinin ulaştırılmasını amaçlayan görevimizi yerine 

getirdik ve Elçinin bu deniz seferinden memnun kaldığından 

sevinç duyarız. Bize herhangibir diplomatik görevin verilmemesine 

rağmen, Türkiye’de bize gösterilen nazik kabul hakkında Deniz 

Kuvvetleri Komutanlığına bilgi vereceğiz ve Türk Hükûmetinin ve 

halkının Rusya’ya karşı duydukları minnetarlığı ileteceğiz”. 

A.M.Nevinski, raporunun daha ilerisinde şunları bildirmiştir: 

“Türkleri zaferler kazanma dolayısıyla memnuniyetle tebrik ederiz 

ve kendi halkının korunması uğrunda yürüttükleri mücadelede 

yeni başarılara ulaşacaklarına inanmaktayız. Türk halkının uğradıkları 

maddi kayıplardan üzgünüz, ayrıca, Yunanlılar tarafından kullanılan, 

kültürle bağdaşmayan ve masum kadın ve çocuklara karşı 

zorbalıkların uygulandıkları savaş yöntemleri hakkında Rusya’da 

haber alındığı zaman, en derin öfke duyulacağından eminiz. Aynı 

zamanda Karadeniz Donanması Kurmay Komiseri vurguladığı gibi, 

Rus basınında Yunanlılar tarafından zorbalıkların işlenmesine karşı 

bir sıra çağrı ve protesto yayınlanmıştır. Rusya’daki hevesleri bilerek, 

Türkiye’ye bazı yardımlar gösteren Rusya Hükûmeti’nin Türk 

Ordusu’nun kazandığı başarıları duyunca memnun olacağına, şükran 

ifadelerini memnuniyetle kabul edeceğine ve Türkiye ile dostça 

ilişkileri devam edeceğine inanmaktayız.... Rusya, geçen yılda mahsulün 

az olması nedeniyle bazı maddi zorlukları çekerse de, dostlar 

ile düşmanlar arasındaki farkı görmekte ve hem düşmanların saldırılarını 

püskürtecek, hem de... dostlara yardımda bulunacak...” 

Denizcilerin şehir gezisi sırasında edindikleri izlenimler ilgi 

çekmektedir: “Resmi ziyaretler bittikten sonra şehri gezmiştik. Bazı 

dükkanlara uğradığımızda, Sinop şehrinin misafiriyiz diye bizden 

para almak istememişler ve özellikle Türk ordusunun zafer kazandıkları 

günlerde gelip mutluluk getirdiğimiz için, halkın bizi gör-



707 

mekten zevk duyduğunu söylemişlerdir. Bize Liman Komutanının 

refakat ettiğinden anlaşıldığına göre, satın almak istediğimiz her sey 

şehir tarafından ödenecekti. Anlaşılan, parasız olarak bir şey elde etmemek 

için bundan vazgeçmiştik. Kıyıya bırakılmış olan mürettebat 

da, alınan ufak şeyler ve yiyecekler için para almak istenmediğini 

bildirmiştir”. 

Rus subayı, Sinop gezisinin son kısmını şöyle anlatmıştır: “Akşama 

doğru komutanlar ziyafete davet edilmiş, denizaltında kalan 

denizciler için bir koyun ve meyveler gönderilmişti. Ziyafet sırasında 

Elçi Rıza Nur Bey, bir konuşma yaparken, Rusya’da çok sıcak bir 

kabul gördüğünü, Rusya’ da yapılan ortak çalışmalardan memnun 

kaldığını ve iki devlet arasındaki, ortak faaliyetlere dayanan gerçek 

dostluk izlenimini edindiğini belirtmiş, Rusya Hükûmeti ve Kızıl 

Ordu ve Donanma şerefine kadeh kaldrımış ve iki devlet arasındaki 

dostluğun ileride de devam edeceği umudunu ifade etmştir. Ayrıca, 

Elçi, Sinoplulara hitap ederek, bizi bir dost ülkenin temsilcileri olarak 

selamlamaya ve teşekkür etmeye çağırmıştır. Elçinin sözlerine 

cevaben, konukseverlik için teşekkür etmiş ve Türkiye Büyük Millet 

Meclisi, Türk halkı ve cesur Türk Ordusu şerefine kadeh kaldırmıştım”. 

Telgraf hattının kesilmiş kalması, Rus diplomatik kuryelerini ve 

misyon üyesi Yakup Beyi İnebolu’ya ulaştırmak gerekmesi nedeniyle, 

Elçi Rıza Nur Bey denizaltı kaptanına İnebolu makamlarına 

muhatap bir yazı vermiştir. Rus deniz subaylarının raporunda 1922 

Eylülünün o günlerinde cepheden haber bekleme havası açıkça görülmektedir: 

“7 Eylül sabahında denizaltımız, sularda kimseye rastlamadan 

İnebolu’ya girmiştir... Yerli komisere gelmek zorundaydım, 

ancak genel selamlamalardan başka sohbet yapılmamıştı, çünkü gün 

boyunca cepheden İzmir’in kurtarılmasına ilişkin haberler bekleniyordu. 

Ancak akşama kadar herhangi bir haber gelmemişti. Akşam 

İnebolu’ya Ankara’dan bir telgraf gelmiştir. Şehir Kumandanı bildirdiği 

gibi, telgrafta denizaltımıza her türlü yardımın gösterimesine 

ilişkin talimatlar verilmişti. Kumandan bize şehirde refakat edebilecek 

askerlerin tahsis edilmesini önermiş, ancak biz, her yerde nazik 

davranış görüyoruz diye, bundan vazgeçtik. 

Ortalık kararınca denizaltımız demir almış ve 8 Eylülde sela-

708 

metle Sevastopol’e varmıştır. 


Genel izlenimlere göre, İnebolu ve Sinop’ta bazı vatandaşlar, 

Rıza Nur Bey’in Rusya gezisine büyük ilgi göstermiş ve Elçinin sözlerine 

göre, Rusya’da tam anlayışa varıldığından ve Rıza Nur Bey’ye 

sıcak hüsnükabulün gösterildiğinden çok memnun kalmışlardır”. 

Bu bildiride okuduğumuz belgeler, yirmi yıllarında Mustafa 

Kemal’in ve Sovyet yöneticilerinin girişimiyle Rusya ile Türkiye 

arasında kurulan diplomatik temasların aktif olduğunu bir kez daha 

teyit etmektedirler. Bu temaslarda deniz kuvvetlerinin kullanılması, 

M.V.Frunze, S.İ.Aralov7 ve K.E.Voroşılov başkanlığındaki Rus 

askerî uzmanlarının Türkiye gezileri ve bunlardan önce, yani 19 

Mart 1921 tarihinde Türk birliklerinin ve 18. Kafkas Süvari Ordusunun 

Daşnaklara karşı ortaklaşa gerçekleştirdiği Batum fethi, iki 

devletin o dönemde emperyalizme karşı bir politika güttüğünü göstermektedir. 

Rusya’ya gönderilen olağanüstü Türk misyonu başkanı Kurtuluş 

Hareketi tarihinde önemli bir iz bırakmamıştır. Mustafa Kenal 

Atatürk’ün 1927 yılında okuduğu “Nutuk”ta yer alan belgelerde Rıza 

Nur Bey’in birçok siyasi çarpışmaya katılmasından ve millîyetçi ruhundan 

bahsedilmektedir, ancak Rıza Nur Bey’in sadece son zamanlarda 

bu hale geldiği kaydedilmekte, bir de Rıza Nur Bey Arnavutları 

Türklere karşı isyana kışkırtmakla sitem edilmektedir. Öte yandan, 

bu sitemin, ulu bir insana özgü bir şekilde, yani saygıyla ve gerçek 

diplomatik nezketle ifade edildiğini vurgulamak gerek. 

Doktor Rıza Nur Bey’in Rusya’daki Olağanüstü Türk misyonunu 

çalışmalarına katılması ve bu diplomatik görişmelerin sonuçları, 

Rus tarihi eserlerinde iyice araştırılmamıştır. Misyonla ilgili belgeler 

Rus arşivlerinde keşfedilmeli ve iki ülkemizin tarihçileri tarafından 

araştırılmalıdır. 

Dipnotlar 

1. М. Е. Малевинская РГАВМФ (Санкт-Петербург), Особые 

миссии советских подводных лодок в Турцию в 1922 г» (по 

материалам Российского государственного архива военно-



морского флота /РГАВМФ/г. С.-Петербург.), - «Восточный 

архив», №1, 1998, С.19-23. 

2 РГАВМФ, Ф. р-397, Оп. I. Д. 329. Л. 15. 

3 № 1.Шифротелеграмма Штаба Главного командования 

морскими силамиРСФСР 

в Реввоенсовет Черноморского флота 

Ф. р-397, Оп.1 Д.329.Л 74. 

№ 2 Приказ Штаба Реввоенсовета Черно морского флота 

Начальнику дивизиона подводного плавания А. А. Иконникову 

Ф. р-397. Ш. I. Д. 329. Л. 78. 

4 № 3. Предписание Штаба Реввоенсовета Черноморского 

флота 

Ф.р- 397.Ш.1Д.329.Л104. 

5 № 4, Рапорт командира подводной лодкиАГ-23 им. Троцкого 

в/м А. Асямолова8 начальнику дивизиона подплавания А. А Иконникову 

Ф. р-397. Оп. 1 Д. 329. Л 94-94 об. 

6 № 5. Рапорт Главного артиллериста флота Черного и Азовского 

морен А. М. Невинского Начальнику Штаба Флота 

Ф.р-397 Оп.1. Д.329.ЛЛ. 102-103. 

7 С.И. Аралов Воспоминания советского дипломата, 

Издательство Международные отношения, Москва, 1960. 

709

ATATÜRK’ÜN DÜŞÜNCE SİSTEMİNDE 

ULUSALLIK-EVRENSELLİK DERİNLİĞİ 

Prof. Dr. Zeynep KORKMAZ 

M. Kemal Atatürk’ün düşünce yapısında yer alan ve Atatürk ilkeleri 

diye adlandırılan ilkeler ile bunların aksiyona dönüştürülerek 

gerçekleştirilmiş biçimleri olan devrimler, bunlarla ilgili belgeler ve 

bu konuda yapılan çeşitli bilimsel değerlendirmeler gözden geçirildiğinde, 

gözükmektedir ki Atatürk ilkeleri, niteliği ve taşıdığı temel 

özellikler açısından, tıpkı bir zincirin halkaları gibi birbirini tamamlayan 

bir bütün oluşturmakta ve hepsi de kısaca çağdaşlaşma diye 

adlandırılan tek bir temel amaca yönelmiş bulunmaktadır. Bu ilkelerin 

böyle bütünleyici bir amaca yönelmiş olması, onları kişisel değer 

ölçülerini aşan bir düşünce sistemine dönüştürmüştür. Bu düşünce 

sisteminin içine girildiğinde, önce iki temel hedefin, sonra da bu iki 

hedefi amaçta bütünleştiren bir dizi ilkelerin yer aldığı görülür. Bunları 

kısaca açıklayalım : 

Atatürk, Osmanlı İmparatorluğunun parçalanmış yıkıntıları arasından 

çekip çıkardığı Türk halkını kurtarmak için Millî Mücadeleyi 

başlattığı zaman, dayandığı iki temel hedeften birincisi, ülkeyi 

düşman istilasından kurtararak ulusunu her yönü ile tam bağımsız 

bir siyasi yapıya kavuşturmak, ikincisi de Türk toplumunu, siyasi 

yapısında gerçekleştirilecek köklü yenileştirmeler ile en kısa zamanda 

çağdaş uygarlık düzeyinin ön safında yer alabilecek modern ve 

gelişmeye açık bir toplum durumuna getirmekti. Böylece, Atatürk, 

Türk milletinin bağımsızlığını bir bütün olarak ele almış ve bunu bir 

devlet felsefesi olarak benimsemiştir. 

Atatürk’ün düşünce sisteminde yer alan ilkeler, onun dogmatik 

olarak ortaya attığı kalıplaşmış ve donmuş fikir kalıpları değildir.

712 

ZEYNEP KORKMAZ 

Türk halkının tarihî, sosyal ve kültürel gereksinimlerinden kaynaklanan 

ve bu gereksinimleri karşılayabilecek nitelikte olan akılcı ve 

dinamik düşüncelerdir. Yaptığı devrimlere renk veren, onları birer 

esere dönüştüren gerçekçi ve canlı fikirlerdir. 1 

Bilindiği gibi Atatürk, yalnız bir asker, bir devlet kurucusu değil, 

aynı zamanda güçlükleri yenme azmine, yapıcılık ve yaratıcılık 

gücüne sahip bir düşünürdür de. Ona dâhi bir kişilik kazandıran keskin 

zekâsı, üstün komutanlık vasfı, kapsamlı kültür düzeyi, siyasi ve 

sosyal görüşlerindeki isabet ve derinlik, çok yönlü hayat tecrübesi ve 

dinamizmi, düşünce yapısındaki sistemlilik, ulusunun özelliklerine 

olan vukufu, yüreğindeki zengin yurt ve millet sevgisi ile yaradılışından 

gelen insan sevgisi, insanlığa verdiği değer ve gerektikçe 

başvurduğu evrensel ölçüler, onun kişiliğine hem ulusal hem de 

evrensel açıdan üstün değerler katmıştır. Bu nedenle, Atatürk ilke 

ve devrimlerinde şöyle bir temel niteliğin yer aldığını da özellikle 

vurgulamak gerekir. O da onun düşünce sisteminde ulusal değerler 

ile evrensel değerlerin mükemmel bir senteze ulaşmış olması gerçeğidir. 

Atatürk, kimi zaman düşüncelerini kendi ulusunun özelliklerinden 

yararlanarak, onun binlerce yıllık tarihî derinliğinden ve kültür 

zenginliğinden ilham alarak uygulamaya koymuştur. Ancak, bu ulusal 

değerler, zamanla ulaştığı yapıcı ve etkileyici sonuçlar açısından 

aynı zamanda evrensel birer nitelik kazanarak onun ilkelerine 

ulusaldan evrensele doğru yol alan bir boyut kazandırmıştır. Kimi 

icraatında da O, evrensel ölçü ve değerleri kendi ulusunun özellik ve 

ihtiyaçları ile harmanlayıp kaynaştırarak onları gerçekçi birer ulusal 

değerler durumuna getirdiği için bu ilkeler evrenselden ulusala doğru 

yol alan ikinci bir boyut kazanmıştır. Özet olarak, onun ilkelerinde 

ve icraatında ulusallık ve evrensellik çok kez yan yana yol almış 

veya iç içe girmiş bulunmaktadır. Bu durum, Atatürk’te olağanüstü 

bir sentez gücünün varlığını ortaya koymaktadır. Şimdi onun düşünce 

sistemini oluşturan temel ilkelerden ve yaptıklarından alacağımız 

birkaç örnekle bu durumu daha belirgin olarak açıklamaya çalışalım. 

Atatürk’ün düşünce sisteminde yer alan temel ögeler bağımsız- 

1 Utkan Kocatürk, Atatürk’ün Fikir ve Düşünceleri, Atatürk Araştırma Merkezi 

yay., Ankara 1999, s. III.

ATATÜRK’ÜN DÜŞÜNCE SİSTEMİNDE ULUSALLIK-EVRENSELLİK DERİNLİĞİ 713 

lık, millî hâkimiyet yani ulusal egemenlik ve cumhuriyetçilik, laiklik, 

millîyetçilik, halkçılık yani demokrasi, millî birlik ve bütünlük, 

devrimcilik, çağdaşlaşma, akıl ve bilimin öncülüğü, yurtta barış dünyada 

barış anlayışı gibi ögeler veya ilkelerdir. Ama bu ilkelerin en 

başında bağımsızlık, hatta her yönü ile tam bir bağımsızlık yer alır. 

Bilindiği gibi Millî Mücadele bir bağımsızlık savaşıdır. Atatürk 

bu savaşa girerken bir kısım ülke aydınlarının çaresizlik içinde, 

kurtuluş yolu olarak düşündükleri yabancı bir devletin mandasını 

istemek veya bölgesel birer kurtuluş yolu aramak gibi yetersiz düşünceleri 

bir yana iterek temel ilke Türk milletinin onurlu ve şerefli 

bir millet olarak yaşamasıdır. Bağımsızlığından yoksun bir millet 

medeni insanlık dünyası karşısında uşak olmak durumundan kurtulamaz 

gerçeğinden hareket ederek Nutuk’ta kendi kararını: “Ulusal 

egemenliğe dayanan kayıtsız şartsız yeni bir Türk devleti kurmak2 diye açıklamıştır. “Ya istiklal ya ölüm” parolası da bu savaşın temel 

ilkesi olmuştur. 

İstiklal Savaşı, en büyük hizmet ve gayretlerle elde ettiği rütbe 

ve nişanları söküp atmaktan çekinmeyecek kadar yurt ve millet 

sevgisiyle dolu bir önderle, tarihî ve millî özelliklerinin onda kişileşmiş 

olduğunu gören bir ulusun el ele vererek, dayandığı millî 

birlik, kuvayımillîye ruhu, katlandığı fedakarlık ve gösterdiği irade 

gücü ile imkânsızlıklardan nasıl imkânlar ve mucizeler yaratıldığını 

dünyaya ispat eden3 bir savaştır. Bu savaş elbette Türk milletine bağımsızlık 

yolunu açan ulusal bir savaştır. Ancak, böyle olağanüstü 

bir başarının dünyadaki yankı ve etkileri, daha sonra öteki mazlum 

milletleri de harekete geçirmiştir. Hindistan ve Pakistan örneklerinde 

görüldüğü gibi, başlattıkları bağımsızlık savaşlarında, kendilerine 

de önderlik eden büyük bir manevi güç kaynağı olmuştur. Böylece 

Atatürk’ün askerî dehası, ulusaldan evrensele uzanan bir boyut kazanmıştır. 

Atatürk, 23 Nisan 1920 tarihinde TBMM’nin açılışını, “Türkiye 

millî tarihinin başlangıcı, yeni bir dönüm noktası ve bütün bir düşmanlık 

dünyasına karşı ayağa kalkan Türkiye halkının bu hususta 

2 Nutuk (bugünkü dille yayına hazırlayan Z. Korkmaz), Atatürk Araştırma 

Merkezi yay., Ankara 2005, s. 9. 

3 Bk. Z. Korkmaz, agy., s. XX.

714 


gösterdiği bir harikadır. 4 ” sözleriyle dile getirmiştir. Böyle bir gelişme 

Türk ulusu için elbette büyük bir anlam taşır. Atatürk’ün, ulusal 

egemenliğin başlangıcı olan bu günü Türk ulusunun geleceği demek 

olan çocuklarımıza, daha sonra da bütün dünya çocuklarına bir bayram 

günü olarak armağan etmiş olması, onun düşünce yapısında ve 

egemenlik anlayışında ulusal ölçüler ile evrensel ölçülerin nasıl iç 

içe girmiş olduğunu gösteren güzel bir örnektir. 

Atatürk, Millî Mücadele ile büyük dünya devletlerine karşı çok 

çetin bir savaş verdiği hâlde, harbin fecaatını yakından tanıyan bir 

komutan olarak, içten gelen bir samimiyetle, bütün ulusların güven 

ve huzur içinde yaşamalarını istemiştir. “Biz kimsenin düşmanı değiliz. 

Yalnız insanlığın düşmanı olanlara düşmanız.” Ve “Geleceğin 

yüksek ufuklarından doğmaya başlayan güneş, asırlardan beri ıstırap 

çeken esir milletlerin talihidir. Bu talihin artık bir daha siyah 

bulutlara bürünmemesi; milletlerin ve onların önderlerinin dikkat 

ve fedakarlığına bağlıdır. 5 ” görüşlerinden hareket ederek “Yurtta 

barış cihanda barış”ı bir ilke olarak benimsemiştir. Bu ilkesini 

savaşın hemen arkasından batıdaki ve doğudaki komşu devletlerle 

yaptığı, barışı güvence altına alacak Balkan Antlaşması ve Sadabat 

Paktı gibi antlaşmalarla da kanıtlamıştır. 

Kendi kişilik özellikleri ulusunun varlığı ile bütünleşmiş olan 

Atatürk, her türlü yetki elinde olduğu hâlde, Lozan Barış Antlaşmasından 

sonra (24 Temmuz 1923) 29 Ekim 1923 tarihinde ilan edilen 

Cumhuriyet ile, devlet şekli olarak doğrudan doğruya demokratik 

ölçülere ve ulusun egemenliğine dayanan Cumhuriyet rejimini seçmiştir. 

Ulusal egemenliği “Hâkimiyet-i millîye öyle bir nurdur ki 

onun karşısında zincirler erir, taç ve tahtlar yanar, mahvolur. Milletlerin 

esaretleri üzerine kurulmuş kurumlar her yerde yıkılmaya 

mahkûmdur. 6 ” sözleriyle tanımlayan Atatürk, bu sistemin kendi düşünce 

yapısına ne denli uygun olduğunu da “Hürriyet ve istiklal benim 

karakterimdir. 7 ” sözleriyle açıklamıştır. Onun böyle bir rejimi 

seçmiş olması, Türk toplumu açısından ulusal, ama dünya politikası 

4 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri 

5 Utkan Kocatürk, age., s. 380-392. 

6 Enver Ziya Karal, Atatürk’ten Düşünceler, Ankara 1969, s. 39. 

7 Enver Ziya Karal, age., s. 39.


açısından da evrensel bir değerin göstergesidir. 

715 

Atatürk’ün düşünce sisteminde yer alan temel ilkelerden biri de 

millîyetçilik ilkesidir. Atatürk’teki millîyetçilik anlayışı, bir ölüm kalım 

savaşı olan Millî Mücadele’nin başından beri izlenegelen ulusal 

egemenlik anlayışının doğal bir sonucudur. Vatan, millet ve bağımsızlık 

kavramlarıyla yakından ilgilidir. Ülkenin ve milletin birlik ve 

bütünlüğüne değer veren bir anlayıştır. O dönemin bir kısım rejimlerinde 

görüldüğü gibi etnik yapı, ırk ve din anlayışına dayanan faşist, 

şovenist bir millîyet değildir. Aksine, demokratik ölçülere, akılcılığa 

ve çağdaşlığa önem veren bir anlayıştır. Aynı kültürü paylaşan insanların 

oluşturduğu ve aynı ülkü birliği ile birbirine bağlı yurttaşların 

kurup geliştirdiği bir toplum ve millet anlayışına dayanmaktadır. Bu 

nedenle toplayıcı, birleştirici ve bütünleştiricidir. Saldırgan değil barışçıdır. 

Bencil değil insancıldır. Dolayısıyla, ulusal değeri yanında 

başka toplum ve milletlere de ışık tutan evrensel bir değer de taşımaktadır. 

8 

Onun düşünce sistemindeki halkçılık ilkesi, demokratik anlayışın 

açık bir ifadesidir. Egemenliğin kayıtsız-şartsız halka dayandırılmış 

olması, siyasi rejimi doğal olarak demokratik bir yapıya bağlamıştır. 

Demokrasi, kavram olarak evrensel bir nitelik taşıdığı için, 

burada önce evrenselden ulusala yönelmiş sonra da ulusalı evrenselleştirmiş 

bir boyut söz konusudur. 

Cumhuriyetin ilanından sonra, sıra Atatürk ilkelerini, tasarlanan 

temel hedefe ulaştıracak çağdaşlaşma yönündeki uygulamalara 

gelmiştir. Ancak, Türk ulusunun çağdaş değerlere sahip bir 

toplum yapısına kavuşturulabilmesi, öncelikle toplumun böyle bir 

yenileşmeyi kabule hazırlanmasını, daha doğrusu, Türk toplumunda 

bir zihniyet değişikliğinin gerçekleştirilmesini gerekli kılmıştır. 

Çünkü, Osmanlı toplumu, doğunun her şeyi tabiat üstü güçlere 

bırakan ve din temelindeki hukuka dayanan bir toplum tipi olarak 

şekillenmişti. 9 Atatürk’ün düşüncesinde yer alan toplum tipi ise, batının 

Rönesans’tan sonra müspet bilim anlayışına dayanarak sosyal 

8 Daha ayrıntılı bilgi için T. Feyzioğlu, “Atatürk ve Milliyetçilik”, age., s. 52 ve 

öt.; İsmet Giritli, agm., s. 131 ve öt.; Mehmet Saray, “Atatürk ve Milliyetçilik”, 

age., s. 290-295’e bk. 

9 Halil İnalcık, “Atatürk ve Türkiyenin Modernleşmesi”, age., s. 142.

716 


yapısı, hayat görüşü ve kültür değerleri açısından çağdaş değerleri 

yakalamış, çağdaş ve müreffeh bir Türk toplumu idi. İkisi arasında 

önemli bir nitelik farkı vardı. Bu nitelik farkı, “Büyük davamız, 

en medeni ve en müreffeh millet olarak varlığımızı yükseltmektir...” 

sözlerinle açıkça göze çarpmaktadır. 

İki dünya görüşü arasındaki bu önemli ayrılık dolayısıyla, Atatürk 

toplum yapısını modernleştirecek olan yenileşmeleri uygulamaya 

geçmeden önce, onları, halka benimsetme yönünde yaptığı konuşmalarla 

bir ön hazırlık sürecinden geçirmeyi de ihmal etmemiştir. 10 

Devrimlerin uygulanmasındaki zamanlama da doğrudan doğruya bu 

süreçle ilgili bir yöntem derinliğidir. “Milleti hazırlamadan inkılaplar 

yapılamaz” diyen Atatürk, bu yöntem inceliğini: “Uygulamayı 

birtakım aşamalara ayırmak, olaylardan ve olayların akışından yararlanarak 

milletin duygu ve düşüncelerini hazırlamak ve basamak 

basamak ilerleyerek hedefe ulaşmaya çalışmak gerekiyordu” 11 sözleriyle 

dile getirmiştir. 

Böyle bir yöntemle gerçekleştirilen devrimlerin başında hukuk 

devrimi ve laiklik ilkesi yer alır. Bu devrimin en başta yer almasının 

nedeni, öteki devrimlere de kaynaklık edecek olmasındandır. Bilindiği 

üzere hukuk devrimi ile Osmanlı devletinin, teokratik devlet yapısından 

laik bir hukuk düzenine geçilmiştir. Türkiye Cumhuriyeti’nin 

yeni devlet rejiminde, egemenlik kayıtsız şartsız ulusa ait olduğu 

için, bunun doğal bir sonucu olarak hukuk düzeninde de ilahî irade 

yerine toplumun değer ölçülerinden kaynaklanan beşeri ögeler 

yer almıştır. Böyle bir hukuk anlayışı, doğal olarak kanun karşısında 

herkesi dil, din, mezhep, ırk, cinsiyet, felsefi inanç ve siyasal düşünce 

açısından eşit saymış, kişiye din ve vicdan hürriyeti sağlamıştır. 

Böylece laiklik ilkesi, dine olan büyük saygısı yanında demokrasinin 

ve özgür düşüncenin temel güvencesi olmuş, akılcı, bilimci, 

birleştirici özellikleri ile Türk toplumuna yaratıcılık yolunu da açan 

çağdaş bir yaşam biçimi getirmiştir. 12 

10 Utkan Kocatürk, age., s. 95. Bu konuda daha ayrıntılı bilgi için Sulhi 

Dönmezer, “Atatürk İnkılapları ve Sosyal Değişme”, age., s. 13-26’ya bk. 

11 Nutuk, Atatürk Araştırma Merkezi yay., s. 10-11. 

12 Ayrıntılı bilgi için, Zeki Hafızoğulları, “Türk Hukuk Devrimi ve Laiklik”, 

age., s. 103 ve öt.’e bk.


717 

Gerçi, laiklik ilkesi, Atatürk’ün Türk ulusuna ve Türk hukukuna 

paha biçilmez bir armağanıdır. Ancak, laiklik, bütün toplumlarda 

engelsiz gelişme, sağlıklı düşünme yolunu açan evrensel bir hukuk 

anlayışı olduğu ve daha başka toplumlara da örneklik etme niteliği 

taşıdığı için Atatürk’ün düşünce yapısına yine bir evrensellik boyutu 

katmıştır. 

Türkiye Cumhuriyetini çağdaş ve gelişmiş bir toplum yapısına 

kavuşturma amacı, Atatürk’ün düşünce siteminde yer alan öteki ilkelerinde 

ve bunları birer esere dönüştüren öteki devrimlerinde de 

görülmektedir. Bütün bu devrimler, özü itibarıyla, Türk tarihinin derinliklerinden 

gelen Türk kültürüne dayanmıştır. O, kendi toplumunun 

değerleri ile bütünleşmenin sırrını yakalamış bir önder olarak, 

modernleşmede, taklitçiliğe yönelmeden Türk toplumunun özelliklerinden 

ve kültür değerlerinden çok iyi yararlanabilmiştir. “Türkiye 

Cumhuriyeti’nin temeli kültürdür”, “Kültür, en yüksekte göz diktiğimiz 

idealdir” sözleri, onun kültüre verdiği değerin açık bir göstergesidir. 

Nitekim 1928’de gerçekleştirilen yazı devrimi, toplumsal yenileşme 

ve kültürel gelişmenin temel taşı olmuştur. Eğer bugün Türk 

insanı çok kısa sürede okuyup yazmayı öğrenebiliyorsa, bunu Türk 

dilinin yapısına aykırı ve öğrenilmesi güç Arap alfabesini atarak yerine 

kendi dilinin yapısına çok uygun düşen Latin alfabesi temelindeki 

ulusal Türk alfabesini getiren alfabe devrimine borçludur. Eğer 

bugün Türk insanı kendi tarihinin köklerine kadar inen araştırmalar 

yapabiliyor ve tarihî gerçekleri bilimsel ölçülerle ortaya koyabiliyorsa, 

bunu Türk tarihinin doğru temeller üzerinde ele alınmasına 

borçludur. Eğer bugün Türk dili, 1932 yılından beri yapılagelen çok 

yönlü yoğun çalışmalarla bir bilim ve kültür dili durumuna gelebilmişse, 

bunu, dilimizi yabancı dillerin baskısı altında kendi kendini 

geliştirme gücünü körletip kısırlaştıran yabancı bağlardan kurtararak 

ona özgürce gelişip gürleşme yolunu açan dil devrimine borçludur. 13 

Eğer bugün Türk kadını gerek kendi ülkesinde, gerek dünya kadınları 

arasında, birçok alanda yüz ağartacak üstün başarılara imza 

atabilecek bir gelişmişlik düzeyine ulaşmışsa, bunu, Anadolu kadınında 

kendi kültüründen gelen asaleti, fazilet ve ırk üstünlüğünü ya- 

13 Ayrıntılı bilgi için Zeynep Korkmaz, “Atatürkçü Düşüncede Türk Dilinin 

Yeri”, age., s. 195-216’ya bk.

718 ZEYNEP KORKMAZ 

kından görmüş olan Atatürk’ün, kadın-erkek ayrımını ortadan kaldırarak 

Türk kadınına çağının bile üstünde bir statü kazandıran kadın 

hakları devrimine borçludur. 14 

Atatürk, bütün devrimlerinde Türk ulusunu biçimlendiren kültür 

değerlerinden çok iyi yararlanmıştır. Ancak, belirtmek gerekir ki, 

onun kültür anlayışında da bağnazlıktan uzak bir derinlik vardır. O, 

kültür ile medeniyeti, yani uygarlığı kesin sınırlarla birbirinden ayırmaz. 

Onca kültür ulusaldır. Ancak, “Yüksek bir kültür, onun sahibi 

olan ulusta kalmaz. Öteki uluslarda da etkisini gösterir” Dolayısıyla 

uygarlık yüksek ve kapsamlı bir kültürün ifadesidir. 

Görülüyor ki Atatürk ilkeleri ve bu ilkelerin bütünleştirdiği Atatürkçü 

Düşünce sistemi, niteliği bakımından Türk ulusu için olduğu 

kadar bütün öteki toplumlar için de geçerli olan bir sistemdir. Çünkü 

bu sistem, insanlığı da doğru ölçülere yöneltecek bir temele; bir 

gerçekçilik, mantık, akıl ve bilim anlayışı temeline oturtulmuştur. 

Manevi duygu ve değerleri de içine alan insancıl bir niteliği vardır. 

Bu niteliği onun düşünce sistemine ulusallık-evrensellik derinliği 

kazandırmıştır. Onu insanlığa örnek bir önder ve devlet adamı kişiliğine 

yükseltmiştir. Unesco’nun 1963 ve 1981 yıllarında Atatürk’ü 

bir insanlık örneği olarak anması, doğumunun 100. yıl dönümü olan 

1981 yılında, bütün dünyada anılması, onun bu evrensel değeri dolayısıyladır. 

15 

Atatürk’ün düşünce yapısındaki bu iki yönlü derinlik dolayısıyla, 

ilkelerinin bugün de yarın da Türk toplumu için olduğu kadar, 

öteki toplumlar için de yönlendirici nitelik taşıdığı inancındayız. 

Hatta bugün dünyamızın içine girdiği bilgi, bilim ve bilişim çağının 

ortaya koyduğu küreselleşme sürecinde, bu sürecin altında yatan 

kültür ve üstün egemenlik çatışmasında da dünya politikalarına 

ışık tutarak, bu çatışmaları insancıl bir platforma çekebilme gücüne 

sahiptir diye düşünüyoruz. Yeter ki, biz bugünkü varlığımızı yapıcı 

14 Emel Doğramacı, “Atatürk ve Kadın Hakları”, age., s. 227-230. Daha geniş 

bilgi için Türk Kadınının Dünü ve Bugünü, Türkiye İş Bankası yay., 

Ankara 1996; Enver Ziya Karal, Atatürk’ten Düşünceler, s. 52-59; Utkan 

Kocatürk, age., s. 112-118. 

15 Atatürk’ün evrensel yönü için Ergün Aybars, “Atatürk’ün Evrensel Yönü”, 

age., s. 361-369’a da bk.

ATATÜRK’ÜN DÜŞÜNCE SİSTEMİNDE ULUSALLIK-EVRENSELLİK DERİNLİĞİ 719 

devrimlerine borçlu olduğumuz Atatürk’ü bağrından çıkaran bir ulus 

olarak onun bıraktığı bu üstün değerlere sahip çıkmasını, bu değerleri 

içeride ve dışarıda bilinçli olarak korumasını bilelim... Atatürk’ün 

büyük Nutuk’unda gelecekteki tehlike veya tehlikeler için yaptığı 

uyarı ve değerlendirmeler de, onun uzak görüşlülüğündeki derinliği 

bir kez daha ortaya koymaktadır. 16 

16 Bu konuda ayrıntılı bilgi için Zeynep Korkmaz, “Büyük Nutuk’ta Günümüz 

Olaylarına ve Uluslararası Siyasal İlişkilere Işık Tutan Değerlendirme, Açıklama 

ve Uyarılar”, Türk Dili, S. 649 (Ocak 2006), s. 24-33.

ATATÜRK’ÜN ASKERİ DEHASININ YANSIMALARI : 

YAZDIĞI ESERLER VE NOT DEFTERLERİ 

1. GİRİŞ 

* Gnkur.ATASE ve Dent.Bşk.lığı ATAREM Gen.Sek. 

Dr.Öğ.Alb.Yavuz ÖZGÜLDÜR * 

1915 yılında Çanakkale’de, 1921’de Sakarya’da, 1922’de Büyük 

Taarruz’da ve Başkomutanlık Meydan Muharebesi’nde ortaya 

koyduğu büyük askerî dehası sayesinde “imkansız” diye nitelendirilen 

savaşları kazandıran, Türk milletinin kendisine olan güvenini 

ve inancını artıran Büyük Atatürk, hiç şüphe yok ki 20 nci Yüzyılın 

gördüğü en büyük asker ve devlet adamıdır. 

O’nun bu büyük askerî dehası, emperyalist tüm güçlerin Türk 

milletini esir etmek ve Türk vatanını parçalamak üzerine kurdukları 

bütün hayallerini ve hazırlıklarını boşa çıkardığı gibi, bağımsızlığın 

kazanılması, yeni bir devletin ve yönetim şeklinin belirlenmesinin 

de yollarını açmıştır. O’nun kazandığı zaferler, askerlik sanatı adına 

ortaya koyduğu değerler, imkansızı başaran komuta gücü, askerî dehasının 

kuşkusuz en önemli yansımalarıdır. 

Atatürk, sadece bir büyük askerî deha değil, aynı zamanda modern 

Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusu, Türk milletini çağdaş uygarlık 

düzeyinin üzerine çıkarmayı hedefleyen inkılapların yaratıcısı 

bir büyük devlet adamıdır. O, bu inkılapçı kişiliği ve devlet adamı 

nitelikleri ile milletin kaderini değiştirerek, geri kalmış bir toplumdan 

çağdaş bir milletin, uygar bir devletin de yaratıcısı olmuştur. 

Atatürk’ün askerî dehasının diğer yansımalarını, askerlik hakkında 

yazdığı veya tercüme ettiği eserler ile Harp Okulu öğrenciliğinden 

başlayarak 1933 üniversite reformuna kadar tuttuğu not defterlerinde 

görmek mümkündür.

722 YAVUZ ÖZGÜLDÜR 

2. ATATÜRK’ÜN ASKERLİĞE DAİR YAZDIĞI ESERLER 

Atatürk 1908 – 1914 yılları arasında askerliğe dair; “Takımın 

Muharebe Eğitimi”, “Cumalı Ordugahı”, “Muharebenin Sevk ve 

İdaresi”, “Bölüğün Muharebe Eğitimi”, “Subay ve Komutan ile 

Konuşmalar” ve “Taktik Bir Meselenin Çözümü ve Emirlerin Yazılmasına 

İlişkin Öğütler” kitaplarını yazmıştır. Bu kitaplar incelendiğinde, 

hem ordusunu modernize etmeye, çağın muharebe koşullarına 

uydurmaya çalışan bir reformisti hem de ortaya koyduğu ve 

savunduğu değerlendirmelerle geleceğin bir askerî dehası olacağını 

görmek mümkündür. 

Mustafa Kemal tarafından Almanca aslından Osmanlıcaya çevrilerek 

1909 yılında Selanik’ta basılan “Takımın Muharebe Eğitimi” 

isimli eseri; Alman Generali Litzmann’ın “ Takım, Bölük ve 

Taburun Muharebe Talimleri” adlı eserinin ilk bölümünü oluşturmaktadır1 

. 

Mustafa Kemal, bu eseri çevirip Türk ordusuna kazandırırken 

Türk ordu geleneklerine, sistemine ve Türk askerinin özelliklerine 

uygun düzeltmeler ve eklemeler yapmış, böylece modern bir ordu 

yaratma çalışmalarına önemli bir katkı sağlamıştır. 

Eserde, seferi tam mevcutlu bir takımın değişik hava şartları ve 

çeşitli arazilerde, basit bir mesele içinde muharebe düzenlerinin uygulaması 

gerçek savaşlarda Takımın muharebesi üzerinde durulmaktadır. 

Bizzat Mustafa Kemal tarafından kaleme alınmış olan “Cumalı 

Ordugâhı” isimli eser, Makedonya bölgesinde, Köprülü-İştip yolu 

üzerinde bulunan Cumalı Ordugâhı’nda 1909 yılında yapılan eğitim 

ve manevraları anlatmaktadır. 12 Eylül 1909’da tamamlanan bu eser, 

Selanik’te 1909 yılında matbaa harfleriyle basılmış olup, 39 sayfa 

metin ve 7 adet krokiden oluşmaktadır. 

Askeri tatbikat ve manevralardan, sadece katılanların yararlanmasını 

yeterli görmeyen Mustafa Kemal; 10 gün süren bu tatbikat 

sırasında tuttuğu notlarını, hazırlanan meseleleri ve komutanların 

yaptıkları eleştirileri yazmış, çok sayıda kroki eklemiş ve bir kitap 

1 Mustafa Kemal, Takımın Muharebe Eğitimi, Gnkur.Basımevi, Ankara, 

1995, s.2-3.

ATATÜRK’ÜN ASKERİ DEHASININ YANSIMALARI: YAZDIĞI 

ESERLER VE NOT DEFTERLERİ 

haline getirmiştir 2 . 

Mustafa Kemal’in 1911 yılında 5 nci Kolordu Harekât Şube 

Müdürü iken kaleme aldığı “Muharebenin Sevk ve İdaresi” isimli 

eserinde, karşılıklı olarak kırmızı ve mavi kuvvetlerin Selanik – Kılkış 

arasında yaptıkları savunma ve taarruz harekatının değerlendirilmesi 

yapılmıştır. 

Kırmızı ve Mavi kuvvetleri yöneten komutanların savunma ve 

taarruz harekatında yaptıkları hatalar, bunların giderilmesi için yapılması 

gerekenler, bir muharebeyi sevk ve idare edecek olan komutanda 

olması gereken nitelikler üzerinde durulmuştur3 . 

Osmanlıca orijinali 1908 yılında İstanbul’da basılan “Bölüğün 

Muharebe Eğitimi”, Alman generali Litzmann’ın yazdığı “Bölük 

Muharebe Eğitimi” adlı Almanca eserden, Mustafa Kemal tarafından 

çevrilerek hazırlanmıştır. Eserde meskûn yerlerde muharebe, 

savunma ve taarruz konuları ele alınmaktadır4 . 

Mustafa Kemal’in askerliğe dair yazdığı eserler arasında en bilineni 

ve belki de en önemlisi olan “Subay ve Komutan ile Konuşmalar”, 

1914 yılında, Nuri Conker’in “Subay ve Komutan / Zabit 

ve Kumandan ” adlı kitabına karşılık olarak yazılmıştır. 

“Subay ve Komutan ile Konuşmalar” isimli eserinde, Nuri 

Conker’in kitabındaki konuları titiz bir değerlendirilmeye tabi tutan 

Mustafa Kemal, bunların derinlemesine incelemesini ve eleştirisini 

yapmış, ayrıca çok özel yorumlarda bulunarak askerî dehasını gözler 

önüne sermiştir. Eser derinlemesine incelendiğinde, genç Mustafa 

Kemal’in tarihin büyük komutanlarından biri olmaya aday, zeki, ileri 

görüşlü, kültürlü, tarihi ve siyaseti askerlik mesleği kadar iyi bilen 

bir kişi olduğu kolayca anlaşılır. 

Kitabın birinci bölümünde, genel anlamda Balkan Savaşları esnasında 

orduda görülen aksaklıklar, ülkenin içinde bulunduğu siyasi 

ve askerî karmaşanın yol açtığı kayıplar ve felaketler belirtilmekle 

kalınmamış, böyle bir felaketin bir daha yaşanmaması için gerekli 

2 Mustafa Kemal, Cumalı Ordugâhı, Gnkur.Basımevi, Ankara, 1995, s.1-2. 

3 Mustafa Kemal, Taktik Tatbikat Gezisi, Gnkur.Basımevi, Ankara, 1995, 

s.11-20. 

4 Mustafa Kemal, Bölüğün Muharebe Eğitimi, Gnkur.Basımevi, Ankara, 

1995, s.1-21. 

723

724 

YAVUZ ÖZGÜLDÜR 

gördüğü tedbirleri üst makamlara nasıl sunduğu anlatılmaktadır. Henüz 

kimse Balkan Savaşı felaketini gerçekçi bir biçimde değerlendirip 

eleştirisini yapmaya cesaret edemezken, O, bütün bunları ortaya 

koyduğu gibi sıralı amirlerine hatalar ve çözüm yolları hakkında ayrıntılı 

ve gerçekçi raporlar sunmuştur 5 . 

Mustafa Kemal, bir subayda olması gereken özveri, ölümü göze 

alma, emri altındakileri sevk ve idare edebilme, taarruz ruhu, inisiyatif 

(kendiliğinden hareket ve iş görme) özellikleri hakkında, Nuri 

Conker’in görüşlerine katılmış ancak, bütün bu önemli özelliklerin 

akıl, bilgi, eğitim ve beceri ile daha başarılı sonuçlar almaya yarayacağını 

örneklerle destekleyerek açıklamıştır6 . 

Bu örnekleri gözden geçirdiğimizde; Balkan Savaşı esnasında 

büyük bir cesaret örneği göstermesine karşılık başarılı olamayan bir 

Alay Komutanının, savaş sanatının bilgi ve becerisi ile cesaretini 

birleştirebilmiş olsa hem başarılı olacağını hem de anıtlaşacağını anlattığını 

görmekteyiz7 . Bulgar kralının sözlerini anlatırken siyasetle, 

“Taarruz Ruhu” başlıklı bölümde de döneminin güncel olaylarıyla 

yakından ilgilendiği anlaşılmaktadır. 

Bir subayın, kendisine bağlı erlerin kalplerini ve güvenlerini 

kazanmaları gerektiğine, insanların ancak böyle yönetilebileceğine 

ilişkin verdiği “Musa, İsa, Napolyon” örnekleri, Mustafa 

Kemal’in genel kültür düzeyinin ne kadar yüksek olduğunu gösterir. 

Hülâgü, Timur, Cengiz ve Anadolu’dan söz etmesi de Türklerin ve 

Anadolu’nun tarihini iyi bildiğinin kanıtıdır. 

Mustafa Kemal eserinde, Türk kadınının, aslında toplumu yaratmada 

çok etkili olabilecekken suskunluğu seçtiğini bütün açıklığıyla 

ortaya koymaktan kendini alamamıştır. Mustafa Kemal’in bu sözlerinden 

Türk çağdaşlaşma hareketi içinde kadınlara önemli roller 

verilmesi, kadının toplumda hak ettiği yeri ve eşitliği kazanması gerektiğine 

inandığı sezilmektedir. Türk ulusu hakkında ise “Kuşkusuz 

bizim ulusumuzun karakteri de bütün karakterler gibi yükselmeye 

ve istenen şekle girmeye elverişlidir. Fakat kendi kendisine olmak 

5 Mustafa Kemal, Subay ve Komutan ile Konuşmalar, Gnkur.Basımevi, An- 

kara, 1995, s.1-18. 

6 Mustafa Kemal, a.g.e., s.12-19. 

7 Mustafa Kemal, a.g.e., s.22.



koşuluyla...” diyerek, Türk milletinin öz benliğini yitirmeden çağdaş 

uygarlık düzeyinin üzerine çıkabileceğini daha 1914’lerde öngörebilmiştir. 

Subaylarda ve erlerdeki inisiyatif özelliğine eserinde geniş bir 

bölüm ayıran ATATüRK, kendi dönemi ile daha önceki dönemlerde 

Osmanlı ordusunu kıyaslamıştır. Özellikle Trablusgarp Savaşı’nda 

edindiği deneyimler ile kendiliğinden hareket ve iş görme özelliğinin, 

olması gereken sınırını göstermiştir 8 . O, komutanların olağanüstü ve 

aniden ortaya çıkan durumlarda kendi başlarına düşünerek, kendiliklerinden 

iş yapabilecek nitelikte yetiştiklerine inanmadan bir askerî 

birliğin, bir ordunun güvenilir bir güç olarak tanınmasının imkansız 

olduğunu söylemektedir. Ancak, inisiyatif kullanmanın sınırlarını da 

çizen Mustafa Kemal, “Astların hareket özgürlükleri keyfi hareket 

rengini almamalıdır. Savaşta, büyük başarının temeli olan bağımsız 

karar verme yeteneği, gerekli sınırlar içinde olanıdır”. 9 Mustafa 

Kemal’e göre; İnisiyatifin, haddini bilmezlik derecesine vardırıldığı 

bir orduda, üst ast ilişkisinden, itaat ve disiplinden söz edilemez. 10 

Nitekim, subaylarda inisiyatif özelliğinin ne olduğu, nasıl olması gerektiği 

ve nasıl uygulanması gerektiğini 1915 Çanakkale Muharebeleri 

esnasında bütün dünyaya göstermiş ve örnek olmuştur. 25 Nisan 

1915 günü düşman askerinin Arıburnu’na çıkartma yaptığı haberleri 

gelince, ordu ihtiyatı durumunda olan 19 ncu Tümeni emir almadan, 

inisiyatif kullanarak düşmana taarruz ettiren ve onları durduran 

Mustafa Kemal, savaşın ve ulusun kaderini değiştirmiştir. 

ATATüRK, eserin son bölümünde, Kuzey Afrika’da birlikte 

çarpıştığı korkusuz ve yiğit silâh arkadaşlarını anmış ve onları 

“yüksek askerlik niteliklerine” sahip insanlar olarak tanımlamıştır. 

Bu davranışı onun -diğer bütün üstünlüklerinin yanı sıra- insancıl ve 

vefa yönüne de tanıklık eder. 

Günümüzde bile yüksek askerlik niteliklerine ve komuta etme 

sanatına yönelik özlü mesajlar taşıyan eser bütün komutan adaylarının 

liderlik yolunda bilinmesi gerekenleri ortaya koymaktadır. Buna 

göre: 

8 Mustafa Kemal, a.g.e., s.26. 



725

726 


“Bir birlik ve özellikle subaylar, ancak iyi örnek olacak kılavuzlarla 

yetiştirilir...” 

“İnsanların, saygı ve itaati kendinden maddî değil, manevî olarak 

üstün olanlara göstermesi, insanlık ruhunun gereklerindendir.” 

“Bugün için yapılacak şey, kesinlikle hoşgörü göstermeden özel 

yetenek ve nitelikleri olanlardan bir komuta ve subay heyeti oluşturmak 

olmalıdır.” 

“Asıl ilke mertlik ve özveridir.” 

“Mekteb-i Aslî Kıt’adır.” 

“Bence, asıl askerlik sanatını verecek gerçek öğretmenler ve 

eğiticiler birbirinden değerli komutanlardır.” 

“Çünkü, Harp Okulundan alınan diploma, genç teğmenin, bölük 

komutanı olan subayın eğitimine girebileceğini gösterir.” 11 

“Savaşta yağan mermi yağmuru, o yağmurdan ürkmeyenleri ürkenlerden 

daha az ıslatır.” 12 

“Gerçekten böyle olmasaydı Trablusgarp Savaşı’na katılan bütün 

arkadaşlarımızın, kesinlikle Trablus’ta, Humus’ta, Bingazi’de, 

Derne’de, Tobruk’ta İtalyan tahkimatları karşısında, bugün kemiklerinin 

bile kalmamış olması gerekirdi. Oysa o kahraman arkadaşlar, 

Balkan Savaşı’nın son zamanlarında bile olsa, varlıkların kanıtlayarak 

koşulların elverdiği ölçüde namus ve onurun gereklerini yerine 

getirmişlerdir.” 

Bu sözlerin sadece yayımlandığı dönemde değil, günümüzde de 

geçerliliğini koruyan devrim niteliğinde değerlendirmeler olduğu, 

O’nun askerî dehasının önemli birer yansıması olduğu herkesin üzerinde 

mutabık olduğu bir gerçektir. 

Mustafa Kemal’in askerliğe dair yazdığı son eseri, “Taktik Bir 

Meselenin Çözümü ve Emirlerin Yazılmasına İlişkin Öğütler” 

dir. 

Eserde, taktik meseleyi çözerken nasıl bir yöntem izleneceği, 

hangi noktaların göz önünde tutulması ve emir verilirken nelere dikkat 

edilmesi, emrin ne gibi özelliklere sahip olması gerektiği gibi 

11 Mustafa Kemal, a.g.e., s.8-14. 

12 Mustafa Kemal, a.g.e., s.16.



konularda çok önemli bilgiler verilmektedir. Yazılacak emirlerin 

pratik, her seviyedeki askerin kolayca anlayabileceği bir dille kaleme 

alınması ve uygulanabilir nitelikte olmasına dikkat edilmesi 

öğütlenmektedir. 13 

3. ATATÜRK’ÜN NOT DEFTERLERİ 

Atatürk’ün Harp Okulu öğrenciliğinden başlayarak 1933 üniversite 

reformuna kadar bizzat kendi el yazısıyla tuttuğu 34 adet Not 

Defteri, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt ve Denetleme 

Başkanlığı tarafından değerlendirilerek yayımlanmakta ve bilim 

dünyasına kazandırılmaktadır. 12 cilt halinde yayımlanması planlanan 

Not Defterleri’nin halen 6 cildi yayımlanmıştır. Atatürk’ün Not 

Defterleri’nde; İkinci Viyana Kuşatması (1683) öncesi ve sonrası gelişmeler, 

Osmanlı-Rus Savaşları (1768-1774; 1877-1878), Osmanlı- 

Yunan Savaşı (1897), Alman-Fransız Savaşı (1870) hakkındaki görüşleri, 

31 Mart İsyanı (1909) esnasında Hareket Ordusu Kurmay 

Başkanı olarak tuttuğu notlar, Trablusgarp, Çanakkale ve Kurtuluş 

Savaşı esnasında tuttuğu notlar, askerî talimnameler ile ilgili tuttuğu 

notlar, Türk Tarihi ve İstanbul Üniversitesi Reformu ile ilgili tuttuğu 

notlar yer almaktadır. 

Yayımlanan I nci Cilt, Hareket Ordusu Kurmay Başkanı olarak 

tuttuğu not defterleri ile Hareket Ordusu karargâhı kayıt defterlerini 

içermektedir. 

İrtica yanlısı bir hareket olarak ortaya çıkan 31 Mart İsyanı’nı 

bastırmak üzere hazırlanmış bir ordu olan Hareket Ordusu’nun Kurmay 

Başkanı Mustafa Kemal’in not defterleri içinde Selanik’te ordunun 

hazırlanması, komuta heyetinin belirlenmesi, Demiryolu ile 

İstanbul’a sevki, Mahmut Şevket Paşa’nın komutanlığı devralması 

ve ondan sonraki gelişmeler, birliklerin İstanbul’a girişi, İstanbul’da 

denetimi ele geçirmesi, karakol, kışla ve diğer devlet dairelerini denetim 

altına alması, görev dağılımı, isyanın bastırılması ve ordunun 

kayıpları, genel durumla ilgili bilgiler ve Hareket Ordusu birliklerinin 

Balkanlara geri dönüşleri hakkında açıklamalar bulunmaktadır. 14 

13 Mustafa Kemal, Taktik Meselesinin Çözümü ve Emirlerin Yazılmasına 

İlişkin Öğütler, Gnkur.Basımevi, Ankara, 1995, s.1-8. 

14 Atatürk’ün Not Defterleri – I, Genkur. Basımevi, Ankara, 2004, s.1-8 

727

728 


Bu eserin, 31 Mart İsyanı’nın Hareket Ordusu tarafından bastırılmasıyla 

ilgili yürütülecek bilimsel araştırmalara, birinci elden 

kaynak olarak önemli katkılar sağlayacağına inanmaktayız. 

Yayımlanan II nci Cilt, Mustafa Kemal’in Harp Akademilerinde 

öğrencilik yaptığı esnada tuttuğu notları içeren defterlerden oluşmaktadır. 

Defterlerin orijinalleri Genelkurmay ATASE Başkanlığı 

Arşivinde, Atatürk Koleksiyonları bölümünde bulunmaktadır. 

Bu defterlerde, Harp Akademilerinde geçen öğrenci subaylık 

döneminde önemli gördüğü askerî konuların yanında, Balkanlarda 

meydana gelen siyasi gelişmeler, basında çıkan kimi önemli haberler, 

ülkeler hakkında genel bilgiler, çeşitli savaşlardan çıkardığı 

dersler (1864 Prusya-Danimarka Savaşı, 1904 Rusya-Japonya Savaşı), 

Deniz kuvvetleri ile ilgili tuttuğu notlar, çeşitli dönemlere ait tarih 

notları görülmektedir. Bunların tümüne dikkatlice bakıldığında, 

Mustafa Kemal’in kendini çok iyi bir biçimde yetiştirmeye çalıştığı, 

pek çok konuya ilgi duyduğu söylenebileceği gibi, defterde yaptığı 

küçük değerlendirmelerde bile dehasının pırıltıları kolayca görülebilmektedir15 

. 

Yayımlanan III ncü cildin konusu ise, II. Viyana Kuşatması 

(1683) öncesi Osmanlı-Rus sefer ve muharebeleri, II. Viyana Kuşatması 

ve 1768-1774 Osmanlı-Rus sefer ve muharebeleri hakkında 

tuttuğu notları ve değerlendirmeleridir. 

Muhtemelen öğrencilik döneminde tuttuğu bu sefer ve muharebelerle 

ilgili notlar, sıradan bir öğrenci notundan farklı özellikler 

içermektedir. Mevcut bir tarih kitabından olduğu gibi aktarılan notlar 

görüntüsünden çok uzaktır. Osmanlı-Rus Savaşları ve II. Viyana 

Kuşatması ile ilgili ciddi değerlendirmeler içermektedir. Başarısızlığın 

sebepleri ve muhtemel çözüm yollarıyla ilgili görüşlerini açıkça 

ortaya koyan Mustafa Kemal, bunlardan alınması gereken dersler 

hakkında da değerlendirmeler yapmıştır. 16 Mustafa Kemal, II. Viyana 

kuşatmasını ele aldığı defterde yer alan notlarında Merzifonlu 

Kara Mustafa Paşa’nın çok hırslı davrandığını, ordu komutanlarının 

ikazlarını dinlemediğini, üstün durumda olmasına karşın bundan 

15 Atatürk’ün Not Defterleri – II, Genkur. Basımevi, Ankara, 2004, s.2-4 

16 Atatürk’ün Not Defterleri – III, Genkur.Basımevi, Ankara, 2005, s.1-10.



729 

yararlanamadığını değerlendirirken, Tuna nehri yoluyla getirdiği 

donanmasından yeterince yararlanmayarak büyük bir hata yaptığını 

belirtmektedir. 17 

Mustafa Kemal’in 1897 Türk-Yunan Savaşı ile ilgili olarak tuttuğu 

notları içeren IV ncü cilt, önemli bir askerî değerlendirmeyi ortaya 

koymaktadır. Mustafa Kemal’in Manastır Askeri İdadisi’ndeki 

öğrencilik yıllarında tanık olduğu bu savaşı, Harp Akademilerindeki 

öğrenciliği esnasında, Harp Okulunda gördüğü dersler, okuduğu 

eserler ve Harp Akademisinde Harp Tarihi, Taktik ve Askeri Strateji 

ile ilgili edindiği bilgilerden ve dünyaca ünlü harp stratejistlerinin 

ortaya koyduğu stratejilerden hareketle değerlendirdiğini görmekteyiz 

18 . Savaşın başında Yunanlıların köylülerle ve az sayıdaki kuvvetlerle 

sınır ihlali yapmalarının iyi değerlendirilemediğini, başlangıç 

emirlerinin eksik verildiğini, zamanında eksikliklerin tamamlanıp 

tedbir alınmadığını; bu durumlarda, birliklere silah başı emrinin verilmesi, 

ileri karakolların kurulması ve genel olarak savaş ilanı hali 

için talimat verilmesi gerektiği, fakat bunların hiç birisinin yapılmadığı, 

bunun büyük bir eksiklik olduğu değerlendirilmiştir. 19 

Yayımlanan V nci cildin konusu Mustafa Kemal’in 1870-1871 

Alman-Fransız savaşı hakkında tuttuğu notlar ile 1905-1908 yılları 

arasında tuttuğu günlük notlardır. V nci cildin içeriğini oluşturan not 

defterlerinin orijinalleri, Genelkurmay ATASE Başkanlığı Arşivinde, 

Atatürk Koleksiyonları bölümünde bulunmaktadır. 

Mustafa Kemal, 1870-1871 savaşını incelediği not defterlerinde; 

Almanların kazandığı zaferlerde, komutanların rolünü, askerî 

amaçla hazırlanmış haritaların önemini, yapılacak taarruzlarda sadece 

askerî mevcudun değil, siyasi ve coğrafî unsurların da iyi bir 

biçimde değerlendirilmesi gerektiğini vurgulamaktadır. 

Mustafa Kemal, bu savaşın kazanılmasında Prusya Başbakanı 

Bismarck’ın siyasi başarıları ve Moltke’nin askerî başarılarının ne 

denli önemli olduğu vurgularken, yaptığı askerî durum değerlendirmesinde, 

Avusturya ile bir savaş gözükmemesine rağmen Moltke 

tarafından kuvvet ayrılmasını doğru ve haklı bulurken İngiltere’nin 

17 Aynı eser, s.5-6. 

18 Atatürk’ün Not Defterleri – IV, Genkur.Basımevi, Ankara, 2005, s.7-14. 

19 Aynı eser, s.11-12.


bu kapsamda dikkate alınmamasını bir hata olarak değerlendirmektedir. 

20 

730 

İki ordunun durumları ayrı ayrı değerlendirilirken, askerî planlar 

ayrıntılı bir biçimde incelenmekte ve yorumlanmaktadır. Bir askerî 

harekatta birliklerin süratle cepheye ulaştırılmasında demiryollarının 

önemi vurgulanırken, Osmanlı topraklarında demiryollarının yaygın 

olmamasının yaratacağı sıkıntılar üzerinde durulmuştur. 21 

Genelkurmay ATASE ve Denetleme Başkanlığı Arşivi Atatürk 

Koleksiyonu içinde yer alan ve askerî konuları içeren üç adet not 

defterinden oluşturulan VI ncı cilt, Mustafa Kemal’in İstihkâm ve 

Topçuluk, Stratejik Taarruz ve Stratejik Savunma, Subaylar için yazılmış 

olan Hizmeti Seferiye Talimnamesine ait notlarının değerlendirmesini 

yapmaktadır. 22 

VI’ncı cilt içinde yer alan not defterlerinde; kale muharebelerinde 

topçu birliklerinin tertibi ve istihkâmcılık faaliyetleri ile kale 

içinde savunan birliklerin savunma yöntemleri hakkında Atatürk’ün 

görüşleri, ayrıca harp ilkelerinden stratejik taarruz ve stratejik savunma 

konuları ayrıntılarıyla ele alınmakta ve XIX ncu yüzyıldaki 

savaşlar bu yönden değerlendirilmektedir. Ayrıca Kur.Bnb. Mustafa 

Kemal, meselelerin nasıl hazırlanacağını, durum muhakemesinin 

nasıl yapılacağını ve bu kapsamda plan tatbikatı/harp oyununun nasıl 

oynanacağını ayrıntılı bir şekilde anlatmaktadır. 

Bu not defterinde yer alan bilgiler, özellikle Harp Akademisinde 

okuyan genç subaylar için önemli bir kaynak niteliğindedir. 

4. SONUÇ 

Mustafa Kemal, askerliğe dair yazdığı eserlerde, bir yandan 

kendini ve kendisi gibi genç subayları yetiştirmeye, birikimlerini 

artırmaya çalışırken, ortaya koyduğu değerlendirmeler ve eleştiriler 

ile büyük bir askerî deha olmaya aday olduğunu da göstermiştir. 

Özellikle “Subay ve Komutan ile Konuşmalar” isimli eserinde orta- 

20 Atatürk’ün Not Defterleri – V, Genkur.Basımevi, Ankara, 2005, s.141-142, 

147-148. 

21 Aynı eser, s.149-150, 159-160. 

22 Atatürk’ün Not Defterleri – VI, Genkur.Basımevi, Ankara, 2005, s.1-10.



731 

ya koyduğu görüşleri, Trablusgarp ve Balkan Savaşları değerlendirmeleri, 

her biri bugün bile geçerliliğini koruyan askerî prensipler ve 

etkili sözleri, adeta bir devrim niteliğindedir. 

Harbiye Mektebindeki ve Harp Akademisindeki öğrencilik 

dönemlerinde büyük bir azimle kendini yetiştirmeye başlayan ve 

önemli gördüğü her şeyi not defterlerine kaydeden, bunları yanından 

ayırmayan ve yazmaktan asla vazgeçmeyen Mustafa Kemal, 1933 

yılına kadar not defteri tutma alışkanlığını sürdürmüştür. 

Not defterlerinde 1683 II. Viyana Kuşatması’ndan başlayarak, 

geçmişin önemli savaşları, Osmanlı-Rus Savaşları incelenirken bile 

sadece bu savaşlara ait adedi bilgileri ve klasik değerlendirmeleri 

değil, O’nun askerî dehasının pırıltılarını ortaya koyan kişisel değerlendirmelerini, 

gördüğü önemli hataları ve ürettiği muhtemel çözüm 

yollarını da görmekteyiz. 

Özellikle Trablusgarp, Çanakkale ve Kurtuluş Savaşı’na ait tuttuğu 

not defterlerinde, askerî dehasını görmek mümkündür. Bu savaşlarda 

ortaya koyduğu fikirleri, taktikleri ve komuta gücü, sadece 

imkânsız diye nitelendirilen savaşları kazanmamıza yol açmamış, 

O’nun askerî dehasını da bütün dünyaya kabul ettirmiştir.

BİR İDEAL OLARAK MİSÂK-I MİLLÎ’NİN 

İLÂNI VE ANLAMI 

Doç.Dr.Mustafa BUDAK 

Bu bildiri, esas itibariyle Misâk-ı Millî hakkında kışkırtıcı gelebilecek 

şu iki sorunun analitik tarzda cevabını aramaya çalışacaktır: 

1. Misâk-ı Millî beyânnâmesi, içerik açısından tamamen Erzurum 

ve Sivas kongreleri beyânnâmelerine mi dayanmaktadır? 

2. Yine Millî Mücadele literatürüne bakıldığında, Misâk-ı Millî 

beyânnâmesine temel teşkil edecek olan Mustafa Kemal Paşa’nın 

Ankara’dan gönderdiği belge ortada yoktur. Acaba, gerçekten bu 

belge ortada yok mudur? 

3. Gerçek Misâk-ı Millî beyânnâmesini nasıl tanımlamalı ve 

anlamalıyız.? 

4. Bugün için Misâk-ı Millî’nin anlamı var mıdır? 

Bilindiği gibi, ya da herhangi bir Millî Mücadele Tarihi kitabını 

açtığımızda görmekteyiz ki, Misâk-ı Millî, Erzurum ve Sivas 

kongreleri beyannamelerine dayanmaktadır. Ancak, tarihi olayları, 

o dönemde ortaya konmuş belgeler ışığında bir süreklilik içinde değerlendirdiğimizde, 

durumun hiç de öyle olmadığı kolaylıkla anlaşılacaktır. 

Bunu daha açık deyimle söylersek, Ocak 1919’da başlayan 

Paris Barış Konferansı’na yönelik Osmanlı Hükûmeti’nin bakışını 

yansıtan belgeler, incelenmeden Misâk-ı Millî’nin gerçek mahiyetini, 

kaynaklarını doğru anlamak mümkün değildir. 

Bu bağlamda ilk başvurulacak belge, Paris Barış Konferansı’na 

Osmanlı Devleti’nin 23 Haziran 1919’da sunduğu muhtıradır. Bu 

muhtıranın adı müdafaanâmedir. Her ne kadar bu muhtıra, Damad 

Ferid Paşa’nın 17 Haziran 1919’da “kendiliğinden”yaptığı konuş-

734 

MUSTAFA BUDAK 

ma 1 ile karıştırılarak yerle ve yabancı yazarlarca fazla ütopik bulunarak 

eleştirilmiştir 2 . Oysa 23 Haziran muhtırası yine eleştirilmişse de 

içeriği incelendiğinde Misâk-ı Millî beyânnâmesi ile büyük benzerlikler 

taşıdığı görülecektir. Bu benzerlikler, sınırlar, Boğazlar borçlar 

ve kapitülasyonlar ile ilgilidir. Sadece muhtırada, Misâk-ı Millî’den 

farklı olarak azınlıklardan bahsedilmemektedir. 

Her şeyden önce hem 23 Haziran 1919 tarihli muhtıra ve hem 

de Misak-ı Millî beyânnâmesi’nin tek uluslararası meşruiyet kaynağı/dayanağı 

Wilson ilkeleri idi. Buna bütün Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri 

dahildir. Çünkü I.Dünya Savaşı sonrası galip devletlerin 

çıkarlarına göre kurulmaya çalışılan uluslararası düzenin meşruiyet 

kaynağı Wilson ilkeleridir. Adeta bu husus bir zorunluluktur. 

Her iki belge arasında ikinci benzerlik sınırlarla ilgilidir. Gerçekten 

23 Haziran 1919 muhtırası, Misâk-ı Millî beyânnâmesi’nde 

“kriter” olarak ortaya konan sınır meselesinde adetâ bir açılım sağlamakta 

ve bugüne kadar yapılan “Misâk-ı Millî’de kasdedilen sınırlar 

neresiydi?” tartışmalarına son vermektedir. Üstelik 23 Haziran muhtırasında 

sınırlar, “yeni Türkiye’nin sınırları olarak adlandırılmakta 

ve çerçevesi verilmektedir: 

1 Bu konuşmanın tam metni için bkz., Ahmed İzzet Paşa, Feryadım II, (Yayına 

Hazırlayanlar: Süheyl İzzet Furgaç-Yüksel Kanar), Nehir Yayınları, İstanbul 

1993, s.313-316, M.Cemil Bilsel, Lozan I, Ahmet İhsan Matbaası, İstanbul 

1933, 224-227; Özeti için bkz., Ali Fuad Türkgeldi, Moudros ve Mudanya 

Mütarekelerinin Tarihi, Ankara 1948, s.116-117; Yorumlu bir şekilde ise 

Sina Akşin, İstanbul Hükûmetleri ve Milli Mücadele I, İkinci Basım, Cem 

Yayınevi, İstanbul 1992, s.396-398. 

2 Bu yazarlardan Paul Helmreich, ABD başkanı Wilson’un bu muhtırayı “ Ömrümde 

bundan daha aptalca bir şey duymadım” dediğini aktardıktan sonra 

Lloyd George’un da “iyi espiri” diye muhtırayı tanımladığını yazarken (Sevr 

Entrikaları, Tercüme: Şerif Erol, Sabah Kitapları, İstanbul 1996, s.81), Amerikalı 

tarihçi Laurence Evans ise Paris Konferansı’nın Onlar Konseyi üyelerinin 

sözkonusu muhtırayı “Osmanlı İmparatorluğu’nu koruma amaçlı büyük 

bir küstahlık” olarak değerlendirdiklerini kaydetmiştir(Türkiye’nin Paylaşılması, 

Türkçesi: Tevfik Alanay, Milliyet Yayınları, İstanbul 1972, s.191). 

Bununla birlikte diplomat Osman Olcay ‘da 23 Haziran muhtırasını “ zayıf, 

gerçekçilikten uzak, duygusal, biçimsel açıdan kötü kaleme alınmış, sorunların 

ağırlığı açısından yanlış değerlendirmelere açık “ bir belge olarak yorumlamıştır. 

Bkz., Sevres Andlaşmasına Doğru, (Çeşitli Konferans ve Toplantıların 

Tutanakları ve Bunlara İlişkin Belgeler), Ankara Üniversitesi Siyasal 

Bilgiler Fakültesi Yayını, Ankara 1981, s.LXXI.

BİR İDEAL OLARAK MİSÂK-I MİLLÎ’NİN İLÂNI VE ANLAMI 735 

“…garben Gümilcine livâsı dâhil olmak üzere Balkan harbinden 

mukaddem mevcûd bulunan Türk-Bulgar hatt-ı hudûdu, şimâlen 

Karadeniz, şarkan Evliye-i Selâse dâhil olmak üzere Türklerle 

meskûn mahalleri muhtevî olarak Poti cenûbundan başlayûb aşağıda 

izâh olunacağı vechile Ermenistan içûn tâ’yîn olunacak hudûd ve 

sâbık İran hudûduyla mahdûd bulunacakdır. Cenûben hudûd Türk- 

Arap hatt-ı fasl-ı millîsi olan Kerkük livâsından başlayarak Musul, 

Re’sû’l-ayn ve Haleb’den geçerek Lazkiye’nin şimâlinden bulunan 

İbn-i Hani burununda Bahr-i Sefîd’e mülâki olacaktır. Bu hudûd 

dâhilinde kalan arâzi payi-tâht-ı saltanatı teşkîl eden İstanbul ile 

beraber Vilson prensiblerine müsteniden Türk hâkîmiyet-i millîyesi 

vatanı olacaktır.” 

Demek istiyorum ki, 23 Haziran muhtırasının 3.maddesinde yer 

olan bu sınır, Misâk-ı Millî beyânnâmesi’nin, birinci, ikinci, üçüncü 

ve maddelerini kapsamakta; orada ya kriter olarak belirtilen ya da 

açıkça yazılan maddelerle aynı anlamı içermektedir. Ayrıca 23 Haziran 

muhtırası, sadece sınır tanımlaması yapmamış; bu sınırın hangi 

gerekçeyle hayatî olduğunu da ortaya koymuştur. Muhtıraya göre 

bu sınırlar içinde hukuk hâkimiyetinin sağlanması, ancak, Türklerin 

yaşadıkları bu yerlerin “vahdet-i millîye ve istiklal-i siyasisinin” 

mutlak suretde korunmasıyla mümkündür. 

Bundan başka sınırlar konusunda 23 Haziran 1919 tarihli muhtıranın 

Misâk-ı Millî beyannâmesi ile benzerliği İstanbul ve Boğazlarla 

ilgili hükümleridir: Nitekim bu husus, muhtıranın 10.maddesinde 

“Wilson prensiplerinin Devlet-i Aliyye’ye müte’allik on ikinci maddesinin 

fıkra-i sâniyesinde Çanakkal’a ve Karadeniz boğazlarının 

küşâdı taleb olunmaktadır. Hükûmet-i Seniyye pay-ı tahtın emniyetine 

müte’allik tedâbir-i tedâfü’iyyenin ittihâzı şartiyle hâl-i harb ve 

sulhda bir sûret-i dâ’imede Boğazlar’dan milel-i cihânın serbestî-i 

seyr ü seferini te’mîn eylemeğe müheyyâdır.” Şeklinde yer almaktadır 

ki, içerik bakımından Misâk-ı Millî’nin dördüncü maddesiyle 

aynıdır. 

Sözkonusu aynîlik, kapitülasyonlar ve borçlar sözkonusu olduğunda 

da geçerlidir.23 Haziran muhtırasının sekizinci maddesinde 

Türkiye’nin gelecekteki hayatı açısından malî ve iktisadi bağımsızlığa 

ulaşması için kapitülasyonların kaldırılmasının gerekliliği vur-

736 

MUSTAFA BUDAK 

gulanmıştır. Aksi halde “Türkiya, menâfî-i iktisadiyesinin kasden 

ve hiçbir sebeb-i meşrû’a müstenid olmaksızın Avrupa menâfi’ine 

fedâ edilmesi demek” anlamına geleceği belirtilmiştir. Aynı şekilde 

borçlar konusunda da muhtırada (9.madde) “ Hükûmet-i Seniyye, 

ta’yîn ve tahdîd edilecek hudûd dâhilinde meskûn ahâliye nisbeten 

hissesine düşecek borçlarını alacaklılariyle bi’l-i’tilâf nâmûs-kârâne 

ödemeğe ve bütün mesâ’îsini bu cihete sarf eylemeğe müheyyâdır. 

Bu husûsda düvel-i mütemeddine-i garbiyyenin müzâheret-i 

mâliyelerini temenni eyler” denilmektedir ki, Misâk-ı Millî’nin altınca 

maddesine karşılık gelmektedir. 

Genel çerçevede 23 Haziran muhtırasını değerlendirdiğimizde, 

muhtıranın 11.maddesindeki hükümlerden hareketle, Türkiye’nin bir 

“talepler paketi” olduğunu görmekteyiz. Bunu Osmanlı Devleti’nin 

devam eden Paris Barış Konferansı’na sunduğu “barış şartları” 

olarak da okumak mümkündür. Bu bağlamda muhtıra, sözkonusu 

talepler yerine geldiğinde yeni Türkiye’nin devlet ve millet olarak 

gelişmeye istekli Milletler Cemiyeti’nin üyesi olacağını taahhüd etmektedir. 

Bundan dolayı 23 Haziran muhtırası, bir “taahhüdname” 

dir. Nitekim muhtıranın 11.maddesi, bizi doğrular niteliktedir: 

“….Nihâyet işbû metâlibin is’af-ı halinde yeni müstakil ve temeddüne 

hâhişger bir Türkiya’nın temelli kurulacağına kâni’ olan 

hükûmet-i seniyye, Türklerin ba’de-mâ manzûme-i düveliye arasında 

istihsâlât-ı umûmiyyeye iştirâk eden sulh-perver, çalışkan ve 

Cem’iyyet-i Akvam’a dühûle şâyân bir millet hâlinde sarf-ı mesâ’î 

ile düvel-i garbiye-i gâlibe ve mütemeddineye ile’l-ebed minnet-dâr 

olarak yaşayacağını beyân ile iktisâb-ı fahr ü mübâhat eder” 3 

Dikkat edilirse bu sözler, talepler yerine getirildiğinde “yeni bağımsız 

ve medenileşmeye istekli bir Türkiye”nin temelli kurulacağı 

ve böyle bir Türkiye’nin Batılı Devletlerle uyumlu olarak birlikte 

yaşabileceği düşüncesine işaret etmektedir. Farklı bir şekilde ifade 

edilmesine rağmen bu düşüncenin, Misâk-ı Millî beyânnâmesinde 

de var olduğunu düşünüyorum. Bunu anlamak için hem Misâk-ı 

Millî beyânnâmesi hazırlıklarını ve hem de beyânnâmenin başlangıç 

kısmını okumak gereklidir. Bilindiği gibi Misâk-ı Millî 

3 Bu konuda geniş değerlendirme ve yorumlar için bkz., M. Budak, İdealden 

Gerçeğe, s.82-89.


beyânnâmesi, Osmanlı Meclis-i Meb’ûsânı’nın eseridir. Bundan dolayı, 

beyânnâmenin başlangıç kısmı “Osmanlı Meclis-i Meb’ûsânı 

a’zâları” diye başlamaktadır. Devamında ise “istiklal-ı devlet ve 

istikbâl-i milletin haklı ve devamlı bir sulha nâ’iliyet içûn ihtiyâr 

edebileceği fedâkarlığın hadd-i a’zâmisini mutazammın olan esâsât-ı 

mezkure hâricinde pâyidar bir Osmanlı saltanat ve cem’iyyetinin 

devâm-ı vücûdu gayr-ı mümkün bulunduğunu kabûl ve tasdîk eylemişlerdir” 

denmektedir. 

Kısaca ifade edersek, Osmanlı Mebusan Meclisi üyeleri, devletin 

bağımsızlığı yolunda haklı ve kalıcı bir barışa ulaşmak için 

yapabilecekleri fedakarlığın en üst sınırının beyânnâme şartları olduğunu 

bildirmektedirler. Bu yönüyle Misâk-ı Millî beyânnâmesi 

de “Osmanlı Devleti’nin barış programı”dır. Unutmayalım ki, bu 

beyannâme, Türkiye’nin geleceğinin tartışıldığı, paylaşma hesaplarının 

yapıldığı ve bu arada da payitaht İstanbul’un uluslararası devlet 

haline getirilmesi ile Boğazların bekçiliğinin Türklerden alınmasının 

konu edildiği bir dönemde hazırlanmış ve bütün dünyaya açıklanmıştır. 

Bu kadar benzerliğin dışında sadece azınlıklar konusunda muhtırada 

bir bahis bulunmamakta ve buna karşılık Adalarda bir nüfus 

mübadelesinden sözedilmektedir. Oysa Misâk-ı Millî’nin beşinci 

maddesi azınlıklar konusunda mütekabiliyeti öngörmektedir. 

Bütün bu anlatılan içinde, Misâk-ı Millî’ye katkı anlamında Erzurum 

ve Sivas kongrelerinin hiç mi rolü bulunmamaktadır? Elbette 

rolü vardır. Bu rol sınır kriterinin belirlenmesinde göze çarpmaktadır. 

Erzurum kongresi beyannamesinin birinci maddesi, hangi 

Osmanlı vilayetlerinin “yekdiğerinden ve Camia-i Osmaniyye’den 

ayrılmazlığı”na işaret ederken altıncı maddesi ise daha belirgin bir 

şekilde “Mondros mütarekesi imzalandığında sınırlarımız içinde 

kalan ve her bölgesinde olduğu gibi” denilerek çoğunluğunu Müslümanların 

meydana getirdiği Doğu Anadolu vilayetlerinin “birbirlerinden 

ve anavatandan ayrılmazlığı” vurgulanmıştır4 . Bundan 

4 Kongrenin birinci maddesindeki Osmanlı vilayetleri, “Trabzon vilayeti ve Canik 

Sancağı ile Vilayet-i Şarkiye namını taşıyan Erzurum, Sivas, Diyarbekir, 

Mamuretülaziz, Van, Bitlis vilayatını ve bu saha dahilindeki evliye-i müstakile” 

kasdedilmektedir. Erzurum Kongre beyannamesinin tam metni için bkz.,

738 

MUSTAFA BUDAK 

dolayı Erzurum Kongresi beyannamesi, insan unsurunun tanımlanması 

açısından hem Sivas Kongresi beyannamesi ve hem de Misâk-ı 

Millî beyânnamesinin birinci maddelerine benzemektedir. Bütün bu 

belgelerde geçen insan unsurunun adı, “Cami’a-i Osmaniye” ya da 

“ Osmanlı İslam”dır. Ayrıca, sınır konusunda ise anlaşılır şekliyle 

söylersek, “Mondros mütarekesi imzalandığında” denmekte ve mütareke 

kriter olarak alınmaktadır. Bu husus, Sivas kongresi beyannamesinde 

hangi sınırlar içindeki insan topluluğu sorusuna “Mondros 

mütarekesi imzalandığında hududumuz dahilinde” 5 cevabı verilirken 

Misak-ı Millî beyânnamesinde Mondros mütarekesi kasdedilerek 

“mezkûr hatt-ı mütareke dahil ve haricinde” ibâresine yer verilmiştir. 

Bu ise “Arapların yaşadıkları toprakların dışındaki sınır” 

anlamına gelmektedir. 

2. Millî Mücadele literatüründe Misâk-ı Millî beyannamesi 

için Ankara’dan Hüsrev Gerede’ye verilerek İstanbul’daki Osmanlı 

Meclis-i Mebûsânı’na gönderilen metnin orjinalinin bulunmadığı 

yazılıdır. Ancak, Aralık 1919-Ocak 1920 döneminde Ankara’dan 

Mustafa Kemal Paşa’nın İstanbul’a gönderdiği belgeler kıyaslandığında 

durumun hiç de öyle olmadığı anlaşılacaktır. Bu bağlamda 

söylenecek ilk şey, 17 Şubat 1920’de, Osmanlı Meclis-i Meb’ûsânın 

ilan edilmiş metnin dışında Misâk-ı Millî ile ilgili iki müsvedde 

metnin olmasıdır. Kanaatimizce bu ilk metin, Hüsrev Gerede’ye verilmiş 

19 Ocak 1920 tarihli yedi maddelik metindir 6 . Fakat bu metin, 

doğrudan Misâk-ı Millî ya da Ahd-i Millî adını taşımamakta ve 

açıkça Müdafaa-i Hukuk Grubu Programıdır. Bunu, içerik analizin- 

Askerî Tarih Belgeleri, Yıl 30, Sayı 79, Mayıs 1981, Genelkurmay Basımevi, 

Ankara 1981, s.42-44. 

5 Daha orijinali“Devlet-i Osmaniye ile Düvel-i İtilafiye arasında mün’akid mütarekenamenin 

imza olunduğu 30 Teşrin-i evvel 334 tarihindeki hududumuz 

dahilinde” şeklindedir.Aynı şekilde beyannamenin altıncı maddesinde de insan 

unsuru ifade edilirken bu kriter cümleler aynen yazılmıştır. Bkz., Faik 

Reşit Unat, “Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukûk Cemiyetinin Kuruluşuna 

Ait Vesikalar”, Tarih Vesikaları I/1, Haziran 1941, s.7-8. 

6 Atatürk Haftası Armağanı, 10 Kasım 1977 Genelkurmay Basımevi, Ankara 

1977, , s.41-42. Aslında bu armağan sayısı, Genelkurmay ATASE Arşivi’nde 

yer alan Atatürk Arşivi’ndeki Misak-ı Milli dosyalarındaki belgelerin yayımıdır. 

Hüsrev Gerede’nin götürdüğü belgede burada yer almaktadır.


den sonra anlıyoruz. Nitekim, bu metnin birinci, ikinci maddeleriyle 

dördüncü maddesinin Araplarla ilgili ilk kısmı “haricinde” ibaresi 

eklenerek Misâk-ı Millî beyânnamesinin birinci maddesini oluşturmuştu. 

Dördüncü maddesinin Evliye-i Selase ile ilgili kısmı asıl 

beyannamenin ikinci maddesinde yer alırken aynı maddenin Batı 

Trakya hakkındaki hükmü, Misâk-ı Millî’nin üçüncü maddesi olarak 

yazılmıştı. Hüsrev Gerede metni adını verdiğimiz bu ilk müsvedde 

metnin Halife-Sultan, İstanbul ve Boğazlarla ilgili altıncı maddesi 

aynı şekilde Misâk-ı Millî beyannamesinin altıncı maddesidir. 

Diğer taraftan bu ilk müsvedde metin ile Misâk-ı Millî metni 

arasındaki en önemli farkı beşinci maddesi idi. Bu madde “yabancı 

bir devletin yardımını öngörmekteydi. 

İkinci müsvedde metin ise 21 Ocak 1920 tarihli Müdafaa-i Hukuk 

Grubu programı olarak İsmet Bey tarafından yazılmış ve İstanbul’daki 

Rauf Bey’e gönderilmiş sekiz maddelik metindir7 . Bu 

metnin 19 Ocak tarihli metinden iki farkı vardır. Bunlardan birincisi 

dördüncü maddede yer alan “Osmanlı memleketlerinin ekonomi 

yönünden varlığını sürdürmesine ve gelişme olanaklarına 

zarar veren maddeler olunamaz” hükmüdür ki, yeniden formüle 

edilerek Misâk-ı Millî’nin altıncı maddesi haline getirilmişti. İkinci 

fark ise 19 Ocak tarihli metinde beşinci madde olarak yer alan 

“müzaheret”maddesinin bulunmamasıydı. 

Anlaşılan o ki, her iki metnin adı da “Müdafaa-i Hukuk Grubu 

programı”dır. Bu metinler ile Misâk-ı Millî arasındaki en önemli 

fark, asıl metnin birinci maddesinde Türkiye’nin yeni sınırlarına işaret 

eden hükmün “hatt-ı mütareke dahil ve haricinde” biçiminde yazılmasıdır. 

Fakat, bu husus, İstanbul’da eklenmiştir. Ayrıca, başlangıç 

kısmının varlığı Misâk-ı Millî beyannamesinin orijinal tarafıdır. 

Bütün bu yazılanları özetlersek, Misâk-ı Millî ile ilgili çalışmalar 

eş zamanlı olarak hem İstanbul’da ve hem de Ankara’da başlamıştır. 

12 Ocak 1920’de açılan Osmanlı Meclis-i Mebusanı’nda 

Hüseyin Kazım Kadri, Rauf Bey, Yusuf Kemal Bey’in aralarında 

bulunduğu ortak bir komisyonda Ankara’dan gönderilen metinler 

7 Şerafettin Turan, Türk Devrim Tarihi, 2. Kitap, Birinci Basım, Bilgi Yayınevi, 

Ankara 1992, s. 301-302.

740 

MUSTAFA BUDAK 

başka görüşlerle birlikte müzakere edilmiş ve sonunda Misâk-ı Millî 

beyannamesi, 28 Ocak 1920’de meclisin resmi olmayan bir oturumunda 

kabul, 17 Şubat 1920’de de ilan edilmiştir8 . 

3. Misâk-ı Millî’nin anlamı: Diğer adı Ahd-i Millî olan 

Misâk-ı Millî beyânnâmesi, Ahmet Mumcu’ya göre bir “parlamento 

kararı”dır9 . İki meclisli Osmanlı Parlamentosunda Meclis-i Mebusanın, 

1909’daki anayasa değişikliğinden sonra böyle bir karar alması 

mümkündür. 

Devrin iç ve dış siyasi şartları dikkate alındığında Misâk-ı Millî 

beyannamesi, Osmanlı Meclis-i Mebusanı’nın ortaya koyduğu Paris 

Barış Konferansı’na yönelik barış şartlarını öngören bir programdır. 

Bunu anlamak için beyannamenin başlangıç kısmını okumak yeterlidir. 

Bu kısımda fedakârlıktan sözedilmekte ve bunda kasdın Arap 

vilayetlerinden vazgeçmek olduğu anlaşılmaktadır10 . 

Mustafa Kemal Paşa’ya göre Misâk-ı Millî beyannamesi “Milletin 

âmal ve makasıdını içine alan kısa bir program idi 11 . Bu tanımlama, 

Ocak 1920’ye ait bir tanımlama idi. Ocak 1922’de, Ahmet Emin 

Yalman’a verdiği mülakatta Misâk-ı Millî için “ Millî Misak, sulh 

imzalamak için en makul ve asgari şartları bir araya getiren bir programdır. 

Barışa varmak için üzerinde duracağımız esasları Misak-ı 

Millî ortaya koymuştur 12 .Daha sonra Lozan görüşmeleri sırasında 19 

Ocak 1923’de İzmit’te bir sinemada yaptığı konuşmada ise “Millet 

mevcudiyeti için istiklali için, hâkimiyeti için behemehal istihsâle 

mecbur olduğu esas” diyordu 13 . 

Görünen o ki, Mustafa Kemal Paşa’da esasta Misak-ı Millî’nin 

bir barış programı olduğunu kabul etmektedir. Aynı zamanda bu 

program, Millî Mücadelenin amaçlarını içine alan bir program niteliği 

de taşımaktadır. 

8 M. Budak, a.g.e., s.155-156. 

9 A. Mumcu, “Misak-ı Milli ve Anayasamız”, Atatürk Araştırma Merkezi 

Dergisi, I/3, Temmuz 1985, s.822-823. 

10 M. Budak, a.g.e., s.159-160. 

11 Kemal Atatürk, Nutuk I, 15. Baskı, MEB Yayını, İstanbul 1987, s.360. 

12 Ahmet Emin Yalman, Yakın Tarihte Gördüklerim ve Geçirdiklerim, II, İs- 

tanbul 1970, s.264. 

13 Arı İnan, Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün 1923 Eskişehir-İzmit Konuşmaları, 

Türk Tarih Kurum Yayınları, Ankara 1982, s.96.


Buna rağmen Misâk-ı Millî hakkında birçok yerli ve yabancı 

yazar, farklı tanımlamalar yapmışlardır. T.Zafer Tunaya’ya göre 

Misak-ı Millî, Erzurum ve Sivas kongrelerinde alınan kararların 

Müdafaa-i Hukuk ilkelerinin Osmanlı Meclis-i Mebusanı tarafından 

benimsenmiş bir programdı. Hatta bu program “ yeni, ulusal 

ve bağımsız bir devlet kurmak üzere harekete geçmiş Türklerin 

akdettikleri birlikte yaşamak üzere anlaştıkları koşulları içeren bir 

ictimai mukaveledir14 . Ancak Tunaya’nın bu Rousseaucu yaklaşımı 

pek doğru görünmemektedir. Yine bir başka anayasa hukukçusu Bülent 

Tanör ise bu belgenin esaslarının Mustafa Kemal Paşa tarafından 

belirlendiği düşüncesindedir. En önemlisi Tanörü için bu belge 

Osmanlı Devleti’nin ülke ve nüfus unsurları ile egemenlik hakkını 

yeniden ortaya koyma anlamına gelmektedir15 . Doğu Ergil için ise 

Misak-ı Millî “ Erzurum ve Sivas kongreleri sürecinde Padişah ve 

İtilâf devletlerine karşı ulusal akımın bir ilkeler bütünüdür” 16 . 

İngiliz tarihçisi Harold Temperley de Anadolu’nun coğrafi birliği 

bağlamında Misak-ı Millî’nin birinci maddesine dikkat çekmiştir. 

Bunu yaparken de insan unsuruna temas etmiş ve bu unsuru “mütareke 

hattının kuzeyinde Osmanlı-Arap olmayan nüfusu fiili ve resmen 

bölünmez bir siyasi bütün” olarak tanımlamıştır17 . David Fromkin’e 

göre Misak-ı Millî, bir “Kemalist politik ilkeler deklarasyonu”dur18 . 

Arnold Toynbee’ye göre ise bir “bağımsızlık bildirisi”dir19 .. Bernand 

Lewis’e bakılırsa o da Misak-ı Millî’yi “Erzurum ve Sivas bildirilerine 

dayanan ve toprak bütünlüğü ile millî bağımsızlık üzerindeki 

14 T.Z. Tunaya, “Osmanlı İmparatorluğundan Türkiye Büyük Millet Meclisi 

Hükûmeti Rejimine Geçiş”, Devrim Hareketleri İçinde Atatürk ve Atatürkçülük, 

Genişletilmiş 2. Baskı, Turhan Kitabevi, Ankara 1981, s. 189-191. 

15 B. Tanör, Kurtuluş Üzerine 10 Konferans (Türkiye 1918-1923), Der Yayınları, 

İstanbul 1995, s.68-71.. 

16 D. Ergil, Milli Mücadelenin Sosyal Tarihi, Turhan Kitabevi, Ankara 1971, s. 

179-181. 

17 H. Temperley, A History of the Peace Conference of Paris, VI, s.London 

1924, 53-54. 

18 D. Fromkin, Barışa Son Veren Barış, Modern Ortadoğu Nasıl Yaratıldı 1914- 

1922 (Çeviren: Mehmet Harmancı) Sabah Kitapları, İstanbul 1993, s.425- 

426. 

19 A. Toynbee, The Western Question in Greece and Turkey (A Study in the 

Contacat of Civilisations) London 1922, s.187-190.

742 

MUSTAFA BUDAK 

temel istekleri ifade eden bir beyanname olarak görmektedir 20 . 

Ancak Ahmet Davudoğlu’nun Misâk-ı Millî’ye yüklediği anlam 

biraz farklıdır. Uluslararası ilişkiler açısından bir bakışı yansıtan 

A.Davudoğlu’nun bu görüşüne göre, Misak-ı Millî, Osmanlı 

Devleti’nin son iki yüzyılında gözlenen kendi siyasi varlığını korumaya 

yönelik dış politika tecrübesinin ortaya çıkardığı reflekslerle 

uluslararası şartların gerekli kıldığı bir ortamda devlet olarak “ bütün 

uluslararası mesuliyet ve iddialardan” soyutlanmanın bir ifadesidir. 

Hiç şüphesiz bu soyutlanma, devlet olarak uluslararası alanda iddialı 

konumdan vazgeçmenin yanı sıra “Batı eksenine alternatif ya 

da muhalif değil bu eksenin bir parçası olma”anlamına gelmektedir. 

A.Davudoğlu’na göre bu yeni anlayış Atatürk’ün “Yurtta Sulh, Cihanda 

Sulh” şeklindeki barışçı dış politikasının esasıdır 21 . 

MİSAK-I MİLLÎ’NİN ESASLARI 

17 Şubat 1920’de ilan edilen Misak-ı Millî beyannamesi, altı 

maddeden meydana gelmektedir. Bu maddelerin ilk üç maddesi sınırlarla 

ilgilidir. Bu yüzden Misak-ı Millî denince akla daha ziyade 

Millî Mücadele döneminde tesbit edilmiş ve anavatana bitişik olup 

dahil edilmek istenen Türklerin yaşadıkları yerler anlaşılmıştır. Bunlardan 

en önemlisi, halihazırda da hangi bölgeleri kapsadığı tartışma 

konusu olan Türkiye’nin güney sınırlarıyla ilgilidir. Bu husus, 

beyannamenin birinci maddesinde yer almaktadır. Bu maddenin ilk 

kısmına göre, Araplar, selfdeterminasyon ilkesi gereğince kendi kaderlerini 

kendileri belirleyecektir. Bunun dışında kalan- ki belgede 

“mezkur hatt-ı mütareke dahil ve haricinde geçiyor- ırkî, dini ve 

amaç birliği içinde Osmanlı-İslam çoğunluğunun yaşadıkları toprakların 

bölünmez bir vatan olduğu vurgulanmaktadır. Burada iki soru 

akla geliyor: 

1. Bu sınırlar neresidir? 

2. Bu belgede zikredilen Osmanlı-İslam çoğunluğundan kasıd 

nedir? Ya da bu Osmanlı İslam çoğunluğu kimlerdir? 

20 B. Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu (Çeviren: Metin Kıratlı), 2. baskı, 

TTK Yayını, Ankara 1984, s.250. 

21 A. Davudoğlu, Stratejik Derinlik (Türkiye’nin Uluslararası Konumu), Birinci 

Basım, Küre Yayınları, İstanbul 2001, s.69.


Bu konuda bize en açık ve tartışmasız ışık tutan belge daha önce 

bahsettiğimiz 23 Haziran 1919 tarihli muhtıradır. Bu muhtırada verilen 

Türkiye’nin güney sınırları, Misak-ı Millî’nin birinci maddesindeki 

kriter olarak verilmiş sınırlara işaret etmektedir ki, bu da son 

dönemdeki Osmanlı Devleti’nin Halep ve Musul vilayetlerinin güney 

sınırlarıdır. Nitekim bu topraklar, Osmanlı coğrafya dilinde Osmanlı 

Asyası/Anadolusu (Asya-i Osmanî) içinde değerlendirilmiştir. 

Diğer taraftan, ikinci maddede Elviye-i Selase (Kars, Ardahan 

Batum)’den bahsedilirken Batum’un kuzeyindeki Poti’ye kadar uzanan 

ve Cenub-i Garbî Kafkas Cumhuriyeti sınırlarına dahil edilmiş 

olan Nahçıvan’ı kapsayan bir bölge yeni Türkiye’nin sınırları içinde 

kabul edilmiştir. Buna karşılık beyannamenin üçüncü maddesinde 

yapılacak halk oylamasından sonra Batı Trakya’nın da Türkiye’ye 

dahil olacağı amaçlanmış ve böylece, Gümülcine’den itibaren Batı 

Trakya’nın da anavatan sınırları içinde olacağı tasavvur edilmiştir. 

Hiç şüphesiz, Misak-ı Millî beyannamesinin birinci maddesi, 

Arapların selfdeterminasyon hakkından sözetmesi de dikkate alındığında, 

Türkiye’nin güney sınırlarıyla ilgilidir. Bu maddede geçen 

Osmanlı-İslam ibaresi de, güney sınırlarından bahsedildiği için dar 

anlamda Türkler ve Kürtleri kapsamaktadır 22 . Bu bağlamı biraz daha 

genişletirsek Mondros mütarekesi hattının içinde ve dışında kalan 

çoğrafyada yaşayan Türk, Kürt, Çerkez ve Arnavud gibi İslam ortak 

paydasına sahip insan topluluğu anlaşılmalıdır. Zaten Mustafa Kemal 

Atatürk’de, 24 Nisan 1920’de, TBMM’nde yapmış olduğu bir 

konuşmada bu hususa dikkat çekerek sözkonusu insan topluluğunu 

“anasır-ı İslam” diye tanımlamış 23 ve hem kurtuluş mücadelesini ve- 

22 Bu ibare, orijinal beyannamede geçmektedir. Aynı şekilde, Mondros mütarekesi 

kasdedilerek “hatt-ı mütareke dahil ve haricinde” ibaresi de orijinal beyanname 

ifadeleridir. Ne yazık ki, Cumhuriyet’in ilk yıllarından itibaren günümüz 

de dahil bu konuda yazılan kitapların çoğunda, birbirlerinden naklen 

dönemlerin ideolojik anlayışlarına uygun olarak orijinal beyanname metinlerinde 

bazı değişiklikler yapılmıştır. Bu bağlamda ilk örnek, Türk Tarihi Tetkik 

Cemiyetince 1931’de yayımlanmış olan Tarih IV kitabıdır. Burada, Osmanlı- 

İslam ibaresi, Türk olmuş, “hatt-ı mütareke dahil ve haricinde” ibaresinden ise 

“haricinde” kelimesi çıkarılmıştır.. Bu ise orijinal beyanname metninin tahrif 

edilmesinden başka bir şey değildir. 

23 “…bu hudud dahilinde tasavvur edilmesin ki, anâsır-ı İslamiyeden yalnız bir 

cins millet vardır. Bu hudud dahilinde Türk vardır, Çerkes vardır ve anasır-ı

744 

MUSTAFA BUDAK 

ren ve hem de yeni Türkiye’nin insan unsurunun daha ziyade etnik 

kökeni ne olursa olsun çoğunlukla Müslümanlar olduğu/olacağı gerçeğini 

açıklamıştır. 

Sonuç olarak diyebiliriz ki, Misak-ı Millî beyannamesi, I. Dünya 

Savaşı sonrası yeni uluslararası sistemin kurulma sürecinde, savaşın 

galibi devletlerin ortaya koyduğu Wilson ilkeleri vb ilke ve düşünceler 

ışığında hazırlanmış yeni Türkiye’nin barış programıdır. Aynı 

zamanda bu program, müzakere edilebilir asgari barış şartları anlamına 

da gelmektedir. Başka bir deyişle, Misak-ı Millî beyannamesi, 

Türkiye için I. Dünya Savaşı sonrası dönemde, savaşın galipleri 

karşısında gerçekleştirmeyi hedeflediği bir idealdir. Ancak, bu ideal 

hedef programı daha iyi anlayabilmek için Osmanlı hükûmetinin Paris 

Barış Konferansı’na sunmuş olduğu 23 Haziran 1919 tarihli muhtıra 

dikkate alınmalı ve birlikte değerlendirilmelidir. Görülecektir 

ki, birlikte değerlendirme, Mondros mütarekesinden sonraki tarihî 

gelişmelerin/olayların hiç de sanıldığının aksine, birbirlerinden kopuk 

ve ilgisiz olaylar olmayıp birbirlerini tamamlayan, birbirlerine 

ilham kaynağı olan gelişmeler olduğunu ortaya koyacaktır. Nitekim, 

23 Haziran 1919 tarihli muhtıra ile Misak-ı Millî beyannamesi, 

dönemle ilgili tarihî sürekliliği ortaya koyan iki önemli belge olup 

özellikle birincisi, hem ilham ve içerik anlamında kaynak niteliği 

taşımaktadır. Daha da önemlisi her iki belgede de insan unsurunu tanımlamamıza 

yardımcı olan ortak vatan ve ortak din vurgusu dikkat 

çekicidir. Kanaatimce, günümüz için Misak-ı Millî beyannamesinin 

esas anlamı budur. 

İslamiye vardır. İşte bu hudud memzuc bir halde yaşayan bütün maksadlarını, 

bütün manasiyle tevhîd etmiş olan kadre milletlerin hudud-ı millisidir.”, Bkz., 

Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi I, 3. baskı, Ankara 1959, s.16.

1920-1938 DÖNEMİ TÜRK ROMANINDA 

ATATÜRK VE ANKARA 

Doç. Dr. Nesrin Tağızade-KARACA * 

28 Temmuz 1914’te başlayan I.Dünya Savaşı’nın sonucunda 

itilaf devletleri kazanan taraf olunca Osmanlı Devleti 30 Ekim 

1918’de Mondros Mütarekesi’ni imzaladı ve ardından Türk topraklarının 

paylaşımı gündeme geldi. 15 Mayıs 1919’da Yunan ordusunun 

İzmir’i işgaliyle birlikte Anadolu’da başlayan direniş hareketi 

ile Millî Mücadele süreci başlamıştır. 23 Nisan 1920’de Ankara’da 

T.B.M.M’nin kurulması ve 30 Ağustos 1922’de kazanılan zafer Türk 

tarihinin bu en acılı dönemini sona erdirmiş, yeni bir başlangıcın ve 

yeniden var oluşun temelini oluşturmuştur. 

T.B.M.M.’nin Ankara’da çalışmalara başladığı ve Cumhuriyet’in 

ilan edildiği tarihe kadar, Türk aydınının teklif ettiği bütün reçetelere 

rağmen Osmanlı Devleti kurtulamamış, “milleti ancak milletin 

azim ve kararlılığının kurtaracağı” düşüncesi yeni mücadelenin itici 

gücü ve manivelası olmuştur. 

Ulusal kimliğin tasarımı ve teşekkülünde, o tarihin yazımı kadar 

benimsetilmesini de gerçekleştirmek için popüler ve kurgusal 

anlatımlara ihtiyaç duyulması evrensel bir durumdur ve bu arayışlar 

en iyi şekilde edebiyatta yansımasını bulmuştur. Kimliklerin 

çözüldüğü ve toplumsal ilişkilerin farklılaştığı kurtuluş ve kuruluş 

dönemlerinde edebiyata yansıyan bu olgu, kültürel olarak yeniden 

canlanma umutlarının yanında, özeleştiri bilincini ve yaklaşımını da 

beraberinde getirir. Cumhuriyet tarihinde de edebi ve entelektüel faaliyetlerin 

bir kısmı, Türk milletinin ölüm-kalım mücadelesi verdiği 

süreci konu almış, işlemiş ve halen işlemeye de devam etmektedir. 

* Başkent Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi Öğretim Üyesi

746 

NESRİN TAĞIZADE-KARACA 

Hayatî olduğu kadar siyasi bir dönemin, dönüşümün ve projenin 

parçası olan Millî Mücadele ve Cumhuriyet, ulus-devlet projesi ve 

yaratılmak istenen yeni kimlik; roman, hikaye, anı, monografi, tiyatro, 

mülakat gibi kurgu ve anlatı metinlerinde yani edebiyatta en iyi 

yansımasını bulmuştur. 

Cumhuriyet’in kurulmasıyla birlikte başlayan yeni dönem Türk 

edebiyatı, kaynağını Millî Mücadele’den alan hız ve coşkunlukla 

Millî Edebiyat’ın devamı olarak varlığını sürdürür. İlk eserlerini bu 

dönemde vermiş olan şair ve yazarlar, olgun eserlerini Cumhuriyet 

devrinde kaleme almışlar, edebiyat dünyasındaki varlık ve konumlarını 

bu devrede kazanmışlardır. 

Millî Mücadele dönemi olarak; I.Dünya Savaşı’nın başlaması ve 

Cumhuriyet’in ilanına kadar olan 1914-1923 yılları arasında yaşanan 

olayları konu alan romanları, “Edebiyatımızda Kurtuluş Savaşı” 

bağlamında ele alan çalışmaların önemli bir kısmı, yazılış tarihleri 

bakımından üçe ayrılarak, I. Dönem (1920-1950), II. Dönem (1950- 

1980), III. Dönem ise 1980 ve sonrası olarak belirlenir. Nitekim, yakın 

tarihin belirleyici önemli dönemeçlerini içeren bu yaklaşım biçimi, 

yaygın ve benimsenen bir tasnif olmuştur. (Balabanlılar, 2003, 

11-23) 

Bu çalışmada; sözü edilen I. dönemi, çok partili siyasi hayata 

geçilen 1950 yılına getirmeden, yeni Meclis’in kurulması ile 

Atatürk’ün ölümüne kadar uzanan (1920-1938) yılları arasında 

yazılan romanlarla sınırladığımızı belirtmek gerekir. Bir anlamda 

Cumhuriyetin ilk kuşağından, savaş yıllarına tanıklık eden aydın 

ve yazarların, Türk Romanında Kurtuluş Savaşı bağlamında ortaya 

koyduğu eserler arasında Atatürk ve o dönem Ankara’sına odaklanan, 

oradan Anadolu’ya açılan bir perspektif arayışı içinde olduğumuzu 

ilave etmeliyiz. 

Bu süreç içinde ortaya konan romanların örneklemeli bir dökümünü 

yapacak olursak: Aka Gündüz/ Dikmen Yıldızı (1928), Mehmet 

Rauf/ Halâs (1929), Ercüment Ekrem Talu /Kan ve İman (1924) 

Burhan Cahit Morkaya/ Nişanlılar, Yüzbaşı Celal (1933), İzzet Ethem 

Benice/ On Yılın Romanı (1933), Esat Mahmut Karakurt/ Allahaısmarladık 

(1936), Peyami Safa/ Sözde Kızlar (1922), Biz İnsanlar 

(1937), Yakup Kadri Karaosmanoğlu/ Yaban (1932), Ankara (1934),

1920-1938 DÖNEMİ TÜRK ROMANINDA ATATÜRK VE ANKARA 747 

Halide Edip Adıvar/ Ateşten Gömlek (1922), Kalp Ağrısı (1924), 

Zeyno’nun Oğlu (1928), Sinekli Bakkal (1935). Reşat Nuri/ Yeşil 

Gece (1928), Mithat Cemal Kuntay/ Üç İstanbul (1936), Memduh 

Şevket Esendal/ Ayaşlı ve Kiracıları (1934, vs.. (Naci, 1981, 123- 

176) 

Hayatlarının ve sanatlarının önemli merhalelerini Millî Mücadele 

sürecinde idrak etmiş Halide Edip Adıvar ile Yakup Kadri 

Karaosmanoğlu’nun, tanıklıklarıyla ağırlıklı bir şekilde yer tuttukları 

bu döneme yoğunlaşmadan önce, diğer isimler ve eserlerde Atatürk 

ve Ankara’yla vurgulanan anlam dünyasından örnekler üzerinde 

duracak olursak; 

Refik Halit Karay; daha önce (1919) Memleket Hikayeleri’nde 

İstanbullu bir genç olarak sürgüne gönderildiği Sinop, Çorum, Ankara 

ve Bilecik’te (1913-1918) yılları arasında geçen günlerinde tanıdığı 

Anadolu’yu ve Anadolu insanının hikayelerini dile getirmiştir. 

On yılın Romanı’nda, İzzet Ethem Benice, savaş yıllarının 

halkı ve hayatı etkilemesini anlatırken, iki Anadolu çocuğunun 

Ankara’da eğitim almaları konusunu da işlemiştir. 

Aka Gündüz; 1929’da yazdığı İki Süngü Arasında eserinde, 

işgal sonrasında İstanbul’da suçlu sayılan insanlar için kurtuluşu 

Selanik’te görmüştür. Ankara, bireysel ve toplumsal dönüşümün 

simgesi durumundadır. Dikmen Yıldızı’nın kahramanı Yıldız, yitirdiği 

sağlığına Anadolu’nun dağları ve ormanlarında kavuşur, 

Tank-Tango’nun (1928) kahramanları, İstanbul’da dışlanmışken 

Ankara’da kabul görüp topluma karışır ve yararlı işler yaparlar. Dikmen 

Yıldızı’nda 1921’lerin Ankara’sı, Ulus Meydanı’nı dolduran insanlar 

gerçekçi bir anlatımla tasvir edilmiştir. İzmir’in işgali üzerine 

Ankara’ya yerleşen Yıldız ve ailesinin üzerine kurulu olan romanın 

sonunda, Mustafa Kemal Paşa mutluluğu getirecek bir ortam hazırlar 

ve gençlerin yüzüklerini takar... Zübeyde Hanım’la dostluk kuran 

Yıldız’ın iç dünyası ve konumu, Ankara’da sabah vakitleri, sokaklar, 

esnafın durumu canlı tasvirlerle aktarılmış, tarihi olanla kurmaca 

birlikte verilmiştir.. 

Dikmen Yıldızı’nda o dönemin Ankara’sı, özellikle mehtaplı gecelerde 

tepeden aşağılara baktıkça bir ‘deniz’ hayali uyandıran Ankara 

geceleri biçiminde anlatılır. Ankara’nın gündüzleri de güzeldir.

748 


Yakın çevresi Solfasol Köyü, Abacılar Boğazı, Çiftehanlar; dışa açılan 

İnebolu yolu, Ankara ile bağlantısı nispetinde yer alır. 

Bütün bir vatan coğrafyasının sembolü olarak kullanılan Anadolu 

ve özelde Ankara, yeni Türkiye Cumhuriyeti’nin oluşumunda ve 

varlığında realite olmanın yanında aynı zamanda bir imgedir. Aydınlar 

için 1920’den sonra çok farklı ve çok yönlü bir anlam ifade ettiğini 

gördüğümüz Anadolu, bir coğrafi bölge olmaktan öte bir şeydir 

ve artık temizliğin, saflığın, bozulmamışlığın ve dürüst kalmanın 

sembolü durumundadır. 

İsmi ile ilgili çağrışım değeri, yer ve zamanla ilgili olan Üç İstanbul 

(1936), Mithat Cemal Kuntay’ın tek romanı olup. II. Abdülhamit, 

İttihat ve Terakki ile Mütareke dönemlerinin İstanbul’unun 

anlatıldığı bir eserdir. Romanın baş karakteri Adnan’ın Millî Mücadele 

ile ilgisinin mahiyetini, onun Ankara’nın dışında kalan konumuna 

rağmen gizlice alıp, çalışma odasında sakladığı ve sonradan 

tabutunun üstüne konacak olan ‘kalpak’ imgesinden hareketle anlayabiliyoruz: 

“Zaten o, vaktiyle bütün arkadaşlara söylerdi. Bütün memlekette 

bir tek adam vardı: Anafartalar kahramanı!... Şimdi vatan bir insan 

gibi ölürken, bir insan bir vatan gibi ayaktaydı: Mustafa Kemal!... 

Mustafa Kemal ayağa kalkınca yeryüzüne vuran gölgesine bütün 

memleket sığıyordu. Mustafa Kemal ayağa kalktı demek, on beş 

milyon muzdaribin altında duracağı bir bayrak var demektir. 

Bunları söylerken, gözleri doluyor, yüzü güzelleşiyordu. Bir 

milletin çehresine dar gelen büyük sevinç onun gözlerine sığıyordu: 

bu gözyaşları Adnan’ın gururuydu. 

Fakat insanların yalnız heyecandan ibaret olması ne kadar fena… 

Aylar geçiyor, Ankara’dan onu çağırmıyorlardı. Adnan’ın ruhundan 

tırnakları uzanıyor, dişleri ürperiyordu. Onlarla yan yana dursaydı, 

millî mücadele’ye daha çok inanacaktı.” 

Üç İstanbul gibi TRT tarafından dizi olarak çekilen ve farklı 

alanlara uyarlanan, Memduh Şevket Esendal’ın Ayaşlı ve Kiracıları, 

Cumhuriyetin ilk yıllarında yaşanan toplumsal değişimi yansıttığı 

değerlendirmelerine konu olan bir eserdir. “Yeni yapılmış büyük bir 

apartmanın dokuz odalı bir bölüğünde oturuyoruz. Bu bölüğü Ayaşlı 

İbrahim Efendi adında biri tutmuş, isteyenlere oda kiraya veriyor”


(s.9) cümleleriyle başlayan roman, o dönem Ankara’sının şehir planlamasıyla 

ilgili önemli bilgileri içerir. Modernleşmenin, mekansal 

bir simgesi haline gelen Ankara, 1930’lu yıllarda izlenen devletçilik 

politikasıyla güçlenmiş, her kesimden insanın gidip geldiği bir yer 

olmuştur. Tanpınar; bu eserin yeni kurulan Ankara’nın atmosferinde 

zihniyet ve seviye farklılıklarının göstergesi olduğunu belirtir. Fethi 

Naci; “Memduh Şevket, bu odalarda oturan insanları anlatarak, 

bize o yılların Ankara’sından toplumsal bir kesit sunuyor, insanların 

özellikle ‘küçük insanların yaşamlarını, değer yargılarındaki değişimleri 

gösteriyor; düzene değilse de bürokrasiye yönelik eleştiriler 

getiriyor” (Naci 1981, 209) diyerek düşüncelerini açıklarken, İsmail 

Çetişli; geçmiş dönemdeki Türk toplumunun değer yargılarında gözlenen 

yozlaşma ve sosyal çözülmenin romanda konu edildiği üzerinde 

durur. (Çetişli 1999, 238) 

Anadolu’da halkla doğrudan teması olan iki aydın kesim; öğretmen 

ve subay tiplemesi, Anadolu halkının tanıdığı iki sosyal tabakanın 

yani eğitim ve askerliğin önemi bakımından dönem romanlarında 

işlenen figürlerdir ve “aydın” kavramı bunlar etrafında şekillenir. 

Millî Mücadelenin subay kadrosu; bin bir güçlükle kurulan ve savaşın 

kazanılmasında ilk belirleyici birimdir. 

Çalıkuşu’nda, Anadolu’nun geri kalmışlığı idealist bir öğretmenin 

serüveni eşliğinde eğitim anlayışı, eğitim camiasının değer 

yargıları içinde sunulur. Anadolu, romanın her bir kahramanının hikayesinde 

işlenirken İstanbul’la karşılaştırmalı bir biçimde anlatılır. 

Her ikisi de 1926 yılında yayınlanan Yeşil Gece ve Vurun Kahpeye 

romanlarında yeni rejimi övmek için asker ve öğretmen figürlerinin 

işlenişi dikkat çekicidir. (Yalçın 1998, 141) Yeşil Gece’nin Ali 

Şahin Efendi’si hakkını ve mağduriyetini Ankara’da aramak üzere 

yola çıkar. 

Genel bir girişten sonra, belirlenen döneme hem fert hem yazar 

olarak tanıklık eden iki önemli isimden biri olarak Halide Edip 

Adıvar; 1924-1939 yılları arasını Paris ve Londra’da geçirmiştir. 

Ancak özellikle 1920-1922 arasında kendi benliğini unutacak derecede 

inanılmaz tecrübeler yaşamış, hayatının ve sanatının ikinci 

ve olgun devresini Millî Mücadele sürecinde idrak etmiş (Enginün 

2002, 246), bir kurtuluşun destanına tanıklık etmiştir: 16 Mart

750 


1920’de İstanbul’un işgali üzerine bir yolunu bularak Ankara’ya gitmiş 

ve eşi Adnan Adıvar’la birlikte Millî Mücadelede önemli faaliyetlerde 

bulunmuştur. Kızılay hastanelerinde hastabakıcılık yapan, 

Hâkimiyet-i Millîye gazetesinde ve eş zamanlı olarak İstanbul basınında 

da heyecan yüklü yazılar yayımlayan Halide Edip, Sakarya 

Savaşı ve Büyük Taarruzda onbaşı rütbesiyle cephededir ve ayrıca 

teftiş için Tedkik-i Mezalim Komisyonu’nun sorumluları arasındadır. 

Onun memleket ve kurtuluş edebiyatımızın önemli eserlerinden 

Ateşten Gömlek (1922), Vurun Kahpeye (1923) İzmir’den Bursa’ya 

(Yakup Kadri-Falih Rıfkı-Mehmet Asım’la beraber, 1923), Dağa Çıkan 

Kurt (1922) Millî Mücadelenin efsane sahnelerinin tanıklığından 

izler taşırlar. Halide Edib’in, duygu dolu gözlem ve izlenimleri 

büyük ölçüde bu eserlerine yansımıştır. 1922’de İkdam gazetesinde 

tefrika edildikten sonra 1923’te kitap haline getirilen Ateşten Gömlek, 

daha sonraları Türkün Ateşle İmtihanı ismiyle kitaplaşacak olan 

anılarının; 

“…roman hali olarak düşünülebilir. Millî Mücadele’yi konu 

alan ilk Türk romanı ve Millî Mücadele esnasında yayımlanan ve 

dönemini işleyen tek Türk romanı özelliğini taşıyan eser, bu kesiti 

işleyen Türk romanları içinde en güzellerinden biridir. Ayşe, İhsan 

ve Peyami arasında teşekkül eden bir ezeli aşk üçgeni etrafında hem 

bireysel hem toplumsal anlamda giyilen ‘ateşten’ bir gömleğin anlatıldığı 

bu roman, Peyami’nin bireysel muhtevadan millî muhtevaya 

doğru psikolojik değişimini de içerir.” (Bekiroğlu 1999, 76) 

Halide Edib gibi Yakup Kadri de, aynı dönemi yaşayan, aynı 

olaylara tanıklık eden ve kalemiyle bunları ölümsüzleştiren bir isimdir. 

Yakup Kadri’nin Halide Edib’e hayranlığı Mütareke Devri ve 

sırasında artar ve her ikisi de Millî Mücadele şartlarında karşılaştıklarında, 

birbirlerini daha yakından tanıyarak duygu ve düşünce 

dünyalarını açarlar. Ortak düşünceleri, “bu viran yurdun, tozundan 

toprağından” yepyeni bir edebiyat çıkacağıdır. Yakup Kadri, Sakarya 

Zaferi öncesi Ankara’ya gittiğinde Halide Edib’in Kalaba’daki, 

Ankara’ya gelen hemen herkesin ziyaret ettiği küçük evinde kalır. 

Halide Edib ona küçük bir oda hazırlamıştır. Uzun uzun sohbetleri, 

istişareleri olur. Yakup Kadri, ‘Ateşten Gömlek’ adlı bir roman yazarak 

Millî Mücadeleyi ölümsüzleştirmek düşüncesini açar. Bu isim,


önce davranan Halide Edib tarafından çok beğenilecek ve onun eserinin 

adı olacaktır. Açık bir mektupta romanının isim hikâyesi verilirken 

Yakup Kadri’ye hem özür hem de teşekkür mesajları yer alır. 

Bu iki kalemin, düşmanın çekilirken taş taş üstüne bırakmadığı 

Anadolu’ya bakışları, Anadolu insanına yönelmeleri, “Hiç iğrenmeden, 

hiç korkmadan, çekinmeden bu tozlara, bu topraklara doğru 

eğileceğiz; onları terimiz ve gözyaşımızla yoğuracağız ve hasretini 

çektiğimiz güzellik ve iyilik abidesini işte bu çamurdan, bu hamurdan 

yapacağız” (Enginün 2001, 100) ahd-i vefasına bağlı olarak ortaya 

koyduğu eserler Millî Mücadele edebiyatının ilk sıralarında yer 

alırlar. Her ikisine de yeni bir iman aşılayan Millî Mücadele sürecinde 

Anadolu, yeni bir destanın oluştuğu mekan, bu mücadelenin önderi 

Mustafa Kemal Paşa, bu destanın kahramanı olarak önemli yer 

tutar. (Enginün 2001, 110) Çünkü; Türk milletinin sembolü, Millî 

Mücadelenin önderi Gazi Mustafa Kemal Paşa’nın varlığı, yurdu ve 

Türklüğü kurtaracak gücün de kendisidir. 

Eşiyle kendisini karşılamaya gelen Mustafa Kemal Paşa’yı Ankara 

Garı’nda ilk görüşü ve daha sonraki duygularını anlatan Halide 

Edib’in gözlemleri, onun fiziki özelliklerinin gerisinde, manevi ve 

ruhi portresi ile ilgilidir; 

“… Gün kararıyor, istasyonda toplanmış olan kalabalık fark 

edilemiyordu. Tren istasyonda durunca, biri trene yaklaştı. Asker 

üniformasıyla Babıali civarında uzaktan görmüş olduğum Mustafa 

Kemal Paşa olduğunu tanımak güçtü. 

Trenin kapısı açılınca Mustafa Kemal Paşa yaklaştı. Bana merdivenlerden 

inerken yardım etti. Bu elin çevik hareketi ve kudreti, 

bana Mehmet Çavuş’la Millî Mücadele’nin yolda arkadaşlık etmiş 

olduğum şahsiyetlerini hatırlattı. Fakat bu kudretli el, şekil itibarıyla 

ötekilerden bambaşkaydı. (…) Mustafa Kemal’in gergin derili, uzun 

parmaklı beyaz eli Türkün bütün hususiyetleriyle birlikte aynı zamanda 

hâkim bir vasfa da sahipti.” 

Millî Mücadele’nin onbaşısı Halide Edip, kendi ferdi tecrübelerini 

Ateşten Gömlek romanının kahramanları üzerinden aktarırken, 

Başkumandan Mustafa Kemal savaş öncesi ve sonrasında yazarın 

tanıklıklarıyla çok canlı bir şekilde tasvir edilir. “Türk milletinin bütün 

acısı o yüzde toplanmış gibiydi” (s. 212) diyerek Duatepe’de,

752 


Kırmızıtepe’de gözlemlediği bu portre, yazarının nasıl bir ruh atmosferi 

ve etkilenme içinde kaldığını da yansıtmaktadır: 

“Evvela zihninde Sakarya’nın büyük mimarlarını gördüm, bu 

harbi en küçük teferruatına kadar hazırlayanlardan iki büyük başı 

harbin başlayacağı gecenin şafağında gördüğüm gibi gördüm. Bütün 

manevra bitmiş, bütün hazırlık nihayete ermiş ve artık iş silahlara 

kalmış olduğu an, 23 Ağustos’un ilk ışığı, Sakarya harbinin ilk 

karargahında Başkumandanlık odasına girerken bu iki kumandan 

ayakta, karşı karşıya birbirlerinin gözlerinin içine baktılar. 

- Sen her işi yaptın! Bundan sonraki iş Allah’ın! 

Bunu Mustafa Kemal Paşa, elleri İsmet Paşa’nın omzunda 

söylemişti. Sonra harbin yavuz ve müthiş yüzüne çok bakmış olan 

nafiz kumandan müteessir bir sesle: 

- Yarın, düğün başlayacak, demişti. 

O, kendi ruhunda, kendi etinde, harbin, kızıl ve korkunç facianın 

nasıl bir heyecan olduğunu biliyordu.” (s. 207) 

Ateşten Gömlek, İzmir’in işgalinden Sakarya Zaferine kadar geçen 

devreyi içine alır ve yaşanan tarihi olaylar destansı bir anlatım 

ve açık duygular içinde işlenir. Eserde Mustafa Kemal Paşa; kurtuluş 

umudunun simgesi, destansı bir kahraman çehresi, uzaktan ruhlara 

kurtuluş aşılayan bir portre olarak çizilir ve roman kahramanları 

onunla kendi şahsiyetlerine uygun özellikler etrafında özdeşleşirler. 

Sakarya Zaferi’nden sonra yazılan Ateşten Gömlek, yurt içinde ve 

dışında büyük bir ilgi uyandırmış, Türk İstiklal Savaşı’nın destanı 

olarak filmlere ve TV dizisine konu olmuştur. Eserde, Halide Edib’in 

önceki romanlarında olmayan iki yeni durum, yazarın bakış açısı ile 

hayat ve meseleler karşısındaki duruşu bakımından önemlidir. Bunlardan 

ilki olan Batı hayranlığı, “tarihi zaruret karşısında batılılara 

karşı mutlak bir nefrete dönüşmüş”, ikincisi ise “İstanbul’da tanıdığı 

Anadolu insanı ile Millî Mücadele yıllarında bizzat temas etmesi 

Anadolu insanına karşı büyük bir hayranlık duymasına yol açmıştır. 

(Enginün 1978, 191) 

“Sakarya ordusu”na ithaf edilmiş olması bakımından önemli bir 

eser olan Ateşten Gömlek; ordu-millet dayanışmasından doğan bir 

destan ve yaşanmış bu destanı temellendiren bir manifestodur.


Halide Edib’in anılarında “İşte garip bir surette ben denilen 

şeyin tamamen milletin içine karışmış olduğunu en fazla o zaman 

hissettim. Millet göçerse, ben de onlarla beraber gitmek istiyorum” 

şeklinde ifade ettiği milletin varlığını ve önemini seziş duygusu Sakarya 

Savaşı sırasında temellenmiştir. Kitaplarına girmemiş 1955 

yılında Yeni İstanbul dergisinde yayınlanan bir yazısında Mustafa 

Kemal Paşa’nın merkezde olduğu kolektif ruhu şu şekilde anlatır: 

“Evvela Dumlupınar… İnişli, çıkışlı geniş ve boş bir yer. İçlerine 

doğru bir yerde, büyücek bir eski evde ordu merkezi var. Bu 

evden tıpkı bir deniz hamamına uzanan ince ve tahta bir iskeleye 

benzeyen bir şey nihayetinde üstü açık bir odaya benzeyen genişçe 

bir yerinde Mustafa Kemal Paşa oturuyor, bir kıyamet gününü 

andıran boşluktaki hayat hareketini seyrediyor. Bazen yaya, bazen 

atla vazife iktizası dolaştığım bu geniş saha dolup boşalıyor. Dumlupınar 

kadınları heyecan içinde. Kafile kafile dolaşıyorlar. Yüksek 

sesle istila devrinde başlarından geçenleri anlatıyorlar. Kalabalığın 

ortasından bir ucu yolda, bir ucu ordu karargahında, sonu gelmeyen 

yüksek rütbeli veyahut alelade erlerden müteşekkil bir esir kafilesi. 

Halk hep dönüp Mustafa Kemal Paşa’nın bu panoramayı seyrettiği 

yere bakıyor. Evin arkasından aşağı doğru yürürseniz, kıyamet gününün 

içine dalmış gibi oluyorsunuz. Silah, eşya, kağıt paralar, insanlar, 

sahibini kaybetmiş uluyan köpekler, başıboş atlar, daha neler 

neler…..” (Enginün, 1989, 231) 

Bu dikkatli gözlem ve duyarlı bakış O’nun roman ve hikayelerinin 

de kaynağı olacaktır. Peyami Safa, “..müşahade mahsulü tek bir 

harp romanı” nın yazarı olduğunu belirttiği Halide Edip için; “Gelip 

geçmiş Türk muharrirleri içinde (…) askerî üniforma giyerek hiç 

olmazsa müşahit sıfatıyla İstiklal harbine iştirak etmiş bir tek insan 

varsa bu kadındır.” (Enginün 1986, 28) diyecektir. 

Yakup Kadri; Millî Mücadele yıllarında Anadolu ve Rumeli 

Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nin İstanbul başkanlığını yapmış ve 

doğrudan Mustafa Kemal Paşa ile irtibatlı olarak çalışmıştır. Bu çalışmalar 

sırasında işgalcilerin faaliyetlerini yakından takip ederek, 

gözlemlerde bulunması (Yalçın, 1998, 89) romanlarındaki realizm 

için belirleyici bir hareket noktası oluşturur. 

Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun hem yakın geçmişi hem de

754 


yaşadığı dönemi yargılayan keskin bir bakışın sahibi olarak niteleyen 

Niyazi Akı; onurealist ve bedbin ancak sanatında idealist bir kişilik 

sıfatıyla tanımlar: 

“Cahil ve Sefil köylünün yanında bilgili ve mesut köylüyü düşünürüz: 

değerlerini kaybetmiş zayıf ve çaresiz insan ardında içi sağlam 

duygularla dolu, iradeli insanları hayal ederiz. Savaşlarla harap 

olmuş dünyayı, muhtelif ideolojilerle ruhları parçalanmış beşeriyeti 

düşünürken, elimizde olmayarak, bunların mesut bir sentezini tasarlarız.” 

(Akı, 2001, 257) 

Bir ideal olarak terennüm edilen Anadolu’nun yüzyıllara yayılan 

yanlış politikalarla yozlaşmasını ve yoksullaşmasını asıl tema olarak 

alan Yaban romanı, köye ve köylüye dönüşün bilinçli bir şekilde 

işlendiği ilk eser olması bakımından da önemlidir. Millî Mücadele 

döneminde, bu hareketin aleyhinde olan ve bozguncu propagandaya 

inanan bir Anadolu köyünde yaşamak zorunda kalan idealist roman 

kahramanı Ahmet Celal’in konumu oldukça trajiktir. İnancı ve iyimserliğinde 

direnerek umudunu koruyacaktır: 

“Hayır, hayır Türk ordusu dağılmadı. Ve Ankara’nın üstünden: 

‘Düşman ilerleyebilir, düşman Ankara’ya da gelebilir. Fakat, biz 

yurdumuzun en son kayası üstünde de, kendimizi müdafaa edeceğiz. 

Düşmanı vatanın harim-i ismetinde boğacağız!’ diye bir ses yükseldi. 

Bu onun sesidir. Bu, insana ümit, kuvvet ve metanet veren sestir. 

İşte yeni bir azimle toplanan Büyük Millet Meclisi, onu geniş selahiyetlerle 

Başkumandan tayin etti. Harp meydanına bizzat o geliyor. 

Altın başı ufukta bir çoban yıldızı gibi parıldamağa başladı. Dağılır 

gibi olan koçlar sürüsü gene toplanıyor. Muntazam asker kafilelerinin 

birer cüzü tam halinde yeni mevzilerine doğru yol aldıklarını 

görüyorum.” (Yaban, 111) 

Bu ruh hali Türk aydınının kötümserlikten kurtulmaya başladığının 

açık işaretidir ve Millî Mücadele devri eserlerinde genel olarak 

kendini gösteren bu husus, sonraki olumlu sonuçlar hazırlayan faktör 

olma özelliği taşır. Eserde İnebolu’dan Ankara’ya kadar konak 

yerleri, Cavit köyü, İsmail Çavuş ve hanı, Ankara büyük ölçüde yazarın 

gözlemlerinin zeminini oluşturur. Yaban’ın başına konan “Barbarların 

yaktığı Türk köylerine” ibaresi, yazarının ve kahramanı Ah-


met Celal’in aydın duruşunun ifadesidir. Falih Rıfkı’nın; ‘Mustafa 

Kemal’in asıl zaferinin Türk Milletine yeni bir iman aşılamak ve 

onun kötümserliğini yenmek olduğunu…’ söylemesi eserle kurulan 

paralellik bakımından anlamlıdır. 

Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun, geçmiş ile gelecek hülyasını 

birleştirerek bir ütopya olarak kurguladığı Ankara (1934) romanı yaşanan 

zamana ait eleştirilerini de içeren bir eserdir. Aydının sorumluğunu 

ve görevini yeterice yerine getiremediğinin bir itirafı ve yazarın 

Tetkik-i Mezalim Heyeti ile Anadolu’da yaptığı inceleme gezisinin 

ürünü olan Yaban’dan (1932) sonra Ankara, gelecek için umutların 

sergilendiği iyimser bir zemindir. Yakup Kadri; Halide Edip’le birlikte 

Ankara civarındaki köyleri seyrederken Halide Edip’in “Bu güzellikleri 

acaba kim terennüm edebilecek?” diye konuşması üzerine 

duygularını şöyle anlatır: 

“İçimden hangi güzellik demiştim. Etraf çıplak, kurak, gölgesiz, 

renksizdi, köy bir taş ve toprak yığını idi; havada pislik ve ufunet 

kokuyordu. Rast geldiğimiz insanlar, kadın, erkek, çoluk çocuk hep 

yüzlerine bakılmayacak derecede çirkin, pis ve pejmürde idi. Lakin 

sonradan düşündüm ki mutlaka güzelliğin bedii olmaz, çirkinin de 

bedii vardır ve sanatta asıl hüner de çirkini güzelleştirmektir.” (Enginün, 

2002, 284) 

Yakup Kadri’de Anadolu’ya açılan, Ankara’dan olduğu gibi vilayet, 

kaza ve köylerle beslenen romanlarında coğrafyayı genişlettiği 

bir yaklaşım öne çıkar. Ankara romanının yazılışında payı olan 

ve öne çıkan pasajlar Panorama’da tekrar yazılmıştır. Yeni bir hayatın 

doğuşunun anlatıldığı Yaban’da I. Dünya Savaşı sonunda Millî 

Mücadele ve savaştan sonraki yeni hükûmet merkezi olarak Ankara 

önemlidir. Romanda yeni nesil; derin düşünmez fakat iş görür; 

bir evvelki neslin düşünceleri bu nesilde vakar, istekleri de irade 

olur…” (Akı, 2001, 118) 

Millî Mücadelenin ardından merkezde yaşanan gelişmeleri konu 

alan Ankara romanında, iktidarın çarpıcı büyüsünün, aynı zamanda 

kararlılığı sağlam, iradesi tam olmayan zihniyetleri de bitiren bir 

güç olduğuna işaret edilir. Bu bakış, Türk aydınının iki yüz yıldır 

tekrarlayıp durduğu hatalara karşı uyarıcı ve gelecek tehlikelere dikkat 

çeker niteliktedir. Nitekim, 1911-1921 arasında geçen 10 yıllık

756 


dönem Türk dinamizminin üç kıtada toprağa gömüldüğü bir süreçtir 

ve Osmanlı devletinin genç, eğitimli ve donanımlı iki milyon evladı 

peş peşe verilen savaşlarda yok olup gitmiştir. Savaş sonrasında 

İstanbul’a dönmek yerine Anadolu’nun bağrında kalmayı ve yeniden 

dirilmek için Ankara’yı seçen yeni yapılanma; iki küçük tepeye yaslanan 

Ankara’nın yüzünü Batıya çevirmiştir. Büyük ideallerle ortaya 

çıkan yeni Cumhuriyet’in yeni cazibe merkezi olan Ankara’da; Seyranbağları, 

Dikmen, Keçiören ve Çankaya’nın bağ evlerinin yerini 

yavaş yavaş konaklar almaya başlamış, Yenişehir sadece bir semt 

adı olmayıp, yeni bir hayat tarzının hem adı, hem simgesi olmuştur. 

İstanbul’un Beyoğlu, Şişli, Taksim gibi muhitlerindeki köksüz 

ve yoz batılılaşma anlayışı bu sefer Ankara’ya yerleşenlerin köşklerine 

taşınır. Atatürk’ün Çankaya bağlarındaki taştan yapılmış köşkü 

adeta kuşatılmıştır. Batılılaşmayı, Cumhuriyeti ve yeni değerleri sığ 

bir batı hayranlığı olarak anlayan bir kesim, eğlence ve sefahat yarışına 

kapılarak vatan için (!) çabuk ve kolay kazanma yolunu seçmişlerdir. 

Ankara romanında Yakup Kadri, Selma ve gazeteci Neşet 

Sabit’in gözü ile anlatılan olaylarda 1930’ların Ankara’sını sergileyerek, 

yenileşme hareketinin kusurlu yönlerini ve yapılan hataları 

göstermeye çalışır. Ankara romanı üç bölümden oluşmaktadır. Birinci 

bölüm: Sakarya savaşı öncesi (1922’ye kadar).İkinci bölüm: 

Cumhuriyetin ilanını izleyen yıllar (1926’ya kadar).Üçüncü bölüm: 

Cumhuriyet sonrasının 14. ve 20. yıllarını (1937-1943’e kadar) anlatır. 

Romanın konusu bu üç dönemin Ankara’sıdır. Bu üç bölümdeki 

olaylar yazarın her bölümde ayrı bir kişilik olarak karşımıza çıkardığı 

Selma Hanım’ın çevresinde geçer. Selma’nın hayatı üç bölümde, 

üç ayrı erkekle geçerken, arayışları Ankara’nın arayışları, yazgısı 

Ankara’nın yazgısıdır. Selma Hanım’ın ilişki kurduğu erkekler ise 

birer simgedirler. 

Son bölüm yazarın hayalindeki Ankara’dır. Yazarın bu hayali 

Cumhuriyet’in onuncu yıl dönümü bayramıyla başlar. Gazi Mustafa 

Kemal’in Türk milletine hitabesi, bir devir başlangıcının, bir yeni 

sabahın ilk işareti gibi olmuştur. Türk milleti ilim, imar, iktisat, güzel 

sanatlar sahasında büyük bir gelişme içerisindedir ve Ankara’nın 

çehresi değişmektedir. Yeni stadyumlar, yeşil çimenli sahalar, büyük


fabrikalar, büyük binalar, alaca halk yığınları ve coşkuyla kutlanan 

büyük bir bayram havası bu ütopyanın somut ipuçlarını oluşturur. 

Ankara, yeniden doğuşun üç bölümde hikaye edildiği etkili bir 

anlatıma sahiptir. Romanın birinci bölümünde Millî Mücadele’de 

Ankara’nın durumu ve İstanbul’dan gelenler üzerindeki etkileri 

konu edilir. Bu değerlendirmelerin çoğu yazarın gözlem ve izlenimleri 

üzerine kurulmuştur. Eserin kahramanı Selma, bir İstanbullu olarak 

başlangıçta bir uyumsuzluk çekse de millî mücadelenin kalbinin 

attığı yerde bulunmaktan mutlu olmaya başlar. Ankara, ‘bir enerji ve 

cazibe merkezi’ olarak 1921’lerin “yegâne mânâsı” gibidir. Selma, 

Mustafa Kemal’in evini gördükten sonra büyük bir değişim yaşar. 

Cepheye gitmek ister, hastabakıcılık yapmaya başlar. Hastanede tanık 

olduğu durumlar, yaşadığı sahneler bu mücadelenin başarılacağı 

yönündeki inancını kuvvetlendirir. Genç kadın; ‘fikirce, hisçe bütün 

benliğine şamil bir inkılabın kaynağı’nı keşfeder ve daha önce tiksindiği 

yerleri, insanları sevmeye başlar. Bu ruh değişimi ve olgunluk 

süreci, bireyin kendi içinde büyümesi Yakup Kadri’nin kişiliğinde 

de kendini göstermiştir. Mütareke yıllarından başlayarak ferdi varlığı, 

milletin varlığından ayrı bir şey değildir. 1922 yılında yazılan 

Ankara romanında; Yakup Kadri, Ankara’nın üç safhasını Sakarya 

Savaşı günlerini, zafer sonrasını ve yeni Cumhuriyeti onuncu yılından 

yirminci yılına kadar olan devreyi anlatarak, 1942’lerin Ankara’sını 

tasavvur eder. zaferin sarhoşluğu ile İstanbul’dan Ankara’ya, 

Anadolu’nun bu sağlam değerlerini bozmak için gelenler bu ütopyayı 

gerçekleştiremeyerek yeniden İstanbul’daki kozmopolit hayatlarına 

dönerler. İlk iki bölüm gerçek hayattan izler taşırken üçüncü 

bölümün sonu yazarın gelecek hayallerinin yansımasıdır. 

Ankara romanının ilk bölümü, Ankara’yı askeri, devlet memuru, 

yerli halk, tüccar ve yeni kurulan bir başkent perspektifinden sergilerken 

savaş cephelerinden, ordudan ve komutanlardan da kesitler 

sunar. Romanın son iki bölümü daha sonra yazılacak olan Panorama’larda 

savaş sonrasının eleştirel bir bakışla irdelemesini içerir. 

Zeki Coşkun’a göre; “Sodom ve Gomore işgal ve Kurtuluş Savaşı 

dönemindeki İstanbul’un romanı ise, Yaban ‘o sırada Anadolu’, 

Ankara’nın ilk bölümü de ‘o sırada Ankara-Karargâh’ şeklinde okunabilir. 

Yazılış ve yayınlanış sırasına göre bakıldığında birinin bittiği

758 


yerde öteki başlar.” (Balabanlılar 2003, 100) 

İşgal yıllarında İstanbul’dan İnebolu yoluyla Anadolu’ya geçen 

Yakup Kadri, heyecanlı ve sıkıntılı bir yolculuktan sonra Ankara’ya 

ulaştığında duygularını; olayları dış görünüşleriyle değerlendirmeye 

çalışanların Ankara şehrindeki ‘tecellinin sırrını’ anlayamayacaklarını, 

‘mazlum ve mağdur millet için de ilahi nefhanın estiği yer 

Anadolu’nun en harap bir kasabası olan Ankara’dır’ şeklinde dile 

getirecektir. Ergenekon’da Ankara’ya dair izlenimlerini anlatmayı 

sürdüren yazar, Atatürk’le ilk görüştüğünde çok heyecanlı olduğunu 

belirttikten sonra gözlem ve tasvirlerini şöyle dile getirir: 

“Mustafa Kemal Paşa, sivil giyinmiş, ortadan biraz daha boylu, 

zayıf ve sarışın bir zattı. Gazetelerde gördüğünüz resimlerden hiç 

birine benzemiyordu. Kendisi bu resimlerin hepsinden daha sevimli, 

daha canlı, daha müstesna bir simaydı. Yüzü renk ve çizgi itibariyle 

bir tunç parçası üzerine oyulmuş bir eski madalyonu andırır. Elmacık 

kemikleri çıkık, ağız kemikleri kuvvetli ve alnı sertti. Ve bu 

yüzün bütününde çok zahmet görmüş, çok uğraşmış, çok düşünmüş 

kimselerin çehresindeki ifade vardır; fakat, hiçbir yorgunluk emaresi 

göstermemek şartıyla. Kısık ve sıcak bir sesle konuşuyor, mavi gözleri 

muammalı nazarlarla bakıyor, vücudunun kımıldanışları genç 

bir parsın kımıldanışları gibi sevimli, munis bir tarzda haşin ve çeviktir.” 

(Ergenekon, 110) 

Yakup Kadri, ömrü boyunca bağlı kaldığı Atatürk’ü, çeşitli cepheleriyle 

anlattığı aynı adlı monografisinde;“Atatürk kendisini unutmayanlar 

için, tükenmez bir enerji ve optimizm kaynağıdır ve onu 

unutturmamak hepimize kutsal bir vatan borcudur” (Karaosmanoğlu 

1981, 8) der. 1938 yılında Prag’da yazmaya başladığı ancak 1946’da 

basılabilen Atatürk monografisine, “Bizim ilk gençlik yıllarımız bir 

millî kahramana hasretle geçti” diye başlar. Mondros Mütarekesi’nin 

imzalandığı İsviçre’de tedavi olduğu dönemde dışarıdaki genel hava 

ve düşman basınından takip ettiği batının Türklüğe karşı olan tutumu 

ve Türkler hakkındaki düşünceleri 29 yaşındaki Yakup Kadri’yi 

çok incitmiştir. Hatıralarında; “İsviçre’nin olsun, Fransa’nın olsun, 

İngiltere’nin olsun, bütün gazeteleri başımıza gelenleri azımsıyor, 

Türk milletinin yeryüzünden kazınmasını, Türkiye’nin dünya haritasından 

silinmesini istiyordu. Dünya amme-efkarı o derece aleyhi-


mize kışkırtılmıştı ki, bizim için Türk sıfatıyla ne sokakta serbestçe 

dolaşmanın, ne pansiyonlarda, otellerde, kahvehanelerde rahat ve 

huzurla oturup kalkmanın imkanı kalmıştı.” (Enginün 2001, 111) 

derken bozuk sağlığını unutmuş, biran önce ülkesine dönme isteğiyle 

kıvranmaya başlamıştır. ‘Atatürk’ adını o sıralarda duyduğunu, 

Çanakkale Zaferi ve onun kahramanlarından Mustafa Kemal Paşa 

adının gönüllerde yeni bir ümit filizlendirdiğini anlatırken, söz konusu 

monografisinde halkın yarattığı bu kurtarıcı portresini muhayyilesini 

de katarak şu şekilde tasvir eder: 

“…… birçok hamasi menkıbeler, ruhu bir deniz gibi coşturan 

dinamizmasıyla birbirini takip etmekte ve muhayyilemizde, keskin 

profili otuz ikilik topların fasılalı ateşinde parlayıp sönen, sönen 

parlayan bir genç kahramanın yalın endamı çizgilenmekteydi. Bu 

kahraman, bu genç kumandan -halkın söylediğine göre- yanında bir 

avuç süngülü askerle, yerden, gökten, denizden kopan mütemadi bir 

gülle, kurşun ve şarapnel sağanağının ortasında muttasıl ileri doğru 

atılıyor ve kollarıyla kızgın boyunlarından yakalayıp denize yuvarlayacakmış 

gibi düşmanın sıra sıra topları üstüne saldırıyordu. Bu 

insan, ateşte yanmıyordu. Vücuduna kurşun işlemiyordu ve zırhlıların 

attığı gülleler başının üstünde munisleşmiş yırtıcı kuşlar gibi 

geçip gidiyordu. Kimdir, bu acayip adam? Nereden peydah olmuş? 

Adını hiçbir gazetede, hiçbir resmi tebliğde görmedik, okumadık. 

Fakat, halk onun adını da biliyordu: Mustafa Kemal diyordu. Bir 

paşa mı? Bir miralay mı? Kimi bir paşa, kimi bir miralay olduğunu 

söylüyor. Zaten rütbesinin ne önemi var? Böyle adama rütbe ne ilave 

edebilir?” (Enginün 2001, 111) 

Ankara romanında, kahramanların bakışı ve tepkileri ile ele alınan 

Atatürk, eserin birinci ve üçüncü bölümünde görünür. Selma bir 

at gezintisinde, Çankaya’yı görmek isteyince, yukarılarda ona “… 

biraz ötede bir küçük yarın ucunda, kocaman ağaçlar arasından, kayalara 

yaslanmış dört köşe bir taş bina”yı göstererek “İşte, Paşa’nın 

evi burası! “Daha yeni naklettiler, kira ile oturuyorlar!” deyince, Selma 

bu mütevazi yapı karşısında hayretler içinde kalır: 

“… Millî hareket başının Ankara’da ne kadar sade yaşadığını biliyordu 

fakat bu sadeliğin derecesini kendi gözleriyle tayin ederken 

bir mucize karşısında gibi hayret ve heyecana düşmüştü. Ne! Bütün

760 


dünyanın kendisinden bahsettiği adam, bu kayaların dibindeki tavşan 

kulübesinde mi oturuyordu? Genç kadının gözleri önünde Londra’da 

Westminster sarayının, Paris’te Elysee’nin, Washington’da White 

House’un resimlerde gördüğü muazzam ve muhteşem siluetleri tecessüm 

etti. Bunların yaldızlı tavanları altında, belki şu dakikada, şu 

kulübede oturanın adı söyleniyordu. Bu kulübenin sahibi mi? Mustafa 

Kemal Paşa şüphesiz o bile değildi.” (s. 68) 

Selma; savaş ortamının karmaşasında görmüş olduğu Atatürk’ün 

vakur ve sakin çehresinin kendisine ne kadar huzur ve güven verdiğini 

de hatırlar: 

“… Eskişehir istasyonunda, ara ve aman vermeyen bir ateş yağmuru 

altında Büyük Şef’in sakin, kararlı ve destani çehresini de görmüştü. 

Tahliye edilen kasabanın bozgun kalabalığı ortasında, keskin 

ve sıcak bir sesle emirler veriyor; yanında duran Garp cephesi 

kumandanına hemen hemen gülümseyerek bir şeyler söylüyor ve 

Ankara’ya ilk kafileyi götürecek olan trene son yolcunun binmesini 

bekliyordu. 

Mustafa Kemal Paşa’nın bu mahşer içindeki silueti Selma 

Hanım’ın hayalinde o kadar derin nakşolmuştu ki, bunu o en küçük 

teferruatına kadar hatırlıyordu. 

Üzerinde nefti bir avcı kostümü vardı. Bir gümüşi kalpak, gür 

ve uçları yukarıya doğru kıvrık sarı kaşlarının hizasına kadar iniyordu. 

Bütün bir ırkın asaletini taşıyan, uzun parmaklı, güzel elleri bir 

kehribar tespihle oynuyordu. Sanki, bir istirahat saatinde bahçesinde 

dolaşan bir genç aile reisi gibiydi ve sanki gökyüzünden durmaksızın 

yağan şeyler bir yaz yağmurunun ilk damlalarıydı. 

Selma Hanım’a, asıl, en büyük, en derin ve en sarsılmaz huzuru, 

emniyeti veren de, işte, büyük Şef’in ona bu ilk ve son görünüşü 

oldu.” (Ankara 87, 88) 

Bu heyecan verici tecrübe ve etkilenme roman kahramanının 

ruh büyümesini tetikleyen, duygu ve düşüncelerini değiştiren hadiselerin 

başlangıcını oluşturur ve “Ankara’ya, Ankara’nın ifade ettiği 

millî manaya bağlılığını artırır. İdeali, kurtuluş ümidi artan ve Türklüğe 

bakışı değişen genç kadın Cebeci hastanesinde gönüllü hastabakıcılığa 

başlar. Sakarya Zaferi, dalga dalga büyüyüp Ankara’ya 

ulaştığında halk gibi bunu doğal bir şey olarak karşılar:


“Bütün Ankara’da gösterişsiz bir sevinme vardır. Bu bayraksız, 

donanmasız, davulsuz, zurnasız bir zafer bayramı oldu. Çünkü sevinç, 

yanık topraklardaki sular gibi, hep içe çekilmiş, yüreklere sinmişti.” 

(92) 

“Cumhuriyet’in onuncu yıldönümü bayramında, Gazi Mustafa 

Kemal’in Türk milletine hitabesi, bir devir başlangıcının bir yeni sabahın 

ilk işareti gibi olmuştu. Bu hitabe Türk milletini, ilim sahasında, 

unvan ve iktisat sahasında, güzel sanatlar sahasında taze, şevkli 

ve toplu bir hamleye davet ediyordu.” (s. 161) 

Şimdiki 19 Mayıs Stadyumu’nun yerinde bulunan “çam tahtalarından, 

derme çatma” tribünlerin birinde “civar köylerden, kasabalardan 

gelmiş bir alaca halk yığınına “hitap eden Mustafa Kemal’in 

fiziki portresi, dinleyiciler arasında bulunan roman kahramanını oldukça 

etkilemiştir. 

“Bu profilin en belli, en göze çarpan hususiyetleri, alında, göz 

yuvasında ve çenede toplanmıştı. Bu alın, çok geniş olmamakla beraber, 

eski Yunan heykeltıraşlarında bir genç ilah kafası örneği olacak 

derecede mevzun, ahenkdâr ve traşîde idi. Göz oyukları çukur 

değildi, fakat, bakışlarının derinden, çok derinden gelen bir hali vardı. 

Ve bütün yüzün enerjisi çenede toplanmış gibiydi. Bu kuvvetli, 

bu sert çene, kendi gücünden emin bir yumruk gibi hafifçe öne doğru 

uzanıyordu. Ve aynı ses… Selma Hanım’ın bundan on iki, on üç yıl 

evvel, bir kere, Eskişehir istasyonunda işittiği sıcak ve tesirli sesti.” 

(s. 162) 

Halkın içinde, onun sesi olarak gösterilen canlı, dinamik, sevilen 

önder portresi, Ankara’nın masal çağıyla da özdeşleşmiştir: 

Romanın sonu Cumhuriyet’in 20. yıldönümü ile biter… Selma 

1942 yılındadır, kutlama hazırlık komitelerinden biri içinde görevlendirilmiştir. 

Ancak Yakup Kadri’nin geleceğe ait bu tasavvuru 

gerçekleşememiş, ölüm döşeğinde bulunan Atatürk 15. yıldönümü 

törenlerine bile katılamamıştır. 

Bu döneminde de, Çanakkale ve Millî Mücadele günlerindeki 

kadar yeniden efsaneleşen Atatürk; 

“… nice düğün günlerinin, nice destani millî bayramların bir 

araya getirip kaynaştıramadığı gönüller belki de bu yas gününün ıs-

762 


tırabı içinde akıbet birleşmesini, hep bir araya gelip haşır ve neşir 

olmasını bilecekti…” (Panorama, 279) 

Atatürk’ün varlığı ve işlevi kadar hastalığı ve ölümü de, farklı 

kutuplara ayrılmış aydınları yeniden birleştirici bir işlevi yerine getirmiştir. 

Yakup Kadri, romanının üçüncü baskısı yapılırken ‘Bir Not’ 

başlığı ile koyduğu açıklamada; 

“Otuz yıl önce yazdığım bu romanı, üçüncü baskıya vermek 

üzere gözden geçirirken bir düş görüyor gibi oldum ve bana öyle 

geldi ki, burada hikaye ettiğim devri bir somnambül hali (uyur-gezerlik) 

içinde geçip gitmiştim. 

Fakat, bu halim çok sürmüyor; uyanıyorum ve kendimi toparlayarak 

etrafıma bakıyorum, o devirden bu yana ne kalmış diye. Kitabın 

birinci bölümünde belirlemeye çalıştığım millî mücadele ruhundan 

hemen hiçbir iz bulamıyorum. 

Ya son bölümde hayalini kurduğum Türkiye’nin gerçekleşmesine 

doğru bir gelişme olmuş mudur? Ben, o zamanlar, bir gün 

gelip öleceğini aklımdan bile geçirmediğim Atatürk’ün öncülüğü 

ve rehberliğiyle bu ideal Türkiye’ye yirmi yıl içinde varacağımızı 

umuyordum. Şimdi; o yirmi yıl üstünden bir yirmi yıl daha geçmiş 

bulunuyor, fakat, biz, sosyal, kültürel ve ekonomik devrim şartları 

bakımından, hala romanımın ikinci bölümünde verdiğim ve karikatürünü 

yaptığım Ankara’nın içinde tepinip durmaktayız.” (17) 

Kurduğu ütopyasının ve geleceğe yönelik hayallerinin kırıklığı 

içinde konuşurken oldukça mutsuzdur: 

“Ankara, bütün manasıyla bir orfe masalını yaşamağa başlamıştı 

ve bu masalın kahramanının, saçlarındaki güneş, gözlerindeki gök 

parıltısıyla daima taze, daima coşkun bir ezeli gençlik kaynağı gibi 

yeşil Çankaya tepesinde çağladığı ve onu mevcudiyetinden bir şelalenin 

daima aşağıya doğru aktığı his olunuyordu.” (s. 167) 

Yakup Kadri’nin romanlarında önemli bir yer tutan Atatürk; 

Türk milletini felaketin, yok oluşun eşiğinden kurtaran bir kahraman, 

yeni bir devlet ve millet yaratan dahi, halkıyla bütünleşen bir 

önder ve (promete gibi) ‘trajik’ bir kahraman olarak görülmüş ve 

öyle gösterilmiştir. (Enginün, 1983, 41)


Panorama’da Yakup Kadri’nin düşüncelerini temsil eden Halit 

Ramiz’in, Atatürk’ün heykeli karşısındaki karamsar düşünceleri bugün 

için de çok şey anlatıyor gibidir; 

“… O sağlam, memleketin mukadderatı her sarpa sardıkça etrafındakilerin 

gözleri ona hep bu sualle (Ne yapacağız? Akıbetimiz ne 

olacak?) çevrilmez, dudaklar hep bu suali mırıldanmaz mıydı? Kaç 

kere, her şeyin kaybolduğu, her ümidin kesildiği anlarda, ondan bu 

tarzda medet istenmez miydi? Tehlikeli bir düşman hücumuna uğrayan 

kumandan, elindeki idare dizginlerinin gevşediğini hisseden 

devlet adamı, yolunu şaşıran politikacı, onun irşad ve nasihatine baş 

vurmaz mıydı? Hatta Büyük Millet Meclisi bile, arada bir, büyük 

karar günlerinde, fırtınaya tutulmuş bir gemi gibi çalkalanmaya başladığı 

zaman, kaptan mevkiine onu çağırıp dümeni ona teslim etmez 

miydi? Kaç defa, -iki hafta önce- zor duruma düşmüş tümenler - iki 

hafta sonra- onun kullandığı bir cebirle harp tarihimizin en şerefli 

meydan muharebesini kazanmış; kaç defa yurdun dört bir köşesini 

saran isyan yangınları, onun bulduğu çareyle bastırılmış; kaç defa 

uçurumun kenarına kadar gelen bu toplum onun kılavuzluğunda selamet 

yoluna çıkmış değil miydi? 

Şimdi yine bir uçurumun kenarına geldik. Söyle, selamet yolu 

nerede?” (s. 464) şeklinde Atatürk heykeline sorular soran Halit 

Ramiz’in karşısındaki tunçtan Atatürk, küskün bir halde susmaktadır. 

Son olarak bu bağlamda, Atatürk dönemi Ankara’sını Türk edebiyatının 

üç özel kaleminden, yeni dönemin ve devletin başkenti ile 

ilgili hem tarihî hem de edebî belge niteliğindeki gözlem ve izlenimlerinden 

görmeğe çalışalım. 

Ahmet Haşim; 1929 yılında İkdam gazetesinde yayınlanan bir 

yazısında; 

“Ankara’yı büyük harbin sonlarına doğru tanımıştım. Senelerden 

sonra görünce hayret içinde kaldım.Ankara, şimdi bir şehir değil 

bina, yol, bahçe şeklini almış namütenahi bir iradededir. Bu şehrin taş 

ve toprağı laboratuarda tahlil edilse, cam boruların dibinde bırakacağı 

teressübat, maddi olmaktan ziyade manevidir. (…..) Romandaki 

bu efsane, Anadolu ortasında bugün bir hakikattir. Ağacın bitmediği, 

yaprağın açmadığı, kül rengi azim bir saha ortasında Ankara, şimdi

764 


büyük binalarının yüzbinlerce gözleriyle şafaklara bakıyor. 

Bu şehir güzel mi? 

Şehirlerin güzelliği nedir? Mânâları. 

(…..) Ankara mânâların en şa’şadârını taş ve toprağında taşımaktadır, 

çünkü orada bir zeka, eşyaya temessül etmiş düşünüyor, 

şefkat ve merhameti hudutsuz bir kalp çarpıyor, bir iradenin mıknatisiyeti 

ecsamı canlandırarak, onları muazzam bir mimarinin istikametlerini 

takiben harekete geçiriyor. Bu şehir güzel olmaktan ziyade 

düşündürücü, ümit ve kuvvet verici bir timsaldir.” der. (Bozyiğit 

2000, 36) 

Ahmet Hamdi Tanpınar Beş Şehir’de, Ankara’nın Millî Mücadele’deki 

konumunu: 

“ (…) Anadolu kıt’asının kaderinde az çok değişiklik yapan 

vak’aların çoğu onun etrafında gelişir.Bu hadiselerin en mühimi 

şüphesiz en sonuncusu olan İstiklal savaşı’dır.Bu muharebe sadece 

Türk milletinin kendi hayat haklarını yeni baştan kazanmış olduğu 

harp değildir.Hakikatte 26 Ağustos sabahı Dumlupınar’da gürleyen 

toplar, iktisadi ve siyasi esaret altında yaşayan bütün şark milletleri 

için yeni bir devrin başladığını ilan ediyordu. Onun içindir ki, bundan 

böyle her zincir kırılışının başında Ankara’nın adı geçecek ve 

her hürriyet mücadelesi, Sakarya’da, İnönü’de, Afyon’da, Kütahya 

ve Bursa yollarında ölenlerin ruhuna kendiliğinden ithaf edilmiş bir 

dua olacaktır. 

Atatürk’ün hemen herkesin gördüğü mektep kitaplarına kadar 

geçmiş bir fotoğrafı vardır. Anafartalar ve Dumlupınar’ın kahramanı 

son muharebenin sabahında tek başına, ağzında sigarası, bir tepeye 

doğru ağır ağır ve düşünceli çıkar. İşte Ankara Kalesi muhayyilemde 

daima ömrümün en güneşli saatine böyle yavaş yavaş çıkan büyük 

adamla birleşmiştir. (….) Bir gün, bu fotoğrafa bakarken Ankara 

kalesi kendiliğinden gözlerimin önüne geldi ve ben bir daha bu iki 

hayali birbirinden ayıramadım…” cümleleriyle ifade eder. (Tanpınar 

1979, 213) 

1919 yılının Ankara tarihinde önemli bir nokta olduğunu belirten 

Nezihe Araz’ın, yeni Meclis’in ilk milletvekillerinden olan babası 

Rıfat Araz’dan dinlemiş olduğu, şehrin kaderinin çizildiği bu


yılların hikayesi, Ankara’nın canlı bir belgeseli niteliğindedir. Şöyle 

devam ediyor Nezihe Araz: 

“ (…) 

Şehrin yazgısında çok önemli bir değişikliğin haberi bu yıllarda 

yatar. 

16 Mart 1919 günü İstanbul işgal ediliyor. 

O zaman Ankara Valisi, mülkiye (sivil) paşalardan Muhittin bey. 

Hemen Ankara’nın ileri gelenlerini vilayete çağırarak durumu anlatıyor. 

Bu, “ileri gelenler” Ankara’nın belli başlı ailelerinden, Börekçiler, 

Kütükçüler, Naifler, Bulgurlular, Koçlar, Mermerciler, Toygarlar, 

Serattarzadeler, Kınacılar, Ademzadeler ve diğerleri. 

Ali Fuat Paşa’ya kolordu karargahını Ankara’ya taşıma emri de 

Osmanlı yönetimince bu günlerde veriliyor. Bu tuhaf bir rastlantıdır. 

Çünkü Mustafa Kemal de o sıra karargahını Ankara’da kurma 

kararındadır ve tabii, Osmanlı yönetiminin bundan haberi yok. Ankara, 

Anadolu’nun hem doğusuna hem batısına hâkim stratejik bir 

nokta olarak alınmış, Kurtuluş Savaşı öncülerince. İşgal orduları 

birliklerinden ve İstanbul hükûmeti kuvvetlerinden önce bu kararların 

alınması ve sahiplenilmesi gerçekten, Kurtuluş’un lehine yazılan 

çok önemli bir karar. Ama yine de o günler, elbette ki hiç kimse, 

Ankara’nın ikbal günlerinin başladığını düşünmüyordu. Hatta hayal 

bile edemezdi. 

Ali Fuat Paşa, Ankara’ya gelir gelmez, Vali Muhsin beyle bağlantı 

kurarak şehrin güvenli, ketum, sakin eşraf grubuyla tanışıyor. 

Bunların başında manevi otoritenin temsilcisi, Börekçizade Mehmet 

Rıfat Efendi var. Ankara müftüsüydü o.ruhu şad olsun. 

Ankara’nın Millî Mukavemet (Mim Mim diye söylenirmiş) hareketine 

katılması, işte böyle başlıyor. 

15 Mayıs 1919’da Yunanlıların İzmir’i işgal ettiği duyuluyor 

ama haberler karışık. 

Haber kanalları yetersiz. Her yer ve herkes gibi Ankara da üzüntü, 

çaresizlik ve acı bir beklenti içinde. Kimse ne yapacağını bilmiyor. 

Ama, beklenti uzun sürmeyecektir ve 19 Mayıs 1919 günü Mus-

766 


tafa Kemal Paşa’nın Samsun’da karaya çıktığı ve mukavemet hareketini 

açıkça başlattığı haberi, şifalı bir müjde gibi o kendi içine 

kapalı şehre de ulaşacaktır. 

28 Mayıs 1919’da Mustafa Kemal Havza’da bir tamim yayınlayarak 

bütün Türkleri İzmir faciasına karşı birleşmeye ve protesto 

mitingleri yapmaya çağırıyor. 

29 Mayıs 1919 günü Ankara halkı bu kutsal davete uyarak Vilayet 

Konağı meydanında toplanıyor ve İzmir’e yapılan haksız tecavüzü 

protesto ediyor. 

Ali Fuat Paşanın o günü değerlendirmesi şöyledir: “Dış görünüşleri 

sakin ve taş gibi sapsağlam olan bu yayla halkının coşkunluğunun 

şiddeti, hareketlerimizin, sağlam bir temele dayandığının 

ifadesiydi”. 

Ankara, Kuvay-i Millîyeciler tarafından Sıvas Kongresi’ne işte 

bu etkenlerle çağrılmış. Hacıayvaz mahallesinden İsmail beyin oğlu, 

mülkiye mesleğinden Ömer Mümtaz bey Sivas’a Ankara temsilcisi 

olarak gönderilmiş. 

Kongre 11 Eylül 1919’da Misakı Millî esaslarını kabul ediyor. 

Müftü Rıfat Börekçi, Ankara Müdaafa-i Hukuk reisi seçiliyor. Yeni 

belediye reisi ise Kütükçüoğlu Ali Bey. Ve bu üçlü grubun yönetiminde 

Ankara adına ilk açık eylem, İstanbul’dan gelecek yeni vali 

aleyhine başlatılıyor. Vali adayı Ziya Paşa’ya, kesinlikle İstenmediği 

ve Ankara’ya gelmemesi bildirilirken, Dahiliye Nazırına da vali adayı 

Ziya Paşa’yı tanımayacaklarına dair aldıkları karar resmen tebliğ 

ediliyor. Bu telgraf, Ankara halkının, Millî Mücadele hareketinde 

Mustafa Kemal’in yanında yer alışının ilk açık ifadesiydi. 

Kendi deyimiyle, “Her türlü rütbe ve mansıptan mahrum, yalnız 

şefkat ve civanmertliğine güvendiğim, bitmez feyz ve kudret kaynağında 

ilham ve kuvvet aldığım milletime dayanak” Mustafa Kemal, 

Heyet-i Temsiliye ile birlikte Sivas’tan ayrılmış ve Kayseri, Mucur, 

Hacı Bektaş, Kırşehir, Kaman yoluyla ilk kez Ankara’ya gelmiştir. 

(Tarih 27 Aralık 1919), günlerden pazartesi. O gün soğuk, puslu, 

yağmurlu bir gün. Uyuyan şehrin üstünde bir ses, bir haber patlıyor 

birden. Gök gürültüsü gibi: “ Mustafa Kemal geliyor!”. Ve komşu 

kasabaların birinden tüm Anadolu’ya sesleniyor Gazi Mustafa Kemal 

Paşa: “Millî varlığımız, onun kudreti, başımıza gelen ve gele-


cek olan bütün felaketleri def ve ref edecek kadar kuvvetli ve güven 

vericidir”, Yine sesleniyor: “İlerleme yolunda dev adımlar atacağız. 

Mensubu olduğumuz milletin tarihi, dünyanın tanıdığı en büyük varlıktır”. 

Mustafa Kemal Erzurum ve Sivas kongrelerinden dönüyor o 

sıra.. “Şimdi Kırşehir’dedir. 

“Aziz ve mübarek vatanımızı kurtarmak için bütün aydınların ve 

bütün vatan evladının hazır olması lazımdır”! 

Türkleri bir ve beraberliğe böyle davet ediyor ve göreve çağırıyor 

Mustafa Kemal. 

“İstanbul’a gitmeyeceğiz” diye haber veriyor. 

“Anadolu en büyük hazinemizdir” diye müjdeliyor. 

“Milletin sinesinde ölünceye kadar, kurtuluş yolunu birlikte arayacağız” 

diye yolu çiziyor. Uyuyan, ya da uyuduğu sanılan Ankara bu sesi 

duymuş, bu çağrıyı almış ve işte o an silkinerek terkedilmişliğinden, 

yalnızlığından uyanmıştır. 

Şimdi bütün şehir ayaktadır. O’nu karşılamak üzere yollara dökülmüştür. 

Kurtarıcıyı ve onun gerçeğini tanımış, ona inanmıştır. Ve 

işte O geliyor! Eşkıya bile dağdan inmiş, mahkumlar hapishaneden 

bırakılmış. Şehirli, köylü silahlanmış Kurtarıcı’yı karşılamak üzere 

Kızıl Yokuş’ta toplanmış, Davullar, zurnalar, onların ritmine uyarak 

pala sallayıp savaş oyunları oynayan seymenler ve ahiyân örgütlerinden 

artakalan esnaf.. Mustafa Kemal partal bir arabadan yokuşun 

başında iniyor. Başında boz kalpağı, zayıf, yorgun ama güçlü. 

Mustafa Kemal Paşa bu günü hiç unutmayacak, unutamayacağını 

da o günkü konuşmasında belirtecektir. Böyle bir kucaklaşmaya 

ihtiyacı vardır çünkü. Bir vatanı kurtarmak üzre yola çıkılmıştır ama 

inanılmaz yokluklar içinde. Ordu yok, örgüt yok, silah yok. Ve dünya 

güçleri karşılarına dikilmiş. En kötüsü, para da yok! 

Heyeti Temsiliye’nin muhasebecisi Mazhar Müfit (Kansu) 

Bey’in ifadesine göre kasada sadece 48 kuruş kalmış. 

“Ekmekçiye bile verecek paramız yoktu” diyor anılarında Mazhar 

Müfit Bey. Ama Paşa, bankalardan veya her hangi bir müesseseden 

borç almaya da izin vermiyor. Şeker çok pahalı olduğu için

768 


herkes şekerini kendi bulmak zorunda. Mustafa Kemal’in kahvesi 

var, ama şekeri yok. Ankara’daki ikinci günün sabahında Mazhar 

Müfit Bey’e, Müftü Rıfat efendinin geldiği bildirilince, Türk töresinden, 

alışkanlıklarından bir türlü vazgeçemeyen genç muhasebeci, 

“eyvah, ” diye feryat ediyor. “Şeker yok, sigara yok, kahve yapamayız, 

ben Müftü efendiye ne ikram edeceğim”? 

Ama telaşı boşunadır. Rıfat Börekçi, çok nazik bir edayla : “Sıkıntıda 

olduğunuzu haber aldık” diyor. “ Az da olsa, yardımda bulunmayı 

vazife bildik”. 

Mahzar Müfit bey duyduklarına inanamaya dursun.. Rıfat Börekçi 

tek tek sayarak kendisine Ankara halkının Kuvay-ı Millîye’ye 

ilk yardımı olan bin lirayı sunuyor. Mustafa Kemal’in bu olayı karşılayışı 

çok hoş: “Demek ki Allah bize yardım ediyor, demek ki doğru 

yoldayız!” diyor. Bana sorarsanız, Ankara’nın hükûmet merkezi 

olarak seçilmesinde, şehrin stratejik durumu kadar, halkının Mustafa 

Kemal’e inancı, güveni ve sevgisi de büyük etken olmuştur. 

Sonunda Mustafa Kemal Meclis’ini Ankara’da kuracağını ilan 

ediyor. Halk bu haberi kurbanlar keserek, dualar ederek karşılamıştır 

ama Meclis binası henüz yok. Bula bula, İttihat ve Terakki 

partisi tarafından yaptırılan, ama tamamlanamayan parti binası, ki 

sonraları Numune Mektebi adıyla bir sanat okulu haline getirilmiş 

ve de tamamlanmadan kullanılmıştır. İşte o bina ilk TBMM olarak 

uygun görülüyor. Binanın bir odası Ankara’daki Fransız işgal müfrezesinin 

komutanına verilmiş. Fransız subayı oradan çıkartılıyor, 

Ulucanlar’da bir okul için hazırlanmış kiremitlerle çatı kapatılıyor. 

Çeşitli okullardan sıralar getiriliyor ve reislik kürsüsü derme çatma 

da olsa, kuruluyor. 

23 Nisan 1920 günü saat 14’te Meclis açılmıştır. 

Bundan sonraki günlerde ve yıllarda, acı yenilgiler, ihanetler, 

ayaklanmalar, mucizeli zaferler ve başarılı gelişmelerle Millî Kurtuluş 

hareketi yürümüş, gelişmiş; düşman, vatan topraklarından kovulmuş 

ve Misak-ı Millî sınırları Lozan barış antlaşmasıyla çizilmiştir 

ve 13 Ekim 1924 tarihinde, Teşkilatı Esasiye Kanunu’nun 2. maddesiyle 

Ankara, resmen devlet merkezi olmuştur. 

İşte bu yeni Ankara, Mustafa Kemal’in Ankara’sıdır. Daha doğrusu 

onun Ankarası olacaktır.


Mustafa Kemal nasıl birAnkara istiyordu? 

Her şeyden önce o, yeşil, yemyeşil bir Ankara İstiyordu. Yemyeşil!.. 

Falih Rıfkı’nın dediği gibi “Ya yeşil bir Ankara ya da hiç!” 

(Araz 1994, 30-34) 

Bütün bu örneklemeli söylemlerde de gözlemlendiği gibi; görmesini, 

bilmesini, duymasını ve sezmesini bilen, tarihimizin çok 

önemli ve kritik bir dönemine tanıklık ederek gözlemlerini ve yaşadıklarını 

büyük bir ustalıkla yazıya döken kalemler, var oluşun 

destanını dile getirmişler, kurtuluş ve kuruluşu tarihselliğin eşliğinde 

ölümsüzleştirip, nitelikli bir edebi düzlemde kalıcı kılarak, Türk 

kültür tarihine ve edebiyatına eşsiz eserler bırakmışlardır. 

SEÇİLMİŞ KAYNAKÇA: 

ADIVAR, Halide Edip (1989) Ateşten Gömlek, İletişim Yayınları, 

İstanbul 

AKI, Niyazi (2001) Yakup Kadri Karaosmanoğlu (İnsan-Eser-Fikir-Üslup), 

İletişim Yayınları, 2. baskı 

AKTAŞ, Şerif (1987) Yakup K. Karaosmanoğlu, Kültür Bak., Ankara 

ARAZ, Nezihe (1994) Mustafa Kemal’in Ankara’sı, Apa Ofset 

Basımevi, İstanbul 

AYTAÇ, Gürsel (1990) Çağdaş Türk Romanları Üzerine İncelemeler, 

Gündoğan Yayınları, Ankara 

BALABANLILAR, Mürşit (2003) Türk Romanında Kurtuluş Savaşı, 

İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 

BEKİROĞLU, Nazan (1999) Halide Edib Adıvar, Şule Yayınları, 

İstanbul 

BOZYİĞİT, A. Esat (2000) Ankara’nın Taşına bak… (Türk Yazınında

770 


Ankara), Kültür Bak. Yayını (Seçki) 

ÇETİŞLİ, İsmail (1999), Memduh Şevket Esendal-İnsan ve Eser, 

Kardelen Kitabevi, İsparta 

DEMİRCİ, İbrahim (2002), Romanın 27 Yılına Bakış (1923-1950), 

Hece (Türk Roman Özel Sayısı), S: 65, 66, 67 

DOĞAN, H. Mehmet (1976) “Türk Romanında Kurtuluş Savaşı”, 

Türk Dili 

(Türk Romanında Kurtuluş Savaşı Özel Sayısı), s. 7-40 

ENGİNÜN, İnci (1978) Halide Edib Adıvar’ın Eserlerinde Doğu ve 

Batı Meselesi, İ.Ü. Edebiyat Fak. Yayını: No: 2398 

(1986) Halide Edip Adıvar, Kültür Bakanlığı, Ankara 

Romanlarında Atatürk”, s. 15-41 

(1983) “Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun 

“Halide Edib’in Kalemiyle Atatürk”, s. 42-53 

“Millî Mücadele Devrinin Edebiyata Aksi” s.140-151 

“Ankara Romanında Batılılaşma Meselesi” s. 209-227, Yeni 

Türk Edebiyatı Araştırmaları, Dergah Yayınları, İstanbul(2002) 

Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatı, Dergah 

Yayınları, 3. baskı, İstanbul 

ENGİNÜN İ.-KERMAN Z.-İLERİ S. (1998) Kurtuluş Savaşı ve 

Edebiyatımız, Oğlak Yayınları, İstanbul 

İLERİ, Selim (1976) “Aliye Öğretmen, Ayşe Hemşire, Halide Onbaşı”/ 

“Dikmen Yıldızı Üzerine”/”Yaban Üzerine”, Türk 

Dili (Türk Romanında Kurtuluş Savaşı Özel Sayısı), S: 

298, Temmuz, s. 41-56 

(2001) Türk Romanından Altın Sayfalar, Doğan Kitap, 

İstanbul, 2. baskı 

KAPLAN M.-ENGİNÜN İ.-EMİL B.-BİRİNCİ N.-UÇMAN A. 

(1981) Devrin Yazarlarının Kalemiyle Millî Mücadele ve Gazi 

Mustafa Kemal, Kültür Bakanlığı yayını, Ankara 

KARAOSMANOĞLU, Y. Kadri (1960) Yaban, Remzi Kitabevi, İstanbul, 

6. baskı (1981) Ankara, Birikim Yayınları, İstanbul


KANSU, Ceyhun Atuf (1972) Atatürk ve Kurtuluş Savaşı, Varlık 

Yayınları, İstanbul 

KUNTAY, Mithat Cemal (1998) Üç İstanbul, (Yay. Hazırlayan: Raşit 

Çavaş), Oğlak yayınları, İstanbul 

KURDAKUL, Şükran (1987) Çağdaş Türk Edebiyatı-Cumhuriyet 

Dönemi, Broy Yayınları, İstanbul 

NACİ, Fethi (1981) 100 Soruda Türkiye’de Roman ve Toplumsal 

Değişme, Gerçek Yayınevi, İstanbul (1999) Yüzyılın 

Yüz Romanı, Adam Yayınları, İstanbul 

NECATİGİL, Behçet (1983) Edebiyatımızda Eserler Sözlüğü, Varlık 

Yayınları, İstanbul 

OĞUZKAN A. Ferhan (1979) Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Varlık 

Yayınları, İstanbul, 2. baskı 

OKTAY, Ahmet (1993) Cumhuriyet Dönemi Edebiyatı (1923-1950), 

Kültür Bakanlığı Yayını, Ankara 

TANPINAR, A. Hamdi (1979) Beş Şehir, Dergah Yayınları, İstanbul, 

YAKAR, Aytekin (1973) Türk Romanında Millî Mücadele, Ankara 

YALÇIN, Alemdar (1998) Sosyal ve Siyasal Değişmeler Açısından 

Cumhuriyet Dönemi Türk Romanı, Günce Yayınları, 

Ankara

ATATÜRK’ÜN EĞİTİM REFORMUNUN TEMEL 

UNSURLARI VE UYGULANMASI 

Prof. Dr. Yahya AKYÜZ * 

Atatürk’ün hem millî hem evrensel yönlerine en güzel örnek 

O’nun “eğitim reformu”dur. Atatürk, Türkiye Cumhuriyetini kurduktan 

sonra, engin birikimi ve gözlemleri sonucu, öncelikle bir eğitim 

reformu yapılması gerektiğine inanmış ve bunu gerçekleştirerek 

uygulamaya koymuştur. 

Atatürk’ün gerçekleştirdiği eğitim reformunun bazı gerekçeleri, 

kökenleri ve bir oluşum süreci vardır. Bildirimizde önce bu konu 

üzerinde durulacaktır. Daha sonra, Atatürk’ün eğitim reformunun 

unsurları ele alınacaktır. Üçüncü olarak da Atatürk’ten günümüze 

O’nun eğitim reformunun uygulanması incelenecektir. 

I. Atatürk’ün Eğitim Reformunun Kökenleri ve 

Oluşma Süreci 

Atatürk’ün eğitim reformunun kökenleri ve oluşma süreci başlıca 

dört başlık altında ele alınabilir; 1.O’nun yetiştiği ortam 2.Askerlik 

mesleğinin O’na kazandırdıkları 3.Devlet kurucusu ve Devlet 

başkanı olması 4.O’nun eğitimci kişiliği. 

1. Atatürk’ün yetiştiği ortam 

Atatürk’ün eğitim düşüncesinin bazı önemli kökenlerini O’nun 

yetişti ği, başka deyişle çocukluk ve ilk gençlik dönemlerini geçirdiği 

ortamda aramak gerekir. O’nun yetiştiği ortam üç alt başlık altında 

incelenebilir : 

∗ Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Öğretim Üyesi

774 

YAHYA AKYÜZ 

a) Eğitim ortamı 

Atatürk, “çocukluğuma dair ilk hatırladığım şey mektebe gitmek 

me selesine aittir” der. İlk çocukluk anısı eğitimi ile ilgili olduğuna 

göre, bu nu hayatı boyunca düşündüğü, bu anıdan etkilendiği 

söylenebilir. 

Atatürk öğrencilik hayatında birbirine zıt eğitim yöntemlerini 

bizzat yaşayarak görmüştür. Bunlar baskıya dayanan, nakilci, ezberci 

yöntemle rin yanında kısmen serbestiye, deneye, akla dayanan 

yöntemlerdir. Böyle ce O, bizzat kendi şahsında, Türk çocuklarının, 

gençlerinin geçen yüzyıl da nasıl yetiştirildiklerini ve bunun ne gibi 

sonuçlar verdiğini gözlemiş, in celemiştir. 

Atatürk, düzenli ve kesintisiz bir öğrenim görmüş, başarılı ve 

mesleğin gerektirdiği özellikleri taşıyan öğretmenlere sahip olmuştur. 

Öğretmenleri O’nu çok değişik biçimlerde etkilemişlerdir. Biz, 

bunlar dan ilkokul öğretmeni Şemsi Efendinin O’nun üzerinde ileriki 

eğitim düşüncesi bakımından bazı önemli etkilerde bulunduğu 

görüşündeyiz. Şöyle ki, Şemsi Efendi, eğitim tarihimizde yeni ve 

kolaylaştırıcı öğretim yöntemlerini ve uygulamalarını ilk deneyen 

öğretmenlerdendir. Onun öğrencileri ilkokuldan bir üst düzeydeki 

Rüşdiye öğrencilerinden daha bilgili, disiplinli yetişiyorlardı. Şemsi 

Efendi, ilköğretimdeki yenileşme girişimleri nedeniyle, bazı bağnaz 

kişilerin saldırısına uğramış fakat yılgınlık göstermemiş, kendisini 

öğrencilerinin iyi yetişmesine adamıştı. 

Şimdi, Harf İnkılâbı’na bakalım: Şemsi Efendi nasıl ki, çocuklara 

kısa sürede, kolayca ve etkili biçimde okuma yazmayı, çeşitli 

bilgileri öğretebilmek için yeni yöntemler, araç gereçler kullanmışsa, 

Atatürk de, Harf İnkı lâbı’na girişmesinin ana amacının Türk 

milletine “az emekle, kolay bir okuma yazma anahtarı verip, onu 

bilgisizlikten kurtarmak” olduğunu söyler. Yine Atatürk der ki: “Şurasını 

tecrübe ile ifade edeyim ki, hece ve alfabe yeniliği hakikaten 

çocukları güçlüklerden kurtaran, onlara küçük yaşta başarı lezzetini 

tattıran en etkili vasıtadır.” Kanımızca O, burada, Şemsi Efendi okulunda 

kendisinin de yaşadığı yeni yöntemlere atıf yapıyor. Çünkü 

O’nun bu konuda “tecrübe ile” söylediği şey, ancak, Şemsi Efendi

ATATÜRK’ÜN EĞİTİM REFORMUNUN TEMEL UNSURLARI VE UYGULANMASI 775 

okulunda görüp yaşadığı heceleme ve okuma yöntemindeki yenilikler 

ve bunların, çocukla rı güçlüklerden kurtarıp onlara küçük yaşta 

tattırdığı başarı mutluluğu olabilir... İşte, Harf İnkılâbı ile, kendisi 

de kolayca okuma yazma öğrenme mutluluğunu çocuklara ve halka 

tattırmak istemiştir. 

Atatürk’ün dinde bağnazlığa karşı görüşlerinde, yenilikçi fikirlerinde, 

düzen ve disiplin duygularının gelişmesinde de Şemsi Efendinin 

öğretim ve uygulamalarının şüphesiz payı vardır. 

Atatürk’ün öteki öğretmenleri de O’nun üzerinde çeşitli olumlu 

etki lerde bulunmuşlardır. 

b) Sosyal ve siyasi ortam 

Atatürk, çocukluk ve gençlik yıllarını Osmanlı Devleti’nin son 

ve en buhranlı, en çalkantılı dönemlerinde yaşamıştır. Üstelik, O, bu 

çağlarını bir kazan gibi kaynayan Balkanlar’da, sonra İstanbul ve 

ülkenin çeşitli yerlerinde geçirmiş, yıkılmakta olan Devletin çöküş 

sebeplerini ve kurtarıl ma yollarını düşünme fırsatı bulmuştur. 

O şöyle der: “Bir milletin felakete uğraması demek, o milletin 

hasta, hastalıklı olması demektir. Bu sebeple kurtuluş, toplumdaki 

hastalığı tespit ve tedavi etmekle elde edilir.” Yine O, “geçmişin hatalarını 

kökünden te mizlemek, düzeltmek” gerektiğini belirtir. Eğitimle 

ilgili olanlar ise pek ta bii bunların başında gelmektedir. 

Gerçekten Atatürk, çocukluk ve gençlik yıllarında, içinde bulunduğu 

sosyal ve siyasal ortamı dikkatle gözlemiş, Türk ve dünya tarihini 

iyi öğrenerek, bu ortamın gerçekçi bir değerlendirmesini yapmış, 

bundan dersler çıkarmıştır. Şöyle ki: Toplumdaki başlıca eğitim 

kurumları olan medreseler ve sıbyan mektepleri 17. yüzyıldan beri 

yararsız, yalnızca din ve Arap kültürü veren okullar haline dönüşmüş, 

yeniliklere cephe alıp taşlaşmışlardı. Bazı med reseliler çeşitli 

yeniliklere karşı çıkmış, Tanzimat döneminde başlayan eğitimde yenileşme 

hareketlerini engellemeye çalışmıştı. Atatürk, Osmanlılarda 

yabancı okulların istedikleri gibi at oynattıklarını, azınlıkların 

eğitim yoluyla iktisaden güçlenip siyasi bakımdan bilinçlendiklerini 

ve Devleti yıkmaya yöneldiklerini gözlemişti. Atatürk, sadece Türklerin 

amaçsız, etkisiz, cılız, anlamsız, köksüz bir eğitimin çarkları

776 

YAHYA AKYÜZ 

içinde bocaladıkları ve millî benliklerinden habersiz yetiştirildikleri 

için kendi öz yurtlarında esarete sürüklendiklerini görmüştü. 

Osmanlıların duraklama ve gerileme dönemlerinde, Türk gençlerinin 

en çok rağbet ettikleri meslekler din görevliliği ve memuriyettir. 

Tanzimat’ın eğitimde yenileşme hareketleri içinde de memuriyet 

(kâtiplik) daha da arzulanan bir meslek haline getirilmiştir. 

Gerileme ve çökmeye yüz tutma karşısında yöneticiler, aydınlar, 

toplum silkinip ciddî kurtuluş çareleri arayıp uygulayacakları yerde, 

aksine, gerilemenin önemli nedenlerinden olan memuriyete 

aşırı önem verme anlayışını sürdürmüşlerdir. Bir dilekçe sonunda 

“saygılarımla” diyebilmek için yüz çeşit anlamsız kalıp ifadelerle 

Türk gençleri meşgul edilmiş, konu zorlaştırıldıkça önemli gibi 

görülmüştür. Bütün bunlardan sonra, Türklerin neden memuriyete 

koşuş tuklarına, ticaret, sanayi, iş ve müspet bilim alanlarının Rum, 

Ermeni, Yahudi ve yabancıların elinde kaldığına şaşılır mı? 

Atatürk, bizzat yaşadığı ve yüzyıllar boyu uygulandığını gördüğü 

eği tim öğretim yöntemlerinin toplumsal sonuçlarına ilişkin 

de şu önemli de ğerlendirmeyi yapmıştır (15 Temmuz 1921, Maarif 

Kongresi): “Şimdiye kadar takip olunan tahsil ve terbiye usûllerinin 

(yöntemlerinin) milletimizin gerileme tari hinde en mühim bir âmil 

(etkili sebep) olduğu kanaatindeyim.” 

Eğitimin millî, bilimsel ve işe yarar olmadığı günleri yaşayan ve 

gözle yen Atatürk, bu durumun felaketlerimizin temel nedenlerinden 

olduğu so nucuna varmıştır. O’na göre, Balkanlar’ın elimizden çıkma 

sebebi de, bu radaki toplumların dil kurumlan ve eğitimleri ile 

millî şuurlarının uyandı rılmış olmasıdır. 

Atatürk’ün sonraki yıllarda geliştirdiği eğitim reformu ve giriştiği 

uygulamalar esasta, işte, çocukluk ve gençliğini içinde yaşadığı 

sosyal ve siyasal ortamda yaptığı gözlem ve değerlendirmelere dayanır. 

Bu gözlem ve değerlendirmelerinden hareket ederek O, millî 

eğitim, bilime dayanma, eğitimin işe yarar, üretici, hayatta başarılı 

olacak aktif insanlar yetiştirmesi gibi görüşler ileri sürmüştür. 

Başka alanlardaki düşünce ve uygulamalarının çoğunun temelinde 

de, O’nun çocukluk ve gençlik çağlarını içinde yaşadığı sosyal 

ve siyasi ortam dan ve tarihten çıkardığı derslerin sonuçları yer almaktadır.


c) Fikrî ortam 

Tanzimat döneminin fikrî ve eğitimsel ortamında bazı çelişkiler 

bu lunmakla beraber, eğitim, Devleti felakete gidişten kurtaracak 

en önemli araçlardan biri olarak görülmeye başlanmış ve bu teşhis 

o zamandan beri her dönemde değerini korumuştur. Düşünürler ve 

eğitimcilerimiz bu fikri işlemişlerdir. Mutlakıyet döneminde fikrî 

ortamda —baskılar nedeniyle— bir kısırlaşma görülür. Ancak, Atatürk, 

çocukluk ve gençliğinde, Tanzimat döneminde ortaya çıkan bu 

temel görüşten ve çeşitli yeni fikirlerden (Na mık Kemal ve başkalarının) 

yararlanmıştır. 

2. Askerlik mesleğinin eğitici etkileri 

Atatürk, kesintisiz bir askerî öğrenimden sonra, çeşitli cephelerde 

savaş deneyimleri kazanmış, ülkeyi görevi nedeniyle gezmiş, üstlerini 

ve astlarını, halk çocuklarını yani erleri tanımıştır. Atatürk’ün 

eğitim reformu ve çeşitli alan lardaki görüşlerinin temelinde O’na 

askerlik mesleğinin bu yolla kazandır dığı bazı temel gözlemleri ve 

dersleri de görüyoruz. 

Çok önemli bir örnek olarak Balkan Savaşlarını (1912-1913) verelim. 

Balkan yenilgileri ve felaketleri Osmanlı aydınlarının düşünce 

yapısında bir dönüm noktası olmuştur. Aydınlar bu yenilgi ve felaketlerin 

nedenle rini araştırmış, acımasızca özeleştirilerde bulunmuşlar, 

toplumsal sorunlar la daha derinden ilgilenmeye başlamışlardır. 

Subaylarda da aynı zihniyet değişikliğini görüyoruz. Örneğin, 

Binbaşı Nuri Conker, Nisan 1914’te yayınladığı Zabit ve Kumandan 

başlıklı kitabın da, Balkan yenilgilerinin askerî eğitimimiz ve askerlik 

ruhu ile ilgili ne denlerini araştırır. Arkadaşının bu eserini okuyup 

beğenen ve onu tamam layıcı nitelikte Zabit ve Kumandan ile Hasbihal 

başlıklı bir kitap yayınlayan (1918) Yarbay Mustafa Kemal de 

askerî eğitimdeki eksiklerimiz, vatan sev gisi, görev duygusu ile ilgili 

yetersizliklerimiz, hatta annelerin çocuklarına daha beşikte iken 

söyleyecekleri ninnilerin eğitimsel değeri üzerinde du rur. O’nun bu 

konuda başlıca görüşleri şunlardır : 

Askerî okullarda subaylarımıza ruh ve bilim gücü üstünlüğü

778 

YAHYA AKYÜZ 

kazandır ma yeterince önemsenmemiştir. “Harp Okulu’ndaki öğretim, 

subaylığın te mel görevlerini subayın ruhuna sokacak derecede 

etkili değildi.” Ancak, Atatürk’e göre, daha iyi bir askerî eğitim öğretim 

verilseydi bile yeterli olmaya caktı, çünkü gerçek askerî bilgiyi 

verecek asıl okul, birliklerdir, yani uygulamadır. 

3. Devlet kurucusu ve Devlet başkanı olması 

Türk milleti, Atatürk’ün önderliğinde bağımsızlık mücadelesine 

giri şirken ve Cumhuriyeti kurarken, gençliğin bundan sonra hangi 

ilkelere, amaçlara, hangi eğitim felsefesi ve dünya görüşüne göre yetiştirilmesi 

gerektiğinin öncelikle belirlenmesi çok önem taşıyordu. 

Eğitim artık, süregelen, denenmiş, değersizliği hatta zararları kanıtlanmış 

bir felsefe ve dünya görüşüne göre yapılamazdı. Türk milletini 

ileri götürecek, insancıl, akılcı, yeni bir eğitime ihtiyaç vardı. 

Bu eğitimin temel ilkelerini de Atatürk’ün belirlemesi çok doğaldı. 

Çünkü O, hem geçmişten çıkan dersleri çok iyi biliyordu, hem de 

şimdi yeni Devletin kurucusu ve başkanı idi. 

Atatürk, böylece, ilk eğitim bilimcimiz olan Farabi’nin (870- 

950) bir görüşü doğrultusunda davranıyordu: Farabi, devlet başkanının 

milletinin eğitimcisi olması gerektiğini, onun öğrenme ve öğretmeyi 

sevmesini, her şeyi kolayca öğretmeyi bilmesi gerektiğini 

söylemişti. İşte Atatürk, tarihimizde pek çok yöneticinin ihmal ettiği 

bu eğitimcilik görevini en iyi biçim de üstlenmiş, daha sonraki devlet 

adamlarına da izlemeleri gereken bir örnek olmuştur. 

4. Atatürk’ün eğitimci kişiliği 

Atatürk 1936’larda İstanbul’da Florya köşkündeki toplantılardan 

birinde genç şair Behçet Kemal Çağlar’a dönerek, “sen çabuk 

şiir yazarsın, şu odaya çekil, bende hangi nitelikleri görüyorsan hepsini 

anlatan bir şiir yaz” emrini verdi. İstenileni yapan şair yarım saat 

sonra uzun bir şiirle geldi ve dizelerini okudu. Atatürk’ün yiğitliği, 

zaferleri, devrimleri birbir dile getirilmişti. Fakat Atatürk “olmamış! 

dedi. Benim asıl bir niteliğim var ki onu hiç yazmamışsın.” Herkes 

şaşırmıştı. Bu yazılmayan niteliği ne olabilirdi? Dinleyenleri fazla 

bekletmeden Atatürk, “benim asıl kişiliğim öğretmenliğimdir, dedi.


Ben milletimin öğretmeniyim, bunu yazmamışsın!” 

Atatürk, gerçekten, Kurtuluş Savaşını ve inkılaplarını hep bu 

sabırlı, ikna edici, güven verici, bilgili “öğretmenliği” sayesinde başarmıştır. 

Günümüzün eğitim bilimcileri, öğretmenliğin ve eğitimciliğin, 

kısmen doğuştan getirilen (Tanrı vergisi) bazı özelliklere, kısmen de 

sonradan öğrenme ile kazanılan bilgilere sahip olmayı gerektiren bir 

sanat, teknik ve bilim olduğunu söylerler. Bu açıdan baktığımızda, 

Atatürk’ün tam bir öğretmen ve eğitimci özelliklerini taşıdığını görüyoruz. 

O’nun, “asıl kişili ğini” öğretmenlik olarak değerlendirmesi 

bu bakımdan yerindedir. 

Atatürk’ün öğretmen ve eğitimci kişiliğini belirleyen temel 

özellikler nelerdir? Her biri üzerinde uzun uzun durulması mümkün 

olan bu özel liklerin belli başlılarını hatırlatmakla yetiniyoruz: 

• “Başöğretmen” unvanını alarak (24 Kasım 1928), elinde tebeşir, 

ka ra tahta başında ve halkın içinde, halka okuma yazma ve 

çeşitli bilgiler öğretmeye girişmesi. 

• Öğretmenlere çok değer vermesi; her fırsatta okulları gezmesi, 

sınıfl ara, derslere girmesi. 

• Çocukları çok sevmesi, eğitimde çocukluk döneminin değerini 

bilmesi. 

• Ders kitapları yazması, eski eğitim terimlerinin yerine çok açık 

ve sade Türkçe terimler bulması. 

• Her yerde ve her zaman eğitim ve öğretimde bulunma amacını 

gütmesi. Bu nedenle, halka, öğretmenlere seslenişleri yanında, sofraları 

ve özel sohbetlerinin de öğretici bir değer taşıması. 

• Kolay öğretmesi; bunu yaparken, karşısındaki hedef kişi veya 

toplu luğun yaş, meslek, sosyal durum...gibi özelliklerini gözönünde 

tutarak davranması (15 Eylül 1928’de Sinop’ta arabacı Bekir Ağaya 

yeni harfleri öğretirken önce At ve Ot kelimelerini öğretmesi çok 

önemli bir olaydır). 

• Çok açık, anlaşılır ve inandırıcı konuşması. 

• Konuşmalarında, açıklamalarında araç gereç kullanması, krokiler 

vs. çizmesi (Atatürk’ün, 1932’de ABD Elçisi General Sherrill’e, 

Mayıs 1919’da kendisinin Sultan’la görüşmesini kroki çizerek anlat-

780 

ması, vs.). 

YAHYA AKYÜZ 

• Öğretim ve eğitim yöntemi olarak, takdir, teşvik, uyarı, eleştiride 

ve kesin isteklerde bulunmayı yerli yerinde ve beraberce uygulaması. 

• Çok okuması ve okuduklarını çevresindekilerle tartışması ve 

öğrendiklerinden toplumu yararlandırmaya özen göstermesi. 

• Eğitimin bilime dayanmasını ve işe yarar ürünler sağlaması 

gerekti ğini amaç olarak göstermesi. 

Bu konuda O’nun 15 Temmuz 1921’de Ankara’da Maarif Kongresini 

açış konuşmasındaki şu sözlerini bir kez daha anımsamalıyız: 

“Şimdiye kadar takip olunan tahsil ve terbiye usûllerinin (yöntemlerinin) 

milletimizin gerileme tarihinde en mühim bir âmil (etkili sebep) 

olduğu kaanatindeyim.” 

• Yalnızca eğitimin değil “eğitim yöntemlerinin” de önemini 

çok iyi bilmesi ve ifade etmesi. 

II. Atatürk’ün Eğitim Reformunu Oluşturan Unsurlar 

Atatürk’ün eğitim reformunu oluşturan temel unsurlar, sınırlandırıcı 

olmamak üzere, aşağıdaki başlıklar altında toplanabilir: 

1. Öğretimin birleştirilmesi (Tevhid-i Tedrisat) 

Osmanlı Devletinde 1776’lardan itibaren Batı örneğine göre 

askerî okullar ve Tanzimat (1839) yıllarından itibaren de yine Batılı 

sivil öğretim den ilham alınarak Rüşdiye, İdadî, Sultanî gibi ortaöğretim 

ve iptidaî gibi ilköğretim kurumları açılmaya başlanmış, Darülfünun 

kurulmuştur. Maarif Nezaretine bağlı bu yeni mekteplerin 

yanında Meşihata, Şer’iye ve Evkaf Nezaretine bağlı medreseler ve 

sıbyan mektepleri de varlıklarını, etkilerini sürdürmüşlerdir. 

Yeni açılan mekteplere, onları medrese ve sıbyan mekteplerinden 

ayırmak için bazen Tanzimat mektepleri, Maarif mektepleri de 

denir. Buralarda yeni bazı derslerin yanında Arapça, din dersleri de 

yer alıyor, öğrencilere zorunlu olarak ibadetler de yaptırılıyordu. Fakat 

buna rağmen medrese zihniyeti onları benimsememişti ve her 

fırsatta onlara tepki gösteriyordu.


Bir taraftan da azınlık ve yabancı okulları, denetimden uzak, ahtapot 

gibi ülkede yayılıyor, istedikleri gibi at oynatıyorlardı. 

1868’de kurulan Galatasaray Lisesi’nin ilk yıllarında bu okulda 

yöneticilik yapan de Salve adında bir Fransız eğitimci, 1874 tarihli 

bir yazısında şu gözlemde bulunur: 

“Avrupa’nın hiçbir başkentinde aynı şehir halkını oluşturan çeşitli 

gruplar, İstanbul’daki kadar birbirlerinden bıçakla kesilmiş gibi 

zıt özellikler taşımaz. Eğitim her ülkede çocukları ve gençleri ortak 

kurumlarda toplayıp, onların fikir ufuklarını genişleterek, aralarında 

yavaş yavaş birlik ve kardeşlik bağları kurarken, burada eğitim, 

şimdiye kadar daha ziyade her türlü yakınlaşmadan uzaklaştırmaya 

yönelmiştir. Çünkü her toplum, parası ile kendi okullarını kuruyor 

ve eğitim kendi ana dilleri ile veriliyor, böylece dini geleneklerin ve 

siyasi art niyetlerin sürüp gitmesine çalışılıyor.” 

Deniliyor ki, Osmanlıda Devletin resmî okulları, medreseler, 

azınlık ve yabancı okulları vardı ve bunlar üç ayrı tip insan yetiştiriyorlardı. 

Bu doğru olsa da eksik bir belirlemedir. 

Gerçek şöyle görünüyor: Osmanlıda en az 11 tür insan yetiştiren 

kurum ve uygulama vardı. Bunları şöyle sayabiliriz: 

a) Medreseler 

b) Sıbyan mektepleri 

c) Tekke ve tarikat eğitimi 

d) Cami dersleri 

e) Enderun mektebi 

f) Askerî okullar 

g) Tanzimattan sonra açılan sivil okullar 

h) Azınlık okulları 

i) Yabancı okullar 

j) Bazı edip ve bilginlerin özel dersleri 

k) Ahi ve esnaf örgütlerinin verdikleri genel ve ahlâkî eğitim 

Bu kurumlar millî bir amaç gütmüyor, birbirlerine zıt görüşlü 

insanlar yetiştirip gi diyorlardı. 

Osmanlı döneminde Ziya Gökalp ve başka aydınlarca bu durumun 

büyük sakıncaları farkedilmiş ve öğretimin birleştirilmesi

782 

YAHYA AKYÜZ 

gerektiği düşünülerek bazı görüşler ileri sürülmüştür. Ancak bu konuda 

çözüm bulunamamıştır. Bu sorun millî bir Devlet olan Türkiye 

Cumhuriyetinde sürüp gidemezdi. Öğretim birliği (tevhid-i tedrisat, 

vahdet-i tedris) mutlaka sağlanmalıydı. 

Bu amaçla 3 Mart 1924’te 430 sayılı Tevhid-i Tedrisat Kanunu 

çıkarılmıştır. “Öğretimlerin birleştirilmesi” anlamına gelen bu kanunla 

şu düzenlemeler getirilmiştir: 

Md. 1. Ülkedeki tüm bilim ve öğretim kurumları Maarif 

Vekâletine bağlanmıştır. 

Md. 2. Şer’iye ve Evkaf Vekâleti ya da özel vakıflarınca idare 

edilen tüm medre se ve mektepler Maarif Vekâletine bağlanmıştır. 

Md. 3. Şer’iye ve Evkaf Vekâleti bütçesinde mekteplere ve medreselere 

ayrılan para, Maarif bütçesine geçirilecektir. 

Md. 4. Maarif Vekâleti yüksek din uzmanları yetiştirmek için 

Darülfünunda bir İlahiyat Fakültesi, imam ve hatip yetiştirmek için 

de ayrı mektepler açacaktır. 

Bu maddelerden anlaşılacağı gibi, Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile 

ya da onun so nuçları olarak eğitimimize aşağıdaki yenilikler ve değişiklikler 

getirilmiş olmaktadır: 

• Tüm eğitim ve öğretim kurumları Eğitim Bakanlığına bağlanmakla 

eğitim işlerinin tek elden yürütülmesi mümkün olmuştur 

(Askerî okullar 1925’te tekrar Millî Savunma Bakanlığına bağlanmıştır). 

• Türk eğitim tarihinde en uzun süre yaşamış öğretim kurumları 

olan medre seler kapatılmıştır. Bu kapama Eğitim Bakanı Vasıf 

Çınar’ın 11 Mart 1924 tarihlibir genelgesi ile gerçekleşmiştir. O sırada 

mevcut 16 bin kadar medrese öğrencisi, bulundukları yerlerin 

ilk, orta okul, lise ve öğretmen okullarına ak tarılmış, hocalarının da 

isterlerse okullarda din dersi öğretmenliklerine atanabile cekleri belirtilmiştir. 

• İmam ve Hatip Mektepleri de 6 yıl sonra kapanmıştır. 

• Eğitimde laiklik ilkesine doğru önemli bir adım atılmıştır. 

Fakat, laiklik Ana yasaya 1937’de girecektir. 

Yine 3 Mart 1924 tarihinde, Tevhid-i Tedrisat Kanunundan önce 

kabul edilen 429 sayılı kanunla Şer’iye ve Evkaf Vekâleti kaldırıl-


mış, yine aynı gün 431 sayılı kanunla da Hilâfet (Halifelik) kaldırılarak 

Osmanlı hanedanı mensupları yurt dışına çıkarılmıştır. 30 Kasım 

1925 tarihli ve 677 sayılı bir kanunla da tekkeler, türbeler kapatılmış, 

tarikatlar kaldırılmıştır. 

• İlahiyat Fakültesi de 1933 Üniversite Reformunda, Edebiyat 

Fakültesine bağlı bir araştırma enstitüsüne dönüştürülmüştür. 

• İlk ve orta öğretimde Din derslerinin saatleri azaltılmış, bu 

dersler bir süre sonra tümüyle kaldırılmıştır. 

2. Eğitimin millî olması 

15 Temmuz 1921’de Ankara’da toplanan Maarif Kongresi, yurdun 

her ta rafından gelen 250’den fazla erkek ve kadın öğretmeni 

biraraya getirmiştir. Kong reyi Mustafa Kemal, cepheden gelerek açmış 

ve çok önemli bir açış konuşması yapmıştır. 

Mustafa Kemal bu konuşmasında Kongreden “Türkiye’nin millî 

maarifini kurmasını ister ve kendisi millî maarifi açıklar: “Şimdiye 

kadar takip olunan tahsil ve terbiye usûllerinin (yöntemlerinin) 

milletimi zin gerileme tarihinde en mühim bir âmil (etkili sebep) 

olduğu kanaatindeyim. Onun için bir millî terbiye programından 

bahsederken, eski devrin batıl inançlarından ve doğuştan sahip olduğumuz 

özelliklerle hiç ilgisi olmayan yabancı fikirlerden, Doğudan 

ve Batıdan gelebilen tüm etkilerden tamamen uzak, millî ve tarihî 

özelliğimizle uyum lu bir kültür anlıyorum.” 

Önceki dönemlerin millî olmayan eğitimini felaketlerimizin temel 

nedenleri arasında gören Atatürk, yeni Devletin eğitiminin millî 

olmasını istemiştir. 

Eylül 1924’te, Samsun’da öğretmenlere seslenirken de, halen 

milyonlarca Müslümanın millî olmayan eğitimleri yüzünden esaret 

ve sefalet içinde bulunduklarını belirttikten sonra şöyle demiştir: 

“Millî eğitimin ne demek olduğunu bilmekte artık bir belirsizlik, 

bulanıklık kalmamalıdır. Millî eğitim esas olduktan sonra onun dilini, 

yöntemini, araçlarını da millî yapmak gereği tartışılamaz. Millî 

eğitim ile geliştirilip yüceltilmek istenen genç dimağları bir taraftan 

da paslandırıcı, uyuşturucu, gereksiz şeylerle doldurmaktan dikkatle 

kaçınmak lazımdır.”

784 

YAHYA AKYÜZ 

Mart 1923’te Konya gençlerine hitaben yaptığı konuşma da bize 

“millî eğitimin” ne olduğunu anlamakta ışık tutar: 

“Aydınlarımız, ‘milletimizi en mutlu millet yapalım’derler: 

‘Başka milletler nasıl olmuşsa onu da aynen öyle yapalım’ derler. 

Lâkin düşünmeliyiz ki, böyle bir görüş hiç bir devirde başarılı olmuş 

değildir. Bir millet için mutluluk olan birşey diğer millet için felaket 

olabilir. Ayni sebep ve şartlar birini mutlu ettiği halde diğerini mutsuz 

edebilir. Onun için bu millete gideceği yolu gösterirken dünyanın 

her türlü ilminden, buluşlarından, ilerlemelerinden yararlanalım. 

Lâkin unutmayalım ki, asıl teme li kendi içimizden çıkarmak zorundayız.” 

3. Eğitimin bilimsel ve laik olması 

Atatürk’ün inancına göre Türk milletinin Batı milletleriyle eşit 

ve çağdaş bir duruma gelmesi gerekiyordu. Bu da ancak Devlet yönetiminde 

ve eğitimde laikliğin ve bilimin esas alınması ile mümkün 

olabilirdi. 

Atatürk bilimin her alanda olduğu gibi eğitimde de bize tek rehber 

olması gerektiğini söylemiştir. Bu açıdan da O, eğitim tarihimizde 

yepyeni bir çığır açmıştır. 

Ekim 1922’de Bursa’da öğretmenlere seslenirken şöyle demiştir: 

“Milletimizin siyasi, içtimaî hayatında, milletimizin fikrî terbiyesinde 

de rehberi miz ilim ve fen olacaktır (...) İlim ve fen nerede 

ise oradan alacağız ve milletin her ferdinin kafasına koyacağız. İlim 

ve fen için kayıt ve şart yoktur.” 

Eylül 1924’te Samsun’da öğretmenlere seslenişi şöyledir: 

“Dünyada herşey için, maddiyat için, maneviyat için, hayat için, 

başarı için en hakikî yol gösterici ilimdir, fendir. İlim ve fennin dışında 

kılavuz aramak gaflettir, bilgisizliktir, dalâlettir (yolunu sapıtmadır).” 

Temmuz 1927’de İstanbul’da öğretmenlere seslenişinde aynı 

konuyu işler: 

“Eski hocalar nasıl dini esastan (topluma) hâkim olmuşlarsa, 

öğretmenler de ilim esasından kazanmaya başladıkları hâkimiyeti


sonuca ulaştırmalıdırlar.” 

Son olarak, 29 Ekim 1933’teki Onuncu Yıl Söylevi’ne değinelim: 

“Türk milletinin yürümekte olduğu ilerleme ve medeniyet yolunda 

elinde ve kafasında tuttuğu meşale, müspet ilimdir.” 

4. Yazı, Dil ve Tarih Inkılapları 

Tanzimat döneminde, yazının ıslahı, hatta lâtin harflerinin alınması 

ve dilde sadeleşme meseleleri ilk kez tartışılmaya başlanmış, 

II. Meşrutiyet döneminde, git tikçe güçlenen Türkçülük akımının etkisiyle, 

dilde hızlı bir sadeleşme gerçekleşmiştir. 

Cumhuriyetin ilk yıllarında yazının ıslahı ya da değiştirilmesi 

meselesi yeniden gündeme gelmiştir. 

Atatürk’e göre Arap harfleri şu nedenlerle bırakılmalıydı: 

• Türkçe’ye uygun değildir. 

• Öğrenilmesi zordur ve toplumda eğitim düzeyinin düşüklüğünün 

bir nedenidir. 

• Çağdaş uygarlığa girişin en önemli araçlardan biri lâtin harfleridir. 

O, Ağustos 1928’de şöyle der: “Bir toplumun % 10’u, % 20’si 

okuma yazma bilir % 80’i % 90’ı bilmezse, bu ayıptır; bundan insan 

olanlar utanmak lazımdır. ” 

Atatürk’te yazı ve dil inkılapları alanında fikirlerin oluşmasında, 

ilkokul öğretmeni Şemsi Efendinin çabuk ve kolay okuma yazma 

öğretme çabalarına girişmesinin şüphesiz etkisi olmuştur. 

1 Kasım 1928 tarihli bir Kanunla lâtin temelli yeni bir alfabe 

kabul edilmiştir. 

1931’de Türk Tarih Kurumu, 1932’de Türk Dil Kurumu kurulmuştur. 

Atatürk, bir Batılı dilciden ilham alarak, Türkçenin dünya 

dillerine kaynaklık etmiş olabileceği yolunda Güneş Dil Teorisini 

ortaya atmıştır. 

Ayrıca, Osmanlı tarih anlayışına karşı çıkılarak, Türklerin binlerce 

yıllık bir tarihi ve uygarlığı bulunduğu savunulmuş, özellikle 

İslamiyete geçişlerinden önceki dönemler üzerinde çok daha fazla

786 

YAHYA AKYÜZ 

durulmaya başlanmıştır. Tüm bu çabalardan amaç hem Batılıların 

tarih, ırk, uygarlık...bakımından haksız saldırılarda bulunduğu Türk 

insanına köklü bir güven duygusu aşılamak, hem de bilim adamlarını 

yeni araştırmalara teşvik etmek olmuştur. 

5. Millî Eğitim Bakanlığının önemi 

Atatürk, istikrarlı bir Millî Eğitim Bakanlığı ve eğitim politikasını 

çok önemli görür. 

Kurtuluş Savaşı zaferle sona erdikten sonra, kendisine, “işte 

memleketi kur tardınız, şimdi ne yapmak istersiniz?” diye bir soru 

yöneltilince, şu cevabı vermiştir: “Eğitim Bakanı olarak millî irfanı 

yükseltmeye çalışmak en büyük emelimdir.” 

Atatürk, Tâlim ve Terbiye Kurulu’nun “eğitim öğretim ilkelerini 

bilimsel bir şekilde ve bağımsız olarak yönlendirip yönetmesi amacıyla 

kurulduğunu” söylemiştir (1 Kasım 1926). 

6. Öğretmenin saygınlığı, görevleri ve önemi 

Atatürk, öğretmenin saygınlığını, görevlerini ve önemini her zaman 

vurgulamıştır: 

“Gelecek kurtuluşumuzun saygıdeğer öncüleri olan Türkiye muallime 

ve muallimleri...” (15.7.1921’de Ankara’da Maarif Kongresini 

açarken) 

“Bir millet irfan ordusuna malik olmadıkça, muharebe meydanlarında 

ne kadar parlak zaferler elde ederse etsin, o zaferlerin kalıcı 

sonuçlar vermesi ancak irfan ordusuyla sağlanabilir. İrfan ordusunun 

değeri de siz öğretmenlerin değeri ile ölçülecektir.” (24.3.1923’te 

Kütahya’da öğretmenlere seslenişi) 

“Muallimler! Yeni nesli, Cumhuriyetin fedâkâr muallim ve mürebbileri, 

sizler ye tiştireceksiniz, yeni nesil sizin eseriniz olacaktır. 

Eserin kıymeti, sizin maharetiniz.ve fedâkârlığınız derecesiyle oranlı 

bulunacaktır.” (25.8.1924’te Muallimler Birliği Kongresi üyelerine 

seslenişi) 

“Milletleri kurtaranlar yalnız ve ancak öğretmenlerdir. Öğretmenden, 

eğiticiden yoksun bir millet, henüz millet adını almak istidadını 

kazanamamıştır. Ona alelade bir kütle denir, millet denemez.


Bir kütle millet olabilmek için mutlaka eğiticilere, öğretmenlere 

muhtaçtır. Onlardır ki bir toplumu hakikî millet haline koyarlar (...) 

Cumhuriyet sizden yüksek hizmet bekliyor.” (14.10.1925’de İzmir 

Erkek Öğretmen Okulundaki konuşması) 

“Ordularımızın kazandığı zafer, sizin (öğretmenlerin) ve sizin ordularınızın 

zaferi için yalnız zemin hazırladı. Gerçek zaferi siz kazanıp 

sürdüreceksiniz ve mutlaka başarılı olacaksınız.” (27.10.1922’de 

Bursa’da öğretmenlere seslenişi) 

“Öğretmenlerimizin sayıca yetersizliği, yetişen öğretmenlerimizin 

değer ve faziletteki yüksekliğiyle ancak telâfi edilebilir.” 

7. Eğitimin işe yarar olması, hayatta başarılı olmayı sağlaması, 

toplumu çağdaş uygarlık düzeyinin üstüne çıkarması 

Atatürk, Osmanlıların gerilemesinin ve Osmanlı ülkesinin “yabancıların 

sömürgesinden başka bir şey olmamasının nedeni olarak 

özellikle memurculuk zihniyetini ve pasif insan yetiştirme anlayışını 

görür. Bu nedenle O, memur olmaya aşırı düşkünlüğü ortadan 

kaldırmaya çalışmış, yeni ve aktif bir insan tipi yetiştirmeyi he def 

göstermiştir. Ona göre bilgi, bir süs, zevk ya da baskı aracı değil, 

hayatta başarıyı sağlayan, kullanılabilir bir “araç” olmalı, her öğretim 

düzeyinde, “iktisadî hayatta” etkili olacak “uygulamalı bilgiler” 

kazandırılmalıdır. 

Atatürk, Şubat 1923’te İzmir’de toplanan Türkiye İktisat Kongresinde 

de bu konu üzerinde önemle durur, O, “kanaat tükenmez bir 

hazinedir” şeklindeki top lumdaki yaygın deyişin yanlış yorumlanarak 

ülkeye büyük “kötülük” edildiğini, oy sa amacın, “ülkenin bayındırlığı, 

ulusun refah ve zenginliği olması gerektiğini” vurgular ve 

der ki : “Çocuklarımıza o şekilde eğitim, öğretim, bilim ve irfan vermeliyiz 

ki, ticaret, tarım, sanat alanlarında yararlı, etkin, faal, uygulayıcı 

olsunlar. İlk ve orta öğretim bu temele göre düzenlenmelidir.” 

1931 ‘de şöyle der: 

“İlk ve orta öğretim mutlaka insanlığın ve medeniyetin gerektirdiği 

ilmi ve tekniği versin, fakat o kadar pratik bir tarzda versin ki, 

çocuk okuldan çıktığı zaman aç kal maya mahkûm olmadığına emin 

olsun.”

788 

YAHYA AKYÜZ 

Özetle O, eğitimin, herşeyi biraz bilen fakat hiçbir şeyi iyi bilmeyen, 

sefalet veaçlığa mahkûm insanlar değil, üretici, yararlı, hayatta 

başarılı olacak insanlar yetiştirmesini istemiştir ve O’nun bu 

görüşü, eğitim reformunun temel unsurlarındandır. 

8. Eğitimin vatansever, Cumhuriyeti ve ülkeyi korumayı ilk 

amaç bilen, özgür düşünceli ve erdemli nesiller yetiştirmesi 

Atatürk bu konudaki görüşlerini 15 Temmuz 1921 Maarif 

Kongresinde, 1 Mart 1922’de TBMM 3. toplantı yılını açarken, 25 

Ağustos 1924’de Muallimler Birliği Kongresinde vs. açıklamıştır. 

Örneğin, 15 Temmuz 1921’de Maarif Kongresini açarken şöyle der; 

“Çocuklarımıza, gençlerimize ”özellikle varlığı ile, hakkı ile, birliği 

ile çatışan tüm yabancı unsurlarla mücadele lüzumu ve millî fikirleri 

her zıt fikre karşı şiddetle, tüm benliği ile ve fedâkârca koruma gereği 

telkin edilmelidir.” 

25 Ağustos 1924’de Muallimler Birliği Kongresinde de şöyle 

der: “Cumhuriyet fikren, ilmen, fennen, bedenen kuvvetli ve yüksek 

karakter ve kişilik sahibi koruyucular ister. Öğretmenler, sizin başarınız 

Cumhuriyetin başarısı olacaktır. Cumhuriyet sizden fikri hür, 

vicdanı hür, irfanı hür nesiller ister.” 

Temmuz 1921’de Maarif Kongresini açarken şöyle demiştir; 

“Yeni neslin donatılacağı manevî nitelikler arasında kuvvetli bir 

fazilet aşkı ve kuvvetli bir düzen ve disiplin fikri de yer almalıdır.” 

Atatürk’e göre, bir çocuğun normal öğretim derecelerinden geçerek 

okulda yetişmiş olması şarttır ve eğitimde düzen ve disiplin 

başarının temelidir. 

O, düzen ve disiplinin eskisi gibi dayağa, baskıya değil, sevgiye 

ve özgürlüğe dayandırılmasını ister. Çocukların, büyüklerin yanında 

konuşturulmamasının çok yanlış olduğunu belirtir ve der ki: 

“Tam tersine, çocukları serbestçe konuşmaya düşündüklerini, 

duygularını olduğu gibi ifade etmeye teşvik etmelidir. Böylece, 

hem hatalarını düzeltmeye imkân bulunur, hem de ileride yalancı 

ve riyakâr olmalarının önüne geçilmiş olur. Kısacası çocuklarımızı 

artık, düşüncelerini hiç çekinmeden açıkça ifade etmeye, içten inandıklarını 

savunmaya, buna karşılık da başkalarının samimî düşünce-


lerine saygı beslemeye alıştırmalıyız. Aynı zamanda onların temiz 

yüreklerinde, yurt, ulus, aile ve yurttaş sevgisiyle beraber doğruya, 

iyiye ve güzel şeylere karşı sevgi ve ilgi uyandırmaya çalışmalıdır. 

Bence bunlar, çocuk eğitiminde, ana kucağından en yüksek eğitim 

ocaklarına kadar her yerde, her zaman üzerinde durulucak önemli 

noktalardır. Ancak bu suretledir ki, çocuklarımız memlekete yararlı 

birer vatandaş ve mükemmel birer insan olurlar. ” 

O, çocuklarımıza ideal (ülkü) aşılanmasını ve onların çalışkan 

olmalarını istemiştir: 

“Hiçbir şeye muhtaç değiliz, yalnız tek bir şeye ihtiyacımız 

vardır: Çalışkan olmak. Toplumsal hastalıklarımızı incelersek temel 

olarak bundan başka, bundan önemli bir hastalık keşfedemeyiz; 

hastalık budur. O halde ilk işimiz bu hastalığı esaslı surette tedavi 

etmek, milleti çalışkan yapmaktır. Zenginlik ve onun doğal sonucu 

olan refah ve mutluluk yalnız ve ancak çalışkanların hakkıdır.” 

(Ocak 1923’te gazetecilere yaptığı konuşma) 

“Gelecek için hazırlanan vatan evlâdına, hiçbir güçlük karşısında 

baş eğmeyerek tam sabır ve dayanma ile çalışmalarını ve 

öğrenimdeki çocuklarımızın anne ve babalarına da yavrularının öğrenimlerinin 

tamamlanması için her fedâkârlığı göze almaktan çekinmemelerini 

tavsiye ederim.” 

9. Toplumun bilgisizlikten kurtarılması, kültür düzeyinin 

yükseltilmesi, topluma vatandaşlık eğitimi verilmesi 

“Bu memlekette eskiden beri bilgisizlik devam ediyor. Eski idareler, 

bu bilgisiz liği sürdürmeyi kendi devamları için gerekli görüyorlardı. 

Bu memlekette cehaleti süratle ortadan kaldırmak lazımdır. 

Başka kurtuluş yolu yoktur.” 

“Milleti yüzyıllarca başkalarının hırs ve faydalanma aracı kılan 

en büyük düşmanı bilgisizliktir. Milleti yüzyıllarca kendi benliğine 

sahip yapmayan, milleti yüzyıllarca kendi hakkında ihtiyatsız bulunduran 

hep bu bilgisizliktir. Hükümdarların, şunun bunun milleti 

esir gibi, köle gibi kullanmaları, bütün vatanı kendi öz arazileri gibi 

saymaları hep milletin bu bilgisizliğinden yararlanmak sayesinde 

idi. Gerçek kurtuluşu istiyorsak, her şeyden önce, bütün kuvvetimiz,

790 

YAHYA AKYÜZ 

bütün süratimizle bu bilgisizliği yok etmeye mecburuz. Burada bilgisizliği 

yalnız okuyup yazmak manasına almıyoruz...” 

“Biz cahil dediğimiz vakit mutlaka mektepte okumamış olanları 

kastetmiyoruz. Kastettiğimiz ilim, gerçeği bilmektir. Yoksa okumuş 

olanlardan en büyük cahiller çıktığı gibi, hiç okumak bilmeyenlerden 

de gerçeği gören hakikî âlimler çıkar.” 

“Bu memleketin asıl sahibi ve toplumumuzun esas unsuru köylüdür, 

işte bu köylüdür ki bugüne kadar bilgi ışığından yoksun bırakılmıştır.” 

Eğitim toplumu cehaletten kurtarmalı, onun bilgi ve ahlâk düzeyini 

yükseltmeli, kabiliyetlerini ortaya çıkarıp geliştirmelidir 

Atatürk, toplumumuzun bilgisizliğini, felaketlerimizin en önemli 

nedenleri arasında gördüğünden, bilgisizliğin süratle ortadan kaldırılması 

gerektiğini her za man ifade etmiştir. Başlıca istekleri ve 

gösterdiği hedefler şöyledir: 

“Milletimizin saf karakteri kabiliyetlerle doludur. Ancak bu doğal 

kabiliyeti geliştirebilecek yöntemlerle donatılmış vatandaşlar 

lazımdır. Bu görev de siz öğretmenlere düşüyor.” (15.7.1921’de Maarif 

Kongresini açarken) 

“Tüm köylülere, okumak, yazmak, vatanını, milletini, dinini, 

dünyasını tanıtacak kadar coğrafî, tarihî, dini ve ahlâkî bilgiler vermek 

ve âmal-ı erbaayı (dört işlemi) öğretmek eğitim programımızın 

ilk hedefidir. Bu hedefe varmak, eğitim tarihimizde kutsal bir aşama 

teşkil edecektir.” (1.3.1922’de TBMM üçüncü toplanma yılını açarken). 

Millî ahlâkımız, medenî esaslarla ve hür fikirlerle geliştirilip 

güçlendirilmelidir.” (25.8.1924’te Muallimler Birliği Kongresi üyelerine 

seslenişi) 

“Aydınları halk seviyesine indirmekten ziyade, bütün halkı eğitimde 

aydın olarak yetiştirmek gerekir.” 

Atatürk Türk kadını ve annenin eğitiminin de önemle ele alınmasını 

istemiştir. 

III. Atatürk’ten Günümüze O’nun Eğitim Reformunun 

Uygulanması 

Atatürk’ün eğitim reformu O’nun döneminde başarıyla uygu-


lanmış, fakat 1950’lerden itibaren çeşitli biçimlerde zedelenmeye 

başlamıştır. Biz bu eğitim reformunun bazı unsurlarının uygulanmasına 

değineceğiz: 

1., 2., 3., unsurlar: Öğretimin birleştirilmesi (Tevhid-i Tedrisat), 

eğitimin millî olması, eğitimin bilimsel ve laik olması. 

Bu çok önemli unsurlar giderek yıpratılmaya çalışılmaktadır. 

Özellikle Tevhid-i Tedrisat uygulaması, her nekadar toplum tarafından 

özümsenmiş ve benimsenmişse de, zaman zaman tehlikelerle 

karşılaşmıştır. 3 Mart 1924’te ilgili kanunun çıkmasından hemen 

sonra Nisan 1924’te yayınlanan Resimli Ay dergisinde M. Zekeriya 

imzası ile ve “Inkılapları yapmak kolay, korumak güçtür” başlığı altında 

yapılan şu değerlendirme önemlidir: 

“Unutmamalıdır ki halk her yerde gelenek ve âdetlerine bağlı bir 

kitledir. Az çok okumuş kimseler bile yerleşmiş geleneklerin tutsaklığından 

kurtulmakta güçlük çekerler. Böyle âni hamlelerin (3 Mart 

1924 Tevhid-i Tedrisat Kanunu ve öteki devrim kanunları) verdiği 

heyecanla Inkılap halkı arkasından sürükler. Fakat bu serhoşluk devri 

geçince, eski geleneklerin sarsılmış ve yıkılmış olmasından oluşan 

boşluk halkın ruhunda bir tereddüt ve endişe uyandırır. Muhalefet ve 

irtica oradan başlar. ” 

Tevhid-i Tedrisat ve Laiklik İnkılâbına yönelen tehlikeler hiçbir 

zaman geniş kitlelerden gelmemiş, bazı hükûmetlerin ve politikacıların 

kendi çıkarları için dini siyasete âlet etmelerinden ortaya çıkmıştır. 

Çok yeni olarak, 12 Nisan 2006’da, Cumhurbaşkanı Ahmet 

Necdet Sezer’in Harp Akademileri Konferası’nda yaptığı konuşmada 

aşağıdaki kısımlar da yer almıştır: 

“İrtica siyasete, eğitime ve Devlete sızmaya çalışmakta, Cumhuriyetin 

temel niteliklerine yönelik, başta millîyetçilik ve laiklik gibi 

toplumun büyük kesimlerince özümsenmiş değerlerin yıpratılmasına 

yönelik etkinlikleri sistemli biçimde uygulamaktadır.” 

“Gerici girişimlere karşı, Anayasa ve demokratik hukuk düzeni 

çerçevesinde, Devletin tüm kurum ve kuruluşları ile sivil toplum 

kuruluşları tarafından, anayasal düzenin temelini oluşturan laikliğin 

korunması, dinin siyasal amaçlarla kullanılmasının önlenmesi,

792 

YAHYA AKYÜZ 

ulusal eğitimin bu tür hareketlerin etkisinden kurtarılması ve toplumumuzun 

gericiliğe karış bilinçlendirilmesi amacıyla topyekun bir 

savaşım verilmektedir.” 

4. unsur: Yazı, Dil ve Tarih Inkılapları 

Özellikle Dil inkılâbı gittikçe zedelenmektedir. Günümüzde 

Üniversite öğrenim üyelerinin yalnızca yabancı dille ve yabancı 

dergilerde yapacakları yayınların “bilimsel” kabul edilmesi, yabancı 

dille öğretim, Tanzimat’tan beri bilim dili olarak gelişmekte olan 

Türkçe’nin bu gelişmesine darbe vurmaktadır. Zaten en az elli yıldan 

beri birçok aydın ve yazarımızın Türkçe’nin korunup gelişmesine ve 

güzel kullanılmasına ilişkin yeterli bilinçlenmesi yoktur. Bilinçsiz 

aydın ve yazarların etkisiyle Türkçe’ye gereksiz yere sokulan İngilizce 

kelimeler basın ve televizyonlarca tekrarlanarak okuma yazma 

bilmeyen insanlarımızca bile öğrenilip kullanılmaktadır. Başka deyişle, 

Türkçe ve Dil İnkılâbı önemli tehlikeler karşısındadır. 

5.ve 6. unsurlar : Millî Eğitim Bakanlığının önemi, öğretmenin 

saygınlığı, görevleri ve önemi 

Millî Eğitim Bakanlığı, hükûmetlerin politikalarına bağlı kalarak 

programları ve uygulamaları değiştirmekte, millî ve istikrarlı bir 

eğitim politikası izlememektedir. 

Öğretmenin saygınlığına, görevlerine ve önemine gelince: 

Türk eğitim tarihinden çıkan değerli dersleri çok iyi öğrenip her 

geçen gün daha nitelikli bir öğretmen yetiştirme ve atama politikası 

uygulamak, öğretmenin her açıdan saygınlığını artırmak gerekirken, 

1970’li yıllarda onbinlerce gencin “hızlandırılmış”, “mektupla 

öğretmen yetiştirme” gibi yollarla yüzeysel bir eğitimden geçirilip 

öğretmen yapılması şaşırtıcıdır. Bu, yetkililerin iyi bir öğretmen yetiştirme 

ve atama planlaması yapmamalarının sonucudur. Böylece, 

1996’da 50 bin kadar işsiz üniversite ve yüksekokul mezununun sınav 

bile yapılmadan ilkokul öğretmeni olarak atanması ise akıl almaz 

bir uygulamadır. Sonuçta, günümüzde, ilköğretimde görev yapan 

öğretmenlerin geldikleri kaynakların çeşidi 433’e yükselmiştir. 

Oysa, 1973 tarihli Millî Eğitim Temel Kanunu, öğretmenliği “özel 

bir ihtisas mesleği” olarak tanımlar (md.43). “Herkesce yapılabilir”


diye düşünülen, çok önemli öğretmenlik mesleğine, bizzat ilgili makamlarca, 

“özel bir ihtisas mesleği” olma niteliği kaybettirilmemiş 

midir? 

Ucuz, çabuk ve bazan da politik amaçlarla öğretmen sağlamak 

düşüncesi ile hareket edilmesi, öğretmenlik mesleğine zarar verdiği 

gibi, genel eğitimin ve öğretimin niteliğini de düşürmüştür. İhtiyaç 

ne kadar âcil ve büyük olursa olsun, bu niteliksiz öğretmen yetiştirilmesi 

ve atanmasını asla haklı göstermez. İhtiyacın âcil ve büyük 

olması, ancak, zamanında çok iyi ve istikralı bir yetiştirme ve istihdam 

planlaması yapılması ve uygulanmasını gerektirir. 

9.unsur: Toplumun bilgisizlikten kurtarılması, kültür düzeyinin 

yükseltilmesi, topluma vatandaşlık eğitimi verilmesi 

Günümüzde ilköğretim çağındaki tüm çocuklar, özellikle kızlar 

okula gidemedikleri gibi, yetişkinler, özellikle kadınlar arasında 

okur yazarlık tam olarak gerçekleşmemiştir. Örgün ve yaygın eğitim 

yoluyla insanlarımız, ülke çıkarlarının ve Atatürk’ün eğitim reformunun 

gereklerine tamamen uyan bir vatandaşlık eğitimi alamamaktadır. 

Ayrıca, “halk istiyor” gerekçesiyle düzeysiz hatta genel ahlâka 

aykırı, kaba sözler ve küfürlerle dolu sinema, video ve televizyon 

film ve programlarının yapılması, basının bazı magazin sayfaları, 

halkımızın kültür ve eğitim düzeyinin yükselmesine önemli bir engel 

teşkil etmektedir. Bu konuda Atatürk’ün şu tâlimatına uyulmaması 

çok üzücüdür: “Aydınları halk seviyesine indirmekten ziyade, 

bütün halkı eğitimde aydın olarak yetiştirmek gerekir.”

794 

KAYNAKÇA 

AKGÜN, Seçil: Halifeliğin Kaldırılması ve Laiklik (1924- 

1928), 280 s. 

AKYÜZ, Yahya: Türk Eğitim Tarihi (M.Ö. 1000- M.S. 2004), 

Ankara, 2005, 459 s. (9. Baskıdan Bazı Eklerde Tıpkı Basım). 

AKYÜZ, Yahya: 90. Yılında Balkan Savaşlarına İlişkin Öğretmen 

ve Öğrencilerimiz Neleri Bilmeli? Bilim ve Aklın Aydınlığında 

Eğitim, Aralık 2002, Sayı 34, s.19-24. 

AYBARS, Ergün: Türkiye Cumhuriyeti Tarihi I, Ankara, 1995, 

677 s. (4. Baskı) 

ERGÜN, Mustafa: Atatürk Devri Türk Eğitimi, Ankara, 1982, 

203 s. 

İNALCIK, Halil: Büyük Devrim: Hilâfetin Kaldırılması ve Laikleşme, 

Doğu Batı, Mayıs, Haziran, Temmuz 1998, Sayı, 3, s.71-76. 

M. ZEKERİYA: Inkılapları Yapmak Kolay, Muhafaza Etmek 

Güçtür, Resimli Ay, Nisan 1340 (1924), No 3, s.1-2. 

Mustafa RAHMİ: Gazi Paşa Hazretlerinin Maarif Umdesi ve 

Asrî Terbiye ve Maarif, Ankara, 2004, 154 s. (Haz. Mustafa Şahin) 

ÖZODAŞIK, Mustafa: Yeni Nesil, Konya, 2006, 307, s. (2.Baskı). 

ÖZTÜRK, Cemil: Türkiye’de Dünden Bugüne Öğretmen Yetiştiren 

Kurumlar, İstanbul, 2005, 502 s. 

PALAZOĞLU, A. Bekir: Atatürk’ün Okul Gezileri, Ankara, 

1999, 430 s. 

SÖNMEZ, Cemil : Atatürk’ün Yetişmesi ve Öğretmenleri, Ankara, 

2004, 253 s.

MODERNLEŞMENİN EVRENSEL GELİŞİMİ İÇİNDE 

TÜRKİYE’NİN VE ATATÜRK’ÜN YERİ 

Prof.Dr.Mustafa ERGÜN* 

Özet 

Tebliğ, dünyada son üç-dört yüzyıldan beri devam eden modernleşme 

hareketleri içinde Türkiye’nin gerek kronolojik gerekse 

nitelik olarak yerini belirlemek ve bu Türk yenileşmesi içinde de 

Atatürk’ün yerini ve rolünü ortaya koymayı amaçlamaktadır. 

Son yüzyıllarda ortaya çıkan ve hâlâ hızından bir şey kaybetmemiş 

olan modernleşme hareketleri bilim ve teknolojide, sanayileşme 

ve yeni ekonomik düzen alanında, demokratik hayatın geliştirilmesi 

ve yaygınlaştırılması alanında, askerî sistemlerde, eğitim sistemlerinde, 

hukuk düzeninde ve toplumsal hayatın hemen her alanında 

meydana gelmektedir. Bu gelişmeler önce İngiltere’de başlamış, 

oradan Hollanda, Belçika, Fransa kanalıyla kıt’a Avrupasına girmiş 

ve Almanya, Rusya, Polonya, Balkan ülkeleri ve Türkiye’ye doğru 

bir yayılma göstermiştir. Gelişme hareketleri öte yandan Japonya, 

Kore, Malezya, Singapur, Çin, Hindistan yoluyla doğudan batıya 

doğru da gelişmeye başlamıştır. 

Osmanlı Devleti bu değişimlerin farkına çabuk varmış ama çeşitli 

nedenlerle değişime tereddütlü başlamıştır. Her şeye rağmen 

Batılılaşmada devlet kararlı bir yol tutmuş, topraklarının önemli bir 

kısmını koruyamamış ise bile, çok sağlam tecrübeler geçirdiği için 

temelleri çok sağlam olan bir devlet kurmuştur. 

Osmanlının başlattığı Batılılaşma hareketi, Atatürk tarafından 

* Afyon Kocatepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi

796 MUSTAFA ERGÜN 

siyasi alanda parlamenter bir cumhuriyete, hukuk sistemi tamamen 

çağdaş hukuka kavuşmuş, eğitim sistemi laik ve bilimsel temelde 

tam “rayına oturtulmuş”tur. Ayrıca kurulan devletin sınırları içindeki 

bütün insanları çağdaş laik “Türk” kültürü içinde birleştirmek 

için büyük çaba harcanmış, halka kuvvetli bir özgüven aşılanmış ve 

hiçbir zaman eskimeyecek “millete ait bir egemenlik” ve “çağdaş 

uygarlık düzeyinin üzerinde olmak” gibi idealler ortaya konmuştur. 

Batılılaşmada dil, din ve diğer kültürel unsurların tamamen değiştirildiği 

bir sömürge batılılaşması izlenmemiş; Çin ve Japonya 

gibi kapılarını uzun süre Batılılara kapatarak olayı görmezden de 

gelmemiş, onlarla savaş ve barış içinde bazen uzlaşarak bazen dövüşerek 

kendi kültürel değerlerine bağlı, kararlarını bağımsız olarak 

kendi veren sağlam bir gelişme yolu izlemiştir. Bugün bile izlediğimiz 

bu politikada, Atatürk’ün büyük rolü vardır. 

Giriş 

Oswald Spengler dünya tarihine yön vermiş sekiz büyük kültür 

arasında Türk kültürünü saymaz. Arnold Toynbee de tarihe damgasını 

basmış yirmi küsur temel kültür arasına Türk kültürünü koymaz. 

Bu değerlendirmeler uzun uzun tartışılıp karşı tezler üretilebilir; bu 

tarihçilerin görevidir. Ancak şurası unutulmamalıdır ki, Türk kültürü 

tarihin her döneminde dünyanın en güçlü kültürleriyle yanyana, her 

zaman mücâdele halinde yaşamıştır. Dünyanın en güçlü kültürünün 

Çin kültürü olduğu zaman onlarla yanyana zorlu bir mücâdele yapmıştır. 

İran-Turan mücaleleleri yüzyıllar boyu sürmüştür. Hint kültürünün 

tüm Asyaya yayılma döneminde biz hemen karşılarında idik. 

Tüm ortadoğuyu, kuzey Afrika’yı ve İran’ı bir hamlede ele geçiren 

Arap ordularıyla Orta Asya’da 250 yıl boyunca mücâdele eden de 

Türklerdir. İran ve Arap süzgecinden geçtikten sonra Anadolu’da o 

zamanın en güçlü devlet ve kültürlerinden olan Bizans ile mücâdele 

edip onu ele geçiren, ve daha sonraki yüzyıllarda hem Avrupa devletleriyle 

hem Rusya ile uzun bir mücâdeleye giren devlet de bu devlettir. 

Tarihin garip cilvesine bakın ki, şimdi de dünyanın en baskın 

kültür ve devleti olan Amerika ile yan yana gelip yaşamaya çalışan 

devlet de Türk devletidir. 

Bu zor hayat bize devlet kurma, çok değişik kültürlerle bir arada 

barış içinde yaşama, bağnaz olmama ve değişikliklere çabuk intibak



etme becerisi kazandırmıştır. Türk kültürü çok değişik kültürlerle bir 

arada yaşayıp mücâdele ede ede çeliklenmiştir. Bizim kültürümüz 

kabileciliğin ve coğrafyanın bir kültür üzerinde tutabileceği tortulardan 

temizlenmiştir. Dolayısıyla her türlü değişiklik karşısında özünü 

bozmadan çok çabuk ve doğru intibak eden bir kültür haline gelmiştir. 

Son bin yıl içinde müslüman olup bu kültürü iyice içine sindiren 

Türk kültürü, son 250-300 yıldan beri de yan yana yaşadığı ve 

bütün dünyaya egemen olmuş bulunan modern Batı kültürel değerlerini 

kazanmaya çalışmaktadır. Türklerin kendi kültürel değerlerinden 

vaz geçmeden müslüman olmaları nasıl yüzyıllar boyu sürmüş 

ise, gene kendi kültürel değerlerini bırakmadan modern, demokratik, 

laik ve gelişmiş bir devlet olmaları uzun sürmektedir. 

Bu tebliğde, Türk devleti ve kültürünün bu son değişim süreci 

analiz edilmeye çalışılacaktır. 

Modern gelişimin değişik yönleri 

Avrupa’yı sofu bir Hıristiyan kültürü olmaktan çıkarıp bugünkü 

güçlü konumuna getiren faktörler nelerdir? 

Avrupa’da modernleşmenin temelleri, 1200’lerden itibaren 

önemli ölçüde nüfus artması, büyük şehirlerin ortaya çıkması, üretim 

ve tüketimin sürekli büyümesiyle atılmaya başlamıştır. 1500’lü 

yıllardan itibaren insan düşüncesinde büyük bir devrim ortaya çıkmaya 

başlamış ve 1660’lara gelindiğinde modern bilimin temelleri 

atılmıştır. Artık ondan sonraki dönemlerde, bilimsel bilgilerin pratik 

gayelerle uygulamaya konulmasından sonra Avrupa’da bir sanayi 

devrimi ortaya çıkmaya başlamıştır. 

Bu yüzyıllarda Avrupa kültürü ve yönetim biçimleri laikleşmiş 

(Avrupa’da hukuk daha 1700’lerde laikleşmişti) ve rasyonelleşmiş, 

sanayi devrimleri ve eğitimin yaygınlaşması ile bu durum toplumun 

bütün kesimlerine iyice yayılmıştır. Bilim ve teknik arasındaki bağlantı 

19. yüzyılda daha da kuvvetlenmiş, her ikisi de birbirlerinin 

gelişmelerini hızlandırmışlardır. Öyle ki, bilim ve teknik Batı uygarlığının 

yeni dini veya ideolojisi haline gelmiştir. 

Sanayi devrimi ve onun arkasından gelen yeni ekonomik 

797

798 

MUSTAFA ERGÜN 

(üretim)-ticari sistem, reklam, pazarlama, tarımda makinalaşma, yeni 

enerji kaynakları, yollar (demiryolu, suyolu, havayolu) gibi faktörler 

Avrupa’da değişimin ana motoru olmuştur. 1760’larda İngiltere’de 

başlayan üretimde makinalaşma 1780’li yıllarda bir sanayi devrimi 

haline gelmiş ve bu 1815’ten sonra da kıt’a Avrupasına yayılmaya 

başlamıştır. 

Ülke Değişmenin başlaması Sanayiin olgunlaşması 

İngiltere 1783-1802 1850 

Fransa 1830-1860 1910 

Amerika 1843-1860 1900 

Almanya 1850-1873 1910 

Japonya 1878-1900 1940 

Rusya 1890-1914 1950 

Bugün Batı, bir sanayi medeniyetidir. Sanayileşme içinde ortaya 

çıkan kapitalist sistem, ekonomi üzerine dayalı bir toplum yapısı 

kurmuştur. 

Batıda sanayileşme ile birlikte ortaya çıkan bir başka gelişme ise 

siyasi gelişmeler ve demokratik hayatın kurulmasıdır. Burada devlet 

yönetim sistemi değişmiş, vatandaşlık kavramı ortaya çıkmış; insan 

hakları, kadın hakları gibi alanlarda önemli gelişmeler olmuş, yönetim 

bireysel olmaktan çıkmış ve kurumsallaşmış, devlet ve toplum 

yönetiminde yeni kurumlar ortaya çıkmıştır. Sanayileşme hareketiyle 

birlikte, ama sanayileşme hareketi İngiltere’de başlarken bu kez 

Fransa’da, siyasi değişiklikler görülmeye başlamıştır. Anayasa, cumhuriyet, 

insan hakları, dinin yönetim dışına çıkarılması, millîyetçilik, 

devletin parlamento ve ona bağlı hükûmetler aracılığıyla yönetilmesi, 

yönetimin bakanlıklar tarzında teşkilâtlanması ve yönetim bürokrasisinin 

ortaya çıkması gibi gelişmeler olmuştur. Fransa’da hürriyet 

ve eşitlik temelinde başlayan siyasi devrim (1789-1791), Amerikan 

siyasi devrimi ile aynı zaman diliminde (1775-1789) meydana gelmiştir. 

Ama Fransız devrimi bir domino taşı gibi Belçika’nın bağımsızlığını, 

Polonya’nın ortaya çıkışı, Almanya ve İtalya’nın ulusal 

birliklerini sağlaması, Rusya’nın sanayide ve bilimde yeni bir güç 

olarak ortaya çıkışı gibi sonuçlar ortaya çıkarmıştır. 

Sanayileşme ve geleneksel yönetim biçiminin değişmesi, kili-



senin gücünün iyice zayıflaması, aristokrat sınıfların yoksullaşması, 

kapital sahiplerinin giderek zenginleşmesi, kırsaldan kentlere göç ve 

orada bir işçi sınıfının doğması, köylerin şehirleşmesi, hayat standartlarının 

yükselmesi gibi birçok toplumsal değişiklikler meydana 

geldi. 

Bilim ve teknolojideki gelişme, bir kültür devrimi de başlattı. 

Rasyonalist aydınlanma felsefesi, pozitif bilimlerin gelişmesi için 

uygun bir zihinsel ortam hazırladı. Bilimsel gelişmeler hem teknoloji 

olarak sanayi alanında uygulandı hem de okullar vasıtasıyla geniş 

kitlelere yaygınlaştırıldı. 

Bu arada eğitim sistemlerinde önemli gelişmeler oldu. Avrupa 

ülkeleri, Amerika ve Rusya sürekli olarak birbirlerinin eğitim sistemlerini 

incelediler ve güçlü taraflarını hemen kendi memleketlerine 

aktardılar. Devlet birçok kamu alanlarını olduğu gibi, eğitimi 

de kontrol altına aldı. Bütün ülkelerde eğitim bakanlıkları kuruldu. 

Devletler bütün vatandaşların çocuklarına zorunlu eğitim vermeye 

başladı. Bu bir taraftan ulusal birliklerin güçlenmesini, demokrasinin 

ilerlemesini, öte yandan da bilim ve sanayiin ihtiyacı olan zeki 

ve yetenekli çocukların daha geniş bir havuzdan seçilmesini sağladı. 

Modernleşme döneminde hukuk sisteminde de önemli değişiklikler 

oldu. Din bu alandan da çıkartıldı ve sosyal uzlaşı ve akıl temelinde 

bir hukuk sistemi ortaya kondu. Hukuk, laiklikle beraber 

devletlerin ana özelliklerinden biri haline geldi. İnsanların eşitliği, 

vatandaşlık, içinde yaşanılan şartlar, sosyal anlaşma ve akıl temeline 

dayalı Batı hukuku bütün modern ülkelerde aynı prensiplere sahip 

olduğu gibi, birçok alanda uluslararası kontrol mekanizmaları da 

oluşturmuştur. 

Modernleşmenin ülkeler arasında gelişmesini en çok etkileyen 

faktörlerin başında askerî alandaki gelişmeler gelmektedir. Çünkü 

modern ülkeler yüksek bir askerî güce ulaşarak, hem dünya üzerinde 

sömürgeler oluşturmuşlar hem de çevre ülkeleri ele geçirerek kendi 

topraklarını ve egemenliklerini genişletmişlerdir. Dolayısıyla birçok 

ülke modernleşmeye askerî alandan başlamış ve kurulan yeni ve modern 

askerî güçler yeni toplumun ve devletin şekillenmesinde ana 

rolü oynamışlardır. 

Avrupa’da kültürel ve entellektüel hâkimiyet uzun süre, hattâ 

799

800 


Rönesans döneminde bile İtalya’da kalmış, daha sonra bu kültür 

mirasını Fransa devralmıştır. O zaman, Roma’nın yerini Paris, 

Lâtincenin yerini Fransızca almıştır. 17. yüzyılın ortalarından itibaren 

Avrupa’nın kültürel üstünlüğü İngiltere’ye geçmiş; buradaki 

ferdiyetçilik ve hür düşünce bilimsel gelişmeleri hızlandırmış; ışık 

artık kuzeyden gelmeye başlamıştır. “İngiltere Avrupa’yı, Avrupa 

bütün dünyayı öğretmiştir.” 1700’lerden itibaren sanat ve edebiyat 

alanında bile İngilizler öne geçmiş, Fransızcanın yerini bu kez İngilizce 

almıştır. İngiltere’nin kıt’a Avrupasına en iyi yansıdığı yer, her 

türlü özgürlüğün yaşandığı Hollanda olmuştur ve burası Rusya’nın 

Batılılaşması çabalarında kaynak ülke haline gelmiştir. 18. yüzyılda 

İngiliz dinamizmi tekrar kıt’a Avrupasına Almanya kanalıyla girmeye 

başlamış ve buradan dalga dalga doğuya doğru yayılmıştır. 

Türk modernleşmesi 

Ülkelerin ve devletlerin moderleşmesinde birbirine benzer yollar 

izledikleri görülmektedir. Önce başka ülkelerdeki ilerlemenin 

farkına varılmaktadır. Bu bazen yavaş ama bazen de bir şok safhası 

şeklinde olmaktadır. Daha sonra farklılığın boyutları algılanmaya ve 

analiz edilmeye çalışılmaktadır. Daha sonra hangi alanlarda değişiklikler 

yapılacağı kararlaştırılmakta ve önce bir taklit başlamaktadır. 

Osmanlı Batı ile sürekli savaş ve barış durumunda yaşadığından, 

Batıda olup bitenlerin farkına varmaması imkansız idi. Daha 

1700’lerin başında Avrupa ile daimi elçilik şeklinde siyasi ilişkiler 

kuruldu. Daha sonra Avrupa’dan devlet sistemini hemen her alanda 

değiştirmek için değişik zamanlarda yüzlerce uzman getirtildi. 

1827’den itibaren aynı zamanda Avrupa’ya öğrenciler gönderilerek 

değişimin öz kaynakları yetiştirilmeye çalışıldı. Bu hareketlerle eşzamanlı 

olarak Türkiye’de Batı modelinde bir eğitim sistemi kurulmaya 

ve okullar açılmaya başlandı. Bütün modernleşmekte olan ülkelerin 

yaptıkları da bu idi. 

Türk modernleşmesini daha iyi anlayabilmek için, Rusya ve Japonya 

örneklerine biraz daha yakından bakmakta yarar vardır: 

Batı, Batılılaşma öncesi dönemdeki Rus ordularını hep yendi, 

Osmanlıda ise durum neredeyse tersi idi. Rusya, Batı karşısında 

kendini hiçbir zaman çok güçlü görmedi, üstünlük duygusuna ka-



pılmadı; Batı uygarlığını Türklerden daha kolay kabul etti ve kendi 

sistemine daha hızlı uyguladı. Rusya “gönüllü Batılılaşma” denebilecek 

bir yol izledi. Osmanlınmki ise biraz zorunlu ve gönülsüz oldu. 

Rusya, sivil ve askerî Batılılaşmayı paralel götürürken, Osmanlı bu 

paralelliği sağlayamadı (ve hâlâ da sağlanamadı). 

Japonlar Batılılaşmaya sanayileşme ile başladılar. Sanayileşmenin 

nüfus, teknik ve bilimsel bilgi, yönetimsel istikrar gibi unsurları 

-Osmanlıda henüz oluşmamışken- burada oluşmuştu. Türkiye 

ile Japonya arasındaki farkları karşılıklı iki sütunda görmek yararlı 

olacaktır. 

Osmanlı (Türkiye) Japonya 

Batı ile hep iç ice ve savaş halinde yaşamıştır. 

Coğrafyalar bitişik 

Bütün kültürlerle hep iç içe ve yanyana. 

Bazı kültürleri sentezleyecek vakti 

olmamış. 

Üç kıtada devlet kurmuş ve yönetmiş, 

çok geniş topraklarda birçok milleti, 

dini, dili, ırkı vs. birleştirmiş. 

Birçok devlet kuruluyor ve yıkılıyor. 

Bazen devlet-millet kavgası oluyor. 

Savaşlar, toprak kayıpları, göçler... 

Batılılaşmada Fransa örneği ile başlandı. 

Fransız ihtilâli etkisiyle hep rejim 

ve politika, ideoloji tartışıldı. Bilim ve 

teknik yerine kültür ve rejim alındı. 

Tartışmalar genelde devletin yönetim 

biçimi üzerinde oldu, merkezî otorite 

giderek sarsıldı. Devlet-halk-ordu ve 

bürokrasi arasındaki güven ve saygı 

kayboldu. 

Batıya az öğrenci gönderildi ve onların 

izlemesini iyi yapılamadı. 

Batılı uzmanlar iyi seçilemedi; oradan 

kaçan aristokratlar ve Avrupalıların 

kendi gönderdiği az sayıda uzman kişi 

ile çalışıldı. 

801 

Batıdan coğrafî olarak uzak; istediği 

zaman ilişkileri kesebiliyor. 

Dünyadan izole, kendi adalarında birlik, 

ahlâk ve disiplin içinde yaşıyor. 

Hem Çin hem de Batı kültürlerini 

özümsemiş. 

Devamlı iç savaşlar olmakla beraber 

homojen bir millet 

2660 yıldan beri bir devlet; millî yapıdaki 

devlet millet ile bütünleşmiş. Batılılaşma 

döneminde uzun istikrar var. 

Tokugava zamanındaki Fransa örneği 

hemen bırakılarak Alman yönetim 

sistemi ve İngiliz sanayileşmesi örnek 

alındı. Rejim tartışmaları yapmadılar. 

Devletin yönetim biçimi ve imparatorun 

yetkileri üzerinde tartışma yapılmadı. 

Halk ile devlet organları arasında 

hep saygı ve güven esas oldu. 

Öğrenciler iyi seçildi, bilim ve teknoloji 

eğitimi için gönderildi ve izlendi. 

Batının en iyi uzmanlarını seçip iyi 

para vererek getirdiler. Kısa zamanda 

çok sayıda uzman desteğiyle çalıştılar.

802 

Batı Türkleri sevemedi, Türkler de 

Batıyı; ilişkiler hibir zaman samimi 

olmadı. 

Batılılaşmaya karşı çıkanlarla savunanlar 

200 yılı aşkın zamandır hep 

çatışıyor, devlet her zaman net tavır 

koyamıyor. 

Batılılaşmaya başladığında Osmanlı 

duraklama devrini bitirmiş ve çöküş 

dönemi psikolojisine girmişti. 


Avrupalılar samimi ve dürüst davrandılar. 

İlişkiler güven havası içinde kuruldu. 

Batılılaşmaya karşı bir grup yok, sanayileşme 

ve yenileşmelerde hep kararlı 

bir politika izlendi. 

Sanayileşmeye başladığında Japonya 

yeni bir yükselme devrine başlamıştı. 

Osmanlı modernleşmesi önce askerî alanda başlamış, Batı tipi 

askerî birlikler teşkil edilmiş, eğitim yenilenmiş, askerî teknoloji 

modernleştirilmiştir. Japonya’da modernleşmeye karşı çıkan samurayların 

ortadan kaldırılması gibi, Osmanlıda da modernleşmenin 

önündeki en büyük engel olan Yeniçeri Ocağı ortadan kaldırılmıştır. 

Osmanlı sanayileşmeyi gerçekleştiremedi. Japonlarla aynı tarihte 

kurulan fabrikalara, memleketin birçok yerinde kurulan Sanayi 

mekteplerine, Teşvik-i Sanayi Kanunlarına rağmen gerçekleştiremedi. 

Bunun değişik faktörleri sayılabilir: yeterli nüfusun ve ihtiyacın 

olmaması, tüketici sınıfın oluşmaması, Avrupa’nın sanayi üretiminin 

ülkeye hızlı ve çok girişi, eğitim ve teknoloji desteğinin, sermayenin 

olmaması gibi... Türkiye’deki gerek siyasal gerekse kültürel gelişmeler 

de, bu gelişmeleri zorlayacak ana motor olan sanayileşme 

olmadan yapıldı. 

Dolayısıyla çoğu zaman devlet zorlaması ve üst tabaka devrimleri 

olarak. Şekilsel değişiklikler yapıldı ama zihniyet değişikliği olmadı. 

Haklar verildi ama kullanılamadı. 

Sanayileşme bizim topluma o zaman doğrudan etki etmedi, Avrupa 

toplumuna yaptığı etkilerin sadece kültürel ve siyasi boyutları 

geldi; millîyetçilik yayıldı, etnik millîyetçilik Osmanlıyı parçaladı; 

Türk burjuvazisi doğdu, değerler değişti ama değişiklikler kalıcı olarak 

yerleştirilemedi. Gerek Osmanlılar gerekse Cumhuriyet zamanında 

bazı sosyal değişiklikler yukarıdan aşağıya, “halka rağmen”, 

zorunlu kültür değişmesi tarzında olmuştur. 

20.yüzyılda yeni Türk toplumunun nasıl şekilleneceği üzerindeki 

tartışmalar Osmanlılar zamanında başlamış ve İttihat ve Terakki 

ideologları tarafından “Türkleşmek, İslamlaşmak, Çağdaşlaşmak”



şeklinde bir senteze kavuşturulmuştu. Cumhuriyet bu formülün çağdaşlaşmak 

ve Türkleşmek faktörlerini değerlendirdi ve başlangıçta 

(bu ikisi ile çelişen ve onların gelişimine engel olan) üçüncü faktörü 

kontrol altında tutmaya başladı. 21.yüzyılda bu üçüncü faktörün 

diğerleriyle dengeli olarak işleme sokulup sokulamayacağını göreceğiz. 

Öte yandan Cumhuriyetin Türkleşmek ilkesinin Anadolu’da 

yaşayan halkları bir Türk kültürü içinde kaynaştırmak mı, yoksa 

kökleri Orta Asya’ya giden Türk ulusları temeline dayalı bir kimlik 

oluşturmak mı olduğuna daha net karar verilebilmiş değildir. Bu 

tereddüt baştan beri vardı, hâlâ da vardır. Ama Türkiye’nin ulus temelli 

bir devlet olarak kurulması Osmanlının her türlü halkı yöneten 

imparatorluk felsefesinden ve tüm uluslardan insanları “ümmet” 

felsefesinde toplamak isteyen islami politikalardan uzaklaşmasına 

neden olmuştur. 

Osmanlı Devleti, örgüt olarak mükemmel bir kuruluş idi. Ama 

gene de ortaçağ ölçeğinde bir örgüt idi. Padişah, vezirler, halkların 

gevşek kontrolü ve sınırlı miktarda devlet hizmeti. Oysa modern 

devletler halkı sadece itaat eden değil birçok devlet hizmetlerine ve 

yönetimine katılan bir vatandaş olarak alıyor; devlet hizmetlerini 

de gerek bürokratik ağı gerekse hizmet birimleriyle birçok alanlara 

yaygınlaştırıyordu. Osmanlı da 19.yüzyıl ortalarından itibaren Batı 

tipi bir devlet örgütlenmesine geçti. Bu devlet bürokrasisini kurma 

ve bürolara kaliteli memur yetiştirmek için Batı tipi okulları tüm çeşitliliği 

ile kurmaya başladı. 

Bir taraftan modern bir devlet bürokrasisi ve ordu oluşturulurken, 

diğer taraftan da devletin siyasi yapısı üzerinde tartışmalar yapan 

gruplar oluşturulmaya başlandı. 19.yüzyılın ikinci yansından 

itibaren “kültürel Batılılaşma” diyebileceğimiz bir akım başladı. 

Okullar, yabancı dil, tercümeler ve siyasi tartışmalar gibi alanlarda 

görülen bu hareketler, Osmanlının devlet yapısında değişiklikler talep 

etmeye başladı. Genç Osmanlılar (daha sonra Genç Türkler oldu), 

1876’da devleti meşrutiyet düzenine geçirmek islediler. Ancak bu 

32 yıllık bir gecikme ile uygulanmaya başlandı ama bu süre içinde 

ülke içinde kurulan çok sayıda Batı tipi okul ile aydın bir yönetici 

ve bürokrat takımı yetiştirilmiş idi. 20.yüzyıl başlarına gelindiğinde 

Türkiye’de siyasi partiler ortaya çıkmaya başladı. Osmanlının son 

803

804 


döneminde padişahlık kurumu iyice zayıfladı ve devlet yönetimi siyasi 

partilerin eline geçti. Öyle ki, yeni kurulan Türk devletinin bir 

cumhuriyet olarak kurulması ve siyasi partilerin egemen olduğu bir 

yönetim tipine geçmesi çok zor olmamıştır. 

Osmanlı’da bütün halkın eşit vatandaş olarak kabul edilmesi ve 

hepsinin yasalar önünde eşit sayılması Tanzimat döneminde başladı. 

Ama Cumhuriyet’e kadar hem İslam hukuku geçerli oldu hem de 

Batı hukuku yerleştirilmeye çalışıldı. Bir tarafta Hukuk Mektepleri 

bir tarafta medreseler ve Kadı Medresesi hukukçu yetiştirmeye 

devam ediyordu. Türkiye 1926-1929 arasında bütün unsurlarıyla 

Batı hukukunu kabul etti. Bu yasalar laiklik, ulusal egemenlik, kadın 

hakları, siyasi katılma, düşünce ve vicdan özgürlüğü, uluslararası 

hukuk gibi unsurlarıyla bir bütün teşkil ediyordu. Gerçi 1876 yılından 

beri Anayasa (Kanun-u Esasi) kavramına yabancı değildik ama 

Cumhuriyet’ten sonra zihniyet olarak da köklü ve geri dönülmez bir 

hukuk modernleşmesi sağladık. Türk hukuk sistemi esasen laiklik 

temeline kuruludur ve orada yapılacak en küçük değişiklikler bile 

hukuk sistemini ciddi şekilde yaralar 

Osmanlı her kökenden gelen vatandaşların eşitliğini Tanzimattan 

itibaren kabul etmişti; ama hem yasalar karşısında hem de uygulamada 

kadın-erkek eşitliğinin gerçek kurucusu ve uygulayıcısı 

Cumhuriyet olmuştur. Gene de evdeki ve sokaktaki kıyafet ile kamusal 

alanlardaki kıyafeti birleştirememiştir ve 21. yüzyıl Türkiye’sinde 

bu hala büyük bir sorun olarak durmaktadır. Dinin sosyal gücü 

kendini kadın kıyafetinde ve özellikle başörtüsünde göstermek istiyor 

gibidir. Cumhuriyet vatandaşlarını dini, etnik ve başka toplumsal 

biçimlerine göre ayırtetmek istemiyor; yasalar önündeki eşitliği dış 

görünüşte de istiyor. 

Türkiye Cumhuriyeti bir yandan Latin harfleri esasında bir alfabe 

kabul ederek, öte yandan ise dilde ve tarihte Türk kimliğinin ana 

unsurlarını oluşturmaya başlayarak “Türkleşmek, Çağdaşlaşmak” 

ilkelerini kararlı bir şekilde uygulamaya koydu. Ama gene de Camilere 

yeni Türk harflerini sokamadı, Kuran öğretiminde Türkçeyi ve 

yeni harfleri egemen kılamadı. Bugün baktığımızda Cumhuriyetin 

en büyük düşünce devrimi tevhid-i tedrisat, yazı devrimi ve Türk dili 

çalışmaları sayesinde meydana gelmiştir (ümmetten millete geçiş). 

Türkiye “Tevhid-i Tedrisat” kanununu çıkartarak Osmanlının 

kapatmaya cesaret edemediği medreseleri bir hamlede kapattı. Bu,



805 

birçok Cumhuriyet devrimi gibi, Atatürk’ün kararlı iradesi sayesinde 

oldu. Osmanlılarda özellikle 2.Meşrutiyetten sonra Türk aydınlarında 

pozitivist felsefe egemen olmuştu. Ama Atatürk’ün bilim ve kültür 

üzerinde dinin baskılarını kaldırma yönünde yaptıkları ve “Hayatta 

en hakiki mürşit ilimdir, fendir” gibi ifadeleri, Türkiye’de laik 

eğitim sisteminin yerleşmesinde ve bilimsel çalışmalarda çok önemli 

bir rol oynamıştır. Özellikle 1933 üniversite devriminden sonra 

Batıda geçerli pozitif bilim anlayışının fen ve sağlık bilimlerinin 

yanı sıra sosyal bilimler alanında da hâkim olması için çalışılmıştır. 

Türkiye bir devlet olarak kurulur iken “istiklal-i tam” (tam bağımsızlık) 

ilkesi üzerine kurulmuştur. Uzun yüzyıllar batılı devletlerle 

mücâdele ede ede imparatorluk topraklarını kaybetmiş; son 

toprak parçasını savunurken de birçok batılı devletle mücâdele etmiştir. 

Türkiye Anadoluya yerleştiğinden beri, batılıdır. O zamandan 

beri yönü genellikle batıya dönük, yaşam alanı ve mücâdele yeri, 

savaşları ve barışları hep batıdadır. Son yüzyıllarda tamamen Batı 

uygarlığını kullanarak batı ile savaşmıştır. Bugün gerek batılı organizasyonlar 

(NATO, AB gibi) içindeki yeri ile batılı devletlerle 

ilişkilerinde hep bağımsızlık ve işbirliği ilkelerini uzlaştırmaya çalışmaktadır. 

Değerlendirme ve sonuç 

Batılılaşma döneminde Devlet bütün kurumlarıyla reorganize 

edilmeye çalışılmıştır. Parlamenter bir demokrasiye geçme, Bakanlıklar 

tarzıda örgütlenme, eğitim-sağlık-bayındırlık gibi alanlarda da 

devleti etkin kılma çalışmaları yapılmıştır. Atatürk zamanında devletin 

başındaki padişah üzerindeki tüm sıfatlarla uzaklaştırılmış ve 

laik bir Cumhuriyet haline getirilmiştir. Türkiye ideolojik bir devlet 

haline de getirilmemiştir ve bu yapısıyla günümüzün en sağlam devletlerinden 

birisidir. Atatürk’ün formülleştirdiği “Yurtta barış dünya 

barış” ilkesi ile de dünyanın bu çok karmaşık bölgesinde bize tarihimizdeki 

en uzun süreli barışlardan birini yaşatmaktadır. 

Atatürk yeni devlette bir taraftan bir bilim ve teknoloji devrimi 

yapmaya çalışırken, öte yandan da güçlü bir kültür devrimi başlatmıştır. 

Birkaç yüzyıldır gerek savaşlar gerekse yoksullukla özgüvenini 

tamamen kaybetmiş halka sağlam bir özgüven aşılamış (o ruh

806 MUSTAFA ERGÜN 

Onuncu Yıl Marşı’nda görülmektedir), halka yeni hedefler göstermiş, 

bütün Türk halklarını kapsayan bir Turan millîyetçiliği yerine 

Anadolu halkını Türk kültürel değerleriyle yoğurarak Türk vatandaşı 

yapmak yolunu seçmiştir. 

Atatürk medreseleri ve Darülfünunu kapatarak Türkiye’de pozitif 

bilimsel zihniyeti egemen kılmaya çalışmıştır. Türkiye’nin asıl 

kurması ve yaşatılmasında özen göstermesi gereken ortam, bilimsel 

zihniyet, sorunların çözümünde bilimsel yöntem ve bilimsel bilgilerin 

kullanılması olmalıdır. Sürekli Batılılaşmak zorunda kalmamak, 

şekilcilikten kurtulup çağdaş uygarlığa katılmak ve yön verebilmek 

için bilimsel düşünme ve üretim şarttır. 

Osmanlı ve Türkiye sanayileşmeyi tam olarak ve zamanında gerçekleştiremedi. 

Sanayileşme bireylerin özgürleşmesinde çok önemli 

bir role sahiptir. Sanayileşme ile demokratikleşme, sanayileşme ile 

laikleşme, bilimsel bir zihniyete sahip olma paralel gider. Sanayileşmeyi 

gerçekleştiremeyen ülkeler laik hukuk düzenini kurmada da 

demokratikleşmede de sağlam bir şekilde ilerleyemezler. 

Modernleşme ve batılılaşma çalışmalarını sistematize etmek gerekirse, 

üç tip modernleşme hareketi görebiliriz. Bunlardan birincisi 

din, dil, kültürel değerler gibi her şeyin egemen devlete göre 

ayarlandığı “sömürge batılılaşması”, ikincisi din ve kültür birliği 

içinde olan veya egemen devletlerle hiçbir çatışması olmayan ülkelerin 

gösterdiği “gönüllü batılılaşma” (Rusya, doğu Avrupa ülkeleri, 

uzakdoğu ülkeleri ve Japonya), üçüncüsü de bizim seçtiğimiz kültürel 

değerlerine bağlı, Batı ile ortak çalışan ama bağımsız, batıyı 

süzerek ve sentezleyerek (savaşarak ve barışarak) almaya çalışan 

“Türkiye batılılaşması”. 

Türkiye bugün hâlâ “Atatürk Türkiyesi”dir. Cumhuriyetin kurulmasında, 

saltanatın kaldırılmasında, hukuk, eğitim ve yazı devrimlerinde 

Atatürk’ün öncü rolü ve iradesi çok büyük bir rol oynamıştır. 

Atatürk, ortaya koyduğu politikalarla bu devletin hem ana yapısını 

hem de ortak paydasını oluşturmaktadır. 

Kaynaklar 

Akyüz, Yahya. Türk Eğitim Tarihi, (MÖ 1000-MS 2004). Ankara: 

PegemA yay. 2004



807 

Arat, Yeşim, “Türkiye’de Modernleşme Projesi ve Kadınlar”, 

Sibel Bozdoğan ve ReşatKasaba (der.), Türkiye’de Modernleşme ve 

Ulusal Kimlik içinde, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1998. 

Ashton, T.S., 1958, The Industrial Revolution: 1760-1830, Oxford 

University Press, London. 

Aytaç, Kemal. Avrupa Okul Sistemlerinin Demokratlastırılması. 

Ankara: Eğitim BilimleriFakültesi Yay. 1985. 

Berkes, Niyazi, Batıcılık, Ulusçuluk ve Toplumsal Devrimler; 

Yön Yayınları, İstanbul, 1965. 

Cameron, R., 1985, “European Industrialization”, Economic 

History Review, vol. 38, 1985, pp.1-23. 

Dönmez, Şerafettin, Atatürk’ün Çağdaş Toplum ve Din Anlayışı, 

Ayışığı Kitapları, İstanbul, 1998. 

Duran, Bünyamin, Sekülerleşme Krizi ve Bir Çıkış Yolu Arayışı, 

Timaş Yayınları, İstanbul, 1996. 

Ergün, Mustafa. Atatürk Devri Türk Eğitimi (http://www.egitim. 

aku.edu.tr/atal.htm). Ankara:D.T.C.Fakültesi yay. 1982 

Ergün, Mustafa. Batılılaşma dönemi Osmanlı eğitim sisteminin 

gelişimine mukayeseli birbakış. (http://www.egitim.aku.edu. 

tr/ergunl.htm). Osmanlı Dünyasında Bilim veEğitim Milletlerarası 

Kongresi. Tebliğler (12-15 Nisan 1999). İstanbul: İRCİCA 

yay.2001.89-102. 

İleri, Selim, Çağdaşlık Sorunları, Günebakan, İstanbul, 1978. 

Koçer, Hasan Ali. Türkiye’de Modern Eğitimin Doğuşu ve Gelişimi 

(1773-1923). Ankara:Uzman Yayınları, 1987. 

Köker, Levent, Modernleşme, Kemalizm ve Demokrasi, İletişim 

Yayınları, İstanbul, 1990. 

Kushner, David, “Atatürk’s Legacy: Westernism in Contemporary 

Turkey”, 

Jacob M. Landau (der.), Atatürk and the Modernization of Turkey 

içinde, E. J. Brill, Leiden, 1984. Lewis, G. L., “Atatürk’s Language 

Reform as an Aspect of Modernization in the Republic of- 

Turkey”, Jacob M. Landau (der.), Atatürk and the Modernization of 

Turkey içinde, E.J. Brill, Leiden, 1984. Mardin, Şerif, “Süper Wes-

808 


ternization in Urban Life in the Ottoman Empire in the LastQuarter 

of the Nineteenth Century”, Peter Benedict (der.), Turkey: Geographical 

andSocial Perspectives içinde, E. J. Brill, Leiden, 1974. 

Mumcu, Ahmet. Türk Hukukunun Gelişimi ve Temelleri, Ankara 

1973 

Müftügil, Şevket. Atatürk ve Hukuk, Ankara: Anayasa Mahkemesi 

Yay. 1982 

Özerdim, Sami N., Harf Devriminin Öyküsü, Türk Dil Kurumu 

Yayınları, Ankara, 1958. 

Toynbee, Arnold, The World and the West, Oxford University 

Press, London, 1953. 

Trimberger, Ellen Kay, Revolution from Above: Military Bureaucrats 

and Development in Japan, Turkey, Egypt and Peru, Transaction 

Books, New Jersey, 1978. 

Tunaya, Tarık Zafer, Türkiye ‘nin Siyasi Hayatında Batılılaşma 

Hareketleri, YedigünMatbaası, İstanbul, 1960. 

Turhan, Mümtaz, Kültür Değişmeleri: Sosyal Psikoloji Bakımından 

Bir Tetkik, İstanbulÜniversitesi Edebiyat Fakültesi, İstanbul, 

1951. 

Yücel, Tahsin, Dil Devrimi ve Sonuçları, Türk Dil Kurumu Yayınları, 

Ankara, 1982.

ATATÜRK’ÜN KADIN HAKLARI REFORMU 

BM VE AB’DE KADIN HAKLARI İLE İLGİLİ SON 

GELİŞMELER 

Prof. Dr. Hale ŞIVGIN * 

BM Teşkilatı kuruluşundan itibaren Kadın konusu ile yakından 

ilgilenmiş ve yayınladığı insan hakları bildirgesi ile kadın erkek eşitliği 

ile tüm dünya’ya ilan etmiştir. BM içinde kadının statüsü komisyonu 

vardır (1946) ve BM Dört Defa Dünya Kadın Konferansı 

düzenlemiştir. Özellikle 1975 yılından itibaren tüm Dünya’da Kadın 

Hakları konusunda çok büyük bir atılım ve ilerleme gözlenmektedir. 

1975 yılında BM tarafından birincisi düzenlenen (Mexico 

City’de) Dünya Kadın Konferansının ardından 1975 – 1985 yılları 

arasındaki dönem Kadın 10 yılı olarak ilan edilmiştir. Kadın konusunda 

yaklaşım değişikliği de yine bu çalışmalar sonucunda gerçekleşmiş 

kadın artık destek ve yardımın nesnesi değil kalkınmanın temel 

ve eşit öznesi olarak algılanmaya başlanmıştır. 

Yine BM tarafından 1979 yılında düzenlenen 2. Dünya Kadın 

Konferansında “Kadınlara karşı her türlü ayırımcılığın ortadan kaldırılması 

sözleşmesi” (CEDAW) kabul edilmiş Türkiye’nin de dahil 

olduğu üye ülkeler tarafından imzalanmıştır. BM tarafından düzenlenen 

3. Dünya Kadın Konferansı 1985’te Nairobi’de toplanmış “BM 

kadın on yılının başarılarının gözden geçirilmesi ve değerlendirilmesi” 

konusu ele alınmıştır. Burada kadının ilerlemesi için Nairobi 

ileriye yönelik stratejiler kabul edilmiştir. 

BM düzenlediği 4. Dünya Kadın Konferansı Pekin’de toplan- 

* Gazi Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Araştırma ve Uygulama 

Merkezi Müdürü

810 

HALE ŞIVGIN 

mıştır. Bu konferans aynı zamanda bir taahhütler konferansı olarak 

da adlandırılmıştır. Konferansın sonucunda Pekin Deklarasyonu ve 

Pekin eylem platformu adında iki belge kabul edilmiştir. Türkiye her 

iki belgeyi de hiçbir çekince koymadan kabul etmiştir. 

Pekin Deklarasyonu hükûmetleri kadının güçlenmesi ve ilerlemesi, 

kadın erkek eşitliğinin geliştirilmesi toplumsal cinsiyet 

perspektifinin ana politika ve programlara yerleştirilmesi konularında 

yükümlü kılmaktadır. Yani Pekin eylem platformunun hayata 

geçirilmesini öngörmektedir. Eylem platformu ise kadının özel ve 

kamusal alana tam ve eşit katılımı önündeki engellerin, kadınların 

ekonomik, siyasi, kültürel, sosyal ve karar alma pozisyonlarında ve 

mekanizmalarında yer almaları yoluyla ortadan kaldırılabileceğini 

ifade etmektedir. Eylem Platformunun uygulanması ve izlenmesinde 

temel görev hükûmetlere verilmiştir. 

4. Kadın konferansından sonra 2000 yılında Newyork’ da “ Kadın 

2000: 21. yüzyıl için toplumsal cinsiyet eşitliği kalkınma ve barış” 

konulu bir özel oturum gerçekleştirilmiş Türkiye buna 23 kişilik 

resmi bir heyetle katılmıştır. Sonuçta siyasi Deklarasyon ve sonuç 

belgesi kabul edilmiştir. Hükûmetler burada siyasi Deklarasyonla 

1976 – 1985 yıllarının bir özeti olan Nairobi Konferansı ve 1995 

Pekin Deklarasyonu ve Pekin Eylem Planına konulan hedefleri ve 

verdikleri taahhütleri teyit etmişlerdir. 

Dünya’nın en büyük ekonomik güçlerinden birisi olan AB ‘nin 

en temel hedeflerinden birisi üye ülkelerde kadın hakları konusunda 

tam bir fırsat eşitliği sağlamaktır. AB’de 1957’de Roma Anlaşmasıyla 

başlayan fırsat eşitliği çalışmaları günümüzde de tüm hızıyla 

devam etmektedir. 1995‘te BM tarafında gerçekleştirilen 4. Kadın 

konferansında kabul edilen Pekin eylem platformu AB 1997’de imzaladığı 

Amsterdam anlaşması ile Avrupa’nın resmi taahhütü haline 

getirilmiştir. Amsterdam’da ayrıca eğitim, istihdam ve karar alma 

alanlarındaki önlemlerin vurgulandığı ortak bir AB eşitlik gündemi 

ortaya çıkmıştır. Her türlü şiddet kınanmıştır. AB kadınların istihdam 

oranı ABD’den ¼ oranında daha düşüktür. AB kadınların istihdam 

oranın yükseltmek ve fırsat eşitliğini sağlamak için sürekli 

yeni önlemler almaktadır. (ABD’ de kadınların %67 ‘si AB ise%51 

istihdam edilmektedir 1998) 1999’da Helsinki zirvesinde devletler



kadın ve erkekler arasında fırsat eşitliğine özellikle dikkate alma iradelerini 

bir kez daha açıkça belirtmişlerdir. 

Cinsiyetler arasındaki farkla mücadele için istihdamdaki cinsler 

arası farklılık giderilmeye çalışılarak kadınların sadece belirli ekonomik 

sektörlerde yeterince temsil edilmemesi ve bazı sektörlerde 

de gereğinden fazla temsil edilmelerini düzeltecek tedbirler alınacak 

devletler eşit işe eşit ücret ödeyeceklerdir. Çalışma ve aile yaşamı 

uzlaştırılacaktır. (Doğum izni vs…) 

Sadece istihdam değil eğitim alanında da Leonardo Da Vinci, 

Socrates gibi programlarda kadın erkek eşitliği için önlemler alınmaktadır. 

Tüm üye devletlerdeki siyasi partilerde kadınların daha 

fazla yer almasını sağlayacak sistemler kampanyalar düzenlemektedirler. 

AB içinde kadınların karar alma sürecine en yüksek düzeyde 

katılımı bölgesel düzeyde gerçekleşmektedir. (1998’de bölgesel 

hükûmetlerde % 24, bölgesel parlamentolarda % 27.8) ulusal parlamentolara 

katılım ise ortalama 1998 ‘de % 17.5 düzeyindedir. Bu 

rakamlar kadın katılımının düşük olduğunu göstermektedir. 2700 

sivil toplum kuruluşunun katılımıyla 1990’da Avrupa kadın lobisi 

kurulmuştur. AB ile kadın kuruluşları arasında temas noktası olarak 

hizmet vermektedir. 

AB’de eşit haklar tanıyan mevzuatın yürürlüğe girmesi için çabalar 

yoğunlaştırılmıştır. Topluluk hukuku kadın ve erkeklere eşit 

fırsatlar tanınmasına ve eşit muameleye tabi tutulmasını amaçlamaktadır. 

Ayrıca eşit hakları bilerek ve bilmeyerek ihlal edilen kişi 

önce ulusal mahkemelere eğer burada çözülemiyorsa Lüksemburg 

da bulunan Avrupa Adalet Divanına havale edebilir. Ulusal hukuk 

çerçevesinde haksızlık telafi edilemiyorsa doğrudan topluluk hukukunun 

uygulanması mümkün olabilir. Hakları ihlal edilen kişi direkt 

Avrupa Komisyonuna da başvurabilir. Komisyon ulusal makamlardan 

açıklama isteyebilir. Adalet divanı bu güne kadar kadın erkek 

eşitsizliği konusunda çok sayıda önemli karar vermiştir. Bu kadar 

çok sayıda başvuru olması da topluluk düzeyinde kadınların bilincinin 

yükseldiğini gösterir. 

Kadın erkek fırsat eşitliğinin teşvik edilmesi için kurulan fonlardan 

yardım alınabilir. Fonların genel amaçlarından biri kadın erkek 

811

812 

HALE ŞIVGIN 

fırsat eşitliğinin teşvik edilmesidir. Kurulan fonlar kadınların işyeri 

açması kırsal bölgelerdeki kadının güçlendirilmesi iş gücü piyasasına 

daha fazla kadının yönlendirilmesi gibi konuların her biri için ayrı 

fonlar kurulmuştur. 

NOW: (Kadınlar için yeni fırsatlar) adlı topluluk kadınların mesleki 

eğitimine ilişkin çok sayıda projeyi finanse edilmektedir. Now 

ülkeler arasındaki uygulanan 1700 yenilikçi projeyi finanse edecektir. 

Bu nedenle kadınlara ilişkin en büyük AB Programıdır. Bunun 

dışında DAPHNE programı gibi kadın ve çocuklara yönelik şiddetle 

mücadele konusuna ayrılmış fonlarda vardır. 

Kadın erkek eşitliği AB’ye giriş için bir şarttır. AB yasalara dayanan 

bir birliktir. Bütün üye devletler için geçerli olan ortak haklar ve 

yükümlülükler manzumesine “topluluk müktesebatı” adı verilmektedir. 

AB üyeliğinin ilk şartı aday ülkelerin söz konusu müktesebatı 

kabul etmeleri kendi mevzuatlarını buna uydurmaları ve daha sonra 

da benimsenmiş olan yasaları uygulamalarıdır. Aday ülke statüsünde 

olan Türkiye’nin AB’ye girmek için bir şart olarak eşit fırsatlar 

alanındaki müktesebatı benimsemeleri gerekmektedir. Bu eşit ücret, 

eşit iş ve terfi imkânı sosyal güvenlik ve serbest meslek alanında eşit 

muamele serbest meslek mensuplarının korunması çalışan annelerin 

korunması doğum izni ve cinsiyete dayalı ayırımcılık davalarında 

kanıtlama yükümlülüğü alanındaki mevzuatı içermektedir. Türkiye 

öteki aday ülkeler gibi her alandaki mevzuatını AB’ye uyumlu hale 

getirmek için üyelik öncesi stratejisinden yararlanacaktır. Türkiye 

kanunlarının AB müktesebatı ile uyumlu hale gelip gelmediği incelenecek 

bir değerlendirme süreci geçirilecektir. Bundan sonra 

Türkiye ve AB arasında bir üyelik ortaklığı hazırlanacak ve Türkiye 

müktesebatın benimsenmesi için bir ulusal program hazırlayacaktır. 

Türkiye ayrıca üyelik öncesi topluluk programlarına kuruluşlarına 

ve mali yardıma hak kazanacaktır. 

Türkiye Pekin Deklarasyonunun kabul edilmesinden sonra (4. 

Kadın konferansı) kadınların ilerlemesine yönelik çabaları ve eylemleri 

yoğunlaştırmayı kararlaştırdı. Bu amaçla devlet kuruluşları 

kadın örgütleri siyasi partiler meslek kuruluşları ve medyanın katılımı 

ile ulusal eylem planı hazırlandı. Türkiye Aralık 1996’da şu 

hedefleri belirledi;



1. Kadınlara karşı her türlü ayırımcılığın ortadan kaldırılması 

sözleşmesi (CEDAW) ne karşı çekinceleri kaldırılması 

2. Zorunlu temel eğitimin 5 yıldan 8 yıla çıkarılması ve kadınlar 

arasındaki okur-yazarlık oranının 2000’ e kadar %2 artırılması 

3. Ana ve çocuk ölümlerinin yarı yarıya azaltılması 

AB NİN KADINLARLA İLGİLİ HEDEFLERİNİN 

BUNDAN 83 YIL ÖNCE ATATÜRK TARAFINDAN 

DÜŞÜNÜLMESİ 

Atatürk’ün düşünceleri tutarlı bir bütün oluşturur. Atatürk’ün 

kadının hakları ve toplumdaki yeri ile ilgili görüşleri bu bütünün 

önemli bir unsurudur. 

Atatürk yeni Türk devletini kurarken modern çağdaş ve laik bir 

devlet kurmayı hedeflemiştir. Atatürk çağdaş uygarlığa geçerken 

elbette kadın erkek ayırımı yapamazdı. Atatürk inkılaplarında her 

konuda kadın erkek birlikte düşünülmüştü. Çünkü ona göre insanlar 

iki cins olarak yaratılmıştı bunlar birbirinin tamamlayıcısı idi. Atatürk 

kadınları ilimde, sosyal hayatta ve ekonomik (iktisadi) hayatta 

erkeğin şeriki (ortağı), refiki (arkadaşı), muavin ve müzahiri (koruyucusu 

arka çıkanı) yapmayı hedefliyordu. Atatürk kadınları erkeklerin 

sadece yardımcısı değil aynı zamanda ortağı arkadaşı olarak 

görüyordu. Cemiyetin yarısını ilerletirken yarısını cahil bırakmak 

inkılapların başarıya ulaşmaması demekti. 

Ayrıca Atatürk’ün kadını erkekle eşit bir statüye getirmek istemesi 

onun demokrasi anlayışını da yansıtıyordu. Toplumun yarısının 

bir takım medeni haklardan yoksun bırakmak demokrasiye ters bir 

tutum idi. Atatürk tam anlamıyla demokrasinin uygulanabilmesi için 

kadına da erkeklerle eşit haklar verilmesini savunuyordu. 

Osmanlı İmparatorluğu’nda en zor kabul edilecek reform konusu 

kadın reformuydu. Çünkü kadınlık konusu bir tabu gibi idi. Tanzimat 

reformu ile çağdaş anlamda bir hukuk devletinin kurulmasına 

başlanmış olduğu söylenebilir. Ancak Tanzimat’la getirilmek istenen 

eşitliğin sadece erkekler için geçerli bir ilke olduğu sanılmıştır. 

813

814 

HALE ŞIVGIN 

Ne var ki zamanla kadının içinde bulunduğu koşullar değişmedikçe 

çağdaş bir hukuk devleti meydana getirilemeyeceği anlaşıldı ve bu 

tarihten itibaren kadın hakları doğrultusunda emeklemelerin başladığı 

görülüyordu. 

Atatürk inkılaplarının birçoğu Tanzimat ve Meşrutiyet dönemlerinde 

de söz konusu edilmiş. (Tek eşlilik, eğitim hakkı, görücü 

usulünün kalkması, giyim özgürlüğü, boşanma sisteminin değişimi, 

kadınların çalışması v.s.) Ancak 100 – 150 yıllık bir dönemde özellikle 

kadın hakları konusunda somut bir sonuç alınamamıştır. Ancak 

1917’de çıkarılan Aile Kararnamesi ile kadın himaye edilmeye çalışılmış 

kadına bazı müstesna hallerde boşanma hakkı tanınmış çok 

evliliğin olabilmesi ilk eşin müsaadesine bağlanmıştı. Yani Meşrutiyet 

döneminde de kadın sorunu kesin sonuçlara varmaktan uzak 

tereddüt ve çelişkiler içinde Mustafa Kemal’in soruna el koymasına 

kadar bu şekilde sürüp gitti. 

Atatürk’e göre Türk toplumunun gelişip yükselebilmesi için 

Türk kadınlarının içinde bulundukları haksız statüden kurtulmaları 

gerekiyordu. Bu onların en doğal hakları vazgeçilmez insan haklarının 

bir parçasıydı. 

Atatürk kadın meselesinde çok cesur olmak gerektiğini onların 

açılmasının dimağlarının ilim ve fen ile doldurulmasının korkulacak 

bir şey olmadığını bu gibi endişelerin yersiz olduğunu anlatmaya 

çalışıyordu. Kadınların da düşünebilen, idrak edebilen, zeka seviyesi 

yönünden hiç de erkeklerden aşağı olamayan bireyler olduklarını onları 

korumak bahanesiyle kapatmanın eve hapsetmenin tamamen erkeklerin 

bencilliğinden kaynaklandığını söylüyordu. Atatürk’e göre 

kadın eğitimi çok önemli idi. Kadınlar erkeklerin geçtiği bütün tahsil 

derecelerinden geçmeliydi. Hatta kadınlar erkeklerden daha fazla 

bilgili olmaya mecburdu. Çünkü ilk eğitim verilen yer ana kucağı 

idi. Eğitim konusunda yapılan en önemli inkılap Tevhid-i Tedrisat 

Kanununun 3 Mart 1924’te çıkarılmasıydı. Bu kanun ile tüm eğitim 

kurumları Millî Eğitim Bakanlığının denetimine alınıyor, tüm Medrese 

ve Vakıf Okulları Millî Eğitim Bakanlığına bağlanıyordu. Bu kanunla 

laik, çağdaş, eşit eğitim imkânları getirilmiş ilköğretim kız ve 

erkekler için parasız ve mecburi hale getirilmiştir. Bu kanundan kız 

ve erkek öğrencilerin istifadesi aynı olmuştur. Atatürk 1923 Meclisi



açılış nutkunda eğitimde birlik sosyal ilerlememiz bakımından çok 

önemlidir demiştir. Atatürk eğitimde birlikten söz ederken aynı zamanda 

kadın erkek eşitliğini de kastetmiştir. Atatürk kadın eğitimine 

son derece önem vermiştir. Dinimizin de hiçbir şekilde kadınların 

erkeklerden geri kalmasını talep etmediğini aksine Müslüman kadın 

ve erkeğin her ikisini de eğitimin her kademesine kadar yükselmelerini 

ilim ve irfanı aramalarını nerede bulurlarsa oraya gitmelerini 

ve ilimle mücehhez olmak mecburiyetinde olduklarını söylemiştir. 

Bir topluluğun kadın erkek tüm fertleri aynı gaye için yürümezlerse 

o toplumun gelişip ilerlemesine ilim ve fen öğrenmesine imkân yoktur. 

Atatürk’ün kadın eğitimi konusuna verdiği önemi yansıtan çok 

fazla örnek vardır. Atatürk çağdaş, laik, modern Türkiye’yi kurarken 

reformları bizzat yapıyor aynı zamanda çeşitli yerlerde yaptığı konuşmalarla 

bu yapacağı reformların fikri hazırlığını da yapıyordu. 

Atatürk erkeklere açık olan bütün iş sahalarının kadınlara da 

açılmasını istemişti. Savaştan sonra vatanın yeniden imarını erkekler 

kadar kadınlardan da beklemişti. Sosyal hayatta da kadının yerini 

almasını arzu etmişti. Erkeklerin çalıştıkları bütün iş sahalarında 

kadıların da çalışabileceklerini bunu kurtuluş savaşında ispatladıklarını 

üzerlerine düşen görevi fazlasıyla yaptıklarını her yerde tekrarlamıştı. 

Kadının istihdamı konusuna da çok önem veren Atatürk kadınların 

tarlalarda ekip biçtiklerini merkeplerine binerek ürünlerini satmak 

için kasabalara pazarlara gittiklerini tavuğunu buğdayını sattıktan 

sonra kendi evinin ihtiyaçlarını alarak köyüne dönen kadınlar 

gördüğünü bu kadınların birçoğunun kocalarından daha iyi iş anladıklarını 

ve hesap yaptıklarına şahit olduğunu anlatmıştır. Kadınların 

da her işi yapabileceğini söylemiştir. Yeter ki onlara eşit eğitim ve 

iş imkânları sağlansın demiştir. Akşehir civarındaki bir köyde halkla 

sohbet ederken kendisine en mühim sualleri soranların kadınlar olduğunu 

anlatmıştır. 

Atatürk ülkeyi dolaşarak kamuoyunu kadın hakları konusunda 

yapacağı büyük değişikliklere hazırlıyordu. 2.TBMM’nin gerçekleştirdiği 

en önemli inkılaplardan birisi şüphesiz medeni kanunun 

kabulü idi. Atatürk’ün yaptığı inkılaplar içinde asıl güç olan ve 

büyük cesaret isteyen adım siyasi hakların tanınması değil medeni 

815

816 

HALE ŞIVGIN 

hakların kabulü idi. Çünkü kadının özel, hukuki statüsünü yeniden 

düzenlemek evlenme, boşanma ve miras hukukunu değiştirmek ancak 

hukukun dini temeller yerine laik bir temele oturtmakla kâmildi. 

Yeni bir ticaret kanunu, ceza kanunu veya seçim kanunu yapmak aile 

hukukunu değiştirmek kadar zor değildi. Ancak Atatürk kararlıydı. 

Laik, çağdaş, modern bir devlet kurmak için çağın gereksinimlerini 

karşılamayan aile ve miras hukukunu kapsamayan sadece Hanefi 

fıkhına dayanarak hazırlanan bir borçlar kanunu niteliğinde olan 

Mecelle’nin değişmesi gerekiyordu. Osmanlı Devleti Mecelle’deki 

bu eksikliği gidermek için 1917’de Aile Kararnamesi çıkarmış o da 

1919’da yürürlükten kaldırılmıştır. 

Mecelle’de aile hukuku evlenme boşanma miras gibi konular 

yoktu. O halde Osmanlı Devleti’nde bu gibi konular hakkında nasıl 

neye göre hüküm veriliyordu. Şeriat hükümlerine, hadis ve fıkıh kitaplarına, 

eski içtihatlara bakılarak karar veriliyordu. 

Mecelle’deki eksikliği gidermek için yeni bir medeni kanun 

yapma çalışmaları 1923’te başlamıştı. Ancak bu çalışmalar eski ile 

yeniyi bağdaştırma çalışmaları Mecelle’deki eksiklikleri giderme 

yönündeki çalışmalardı. Atatürk’ün istediği bu değildi. O kökten 

bir değişiklik istiyordu. Adalet Bakanı Mahmut Esat Bozkurt’a emir 

vererek yeni bir medeni kanun hazırlanmasını emretti. Eskiden yapılan 

tüm çalışmalar iptal edildi. 26 kişilik bir komisyon kuruldu ve 

İsviçre Medeni Kanunu tercüme edilerek kabul edildi. Adalet Bakanı 

Mahmut Esat Bozkurt medeni kanunu gerekçesini açıklarken 

şöyle demişti “ Kanunları dine dayalı devletler kısa bir zaman sonra 

ülkenin ve ulusun ihtiyaç ve isteklerini karşılayamazlar çünkü dinler 

değişmez hükümler getiriler yaşam yürür ihtiyaçlar hızla değişir. 

Değişmemek dinler için bir zorunluluktur. Bu bakımdan dinlerin 

sadece bir vicdan işi olarak kalması eski uygarlıkla yeni uygarlığın 

en önemli ayırt edici özelliğinden birisidir. Mecelle’de aile hukuku 

ve miras hukuku ile ilgili bir bölüm yoktur. Diğer konularda da 

Mecelle’nin ancak 300 maddelik bir bölümü kullanılmaktadır. Aile 

ve miras hukuku ile ilgili problemleri çözmek için T.C. hâkimleri 

derme çatma eski hukuk kitaplarından din esaslarından çıkartılan 

bilgilerle yargı işini görmektedirler. Türk hâkimi hükümlerinde belli 

bir içtihat bir söz ve bir esasa bağlı değildi. Bundan dolayı herhangi



bir sorunu çözmek için ülkenin bir yerinde verilen hüküm aynı şartlar 

altında bir başka yerde verilen hüküm ile çelişebiliyordu. Sonuç 

olarak Türk halkı adaletin uygulanmasında kuralsızlık ve kargaşa 

altında idi. 100 Yılımızın uygarlık ailesine mensup olan ulusların 

ihtiyaçları arasında esaslı bir fark yoktur. Toplumsal ve ekonomik 

sürekli ilişkiler insanlığın büyük uygar bölümünü bir aile durumuna 

getirmiştir, getirmektedir.” Demekle o günün medeni kanununu 

hazırlayanlar küreselleşmeyi günümüz Dünyasını önceden görmüşlerdir. 

MEDENİ KANUNLA TÜRK KADININA SAĞLANAN 

HAKLAR ÖZETLE ŞUNLARDIR 

1. Çok eşlilik kaldırıldı. 

2. Resmi nikâh getirildi. Kadınların şahitliği erkeklerle eşit hale 

getirildi. 

3. Kadın ve erkek için evlenmede yaş sınırı getirilerek çok küçük 

yaşta evlenmelerin önüne geçildi. 

4. Velilerin kızları adına evlenme akdi yapabilmeleri zorla evlendirilmeleri 

usulü kalktı. Temsilci yoluyla evlendirilme kalktı. 

5. Boşanma yetkisi kadına da tanında eskiden sadece kocaya 

tanınmıştı. Koca bir sözle veya bir temsilci vasıtasıyla boşandığını 

eşine bildirebilirdi. Medeni kanun kadın ve erkeğe mahkeme önünde 

boşanma konusunda eşit haklar getirdi. 

6. Boşanma halinde kadın ve çocuğun haklarını güvenceye alınacak 

haklar getirildi. 

7. Evli kadının ekonomik haklarını daha iyi koruyan esaslar getirildi. 

8. Miras hukukunda kadın ve erkek eşitliği sağlandı. 

SİYASİ HAKLAR 

Türk kadını 3 Nisan 1930’da Belediye 5 Aralık 1934’te Milletvekili 

seçme ve seçilme hakkını kazandı. Mustafa Kemal askerî 

zaferden sonra çıktığı yurt gezilerinde yaptığı konuşmalarında ka- 

817

818 

HALE ŞIVGIN 

dınların her konuda erkeklerle eşit haklara sahip olmaları gerektiğini 

işaret ediyordu. Fakat aynı tarihlerde TBMM’de seçim kanunu 

değiştirilirken (Nisan 1923) ilgi çekici tartışmalar oluyordu. Bu seçim 

kanununda kadınlara seçme ve seçilme hakkı verilmediği gibi 

milletin bir ferdi olarak da sayılmıyordu. TBMM üye sayısı erkek 

nüfusa göre tespit edilmişti. Elbette milletin yarısını saymayan bir 

seçim sistemi demokratik olamazdı. Mustafa Kemal ile arkadaşları 

arasındaki en önemli fark burada açık bir biçimde ortaya çıkıyordu. 

O meclisteki arkadaşları gibi kadınların oyları için vekâletlerinin 

kocalarında ya da babalarında olduğunu kabul etmiyor kadınların 

da erkekler gibi düşünme ve idrak etme kabiliyetlerine sahip olduklarını 

dolayısıyla onların erkeklerle eşit hak ve sorumluluklara sahip 

olmaları gerektiğini düşünüyor ve buna göre hareket ediyordu. Türk 

kadınlarına şahsiyet kazandırmaya kararlıydı. Çağdaş dünya gidişine 

ayak uydurmak için bunun şart olduğunu biliyordu. Kadınlara verilen 

seçme ve seçilme hakkından sonra yapılan ilk seçimde (1935) 

18 kadın milletvekili parlamentoya girmişti. 

Atatürk birçok Avrupa ülkesinden önce bu hakkı kadınlara tanımıştı. 

Fransa 1944, Yunanistan 1952, İtalya 1945, İsviçre 1971 gibi 

ülkeler Türkiye’den çok sonra kadınlara seçme ve seçilme hakkını 

tanıdılar. Atatürk Türk kadınına son derece güveniyor ve bu hakkı 

selahiyet ve liyakatla kullanacağını ifade ediyordu. 

Atatürk sosyal ve kültürel hayatta kadının aktif olmasını istiyordu. 

Bizim sosyal hayatta geri kalışımızın sebebinin kadınlara karşı 

gösterdiğimiz alakasızlık olduğunu söylüyordu. Bir konuşmasında 

yaşamak demek faaliyet demektir. Bir heyet-i içtimaiyenin bir uzvu 

faaliyette bulunurken diğer uzvu atalette olursa o heyet-i içtimaiye 

felç olmuştur. Kadınlar heyet-i içtimaiyenin refahı saadeti için elzem 

olan çalışmaya da dahil olmalıdırlar diyordu. Atatürk daha Kurtuluş 

Savaşı’nın başında havzadan yayınladığı beyannamede işgalleri 

protesto mitingleri yapılmasını isterken bu vazifeyi hanımlardan da 

beklemişti. Kadınlar yapılan protesto mitinglerine katılmışlar. Hatta 

kendileri miting düzenlemişlerdi. Atatürk savaştan sonra çıktığı bütün 

yurt gezilerine eşini de götürerek örnek olmuştu. Verdiği davet 

ve balolara kadınlarında katılmasına bilhassa önem vermişti. Atatürk 

kılık kıyafet konusunda da kadın erkek ayırımı yapmamış erkek



kıyafetini medenileştirirken kadınlara da müsamaha edilmeyeceğini 

söylemiş ve kadın kıyafetini şu şekilde tarif etmişti. Kadınların 

sosyal iktisadi ve çalışma hayatında erkeklerle birlikte çalışmalarına 

engel olmayacak basit bir şekildir demişti. O hayatın her sahasında 

kadının erkekle birlikte yükselmesi ve Avrupa kadınlarının üstüne 

çıkmasını istiyordu. 

GÜNÜMÜZDE DURUM 

Atatürk hiçbir donmuş kalıplaşmış düstur bırakmadı. Zamanın 

süratle döndüğü bir Dünya’da asla değişmeyecek hükümler getireceğini 

iddia etmenin aklın ve ilmin gelişmesinin inkâr olduğunu söyledi. 

Atatürk’e göre bugün çağdaş olan yarın olmayabilir. Onun için 

çağdaş olmak demek daima ileriye yönelik olmak demek Atatürk’ün 

tuttuğu yol budur. Eğer biz Atatürk’ten sonra onun gösterdiği hedefler 

doğrultusunda kadın haklarını geliştirebilseydik bugün kadınlarımızın 

eğitim, istihdam, sağlık, kültürel ve sosyal hayattaki yerleri 

AB ülkelerinin çok üzerinde olacaktı. Ne yazık ki Atatürk’ten sonra 

kadın hakları alanındaki çalışmalar çok ağır yürümüştür. 

Türkiye BM tarafından 1979 yılında düzenlenen 2.Dünya Kadın 

Konferans’ında “Kadınlara karşı her türlü ayırımcılığın kaldırılması 

sözleşmesi’ni kabul etmiş fakat medeni kanunumuz da ve diğer 

kanunumuzda tam eşitlikle bağdaşmayan bazı maddeler hala durduğu 

için Türkiye bu sözleşmenin bazı maddelerine çekince koyarak 

imzalamak zorunda kalmıştır ve 2002 Ocak tarihinde yürürlüğe giren 

yeni Türk Medeni Kanunundaki eşitlikçi düzenlemeler CEDAW 

sözleşmesine konulan çekincelerin gerekçelerini ortadan kaldırmıştır. 

Ülkemiz tarafından CEDAW sözleşmesine konulan çekinceler 

1926’dan beri aşağı yukarı hiçbir değişikliğe uğramamış olan Medeni 

Kanun’un kadın ve aile ile ilgili bazı maddelerinin çağımızın 

icatlarına göre değiştirilmesini gündeme getirmiştir. Yeni medeni 

kanunda bu konuda yapılan değişiklikler ana başlıklarıyla şunlardır; 

1. Evlenme başvurusunun sadece erkeğin değil kadının da yerleşim 

yerindeki evlendirme memurluğuna yapılabileceği kabul edilmiştir. 

819

820 

HALE ŞIVGIN 

2. Kocanın evin reisi hükmü kaldırılmıştır. 

3. Konut seçme hakkı kocaya değil eşlere tanınmıştır. 

4. Kadınların çalışması kocanın iznine bağlayan hüküm kaldırılmıştır. 

5. Velayette kocanın üstün oyu kaldırılmıştır. 

6. Edinilmiş mallara katılma mal birliği rejimi kabul edilmiştir. 

(2002’den itibaren daha öncekileri kapsamıyor.) 

tır. 

7. Vesayette ve mirasta eşitliği zedeleyen hükümler kaldırılmış- 

2004 yılında Anayasanın 10. ve 90. maddelerinde yapılan değişiklikle 

kadın ve erkeğin her alanda eşit haklara eşit imkanlara 

kavuşması ve CEDAW sözleşmesi de dahil olmak üzere temel hak 

ve özgürlükleri hedef alan uluslararası belgelerin kanunların üzerine 

çıkarılması hükme bağlanmıştır. 

Şu anda Türkiye’de Anayasamızda ve kanunlarımızda kadınlara 

karşı ayırımcılık yapan herhangi bir madde bulunmamaktadır. 

Fakat bu gelişmelerin hayata geçirilmesi uygulanması sorunu en az 

verilmesi kadar önemlidir. Bugün hala Türkiye’de kadınların işgücü 

piyasasına katılma oranları oldukça küçüktür (Yaklaşık % 30) Çalışan 

kadınların çoğu evde veya tarlada çalışmaktadır. Söz konusu 

kadınlar herhangi bir ücret almadıkları gibi sosyal güvenceden de 

yoksundurlar. Ayrıca istatistiklerde Türk kadınlarının ücret açısından 

ayırımcılıkla karşılaştıkları yani eşit iş yapmalarına rağmen eşit 

ücret almadıkları bilinmektedir. Bu gün hala kadınların % 22.8’i 

okuma yazma bilmemektedir. Oysa Türkiye Pekin Konferansında 

2000 yılına kadar kadın okuryazarlığını % 100’e çıkarmayı taahhüt 

etmişlerdi. 

Kadının iş gücüne katılım oranları 1980’lerde % 40 iken şimdi 

% 23’e kadar düşmüştür. İşe en son alınanlar ve kriz dönemlerinde 

işten ilk çıkarılanlar kadınlar olmaktadır. Kamu hizmetlerinin özelleştirilmesi 

sürecinde ilk mağdurlar kadınlar olmaktadır. Kadınların 

% 57’si şiddete uğramaktadır. Dünya’nın her yerinde kadın şiddete 

uğramaktadır. Ancak Türkiye’de ki bu oran en üst sıralarda bulunmaktadır. 

Namus ve töre cinayetlerinden ölen kadın sayısı son yıllarda 

belli bir artış göstermektedir. Tecavüz ve taciz her alanda kadın-



ları tehdit etmektedir. Bununla mücadele etmek için her türlü önlem 

alınmaktadır. Türkiye’de 2002 genel seçimleri sonunda kadınlar ancak 

% 4.36 oranında parlamentoda temsil edilebilmektedir. Türkiye 

bu oranla 119 ülke arasında 103. sıradadır. Yerel meclislerde durum 

daha da vahimdir. Yerel yönetimde il genel meclisi üyelerinden % 

1.4’ü, Belediye başkanlarının % 5.5, belediye meclisi üyelerini de % 

1.6 ‘sı kadındır. 2002 seçimlerinde 526 erkek milletvekiline karşı 24 

kadın milletvekili parlamentoya girebilmiştir. Oran % 4.4’tür. Oysa 

Atatürk’ün yaptırdığı ilk seçimlerde 377 erkek milletvekiline karşı 

18 kadın milletvekili vardı. Kadın oranı % 4.6 idi. Şu anda bile Türkiye 

bunun gerisindedir. 

Dünya genelinde ülkemizde çok yüksek olan bebek ölüm hızı 

1988’de % 58 iken 2003’te % 28.7 ye düşmüştür. 1989’da yüz binde 

132 olan anne ölüm hızı 2004’te yüz binde 70’e düşmüştür. 

Kamuda görevli memurlardan 2.197.000 memurdan % 33.1’i 

kadındır. Ancak şeften müsteşarlığa uzanan orta ve üst düzey yönetici 

dağılımında kadınların oranı çok düşüktür.42.837 yöneticiden 

12.532’si yani %29.3’ü kadındır. Yönetim kademesi arttıkça kadın 

sayısı azalmaktadır. Daire başkanlarının %10.9’u genel müdürlerin 

% 6’sı Müsteşar Yardımcılarının %4.3’ü müsteşarların tamamı 19 

Müsteşar erkeklerden oluşuyor. Adalet Bakanlığında 208 hakim ve 

savcıdan 22’si, yani %10.6’sı kadındır. Şu anda Anayasa Mahkemesi 

Başkanı ve Danıştay Başkanı kadın olmasına rağmen tüm Adalet 

Bakanlığında kadın sayısı %19.7’dir. Dışişlerinde 187 büyükelçiden 

8‘i, 38 elçiden 8’i kadındır. İçişlerinde 573 vali ve yardımcısının 

tamamı erkek 721 kaymakamdan sadece 7’si kadındır. Sağlık 

Bakanlığındaki 42.486 doktordan % 33.8 kadındır. Üniversitelerde 

500 dekandan 49’u, 79 Rektörden 3’ü kadındır. 507 üyeli TÜSİAD’ 

ın % 95’i erkek Barolar birliğinin % 21.6 sı kadın TÜBİTAK’ın % 

14.3’ü Noterler Birliği’nin % 20.6 sı kadındır. İşgücündeki kadınların 

%56.8i Tarımda % 14.4’ü sanayide, % 28’i hizmet sektöründe 

görev yapmaktadır. Yüksek öğretimde 67.880 öğretim elemanından 

%39’u kadın toplam profesörler içinde kadın oranı ise % 24.8’dir. 

(Başbakanlık Kadının Statüsü ve Sorunları Genel Müdürlüğü) 

AB’ye girişin olmazsa olmaz şartlarından birisi kadın erkek eşitliği 

konusudur. Türkiye kadın erkek eşitliği konusunda AB standartlarını 

yakalamadıkça asla AB ‘ne üye olamayacaktır. 

821

MİLLET VE TÜRK KAVRAMININ TARİHİ GELİŞİMİ 

VE MUSTAFA KEMAL ATATÜRK’LE ZİRVEYE ERİŞMESİ 

Prof. Dr. Ahmet ÖZGİRAY * 

Millet ve millîyet kelimeleri yerli yerinde kullanılmazsa insanları 

yanlış yollara sevk eder. Hatta felaketlere yol açar. Önce kendi 

tarihini yanlış anlar ve milleti kötü yola sevk eder. İnsanlar yaptığı 

hatayı da bilmeyebilir. Sonra kendi milletinden nefret edebilir. Bu da 

millî şuurun doğmasına engel olur. Millî gurur millî şuurun temelidir. 

Eğer bir millet kendisini aşkla sevmez ve sevdirmez ise dünyada 

hiçbir şeyi başaramaz. Bu nedenle tarihimizi ve kavramları yerli yerinde 

kullanmamız gerekir. 

Millet kelimesinin kullanımı çok eskilere kadar gider. Fransa’da 

Robert de Sorbon din ve tarih bilginiydi1 . Sorbon’un kurduğu yatılı 

okula Avrupa’nın her tarafından okumak için öğrenciler gelirdi. Bu 

öğrencilere İngiliz milletinden, Alman milletinden denilirdi. Daha 

ziyade dini topluluğu ifade ederdi. 1789 Fransız İhtilali’nden sonra 

ulus-devlet kavramı ortaya çıktı. 

Türkler arasında da millet kavramı çok eskidir. Bu kavram Göktürk 

Kitabeleri’nde “Budun” şeklinde ifade edilir. Bu kelime zamanla 

bir kenara atıldı ve yerine Moğolca bir ifade olan ulus kelimesi 

kullanılmaya başlandı. XV. Yüzyıl Orta Asya Türk şairi olan Ali Şir 

Neva-i; “Bir insan yaşadığı sürece vatan, millet ve ailesi için savaşmalıdır” 

der. Ayrıca 1851’de Türk şairi ve gazetecisi olan İbrahim 

Şinasi annesine Paris’ten yazdığı bir mektupta; “Kendimi din, dev- 

* Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü. 

1 1253-1257’de bugünkü Sorbon okulunu Paris’te kurdu ve bu okulun müdürlüğünü 

yaptı; Büyük Larousse, s.10685.

824 

AHMET ÖZGİRAY 

let, vatan ve milletim için feda etmeye hazırım” demiştir. 

Mısır Hidivi Mehmet Ali Paşa Avrupa’ya 1809’da öğrenci göndermeye 

başladı. II. Mahmud da; “Benim Hidivim öğrenci gönderir 

de ben neden göndermem” diyerek 1827’den itibaren Paris’e öğrenci 

yollamaya başladı. Bu öğrenciler orada “biz Osmanlı değil, Türkmüşüz” 

diyerek Türklük şuuruna vardılar. Fakat esas Türklük şuurunu 

aşılayanlardan birisi 1848 İhtilali sırasında Ruslardan kaçarak İstanbul 

Polonez köyüne yerleşen Constantin Borcezky oldu. Sonradan 

ismini M. Celalettin olarak değiştiren Borcezky 1870’lerde Galatasaray 

Sultanisi’nde hocalık yaptı ve Eski Türkler Yeni Türkler adıyla 

bir kitap yazdı. Türklerin sarı ırktan değil, beyaz ırktan geldiğini 

iddia etti. Bu çok önemli bir tespitti. Çünkü bu sıralarda Joseph Arthur 

Gobineau kaleme aldığı kitaplarında “siyah ırk ihtirasın, lirizmin 

ve artistik mizacın kaynağıdır. Sarı ırk menfaat, nifak ve alçaklığın 

ifadesidir. Beyaz ırk ise, aklın ve şerefin ifadesidir” diyerek ırkçılık 

yapıyordu. Osmanlılar bugünkü anlamda azınlık kelimesini bilmezlerdi. 

Anlamı dince, dilce ve ırkça ayrılık göstermek demek olan 

azınlık yerine Osmanlılar, halkı Müslim veya Gayrimüslim diyerek 

ayırır ve bu nedenle de minority kelimesi yerine zımmi kelimesini 

kullanırdı. 

Türkler XIX. yüzyılın ikinci yarısında Rusya’da başlayan Pan- 

Slavizm’e, Pan-Türkizm ile cevap verdiler. 1870’lerde Türkiye 

hakkında yazı yazan Avrupalılar eserlerinde imparatorluk içinde 

Türk kelimesinin küçültücü anlamda kullanıldığını işaret etmekten 

geri durmamışlardır. 1897 yılında bir İngiliz seyyah şöyle yazıyordu: 

“Günümüzde Türk ismi çok nadir olarak kullanılmaktadır. 

Bu ismi yalnız iki şekilde kullanılırken duydum. Ya bir ırkı ayırt 

edebilmek için (mesela bir köyün Türk köyü olup olmadığını sorarsanız) 

ya da hor görmek için kullanıyorlar. Mesela İngilizce’de 

birisine nasıl blockhead (beyinsiz) diye bağırılırsa, Türkler de Türk 

kafalı tabirini kullanıyorlar” 2 . 1908 yılında bir başka İngiliz, Osmanlı 

İmparatorluğu’nda Türk’ün Türkçe konuşan Müslüman anlamına 

geldiğini belirtmektedir. Bu İngiliz’e göre “Türkiye’de bir 

Müslüman’a Türk müsün? diye sorduğunuz zaman size muhtemelen 

ben Osmanlıyım veya buna benzer bir cevap verecektir. Bir Osmanlı 

2 W.M. Ramsay, Impression of Turkey, London 1897, s.99.

MİLLET VE TÜRK KAVRAMININ TARİHİ GELİŞİMİVE MUSTAFA KEMAL 


bir adam için Türktür derse, bu o adamın köylü veya kaba saba birisi 

olduğu anlamına gelir” 3 . 

Aynı durum bir yıl sonra bir İngiliz kadın yazar tarafından da 

şöyle ifade edilmekteydi: “Türk kelimesinin kullanılışı Avrupalılar 

tarafından hiçbir zaman açık ve kesin bir şekilde belirtilmemiştir. 

Günümüzde Avrupalılar bu kelimeyi Osmanlılara hasrederken, Osmanlılar 

kendileri alay ederek bu kelimeyi kabul etmiyor, bağlı bulundukları 

milletin kan ve kültür yönünden Türklükten uzaklaşmış 

olduğunu söylüyorlardı” 4 . Türk kelimesiyle ilgili olarak birçok kişinin 

karşı karşıya geldiği tatsız durumlara Osmanlı basınında da rastlamak 

mümkündü. Basiret Gazetesi “Türk olmaktan utanan” gençlerden 

bahsediyordu5 . 

1897’de Dömeke Harbi’nde Ethem Paşa’nın Yunanlıları yenişi 

Türk milletinde bir sevinç yarattı. Bunun üzerine Mehmet Emin Bey 

(Yurdakul) adında genç bir şair Türkçe şiirler adında bir şiir kitabı 

yayınladı. Mehmet Emin, Osmanlı divan şairlerinin resmî dilini ve 

aruz veznini terk ederek sade halk Türkçesiyle ve halk şiirlerinde 

kullanılan hece vezniyle yazdı. Daha da dikkat çekici olarak, günlük 

Türkçe’de kaba, cahil veya yörük anlamına gelen bir sözcüğü 

benimsedi ve kendinin bir Türk olduğunu iftiharla ilan etti. “Ben 

bir Türküm, dinim cinsim uludur.” diyen Mehmet Emin, başka bir 

yerde de “Biz Türküz, bu kanla ve bu adla yaşarız.” ifadesinde bulunmuştu6 

. Mehmet Emin bu ifadeleriyle yarı İslamcı yarı millîyetçi 

olarak görülüyor. Böyle gözükmesi de doğaldır. Zira 1898’de Sabah 

Gazetesi hâlâ Türkçe konuşamayan, yazamayan veya okuyamayan 

birçok vatandaşın bulunduğundan şikayet ediyordu7 . 

XIX. Yüzyılın sonunda Türkçe’de geniş bir şekilde kullanılan 

millet ve millîyetçilik kelimeleri Almanca, İngilizce ve Rusça’da da 

geniş bir şekilde kullanılıyordu. “Nationality” kelimesinin kullanımında 

anlamca değişiklikler vardı. Yani hem Amerikan, hem İngiliz 

3 Henry Charles Woods, Washed by four Seas, London 1908, s.163. 

4 L. M. J. Garnet, The Turkish People, London 1909, s.12. 

5 Basiret, Gençlerimiz, No: 1570, 4 Cemaziyelevvel 1875. 

6 Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, Ankara 1978, s.341. 

7 David Kushner, Türk Milliyetçiliğinin Doğuşu (1876-1908), İstanbul 1979, 

s.147. 

825

826 


ve hem de Fransızların kullanımında “nationality” veya “nationalite” 

kelimeleri ülke içerisinde yaşayan şehirlileri veya tebaayı ifade 

etmekteydi. Almanca’daki “staatsangehörigkeit” kelimesi devlete ait 

anlamındadır. Halbuki, “nationalitat” her ne kadar etimolojik olarak 

“nationality”e yakın ise de, anlamca ayrıdır. Yani politik anlamdan 

ziyade ırkı-kökeni ifade eder. Rusça’da da ayrıdır. Rus vize formlarında 

iki yazı vardır. İlki Rus olanları, ikincisi Rus olmayanları 

ifade eder. Rusça’da “Grazhdanstvo” şehirli anlamını ifade ederken, 

“Natsionalnost” kelimesi ise İngilizce ve Fransızca’daki “Nationality” 

anlamında değil, Almanca’dakine benzer şekilde “Natsionalitat” 

kelimesini, yani ırkı ifade eder8 . 

1889 yılında kurulmasına rağmen 1908 yılında parti haline gelen 

İttihad ve Terakki Cemiyeti Türkçü değildi. 1912 Balkan Harbi’nden 

sonra şuurlu bir şekilde olmasa da Türkçülük politikası takip etmeye 

başladı. 1911 yılında Osmanlı sarayından veremli birisinin İsviçre’ye 

verem tedavisi için gidip de tedavisinin uzun sürmesi üzere Padişah 

Mehmed Reşad’dan ek para isteyince “İstanbul’a gel, burada Türk 

doktorlar var” diye cevap verdi. 

23 Nisan 1920’de Türkiye Büyük Millet Meclisi Ankara’da açılınca 

Türk kelimesi aşikar bir şekilde bu binada yerini aldı. İngiliz 

Devlet Arşivi’nin 1919-1922 yılları arasındaki Türkiye ile ilgili bölümleri 

karıştırılırsa, İngilizlerin Türk Kurtuluş Savaşı’nı “Turkish 

Nationalist Movement” şeklinde ifade ettikleri görülmektedir. 29 

Ekim 1923’te Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmasından sonra ise 

millîlik devletin temel önceliklerinden birisi haline gelmişti. Bundaki 

amaç, Türkiye’de yaşayan bütün insanları adalet ve eşitlik ilkesi 

doğrultusunda birbirleriyle kaynaştırmaktı. Bir taraftan dini devlet 

işlerinden ayırarak Türkiye’yi Arap medeniyetinden soyutlamak, diğer 

taraftan da ferdi ve vicdani hürriyetlere dokunmamak için gayret 

sarf ediliyordu. Ayrıca ülkede millî ve politik hayatı Avrupa medeniyeti 

seviyesine çıkarma doğrultusunda çaba gösterilmekteydi9 . Bu 

amaçlar çerçevesinde Atatürk’ün 1931 yılından itibaren yerli ve ya- 

8 Bernard Lewis, The Middle East and West, London 1970, s.70. 

9 Ritter Von Kral, Kemal Atatürk’s Land The Evolution of Modern Turkey, 

Translated into English from German by Kenneth Berton, Leipzig 1938, 

s.226.

MİLLET VE TÜRK KAVRAMININ TARİHİ GELİŞİMİVE MUSTAFA KEMAL 


bancı tarih ve dil alanındaki bilim adamlarını seferber ederek ve tarihi 

belgeleri de ortaya koyarak yapmaya çalıştığı şey, Türk milletinin 

en eski medeniyetleri kuran milletlerin soyundan geldiğini ispat 

etmek ve onun Osmanlı hanedanlığının “inkıraz” devrinden kalan 

aşağılık duygusundan kurtulmasına yardımcı olmaktı10 . 

1934 Kasım ayında Alman Büyükelçisi ve hanımı İzmir’i ziyaret 

etmiş, kendisine okullar ve kuruluşlar gezdirilmişti. Ziyaret esnasında 

elçi; “Türkiye ve Gazi çok yaşa” sloganı atarak çok popüler 

olmuştu. Hatta elçi daha da ileri giderek Türkiye Cumhuriyeti’nin 

kuruluşunun onuncu yılında resmen kabul edilen “ne mutlu Türküm 

diyene” sloganını sık sık tekrarlamıştır11 . 1933 yılında Atatürk 

Bergama’yı ziyaret ettiğinde, buradaki bir kazının başında durmuş; 

“Burası biraz daha kazılsa Türkün çarığı ve hırkası çıkar” demişti. 

Atatürk’ün bu ifadesindeki amacı yabancı hayranlığını bastırmak, 

Türklere millî gurur ve heyecan vermekti. Nitekim, İstanbul 

ve Ankara’da bir kısım yerlere ve bankalara Eti yokuşu yani Hitit 

yokuşu, Sümer sokağı ve Etibank gibi isimleri vererek Türklüğü yüceltmeye 

çalışıyordu. 

Sonuç: Yunanlıların bağımsızlıklarını hukuken 1833’te kazanmalarından 

sonra Osmanlı yöneticileri ve aydınları yanlış olarak 

“aman millîyetçilik yapmayalım, zira imparatorluk bir mozaiktir, 

dağılır” vehmine kapılmışlardı. Buna rağmen; Sırpların, Romenlerin 

ve Ermenilerin imparatorluktan ayrılmaları engellenememişti. Bu 

arada da Türk dili ve millîyetçiliği için Veled Çelebi, Necip Asım, 

Ahmet Mithad, Ahmet Cevdet, Hive Hükümdarı Abdülgazi Bahadır 

Han, Ziya Gökalp ve Ömer Seyfettin gibi Türk devlet adamları 

ve aydınlarının ektikleri tohumlar yeşermiş ve meyvesini vermişti. 

Böylelikle ortak dil kullanımı olmaksızın millîyetçilik gelişemeyeceğinden 

Türk millîyetçiliğinin ortaya çıkması, bu aydınların Türk 

dilinin gelişmesi ve Türkçe’nin kullanımının artmasındaki katkılarıyla 

mümkün olabilmiştir. Günümüzde Yunanlıların üç bin yıllık 

tarihlerini dilleri sayesinde ayakta tuttuklarını gururla söylemeleri 

de unutulmamalıdır. Ayrıca Amerika’daki zenciler kendi dilleri olan 

10 Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Politika’da 45 Yıl, İstanbul 1999, s.112. 

11 PRO. F.O. 37/E854/15, Turkey, Annual Report 1934, P. Loraine’den Simon’a, 

Ankara 31 Ocak 1935. 

827

828 


Suvahilice’yi konuşamayıp, İngilizce konuştukları için Amerikalıların 

başına sosyal problemler çıkarmamaktadırlar. 

Günümüzde tarihte hiçbir devlet kuramamış ve yazı diline sahip 

olmayan topluluklar bile millî olabilmek için canlarını feda etmekten 

kaçınmamaktadırlar. Bunlardan ders alarak ve Türkçe’ye ve 

Türklüğe sahip çıkarak büyük önderimizin ruhunu şad etmeliyiz. 

Aksi takdirde, onu anmak için yaptığımız toplantılar şekli olmaktan 

öteye geçemez.

TÜRKİYE CUMHURİYETİ’NİN TEMELLERİNİN 

OLUŞMASINDA ATATÜRK’ÜN GERÇEKÇİ 

KİŞİLİĞİNİN ROLÜ 

Doç. Dr. Mehmet EVSİLE* 

Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusu Mustafa Kemâl Atatürk, 

devlet kurucu kişiliğinin yanında komutan, inkılapçı, çağdaş kişiliği 

ile de kurduğu devletin şekillenmesinde etkili bir rol üstlenmiştir. 

Atatürk’ün bu özelliklerini tamamlayan diğer bir yönü de gerçekçi 

kişiliğidir. 

Millî mücadele döneminde Misak-ı Millî’nin millî sınırlarla ilgili 

maddeleri tesbit edilirken Atatürk’ün yanında bulunanlar, Lozan 

Barış Anlaşması ile bu tesbitlerin gerçekleştiğini görünce hayretlerini 

gizleyememişlerdir. Ama konunun tarihî boyutlarını göz önüne 

aldığımızda, burada hayret edilecek bir şey olmadığı anlaşılacaktır. 

Çünkü Atatürk, Misak-ı Millî projesine ve Türkiye Cumhuriyeti’ne 

esas teşkil eden görüşlerini daha Birinci Dünya Savaşı’nda, muharebe 

meydanlarında elde ettiği tecrübelere dayandırarak gerçekçi kişiliğini 

ortaya koymuştur. 

Şimdi Çanakkale, Kafkas ve Suriye cephelerinde görev yapmış 

olan Atatürk’ün bu cephelerde elde ettiği başarıları bir defa daha hatırlatarak, 

bunların Türkiye Cumhuriyeti’nin bugünkü varlığına olan 

etkilerini görelim: 

Çanakkale cephesi, İngiltere ve Fransa’nın, müttefikleri olan 

Rusya’ya ulaşmak için boğazları geçmek amacıyla açılmış bir cephedir. 

Özellikle İngiltere ve Fransa, Rusya’ya ihtiyaç duyduğu savaş 

malzemelerini götürecek, karşılığında ise Rusya, ihtiyaç fazlası olan 

tahıl ürünlerini yine boğazlar yolu ile Avrupa pazarlarına göndere- 

* Amasya Üniversitesi Eğitim Fakültesi Öğretim Üyesi

830 

MEHMET EVSİLE 

cek ve buradan elde edeceği para ile silâh ve cephane alacak, ülke 

ekonomisini düzeltecektir. Bu sıralarda Rusya’nın çarpıştığı cephelerde 

günlük mermi ihtiyacı 45 bin kadardır. Bunun ancak onda biri 

Rusya’daki fabrikalarda üretilebilmektedir. Dolayısıyla İngiltere ve 

Fransa’nın askerî yardımına büyük ihtiyacı vardır. 

Müttefiklerin diğer bir hesabı, Çanakkale boğazını geçip, 

İstanbul’u işgal etmekle Osmanlı Devletini savaş dışı bırakmaktır. 

Böylece İstanbul, boğazlar ve Osmanlı Devleti’nin elinde bulunan 

Ortadoğu ve petrol bölgeleri müttefikler tarafından işgal edilecek, 

Osmanlı Devleti’nin fiilî varlığı sona erecektir. Yaklaşık bir asırdan 

beri hasta adam ilan edilen Osmanlı Devleti’nin mirası, müttefik 

devletler arasında paylaşılacaktır. 

Ancak müttefik devletlerin hesabını bozan kişi, Albay Mustafa 

Kemal olmuştur. 20 Ocak 1915’te 19. Tümen Komutanı, 28 

Temmuz 1915’te 15. Kolordu Komutanı, 8 Ağustos 1915’te de 

Anafartalar Grup Komutanı olan 1 Mustafa Kemâl, Anafartalar ve 

Conkbayırı’nda idare ettiği muharebelerde üstün başarılar elde ederek 

askerî dehasını ispat etmiştir. Özellikle 57.Alaya verdiği, Ben 

size savaşmayı değil, ölmeyi emrediyorum şeklindeki emir ile Çanakkale 

muharebelerinin akışını değiştirmiş, 57.Alay ve arkasından 

gelen diğer birliklerin yok olma pahasına gösterdikleri direnç ile 

düşman hücumlarının beli kırılmıştır. Daha sonra Atatürk, Çanakkale 

cephesinde elde ettiği bu başarıyı değerlendirirken, Osmanlı 

Devleti’nin başkenti İstanbul’un düşman işgaline girmesini önlediğini 

söylemiştir. 2 Aslında bu başarının önemi, sadece bu sonuçla 

sınırlı değildir. Müttefiklerinden yardım alamayan Rusya’da Çarlık 

rejiminin çökmesinde etkili olduğu gibi; İstanbul, Marmara ve 

Trakya bölgelerinin Türkiye’nin ülke bütünlüğünden kopartılmasını 

önlemiştir. Çanakkale’de verilen binlerce şehit karşılığında bu toprakların 

Türk vatanının ayrılmaz bir parçası olduğu tescil edilmiştir. 

Çanakkale cephesinin tasfiye edilmesinden sonra Atatürk’ün ko- 

1 Türk İstiklâl Harbine Katılan Tümen ve Daha Üst Kademelerdeki Komutanların 

Biyografileri, Genelkurmay Başkanlığı Yayını, Ankara, 1989, 

s.2. 

2 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, Atatürk Araştırma Merkezi Yayını, Anka- 

ra, 1997, Cilt:I, s.299.

TÜRKİYE CUMHURİYETİ’ NİN TEMELLERİNİN OLUŞMASINDA ATATÜRK’ÜN 


mutanı olduğu 16. Kolordu, Kafkas cephesine nakledilmiştir. Zira, 

27 Ocak 1916’da karargâhı Edirne’de olan ve 25 Kasım 1916’da 

Diyarbakır’a nakledilen 16. Kolordu Komutanlığına atanmış bulunuyordu. 

3 Bu arada 1 Nisan 1916 tarihinde Atatürk’ün rütbesi albaylıktan 

generalliğe terfi ettirilmiş ve bu tarihten itibaren Mustafa 

Kemal Paşa olarak anılmaya başlamıştır. 

16. Kolordu’nun Kafkas Cephesine nakledilmesinin gerekçesi, 

1916 yılının Mart ayı başlarında Bitlis ve Muş’un Rus işgali altına 

girmiş olmasıdır. Karadeniz ve Doğu Anadolu bölgelerinin bir 

kısmının işgalinden sonra Bitlis ve Muş’un işgal altına girmesi, 

İstanbul’da Başkomutanlık Vekâleti, Genelkurmay Başkanlığı ve 

diğer birimleri harekete geçirmiş; özellikle bir vilâyet merkezi olan 

Bitlis’in işgale uğraması, şok etkisi yapmıştır. Rus birliklerinin hareket 

istikametine bakıldığında, işgalin güneye doğru ilerleyebileceği 

anlaşılmıştır. Bu da Osmanlı Devleti’ni güç duruma düşürecektir. 

İşte bu durumun önüne geçmek, tehlikeli bir hale gelen Diyarbakır 

istikametini güvence altına almak için buraya genç ve kudretli bir 

komutanın atanması düşünülmüştür. Bu işi yapabilecek kudrette bir 

komutan olarak da Çanakkale cephesinde yıldızı parlayan Mustafa 

Kemâl, ilk anda akla gelen isim olmuştur. Karpatlardaki Galiçya 

cephesine gitmek üzere hazırlanan Mustafa Kemâl ve kolordusunun 

bu görevi iptal edilerek Kafkas cephesine gönderilmesi kararlaştırılmıştır. 

27 Mart 1916 tarihinde Diyarbakır’a gelen Mustafa Kemâl Paşa, 

bir müddet sonra karargâhını Silvan’a naklederek cepheye yakın bir 

konumda çalışmalarına başlamıştır. Bitlis cephesinde bulunan 5.Tümen 

ile Muş cephesinde bulunan 8.Tümenin eksiklerini tamamlayarak 

Ağustos ayı başında bu iki tümene hücum emri vermiştir. Yapılan 

taarruzlar sonucunda 7 Ağustos 1916’da Muş; 8 Ağustos 1916’da 

Bitlis düşman işgalinden kurtarılmıştır. Bu başarılarının bir sonucu 

olarak Mustafa Kemâl Paşa’ya Osmanlı, Alman ve Avusturya- 



s.3. 

831

832 


Macaristan hükûmetleri tarafından liyakat madalyaları verilmiştir. 4 

İşgale uğrayan bölgelerdeki halk, canlarını kurtarmak için güneye 

göç etmeye başlamış iken, şehirlerinin işgalden kurtarılması üzerine 

yeniden kendi topraklarına dönme imkânına kavuşmuşlardır. Bitlis 

ve Muş’tan çıkartılan birliklerin daha güneye, Diyarbakır istikametine 

ilerlemeleri durdurulmuştur. Bu sonuç, aynı zamanda Rusya’nın 

Çar I.Petro’dan itibaren izlediği sıcak denizlere inme politikasına da 

büyük bir darbe indirmiştir. Çünkü Ruslar, Diyarbakır’a girebilseler, 

daha sonra İskenderun körfezine kadar rahatlıkla gidebileceklerdi. 

Bu arada Rus birliklerinin hareketini durduracak hiçbir tabiî engel 

yoktur. Atatürk’ün Kafkas cephesinde kazandığı bu başarılar, sonuçta 

doğu ve güneydoğu Anadolu bölgelerinin Türkiye’nin ülke bütünlüğünden 

kopartılmasını önlemiştir. 

Kafkas cephesinden sonra Atatürk’ün görev aldığı cephe, Suriye 

cephesi olmuştur. Bu cephede 7 Ağustos 1918’de VII.Ordu Komutanı; 

31 Ekim 1918’de VII.Ordu Komutanlığı ile birlikte Yıldırım 

Ordular Grubu Komutanı olmuştur. 5 Atatürk’ün VII.Ordu Komutanı 

olduğu sıralarda bu cephedeki çarpışmalar şiddetini kaybetmeye 

başlamıştır. Zira daha önceki muharebelerde Osmanlı Devleti, büyük 

toprak kayıplarına uğramıştır. VII.Ordu Komutanı olarak Mustafa 

Kemâl Paşa, bu cephede mağlûp olmayan tek komutandır. 

Suriye cephesinde Mustafa Kemâl Paşa’nın gördüğü bir gerçek 

vardır. Arap nüfusun yoğun olarak yaşadığı bölgelerdeki Türk birlikleri, 

devamlı surette kayıp vermektedirler. Çünkü güvenlikleri sağlanamamaktadır. 

İngiliz birlikleri ve onları destekleyen Arap aşiretleri, 

Türk birliklerini rahatsız etmektedirler. İşte Atatürk, VII.Ordu 

birliklerini, Türk unsur ile Arap unsuru birbirinden ayırt eden 

hattın gerisine çekerek daha büyük ölçüde zayiatın önüne geçmeye 

çalışmıştır. 

Çanakkale cephesinde Anafartalar Grup Komutanı Albay 

4 Atatürk’ün Nişan ve Madalyaları, Genelkurmay Başkanlığı Askerî Tarih ve 

Stratejik Etüd Başkanlığı Yayını, Ankara, 1986, s.56 ve 171. 



s.3.



Mustafa Kemâl, İstanbul’un düşman işgaline girmesini önlemekle, 

Batı Anadolu’nun ve Trakya’nın ülke bütünlüğü içerisinde kalmasını; 

Kafkas Cephesinde 16.Kolordu Komutanı Mustafa Kemâl 

Paşa, Bitlis ve Muş’u düşman işgalinden kurtarmakla Doğu ve Güneydoğu 

Anadolu bölgelerinin ülke bütünlüğü içerisinde kalmasını 

temin ettiği gibi, Suriye cephesinde VII.Ordu Komutanı Mustafa 

Kemâl Paşa, Türk unsur ile Arap unsuru birbirinden ayıran hattı 

gerçekçi bir şekilde tesbit etmiştir. Atatürk’ün muharebe meydanlarında 

kazandığı bu tecrübelerin Misak-ı Millî’nin ilgili maddelerinin 

tasarlanmasında katkısı olduğu söylenebilir. 

Doğu Trakya’yı hiçbir şekilde tartışmaya açmadan Batı 

Trakya’nın geleceği halkın vereceği oylara bırakılarak, Türkiye’nin 

batı sınırı Meriç hattı olacaktır derken, Çanakkale cephesinde binlerce 

şehit verilerek kazanılan zaferlerle bu sınırın hak edildiğini; doğu 

sınırları tesbit edilirken Bitlis ve Muş’u geri alarak Rusların tarihî 

emellerine engel olduğunu, bu suretle bu hattın muharebe meydanlarında 

akıtılan kanların karşılığında hak edildiğini, güney sınırının 

ise, VII.Ordu Komutanlığı sırasındaki icraatı ile güvence altına alınmış 

olduğunu düşünmüş olmalıdır. 

Misak-ı Millî metni, sadece millî sınırların tesbitini sağlayan bir 

belge değildir. Ekonomik ve malî sınırlamaları da ortadan kaldırmayı 

amaçlamaktadır. Dolayısıyla Misak-ı Millî’nin hazırlanmasında 

o günkü şartların ve gerçeklerin çok önemli bir yeri vardır. Ancak 

bu belgenin hazırlanmasında Atatürk’ün Birinci Dünya Savaşı’nda 

muharebe meydanlarında kazandığı tecrübelerin katkısı da görmezden 

gelinemez. Atatürk, bu konuyu, 10 Ocak 1922’de Vakit gazetesi 

başyazarı Ahmet Emin’e verdiği bir mülâkatta, “Misak-ı Millî, 

barış imzalamak için en makul ve en asgarî şartlarımızı kapsayan 

bir programdır. Barışa ulaşmak için öngöreceğimiz esasları kapsar. 

Fakat memleket ve milleti kurtarmak için barış yapmak kâfî değildir. 

Milletin gerçek kurtuluşu için yapılacak çalışmalar ondan sonra 

başlayacaktır. Barıştan sonraki çalışmalarda muvaffak olabilmek, 

milletin istiklalinin kazanılmış olmasına bağlıdır. Misak-ı Millî’nin 

hedefi onu temin etmektir” şeklinde yorumlamıştır. 6 Bu tecrübeler, 

Atatürk’ün gerçekçi kişiliğinin oluşmasına katkıda bulunduğu gibi, 

6 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, Cilt:II, s.49. 

833

834 


Misak-ı Millînin de tarihî zeminini teşkil etmiştir. Aynı proje Lozan 

Barış Anlaşmasında da korunarak Türkiye Cumhuriyetine temel teşkil 

etmiştir. 

Atatürk, Onuncu Yıl Nutkunda, Türkiye Cumhuriyeti’ni tarif 

ederken, temeli, Türk kahramanlığı ve yüksek Türk kültürü 

olan Türkiye Cumhuriyeti ifadesini kullanmıştır. Türkiye Cumhuriyetine 

temel teşkil eden kahramanlık boyutunu Birinci Dünya 

Savaşı’nda Çanakkale, Kafkas ve Suriye cephelerindeki başarıların 

teşkil ettiğini görüyoruz. İkinci olarak yüksek Türk kültürü tabiri 

kullanılmaktadır ki bu ifade ile Atatürk, Türk tarihinden aldığı bilgileri 

aktarmakta, böylece Türkiye Cumhuriyetini tarihten elde ettiği 

tecrübeye dayandırmaktadır. 

1936 yılında kendisine sorulan bir soru üzerine de, “Türkiye 

Cumhuriyeti’nin temeli kültürdür” dedikten sonra, “Kültür, bir milletin 

bütün tarihî seyrini gösteren bir harekettir. Bugün yaşayan milletler 

varlıklarını ispat ve idame için çalışırlar, fakat onların dayanacağı 

bir esas, kökünü kendisinden alacağı bir kültürleri bulunmazsa, 

temel sağlam olmaz” şeklinde karşılık vermiştir. 7 

Başka bir konuşmasında da, cumhuriyetin temeli saydığı millî 

kültür ile millî benlik arasındaki ilişkiyi ortaya koyarak, “…bir milletin 

saadet olarak algıladığı şey, diğer bir millet için felaket olabilir. 

Bundan dolayı bir millet, kendine göre saadet olarak algıladığı bir 

şeye ulaşabilmek için kullanacağı vasıtalar ve aletler kendi ruhundan 

çıkarsa, o vakit maksada varabilir. Onun vasıta ve aletlerini kullandığımız 

zaman gideceğimiz hedef, onun için saadet olmasına rağmen 

kendimiz için felakettir” diyerek millî kültürün araştırılması için çalışmalar 

yapılmasını istemiştir. 8 

Nitekim bu görüşlerini güçlendirecek araştırmalar yapmak üzere 

15 Nisan 1931 tarihinde Türk Tarih Kurumu ve 12 Temmuz 1932 

tarihinde Türk Dil Kurumu’nu kurmak suretiyle kültür kurumlarının 

oluşturulmasına da öncülük etmiştir. 1 Kasım 1936 tarihinde Türkiye 

Büyük Millet Meclisi toplanma yılını açarken yaptığı konuşmada, 

“…bu iki ulusal kurumun, tarihimizin ve dilimizin karanlıklar içinde 

7 Afetinan; Atatürk Hakkında Hatıralar ve Belgeler, Türkiye İş Bankası 

Kültür Yayınları, Ankara, 1984 (4.Baskı), s.271. 

8 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, Cilt:I, s.219.



unutulmuş derinliklerini, dünya kültüründeki analıklarını, reddedilmez 

belgelerle ortaya koydukça, yalnız Türk milleti için değil ve fakat 

bütün ilim alemi için dikkat ve uyanışı çeken kutsal bir vazifeyi 

yapmakta olduklarını” söylemiştir. 9 

Böylece gerçekçi bir şekilde, Türkiye Cumhuriyeti’nin kahramanlık 

ve kültür temellerini ortaya koyduktan sonra, son olarak 

yine Onuncu Yıl Nutkunda, “Yurdumuzu dünyanın en gelişmiş ve 

medenî memleketleri seviyesine çıkaracağız. Milletimizi en geniş 

refah, vasıta ve kaynaklarına sahip kılacağız. Millî kültürümüzü çağdaş 

medeniyet seviyesinin üstüne çıkaracağız” diyerek Türk milleti 

için nihaî hedefi göstermiştir. 

9 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, Cilt:I, s.406. 

835

SALTANATTAN CUMHURİYETE 

MİLLET EGEMENLİĞİ 

Doç. Dr. Adnan SOFUOĞLU * 

Tebliğime egemenlik kavramına kısaca değinerek başlamak istiyorum. 

Devletle birlikte ele alınan ve incelenen bir kavram olan egemenlik 

devlet içinde en yüksek iradeyi ifade eder. Bu anlamda egemen 

güç, hükmeden, emreden, emrini yürütebilen, kendi yetki alanında 

herhangi bir üst otoriteye bağlı ve bağımlı olmayan üstün bir 

güç demektir. 1 

Bu anlamda tarihsel açıdan Batıda egemenlik teorisinin gelişim 

sürecine baktığımızda Bu kavramın ortaçağın sonları ile yeniçağın 

başlarında ortaya çıktığı görülür. Bu çerçevede egemenlik teorisinin 

gelişiminde ise dünyevi krallıkların siyasal otoritesine dini otoritelerin 

rakip olma iddialarını dayanaksız hale getirmek şeklinde 

özetlenebilecek bir gelişme yatmaktadır. 2 Bu gelişim sürecinde Jean 

Baudin’den önce Machiavelli siyaset meselesini Prensin iktidarı bi- 

* Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve Inkılap Tarihi, Öğretim Üyesi 

1 Turhan Feyzioğlu; Türk Milli Mücadelesi’nin ve Atatürkçülüğünün Temel 

İlkelerinden Biri Olarak Millet Egemenliği, Ankara 1988, s. 3. ; Ulusal 

Egemenliğin tarifleri için ayrıca bkz. Ahmet Davutoğlu; “Küreselleşme ve 

AB_Türkiye İlişkileri Çerçevesinde Ulusal Egemenliğin Geleceği”, Anayasa 

Yargısı Dergisi, Cilt 20, Ankara 2003. 

2 Mustafa Erdoğan; Demokrasi, Laiklik, Resmi İdeoloji, Ankara 1995, s. 92. 

; Ayrıca egemenlik kavramı ve gelişim süreci için bkz. Mehmet Ali Ağaoğulları-Levent 

Köker; Tanrı Devletten Kral-Devlete, Ankara, 1997, s. 14-17. 

; Feyzioğlu; a.g.e., s. 3-4. ; Mehmet Ali Ağaoğulları-Levent Köker; Kral- 

Devlet Yada Ölümlü Tanrı, Ankara 2000, s. 10 v.d ; Hazma Eroğlu; Atatürk 

ve Milli Egemenlik, Ankara 1987, s. 3-5

838 

ADNAN SOFUOĞLU 

çiminde formüle ederken, Baudin, bu iktidarı egemenlik gücü şeklinde 

kavramlaştırmıştır. Böylece modern devlet kuramının ihtiyaç 

duyduğu egemenlik kavramı da ortaya çıkmıştır. 3 

Diğer taraftan modern devlet yani ulusların bir devlet olarak tarih 

sahnesine çıkabilmeleri, kendi iç işlerinden sorumlu olma ve kendi 

kaderlerini tayin haklarına dayanmaktadır. Bu hak Avrupa’da ilk 

defa Otuz Sene Savaşları sonrasında imzalanan 1648 Vestfalya Anlaşması 

ile gündeme gelmiştir. 4 Bu gelişme, ulus-devlet sisteminin 

ortaya çıkmasına ve zamanla dünyanın siyası çehresinin değişmesine 

zemin oluşturdu. Böylece ortaya çıkmaya başlayan millî devlet, 

bir yandan yerel otoritelerin bir yandan da Papalık ve imparatorluk 

gibi evrensel otoritelerin ortadan kalkmasına, bu gelişmenin sonucu 

olarak da modern dönemde Avrupa’da yeni kimliklerin oluşmasına 

yol açtı. 5 

Bundan sonraki dönemlerde ise, milletleşme sürecine bağlı olarak 

mutlak iktidarın, gücün kraldan millete intikali ile millet egemenliği 

teorisi ortaya çıkmıştır. 6 Nitekim adlı eserinde ki burada. Bu 

3 Berna Türkdoğan; Ulus Devletler ve Avrupa Birliği; (H.Ü. Atatürk İlkeleri 

ve Inkılap Tarihi Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 

2001, s. 13. 

4 Kutlu Merih; Ulusal Egemenlik, Demokrasi ve AB, www. Turkab.net ; Oktay 

Uygun; “Küreselleşme ve Değişen Egemenlik Anlayışının Sosyal Haklara Etkisi”, 

Anayasa Yargısı Dergisi, Cilt 20, Ankara 2003. ; Ayrıca Vestfalya Antlaşması 

için bkz. Oral Sander; Siyasi Tarih, İlk Çağlardan 1918’e, 7. Baskı, 

Ankara 1999, s. 88-90. 

5 Onur Öymen; Ulusal Çıkarlar, 2. Baskı, İstanbul 2005, s. 30-32 ; Nitekim 

Fransa’da ve İngiltere’de ortak bir devletin çatısı altında yaşamak zamanla 

milleti oluşturdu. Yine Almanya ve İtalya Yarımadası’nda kültür alanında 

yüzyıllardan beri doğmuş olan beraberlik bilahare Bismark ve Kont Cavour 

gibi siyasi önderlerle siyasi birlik haline dönüştürülerek, 1870’li yıllarda Almanya 

ve İtalya milli devletleri kuruldu. Feyzioğlu; a.g.e., s. 4 ; Türkdoğan; 

a.g.e., s. 19 v.d. ; Fahir Armaoğlu; Siyasi Tarih, Ankara 1975, s. 160 v.d. ; 

Sander; a.g.e., s. 194 v.d. Bu gelişme doğrultusunda yani milletleşme sürecine 

bağlı olarak, 1500’lü yıllarda Avrupa’da var olan 500’e yakın siyasi birim, 

1900 yılına gelindiğinde sadece 25 civarında milli devlete dönüşmüş olacaktır. 

Türkdoğan; a.g.e., s. 28. 

6 Millet egemenliği anlayışı ile gelişim süreci için bkz. Mehmet Turhan; “Değişen 

Egemenlik Anlayışının Hak ve Özgürlüklerin Korunmasına Etkileri ve 

Türk Anayasa Mahkemesi”, Anayasa Yargısı Dergisi, Cilt 20, Ankara 2003. ; 

Mümtaz Soysal; “Değişen Egemenlik ve Meşruluk”, Anayasa Yargısı Dergi-

SALTANATTAN CUMHURİYETE MİLLET EGEMENLİĞİ 839 

gelişim süreci içinde Fransız İhtilalinin önderleri ise, Jean Baudin’ci 

egemenlik anlayışını, kral yerine millete mal etmişlerdir. Bu anlamda 

İhtilal, Rousseau’nun “ Genel İrade” teorisi işlendiği Contrat Sociale 

(Toplumsal Sözleşme) eserinde “egemen” dediği “toplum”un 

yerine “ulus”u koyarak Fransa’ya önce “ulusal egemenlik” kavramını 

ve ardından, kendinden önceki Amerikan İhtilali’nin etkisiyle, 

“anayasa” kavramını getirmiştir. 7 

Buna göre egemenlik, millet denilen varlığın, toplumun genel 

iradesidir. Bu irade üstün iktidar ve güç olarak millete aittir. Egemenliğin 

menşei ilahi iradeye değil, millî iradeye dayanmaktadır. 8 

Böylece, Amerikan ve Fransız inkılapları, bilahare XIX. Yüzyılın 

liberal anayasalar hazırlama akımı, siyasal rejimlerin doğal ya da 

tanrı vergisi kurumlar olmayıp insan yapısı olduğunu, yeterli sayıda 

insanların bir değişiklik yapılması yönünde anlaşmaya varması 

halinde rejimlerin değiştirilebileceğini açıklıkla ortaya koymuştur. 9 

si, Cilt 20, Ankara 2003. ; Mehmet Turhan; a.g.m., Anayasa Yargısı Dergisi, 

Cilt 20. ; Feyzioğlu; a.g.e., s. 10-13 

7 Mümtaz Soysal; “Değişen Egemenlik ve Meşruluk”, Anayasa Yargısı Dergisi, 

Cilt 20, Ankara 2003. ; Mehmet Turhan; a.g.m., Anayasa Yargısı Dergisi, 

Cilt 20. ; Feyzioğlu; a.g.e., s. 10. ; Bu anlamda, 1789 Fransız “İnsan ve 

Yurttaş Hakları Bildirisi”nin üçüncü maddesinde yer alan “egemenliğin özü 

esas olarak millettedir. Hiçbir kurul, hiçbir kişi milletin açıkça vermediği bir 

otoriteyi kullanamaz” ifadesi ile, yine, 1791 Fransız Anayasası’nda yer alan 

“egemenlik tektir, bölünemez, devredilemez ve zaman aşımına uğrayamaz. 

millete aittir. Halkın hiçbir bölümü, hiçbir birey bu egemenliğin kullanılmasını 

kendisine mal edemez, ” ifadesi örnek olarak gösterilebilir. Feyzioğlu; 

a.g.e., s. 13. 

8 Feyzioğlu; Atatürk ve Milliyetçilik, Ankara 1986, s. 2-4. ; Eroğlu; a.g.e., s. 

5-6. ; egemenlik kavramına farklı yaklaşımlar İç ve dış egemenlik anlayışı 

ile ilgili bilgi için ayrıca bkz. Mithat Sancar; “Değişen Egemenlik Sürecinde 

Meşruiyet Sorunu ve Anayasal Düzen”, Anayasa Yargısı Dergisi, Cilt 20, 

Ankara 2003. ; Türkdoğan; a.g.e., s. 11-13. ; Diğer taraftan 19. yüzyılda parlamento 

krizlerinin ortaya çıkmasıyla Parlamentoların da yanılabileceği görüşü 

ağırlık kazanarak egemenlik anlayışını değiştirmeye yani egemenliğin hukuk 

kuralları ile insan hakları ile sınırlanabileceği anlayışı ortaya çıkmaya başlamıştır. 

Süheyl Batum; Ulusal Bağımsızlığımız Sona mı Eriyor?, Röportajı 

Yapan, Zafer Özcan, 05-05-2004, www. İdealhukuk.com.index.asp. Bülten/ 

makaleler 

9 William. H. Mcneill; Dünya Tarihi, Çev. Alâeddin Şenel, 5. Baskı, Ankara 

2001, s. 762

840 


Bu bağlamda millet olma bilinci ile demokrasiye ilerleyiş ve 

medeni bir cemiyet olmak arasında da esaslı bir bağlantı bulunmaktadır. 

10 

Batıda gelişen egemenlik ve millet egemenliği kavramından 

Osmanlı Devleti’ndeki egemenlik anlayışına gelirsek, Osmanlı 

Devleti’nde kendinden önceki Türk devletlerinde olduğu gibi egemenlik 

bir soyda, yani Osmanlı hanedanında idi. Hanedanın içinde 

ise erkek üyelere aitti ve kutsaldı. 11 Bu çerçevede üstün iktidarı güçlü 

şahsında toplayan hükümdar, toplumun, ülkenin ve üstün iktidarın 

sahibi, maliki bulunmaktaydı. Ülüş sistemi de mevcuttu. Ancak Fatih 

Sultan Mehmet çıkarttığı kanunname ile bu sistemine son verdi. 12 

10 Mümtaz Turhan; Atatürk İlkeleri ve Kalkınma, İstanbul 1964, s. 41. v.d. 

11 Recai Galip Okandan; Amme Hukukumuzun Ana Hatları, I. Kitap, İstanbul 

1957, s. 21-21 ; Eski Türklerde egemenliğin kökeni Tanrıya dayanmaktadır. 

Hunlar’da, Göktürkler’de, Uygurlar’da ve diğer Türk devletlerinde Kağanlığın 

dolayısıyla egemenliğin tanrıdan geldiği inancı hâkim olmuştur. Buna 

göre, Han soyunun kutsal bir kökeni bulunmaktadır. Bkz. İbrahim Kafesoğlu; 

Türk Milli Kültürü, İstanbul 1976, s. 220-221 ; Türkler Müslümanlığı 

kabul ettikten sonra da hükümranlık yani egemenlik anlayışlarında eski 

geleneklerini devam ettirdiler. Nitekim bu durum Kutadgu-Bilig’de açıkça 

ortaya konmaktadır. Bu bağlamda önemli büyük Türk devletlerinden olan Büyük 

Selçuklu Devleti’nde de bu gelenek hâkimdir. Nitekim Selçuklu devleti 

başlangıçta eski Gök-Türk devletinin anlayışı olan Oğuz-Yabgu devletinin 

izinde oldu. Tuğrul Bey zamanında ise Devlet İslam örneğine göre teşkilatlandırılmağa 

çalışıldı. Bu doğrultuda “hakan” yerine “sultan”, yabgu yerine 

“melik” tabiri kullanılmağa başlandı. Ancak yine de yukarıda belirtilen anlayış 

doğrultusunda Türk hükümdarı Tanrı bağışı “kut” yolu ile yeryüzündeki 

insanları yönetmekle vazifeli idi. Geniş bilgi için bkz. Kafesoğlu; a.g.e., s. 

300-302 ; Ercument Kuran; Türkiye’nin Batılılaşması ve Milli Meseleler, 

Ankara 1997, s. 85-86 ; Osman Turan; Türk Cihan Hâkimiyeti Mefkuresi 

Tarihi, İstanbul 1978. Diğer taraftan Türklerdeki hükümranlık, kişiye değil 

Türk toplumu içinde bir aileye aittir. Bu sebeple Han ailesinin bütün erkekleri 

hükümdar olma hakkına sahiptir. Buna mukabil hükümdarlığı oluşturan beylerin 

de aile içinde kimin Han olacağına karar verme yetkileri vardır. Bu da 

Hanın yetkilerini az da olsa sınırlar. Bu hükümranlık anlayışından dolayı Orta 

Asya Türk devletlerinde ülüş sistemi mevcut olmuştur. Bkz. Sadri Maksudi 

Arsal; Türk Hukuk Tarihi, İslamiyet’ten Evvelki Devir, C.1, İstanbul 1947, 

s. 201-202 ; Bahaeddin Ögel; Türk Kültürünün Gelişme Çağları, Ankara 

1979, s. 218-220 ; Ahmet Mumcu; “Osmanlı İmparatorluğunda Egemenlik 

Kavramı ve Gelişmesi” I. Milli Egemenlik Sempozyumu, Ankara 1985, s. 

34-35 

12 Osmanlı Devleti’nde egemenliğin bu şekilde kişiselleştirilmesinde esasında


Diğer taraftan Yavuz Sultan Selim’den itibaren Osmanlı padişahları 

halife unvanını da taşımaya başlamışlardı. 

Buna mukabil Osmanlı Devleti’nin siyasal sisteminde zorunlu 

olarak değişim, XVIII.Yüzyıldan itibaren uygulamaya konulan ve 

kesintilerle devam ettirilmeğe çalışılan reformlar sürecinde ortaya 

çıktı. Bu süreçte önemli bir değişim, devlet düzeninde hem içeriye 

hem dışarıya yönelik yeni bir yaklaşımı içeren Nizami-ı Cedit ile 

devleti modern anlamda bürokrasiye dayalı olarak yeniden yapılandıran 

II. Mahmut reformları ile ayrım gözetmeksizin bütün Osmanlılara 

kanun önünde eşitlik tanıyan, farklı din ve soylara mensup ve 

türlü dil konuşan tebaadan bir “Osmanlı milleti” meydana getirmeyi 

hedefleyen Tanzimat döneminde görülür. Ancak bu dönemde girişilen 

yeni düzenlemelere ki bu bağlamda Ordu, bürokrasi, vergi sistemi 

merkezileştirme yoluna gidildi ve yayınlanan Hattı Hümayunlara 

rağmen sınırsız monarşi rejiminde bir değişiklik olmadı. 13 

Yine 1860’larda ortaya çıkan, Padişahın otoritesi sınırlanarak, 

Osmanlı Milleti temsilcilerinden kurulu Meb’usan Meclisi’nin 

Kanun-ı Esasiye göre çıkaracağı kanunlarla idare edilmesini diğer 

bir deyişle meşrutiyet yönetimi isteyen, fikri öncüllerinin Fransız İhtilalini 

hazırlayan filozofların etkisinde kalan Genç Osmanlıların da 

etkisiyle, 1876’da ilan edilen Birinci Meşrutiyette, devlet başkanının 

tek taraflı iradesi ile meydana getirilen anayasa, uygulana gelmekte 

olan siyasi sistemde radikal bir değişiklik meydana getirmedi. Zaten 

Meclis-i Meb’usan da 1878’de II. Abdülhamit tarafından, anayasanın 

kendisine tanıdığı yetkiyle Osmanlı- Rus Savaşı gerekçe gösterilerek 

kapatıldı. 14 

Fatih Sultan Mehmet’in çıkardığı kanunname önemli bir adım teşkil etmektedir. 

Bu kanunname padişahın kişisel egemenliğini mutlak doruğuna çıkarmakta 

ve eski ülüş sistemine de son vermekteydi. Bu yeni düzende sadece en 

büyük erkek çocuk saltanat hakkına sahip olmaktaydı. XVII. Yüzyılın başında 

ise, saltanat hakkı Osmanlı ailesinin en yaşlı erkeğine geçecek şeklinde yeniden 

düzenlenmiştir. bkz. Eroğlu; a.g.e., s. 15 ; Mumcu; a.g.e., s. 44-45 

13 Eroğlu; a.g.e., s. 16 ; Kemal H. Karpat; Türk Demokrasi Tarihi, İstanbul.1996. 

s. 29 v.d. ve Osmanlı Modernleşmesi, Ankara 2002, s. 77 v.d. ; 

M.A. Ubucini; Osmanlılarda Modernleşme Sancısı, Çev.: Cemal Aydın, 

İstanbul 1998, s. 39 v.d. ; İlber Ortaylı; İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, 

İstanbul 1999, s. 123 v.d. 

14 Üstün güç yine devlet başkanına yani padişaha aitti. İstişari teşekkül niteli-

842 


Bundan sonra 1889 da ortaya çıkan Genç Türklerin, Genç Osmanlılar 

gibi İmparatorluğu “Osmanlı Milleti” halinde bütünleştirebileceğini 

düşündükleri meşrutiyet yönetimine tekrar dönülmesi 

için II.Abdülhamit’i zorlamasıyla 24 Temmuz 1908’de meşrutiyet 

yönetimine yeniden dönüldü. 15 

Bu dönemde hâkimiyetin hükümdardan alındığı, millete intikal 

ettirildiği, millet için hak ve yetkiler bahis konusu olabileceği, 

Meb’usan Meclisi’nin millî egemenliğin sembolü olduğu yolunda 

basında, mecliste ve kamuoyunda yazıldı ve söylendi. Hatta 1909 

anayasa değişiklikleri öncesi ile anayasa değişiklikleri sırasında millet 

egemenliği ilkesi meclis kararları ile bir takım siyasal belgelerde 

dile getirildi. Egemenlik hakkı padişah ile millet arasında paylaşılır 

oldu. Ancak bunu uygulama alanına intikalini sağlayacak, gerçekleşmesini 

mümkün kılacak girişimler yapılıp, olumlu sonuçlar alınamadı. 

Bunun yanında İkinci Meşrutiyet dönemi anayasal metinleri 

de, millet egemenliğini açıkça tanımıyordu 16 

Diğer taraftan II. meşrutiyet döneminde Osmanlı Devleti Trablusgarp 

ve Balkan savaşlarıyla karşı karşıya kaldı. Kaybettiği bu 

savaşların arkasından katıldığı I. Dünya Savaşı sonunda da Osman- 

ğinde olan ve Meclis-i Meb’usan ile Ayan meclisinden oluşan parlamento, 

ancak devlet başkanının direktiflerine göre hareket eden bir organ hüviyetini 

taşımaktaydı. Kuran; a.g.e., s. 86-87 ; Okandan; a.g.e., s. 314-315 ; Roderic 

H. Davison; Osmanlı İmparatorluğu’nda Reform, Çev. Osman Akınhay, 

İstanbul 1997, s. 140 v.d. 

15 Meşrutiyet’in ikinci defa ilanı için yürütülen faaliyetler ve gelişmeler için 

bkz. Hüseyin Cahit Yalçın; Siyasal Anılar, İstanbul 2000, s. 25 vd ; Armaoğlu; 

a.g.e., s. 304-308 ; Bernard Lewis; Modern Türkiye’nin Doğuşu, Çev: 

Metin Kıratlı, Ankara 1984, s. 209 v.d. 

16 Aslında bu dönemde üstün iktidar yani egemenlik, bu dönemi kendi siyasi 

nüfuz ve tesirine tâbi tutan ve bir müddet sonra partileşecek olan İttihat ve 

Terakki Cemiyeti’ne ve bu cemiyetin de ileri gelenlerinin eline geçmiştir. Bu 

konuda ayrıca geniş bilgi için bkz. Okandan; a.g.e., s. 334 v.d. ; Bülent Tanör; 

Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, İstanbul 2006, s. 255 ; Eroğlu; a.g.e., 

s. 16-17 ; Diğer taraftan Esasında Osmanlı Devleti’nde, XIX. Yüzyılın ikinci 

yarısında görülen milliyetçilik yani Türkçülük akımı “İttihad-ı İslamı” parçalayıcı 

nitelikte görüldüğünden İslami amaçla çelişkili sayıldığı, aynı zamanda 

Osmanlılık siyasetiyle de bağdaşmadığı ve aykırı düştüğü düşüncesiyle Osmanlı 

Anayasalarında milli egemenlik ilkesine rastlanmaz. Tarık Zafer Tunaya; 

Devrim Hareketleri İçinde Atatürk ve Atatürkçülük, İstanbul 1981, s. 

278 ; Eroğlu; a.g.e., s. 17


lı Devleti savaştan yenik ayrıldı ve adeta çöktü. Nitekim 30 Ekim 

1918’de imzalanan Mondros Mütarekesi bunu açıkça belgelemekteydi. 

17 Bu gelişmeler Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinde ortaya 

çıkan Osmanlıcılık ile Panislamizm ve Panturanizm gibi akımların 

maddi temellerini çürütmüştü. Ayrıca Mütarekenin olumsuz şartları 

içinde ortaya çıkan Saray ve devlet erkânı ile aydın kesim arasında 

farklı düşünce yapıları ki, bunlar özellikle Saray ve Saraya yakın 

olanların dile getirdiği, devletin içinde bulunduğu durumdan kurtarılmasını 

İngiltere ile yakın ilişkiler içinde olunarak gerçekleştirilebileceği 

ile bir kısım devlet erkânı ve aydın kesimin dile getirdiği 

Wilson İlkeleri çerçevesinde devletlere yaranmaya çalışıp hak arayarak 

iyi sonuçlar elde edilebileceği yani Amerikan mandası gibi 

teslimiyetçi düşüncelerdi. Bunların da maddi temelleri ise çürüktü. 

Bu durum millî ve bağımsız bir toplum ve devletin kurulması zorunluluğunu 

ortaya koymaktaydı. Bu da ideolojik olarak millîyetçilik 

temeline dayanacaktır. Bu ortamda vatan kavramı yeniden tanımlanacak 

ve bir millet haline gelmek için gerekli programlar üretilecektir. 

18 

Esasında Mütareke sonrasında Osmanlı Devleti’nde bir iktidar 

boşluğu ortaya çıkmıştı. Bu ortamda Padişah Vahdettin İttihatçı çoğunluğa 

sahip Meclis-i Mebusanı 21 Aralık 1918’de fes etmiş, böylece 

hükûmetler saray hükûmeti haline gelmiş yani Vahdettin iktidarı 

fiilen ele alarak meşrutiyeti askıya alıp mutlakıyetçi bir ihtilal yapmıştı. 

Bu ortamda kurulan özellikle Damat Ferit Paşa hükûmetleri 

teslimiyetçi ve direniş karşıtı bir politika izleyecektir. 19 

17 Mütareke şartları ve gelişmeler için bkz. Alî Türkgeldi; Mondros ve Mudanya 

Mütarekelerinin Tarihi, Ankara 1948, s. 63 v.d. ; Tevfik Bıyıklıoğlu; 

Mondros Mütarekesi ve Tatbikatı, Türk İstiklâl Harbi (T.İ.H.) C.I, Ankara 

1962, s. 33 v.d. ; Tayyib Gökbilgin; Milli Mücadele Başlarken, C.I, 

Ankara 1959, s. 3 v.d. 

18 Tanör; a.g.e., s. 226 ; Ayrıca bu düşünceler ve örgütlenmeler için bkz. M. 

Kemal Atatürk; Nutuk, C.1, İstanbul 1981, s. 6-7 ; Sina Akşin; İstanbul 

Hükûmetleri ve Milli Mücadele, Ankara 1983, s. 64 v.d ; Yusuf Hikmet Bayur; 

Atatürk, Hayatı ve Eseri, Ankara 1990. s. 191 v.d ; manda ve himaye 

meselesi için bkz. Kadir Kasalak; Milli Mücadelede Manda ve Himaye Meselesi, 

Ankara 1993. 

19 Tanör; a.g.e., s.229. ; ayrıca bu konuda geniş bilgi için, Akşin; a.g.e.’e bakıla- 

bilir.

844 


Bu gelişmelerin yanı sıra işgal ve işgal söylentilerine karşı mahalli 

kurtuluş çareleri arayan, bunun için milleti işgâlci güçlere karşı 

mücadele etmek üzere teşkilatlandırmağa çalışan Müdafaa-i Hukuk 

ve Redd-i İlhak hareketleri ortaya çıkmış ve bu şekilde Anadolu’da, 

Trakya’da ve Elviye-i Selase’de teşkilatlar oluşturulmuş, hatta Batı 

Trakya ve Kars’ta geçici hükûmetler kurulmuştu. Kars’ta kurulan 

hükûmet ise cumhuriyet ilan etmişti. 20 

İşte böyle bir ortamda Ordu müfettişi olarak görevlendirilen 

Mustafa Kemâl Paşa Samsun’a çıktıktan bir müddet sonra millî 

hâkimiyet esasına dayalı kayıtsız şartsız bağımsız millî devleti teşkil 

etmek üzere faaliyetlerini yoğunlaştırdı 21 Atatürk bu doğrultuda, 

birbirinden bağımsız olarak kurulup teşkilatlanan Müdafaa-i Hukuk 

ve Redd-i İlhak cemiyetlerini tek bir merkezde toplama faaliyetine 

girişti. Bu yönde ilk olarak Rauf Bey, Refet Bey ile Ali Fuat Paşa’nın 

da katılımıyla Amasya’da gerçekleştirilen toplantıdan sonra hazırlanan 

genelge, 22 Haziran 1919’da Tüm askerî ve sivil yetkililere 

gönderildi. Durum tespiti yapıldıktan sonra yapılması gerekenlerin 

ortaya konduğu genelgede “...Milletin istiklalini yine milletin azim 

ve kararı kurtaracaktır.”, ifadesi de yer almaktaydı. 22 

Daha sonra, 23 Temmuz’da Atatürk’ün başkanlığında toplanan 

Erzurum Kongresi’nde alınan kararlarda, millî hudutlar içinde vatanın 

bütün olduğu ve ayrılık kabul edilemeyeceği, manda ve himaye 

kabul olunamayacağı ve Kuvay-ı Millîye’yi amil irade-i millîyeyi 

20 Tanör; a.g.e., s. 227 ; Teşkilatlanmalar için bkz. Bayur; a.g.e., s. 209 v.d ; Atatürk; 

a.g.e. C.1, s. 2-6 ; Tunaya; Türkiye’de Siyasal Partiler, C.2, Ankara 

1987, s. 71 v.d. 

21 Atatürk; a.g.e., C. 1, s. 12-16 ; Orhan Türkdoğan; Kemalist Sistem Kültürel 

Boyutları, Ankara 1999, s. 107 ; Nitekim Mustafa Kemal Paşa 22 Mayıs 1919 

da İstanbul’a gönderdiği resmi raporunda, İzmir’in işgaline razı olunamayacağını 

ifade ederek, “... Millet yek vücut olup hâkimiyet esasını, Türk duygusunu 

hedef ittihaz ettiğini...” beyan edecektir. Bkz. Atatürk; a.g.e., C.2, s. 

24-25. Yine, 28 Mayıs 1919’da Havza’dan Kolordu kumandanlıklarına gönderdiği 

yazıda da “...milletin esaretten kurtuluşu, hâkim ve müstakil olarak 

topraklarımızda yaşayabilmesi ancak azimkâr ve namuslu ellerin milleti kısa 

ve doğru yoldan müdafaa-i hukuk ve istiklale sevkiyle kabil olacaktır.”, diyecektir. 

Kazım Karabekir; İstiklâl Harbimiz, İstanbul 1969, s. 35. 

22 Atatürk; a.g.e., C. 1, s. 30-31 ve C. 3, s. 195


hâkim kılmanın esas olduğu ifadeleri yer aldı. 23 

Erzurum Kongresi’nden sonra 4-11 Eylül tarihleri arasında 

Sivas’ta toplanan umumi kongrede, Erzurum Kongresinde alınan 

kararlar aynen kabul edildiği gibi, Müdafaa-ı Hukuk teşkilatlarını 

tek çatı altında toplamak için gerekli girişimler yapıldı. Bunların 

yanında Kongre sonrasında Millî Mücadele hareketinin dayandığı 

temel doktrini ifade eden ve kongre kararları ile tüm faaliyetleri kamuoyuna 

ve dünyaya duyuran İrade-i Millîye adlı gazete çıkarıldı. 24 

Yukarıda anlatmaya çalıştığımız gibi, İç ve dış şartların ağırlığı 

karşısında dayanacak başka bir güç olmaması, milleti ve onun 

iradesini ön plana çıkartmakta ve bu durum Amasya genelgesi ile 

kongrelerde alınan kararlarda, Millî İrade ve Millî Egemenlik kavramlarını 

bağımsızlığın elde edilmesinin ön şartı durumuna getirmekteydi. 

Yani tam bağısızlık hedefine ulaşmak gayesiyle başlatılan 

Millî Mücadele hareketi, millî hâkimiyet ve millî irade esasına dayandırılmakta, 

dolayısıyla Türk millîyetçiliği temeli üzerinde inşa 

edilmekteydi. 25 

Esasında Bu sıralarda Millîyetçi Hareket, Kanun-i Esasî’nin 

öngördüğü resmi kurumların çalıştırılmasında ve bu çerçevede 

Meclis-i Mebusan’ın toplanıp ona dayalı hükûmetin kurulmasında 

ısrar etmekteydi. Bu gelişmeler karşısında İstanbul’daki iktidarın da 

23 Kongre ve kararları için bkz. Atatürk; a.g.e., C. 1, s. 64-66 ; Mahmut Goloğlu; 

Erzurum Kongresi, Ankara 1968, s. 77 v.d ; Cevat Dursunoğlu; Milli 

Mücadelede Erzurum, Ankara 1946. s. 107 v.d ; Mazhar Müfit Kansu; 

Erzurum’dan Ölümüne Kadar Atatürk’le Beraber, C.1, Ankara 1986, s. 43 v.d 

24 Sivas kongresi ve kararları hakkında bkz. Atatürk; a.g.e., C. 1, s. 76 v.d ; Goloğlu; 

Sivas Kongresi, Ankara 1969, s. 65 v.d ; Kansu; a.g.e., C. 1, s. 211 v.d 

25 Tanör; a.g.e., s. 227 ; Feyzioğlu; a.g.e., s. 22 ; Eroğlu; a.g.e., s. 20 ; İngiliz 

Yüksek Komiseri Amiral Calthorpe’nin, 23 Haziran 1919’da İngiliz Dışişleri 

Bakanı Lord Curzon’a gönderdiği raporda da bu durum, “Mustafa Kemal Paşa 

bir ay kadar önce Ordu Müfettişi olarak Samsun’a çıkışından bu yana kendisini 

milliyetçi duygunun merkezi haline getirmiş görünmektedir.”, şeklinde 

ifade edilmektedir. Bkz. Bilâl N. Şimşir; İngiliz Belgelerinde Atatürk, C.1, 

Ankara 1973. s. 26 Yine 17 Eylül 1919 tarihli başka bir raporda Amirali De 

Robeck, “alınan bütün haberlere göre milli hareket Anadolu’da müstakil bir 

cumhuriyete doğru gelişmektedir…Bu yeni milliyetçi parti bu günkü Damat 

Ferit Hükûmeti’nden ziyade, halk efkârını temsil etmektedir.”, demektedir. 

Bkz. Şimşir; a.g.e. s. 103 ; Tevfik Bıyıklıoğlu; Atatürk Anadolu’da, Ankara 

1959, s. 54

846 


seçim dışında bir meşruluk kaynağı pek kalmamıştı. 26 

Nitekim Sivas Kongresi sonrasında Millîyetçi Hareketin baskıları 

karşısında Damat Ferit Paşa Hükûmeti istifa etti. Yerine Anadolu 

ve Rumeli Müdafa-i Hukuk hareketini bir taraf olarak tanımaya hazır 

olan Ali Rıza Paşa Hükûmeti iş başına geldi. Bu hükûmet zamanında 

Bahriye Nazırı Salih Paşa ile Heyet-i Temsiliye Reisi Mustafa Kemal 

Paşa arasında 20-22 Ekim 1919’da Amasya’da gerçekleşen mülakat 

sonrasında üzerinde anlaşılan Amasya Protokolleri çerçevesinde, bu 

görüşmelerden önce 7 Ekim’de yayınlanan İntihabı Mebusan Kararnamesi 

uyarınca Aralık 1919’da genel seçimler yapıldı. Bu gelişmenin 

arkasından Heyet-i Temsiliye, Meclis-i Meb’usan’ın İstanbul’da 

toplanacağı kararı üzerine, merkezini, Sivas’tan Ankara’ya taşıdı. 27 

Heyet-i Temsiliye’nin 27 Aralık 1919’da Ankara’ya varışından 

sonra, Mustafa Kemâl Paşa, Ankara’nın ileri gelenlerine verdiği ve 

ülkenin içinde bulunduğu durumu anlatan konferansında, kongrelerde 

alınan kararlar doğrultusunda millî teşkilat olarak dayandıkları 

temel düşünceyi hâkimiyet-i millîye olarak açıkladı ve takip edilen 

gayeyi ise, vatanı parçalanmaktan, milleti de esaretten kurtarmak 

şeklinde ortaya koydu. 28 

Bu arada seçimlerin tamamlanıp gerekli hazırlıkların bitirilmesi 

ile birlikte 12 Ocak 1920’de Meclis-i Meb’usan, fiilen işgâl altında 

olan İstanbul’da toplanarak çalışmalarına başladı. 29 Böyle bir 

ortamda millî iradeyi serbestçe temsil etmekten uzak olarak çalışan, 

Müdafaa-i Hukuk mensubu ve taraftarlarının çoğunluğu oluşturduğu 

Meclis-i Meb’usanın en önemli girişimi, 28 ocak 1920’deki gizli 

oturumunda esasları daha önce kongreler sürecinden Mustafa Kemal 

26 Tanör; a.g.e., s. 229 

27 Tanör; a.g.e., s. 229-230 ; Atatürk; a.g.e., C. 1, s. 194 v.d ile s. 331-333 ; Kansu; 

a.g.e., C. 2, s. 481 v.d 

28 Bu ifadeler şöyledir. “...teşkilatımızda Kuvay-ı Milliye’nin amil ve irade-i 

milliyenin hâkim olması esası kabul edilmiştir. Bu gün, bütün cihanın milletleri 

yalnız bir hâkimiyet tanırlar: hâkimiyeti milliye...” “Efendiler! Teşkilatı 

Milliyemizin bu gün takip ettiği gaye vatanın inkısamından (parçalanmasından) 

ve milletin esaretten tahlisine (kurtarılmasına) matuftur (yöneliktir).” 

Bkz. Atatürk; a.g.e., C. 1, s. 357-358 ve C. 3, s. 1178-1190 

29 Bu konuda geniş bilgi için bkz. Goloğlu Üçüncü Meşrutiyet, Ankara.1971, 

s. 40 v.d ; Gökbilgin; a.g.e., C. 2, 1965 s. 295 v.d ; Selahattin Tansel; 

Mondros’tan Mudanya’ya Kadar, C.3, Ankara 1973, s. 15 v.d


Paşa tarafından çizilen Misak-i Millî (Ahd-ı Millî) kararlarını kabul 

etmek oldu. Böylece yukarıda belirttiğimiz şekilde Millîyetçi hareketin 

tespit ettiği ilkeler Osmanlı Meclis-i Meb’usan’ı tarafından da 

benimsenmiş olmaktaydı. Bu belge, o sıralarda Londra’da toplanmakta 

olan ve Osmanlı Devleti’ne imzalatılacak barış antlaşmasının 

şartlarının görüşüleceği konferans öncesi, Osmanlı Devleti’nin ülke 

ve nüfus unsurları ile bağımsızlık anlamında egemenlik hakkını yeniden 

belirlemekte ve Türk tarafının imzalayabileceği asgari barış 

şartlarını içermekteydi. 30 

Bu son gelişmeler üzerine İstanbul’daki İtilaf Devletleri mümessilleri 

Hükûmete baskılarını iyice arttırdılar. Nitekim baskılar karşısında 

Hükûmet istifa etmek zorunda kaldı. Arkasından da 16 Mart 

1920 günü İtilaf Devletleri’nce İstanbul resmen işgâl edilerek Parlamento 

basıldı ve içlerinde Rauf Bey’in de bulunduğu bazı milletvekilleri 

tutuklandı. Bu gelişmeler üzerine çalışamaz duruma gelen 

Meclis-i Meb’usan, 18 Martta kalan mebuslarla yaptığı toplantıda 

Dr. Rıza Nur Bey ve arkadaşlarının verdiği takrir üzerine böyle bir 

ortamda çalışamayacaklarını beyan ederek çalışmalarını süresiz erteleme 

kararı aldı. 31 

Bu gelişme Meclis-i Meb’usan’ın Kanun-i Esasi’de de belirtildiği 

şekilde başka bir yerde ve başka şartlarda yeniden toplanabilmesine 

hukuki bir zemin teşkil edebilirdi. Bu sırada yani 17 Mart’ta 

Kazım Karabekir’in Ankara’da bir millî meclisin toplanması teklifinin 

de doğrultusunda, aynı zamanda mebus olan Heyet-i Temsiliye 

Başkanı Mustafa Kemâl Paşa’nın imzasıyla aynı gün Ankara’dan 

Valilere ve Komutanlıklara gönderdiği bir “intihabat tebliği” (seçim 

bildirimi) yayınladı. Mustafa Kemal Paşa’nın istediği on beş gün 

zarfında Ankara’da bir Meclis-i Müessisan’ın (Kurucu Meclis) toplanması 

idi. Ancak Meclis-i Müessisan konusunda asker arkadaşlarından 

bazı uyarılar alınca 19 Mart 1920’de, ilk maddesi “Ankara’da, 

salahiyet-i fevkalâdeye malik bir meclis, umuru milleti tedvir ve mu- 

30 Goloğlu; üçüncü Meşrutiyet, s. 81 v.d ; David Fromkin; Barışa Son Veren 

Barış, İstanbul 1994, s. 426 ; Tansel; a.g.e., C. 3, s. 17 

31 Tansel; a.g.e., C. 3, s. 36 v.d ; Gökbilgin; a.g.e., C. 2, s. 365 v.d ; Gotthard 

Jaeschke; Kurtuluş Savaşı ile İlgili İngiliz Belgeleri, Çev. Cemal Köprülü, 

Ankara 1986, s. 148 v.d ; İhsan Güneş; Birinci Türkiye Büyük Millet 

Meclisi’nin Düşünsel Yapısı, Eskişehir, 1985 s. 47-48

848 


rakabe etmek üzere içtima edecektir.”, ifadesiyle başlayan ve böyle 

bir meclisin toplanması için yapılması gereken hususları açıklayan 

ikinci bir genelge yayınladı. Genelgede yeni seçilecek mebusların 

yanı sıra Ankara’ya gelebilecek mebusların da, toplantıya çağrılan 

meclise katılabilecekleri belirtilmekteydi. Aynı tarihte, o sırada 

Ankara’ya gitmek üzere yolda bulunan Meclis-i Meb’usan Reisi de 

mebusların, Ankara’da toplanacak olan meclise katılmalarını içeren 

bir genelge yayınladı. 32 Arkasından Ankara’da toplantıya çağrılan 

meclis için hazırlıklara başlandı. Bu gelişmeler olurken İstanbul’da 

Ali Rıza Paşa Hükûmeti yerine gelmiş olan Salih Paşa Hükûmeti 

de İtilaf Devletleri ve muhaliflerden gelen baskılar karşısında istifa 

etmiş, Yerine, Padişah Vahdettin, tüm uyarılara rağmen Damat Ferit 

Paşa’yı hükûmeti kurmakla görevlendirmişti. Damat Ferit Paşa ilk 

iş olarak Ankara’da açılış hazırlıkları devam eden meclisin toplanmasını 

dolayısıyla millî direniş hareketini, daha önceki hükûmetleri 

döneminde olduğu gibi engelleme girişimlerini başlattı. Bu çerçevede 

Damat Ferit Paşa, Ankara’da toplantıya çağrılan meclisin hukuki 

zeminini ortadan kaldırmak için 11 Nisan’da Vahdettin’e, Meclis-i 

Meb’usan’ı fesih iradesini yayınlatarak, meclis üyelerinin mebusluk 

sıfatlarını ortadan kaldırmak yoluna gitti. 33 

Ancak bütün engelleme girişimlerine rağmen Ankara’da meclisi 

toplama çalışmaları tamamlandı. Nitekim, açılış törenleri hakkındaki 

21 Nisan tarihli genelgenin arkasından 22 Nisan 1920’de Mustafa 

Kemal Paşa, tüm mülki ve askerî makamlara gönderdiği bir telgrafla, 

“23 Nisan 1920’de BMM vazifeye başlayacağından bu tarihten 

itibaren tek yetkili merciin milletin gerçek temsilcilerinden oluşan 

BMM olacağını” bildirdi. Böylece yeni açılan meclisin adının da 

32 Atatürk; a.g.e., C. 1, s. 421-422 ; Kâzım Karabekir; İstiklâl Harbimiz, İstanbul 

1960, s. 513 ; Tanör; a.g.e., s. 230 ; Adnan Sofuoğlu; “BMM, Milli Mücadeledeki 

Rolü”, Prof. Dr. Abdurrahman Çaycı’ya Armağan, Ankara 1995, 

s. 433 ; genelgede ayrıca, her livadan nüfuslarına bakılmaksızın eşit olarak 5 

mebus seçilmesi, ikinci seçmen olarak da Müdafaa-i Hukuk teşkilatlarının yerel 

yönetim kurulu üyeleri ile belediye meclisi üyelerinin kabul edilmesi belirtilmekteydi. 

Şerafettin Turan; Türk Devrim Tarihi, C. 2, Ankara 1992, s. 123 

33 Adnan Sofuoğlu; “Damat Ferit Paşa Hükûmetlerinin Milli Mücadeleye Karşı 

Girişimleri ve Kuvay-ı Seferiye” Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C. 

XVIII, S. 52, Ankara, Mart 2002, s. 48 v.d ; Tanör; a.g.e., aynı yer


BMM olarak ilk defa kullanılmış olmaktaydı. 34 

Bundan sonra BMM’nin 23 Nisan 1920 tarih ve 1 sayılı ilk karar 

ile kendi oluşum biçimini belirledi. Bu karar “TBBM’nin Süret-i 

Teşekkülü Hakkında Heyet-i Umumiye Kararı” başlığını taşıyordu. 

Böylece aynı zamanda ilk defa Türkiye sözcüğünü kullanarak adını 

TBMM olarak resmileştirmiş olmaktaydı. 35 TBMM’nin kimliğini 

kabul ettirme doğrultusunda varlık ve meşruluk sorunu ile ilgili ilk 

önemli işlemi ise 29 Nisan 1920 tarih ve 2 sayılı karar olarak aldığı 

Hıyanet’i Vataniye Kanunu ile oldu. 36 

Bunu yanında TBMM’nin açılıştan sonraki en önemli gündem 

maddesini ise, yeni ana kuruluş esaslarının tespiti teşkil etti. Nitekim 

24 Nisan günkü oturumunda Meclis Başkanlığına seçilen Mustafa 

Kemal Paşa, aynı gün Mütareke döneminin başlangıcından o ana 

kadarki gelişmeleri ile yapılan çalışmaları anlatan ve aynı zamanda 

Meclisin çalışma şekli ile yetkilerini içeren bir konuşma yaptı. 

Mustafa Kemal Paşa “Millî Hâkimiyetin her şeyden evvel belirmesi 

maksadıyla Meclis-i âliniz salâhiyeti fevkalâde ile toplanmıştır.” 

Diye başlayan konuşmasında milletvekilleri huzurunda millî egemenlik 

meselesini tekrar dile getirdi. 37 

Bu konuşmasından sonra Mustafa Kemal Paşa, milletvekillerinden 

bir İcra Vekilleri Heyeti’nin yani hükûmetin kurulmasını isteyerek, 

bu yönde bir önerge verdi. 38 

34 Tanör; a.g.e., s. 233 ; 23 Nisan’daki açılış töreninde de en yaşlı üye sıfatıyla 

başkanlık yapan Şerif bey meclisin açılışını “BMM’ni açıyorum” ifadesini 

kullanarak yapmıştır. Ayrıca meclisin açılışı ile ilgili geniş bilgi için bkz. Atatürk; 

a.g.e., C. 1, s. 308 v.d ; Kansu; a.g.e., C. 2, s. 580 v.d ; Yunus Nadi; 

Ankara’nın İlk Günleri, İstanbul 1955, s. 72 v.d 

35 Türkiye sözcüğünün ilk defa (Şubat 1921 tarihli İcra Vekilleri Kararı’nda 

yada 23 Nisan 1922 tarihli ‘3 Nisan’ın Milli Bayram Adinde Dair kanun’da 

kullanıldığı da ifade edilmektedir. Tanör; a.g.e., s. 232-233 ; Karar metni ve 

ifadeler için bkz. Suna Kili- A.Şeref Gözübüyük; Türk Anayasa Metinleri, 

Ankara, 1985 s. 87-88 

36 Tanör; a.g.e., s. 233-234 

37 Konuşma metni için bkz. Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, C.1, İstanbul 

1945, s. 29 ve 57-60 

38 Önergede “1- Hükûmet teşkili zaruridir. 2-Muvakkat kaydıyla bir hükûmet 

reisi tanımak veya bir padişah kaymakamı ihdas etmek kabili tecviz değildir. 

3-Mecliste mütekâsif (toplanan-yoğunlaşan) irade-i milliyeyi, bilfiil mukadderatı 

vatana vazı’ü’l-yed (el koyma) tanımak umde-i esasiyedir. Türkiye Bü-

850 


Bu önergenin son kısmında meclisin açılış sürecinde olduğu 

gibi saltanat ve hilafetin kurtarılmasının ana hedefler arasında gösterilmesi 

esasında daha çok taktik nedenlerle ilgili idi. Nitekim bu 

önergenin bütününe bakıldığında Meclis, ülkenin ve padişahın geleceğini 

belirleme hakkını kendinde bulmakta ve bu şekilde bir kurucu 

iktidar kimliğini de ortaya koymuş olmaktaydı. 39 

Bilahare tartışılarak kabul edilen bu önerge ile aslında TBMM, 

yeni hükûmet teşkili altında yeni bir devletin kurulmasının ana esaslarını 

ortaya koymaktaydı. Yani Meclis, millet işlerine doğrudan 

doğruya el koyarak hukuken ve fiilen millet egemenliğini gerçekleştirmiş 

olmaktaydı. Bu durum, esasında saltanatı da fiilen sona erdirmiş 

oluyordu. 40 

Önergenin kabul üzerine Meclis, 25 Nisan tarih ve 5 sayılı kararla, 

“kuvve-i icraiye teşkiline” yani yürütme kuvvetinin oluşturulmasına 

karar verdi. Bu karar doğrultusunda gerekli hazırlıkları yapmak 

üzere 15 kişilik bir Lâyiha Encümeni oluşturuldu. Bunun yanında 

bir de, yönetim ve yürütme işlerini hemen ama geçici olarak üstlenmek 

üzere “Muvakkat İcra Encümeni” kuruldu. Bunlardan Layiha 

Encümeni, hazırladığı beş maddelik tasarısını 1 Mayıs’ta Meclis’e 

sundu. Bu arada 2 Mayıs’ta, 3 sayılı kararla kuvvetler birliğine dayalı 

Meclis Hükûmeti sistemini benimseyen “Büyük Millet Meclisi 

İcra Vekillerinin Seçilişine Dair” 4 maddelik kanun kabul edildi.. 

Buna göre, Meclisçe seçilecek ve ona karşı sorumlu olacak Mec- 

yük Millet Meclisi’nin fevkinde (üstünde) bir kuvvet mevcut değildir. 4-Türkiye 

Büyük Millet Meclisi Teşriî (yasama) ve icrayı (yürütme) salâhiyetleri 

câmidir.(kendinde toplamıştır) Meclisten tefrik (seçilme) ve tevkil (vekil 

edilme) edilecek bir heyet, umur-ı hükûmeti ru’yet eder (hükûmet işlerine 

bakar). Meclis Reisi, bu heyetin de reisidir.” Hükümleri bulunmaktadır. Bu 

önergenin Hâtıra (Not) kısmında ise; “Padişah ve halife, cebir ve ikrahtan 

(baskı ve zordan) azade (kurtulma) olduğu zaman, Meclisin tanzim edeceği 

esasat-ı kanuniye (kanuni esaslar) dairesinde vaziyetini ahzeder.(durumunu 

alır)”, ifadesi yer almaktadır. Atatürk; a.g.e., C. 1, s. 438 ; Atatürk’ün Söylev 

ve Demeçleri, C.1, s. 57-60 

39 Tanör; a.g.e., s. 234-235 ve 245 

40 Tanör; a.g.e., s. 235 ; Ali Fuat Başgil; Esas Teşkilat Hukuku, C.I, İstanbul 

1960, s. 215 ; Eroğlu; a.g.e., s. 438-439 ; Ercüment Kuran; “Cumhuriyetin 75. 

Kuruluş Yılında Atatürkçülük” Türk Yurdu, C.18, S. 134, (özel sayı) Ekim 

1998, s. 80


lis Başkanı’nın aynı zamanda hükûmet başkanı olduğu bir hükûmet 

teşkili öngörülmekteydi. Bundan sonra Meclis, 3 Mayıs’ta 11 kişilik 

İcra Vekilleri Heyeti’ni oluşturdu. 41 

Bu arada Ankara’da, Ankara Yönetiminin hedef ve gayesini ortaya 

koyan Hâkimiyet-i Millîye adıyla bir gazete çıkarılarak düşünce 

ve fikirler ile uygulamalar bu yolla kamuoyuna da iletilecektir. 

İcra Vekilleri Heyeti’nin oluşturulmasından sonra Büyük Millet 

Meclisi’nin niteliği ve çalışma şeklinin ne olacağı ile ilgili çalışmalara 

hız verildi. Bu doğrultuda “Hukuk-i Esasiye Encümeni” 

yani anayasa komisyonunun, “TBMM’nin Şekil ve Mahiyetine 

Dair Mevadd-ı Kanuniye” başlığıyla Meclise sunduğu sekiz kanun 

maddesi 18 Ağustos’ta görüşülmeğe başlandı. Ancak Meclis, 

22 Ağustos’ta tasarının tümünü reddetti. 42 Bu gelişme sonrasında 

Meclis çalışma düzeni ile ilgili sorunları 5 Eylül 1920’de çıkardığı 

Nisab-ı Müzakere Kanunu ile aşmağa çalışacaktır. 43 

Ancak bu şekildeki düzenlemelere rağmen TBMM’nin oluşumu, 

çalışma biçimi ve niteliği tam bir netlik kazanmamıştı. Bu da 

TBMM ve Hükûmetinin yetkilerinin ne olduğu konusunda belirsizliğe 

sebebiyet veriyordu. Bu durum milletvekillerinin Mecliste yaptıkları 

konuşmalarda sık sık dile getiriliyor ve bir anayasa yapılması 

gereği vurgulanıyordu. Bu çerçevede ve içinde bulunulan olağanüstü 

ortamda oluşan yeni devlet ve iktidar düzenine ilişkin bir anayasaya 

olan ihtiyaç açıkça kendini göstermekteydi. Böyle bir ortamda İcra 

Vekilleri Heyeti hazırladığı Anayasa tasarısı başlığını taşıyan ancak 

bir hükûmet programı niteliğinde olup “Halkçılık Programı” olarak 

da anılan metni 18 Eylül’de Meclis’e sundu. 44 Bilahare Meclis, hukuki 

niteliği ve içeriği tartışmalara konu olan bu programı görüşmek 

üzere 29 Eylül’de Encümen-i Mahsusa (Özel Komisyon) kurdu. Encümeni 

Mahsusa (Özel Komisyon), bu programın ilk dört maddesini 

ayrı bir beyanname haline getirdi. Bu beyanname meclis tarafından 

41 Tevfik Çavdar; Türkiye’nin Demokrasi Tarihi, C.1, Ankara 1995, s. 186 ; 

Mustafa Erdoğan; Modern Türkiye’de Anayasalar ve Siyasi Hayat, Ankara 

1997, s. 51 ; Tanör; a.g.e., s. 235-236 

42 Tanör; a.g.e., s. 238-239 ; Atatürk; a.g.e., C. 1, s. 564-567 ; Bu konuyla ilgili 

ayrıca bkz. Ergün Özbudun; 1921 Anayasası, Ankara 1992, s. 9 v.d. 

43 Tanör; a.g.e., s. 239-241 

44 Sofuoğlu; “Cumhuriyet’in 75. yılında…, s. 188-189 ; Tanör; a.g.e., s. 247

852 


kabul edilerek yayınladı. Aynı zamanda Özel Komisyon programın 

bir kısmını da, “Teşkilat-ı Esasiye Kanunu Layihası” adıyla 24 madde 

ve bir geçici maddeden oluşan bir anayasa taslağı haline getirdi 

ve bunu 18 Kasım 1920’de görüşülmek üzere Meclise sundu. Arkasından 

Mecliste görüşülmeğe başlanan bu kanun, iki ay süren ve 

çetin geçen görüşmelerden sonra, 20 Ocak 1921’de kabul edildi. 45 

Osmanlı Devleti’nden ayrı siyasi bir yapıdan söz eden bu kanunun, 

yani Anayasanın ilk maddesi, üçüncü maddede, Türkiye Devleti 

diye ifade edilen yeni devletin siyasi dayanağını millet olarak 

ortaya koymakta ve hâkimiyetin kayıtsız şartsız millete ait olduğu 

belirtilmektedir. 46 

Meclis’in daha önce çıkardığı kanunlarda saltanat ve hilafet ile 

ilgili dolaylı yollamalar vardı. Buna mukabil yeni kanunda saltanat 

ve hilafetle ilgili bir düzenleme ve tanıma bulunmuyordu. Böylece 

esasında Kanuni Esasinin, Halife- Sultan ile temsil ettiği monarşik 

egemenlik ile Osmanoğullarına ait sayılan saltanatın reddi ortaya 

konmaktaydı ki, bu şekilde aynı zamanda reissiz bir Cumhuriyet kurulmuş 

olmaktaydı.. 47 

Anayasanın yürürlüğe girmesinden sonra TBMM, yeni anayasanın 

uygulama süreci içinde birtakım düzenlemeler yaparak, Meclis 

Hükûmeti modeline parlamenter unsurlar katacak ve bu şekilde egemenlik 

yapısındaki belisizlikleri de ortadan kaldırmağa çalışacak- 

45 Sofuoğlu; “Cumhuriyet’in 75. yılında…, s. 189 vd ; Çavdar; a.g.e., s. 186- 

192; Kili ve Gözübüyük; a.g.e., s. 91-93 ; Teşkilat-ı esasiye ifadesi sırf ana 

kuruluşu kastetmesi bakımından önemli idi. Tanör; a.g.e., s. 247-252 

46 Bu kanunun devletin siyasi rejimi ile ilgili hükümleri de şöyleydi. 

“ 1- Hâkimiyet bilâkaydüşart milletindir. İdare usulü, halkın mukadderatını 

bizzat ve bilfiil idare etmesi esasına müstenittir. 

2 - İcra kudreti ve teşri salâhiyeti, milletin yegâne ve hakiki mümessili olan 

Büyük Millet Meclisi’nde tecelli ve temerküz eder. 

3 - Türkiye Devleti, Büyük Millet Meclisi tarafından idare olunur ve hükûmeti 

“Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti” unvanını taşır. 

4- Büyük Millet Meclisi vilayetler halkınca müntehap (seçilmiş) âzadan oluşur” 

T am metin için bkz. Atatürk; a.g.e., C. 1, s. 562 ; Anayasa metninin tamamı 

için bkz. Kili ve Gözübüyük; a.g.e., s. 91-93 

47 Tanör; a.g.e., s. 255 ; Eroğlu; a.g.e., s. 31 ; Başgil; a.g.e., C. 1, s. 215

tır. 48 


Bu çerçevede getirilen kanun tekliflerinin görüşülmesi esnasında 

egemenlik konusu gündeme geldiğinde Atatürk devreye girerek 

egemenlikle ilgili görüş ve düşüncelerini yani hâkimiyetin millete 

ait olduğunu açıkça ortaya koyacaktır. 49 

Bundan sonra egemenlik meselesi çok daha net biçimde Avrupa 

Devletlerinin Lozan Konferansına Ankara Hükûmetinin yanı 

sıra İstanbul Hükûmetini de davet etmeleri ve bu davet karşısında 

İstanbul Hükûmetinin Ankara’ya, Konferansa birlikte katılma çağrısında 

bulunması üzerine gündeme geldi. İstanbul Hükûmeti’nin bu 

tutumu Ankara’da sert tepkiyle karşılandı. Nitekim TBMM 30 Ekim 

1922’de “Osmanlı İmparatorluğu’nun münkariz olduğuna (son bulduğuna) 

ve Büyük Millet Meclisi Hükûmeti teşekkül ettiğine ve 

Yeni Türkiye hükûmetinin Osmanlı İmparatorluğu yerine kaim olup 

onun hududu millî dahilinde yeni varisi olduğuna ve Teşkilat-ı Esasiyse 

kanunu ile hukuk-i hükümranî milletin nefsine verildiğinden 

İstanbul’daki padişahlığın madun (yok) ve tarihe müntakil (göçmüş) 

bulunduğuna…” ifadeleri yer alan bir Heyet-i Umumiye kararı yayınladı. 

50 

Bundan sonra saltanatın hilafetten ayrılarak kaldırılması konusu 

TBMM ve komisyonlarında tartışılmağa başlandı. Bu mesele sert 

48 Erdoğan; Modern Türkiye’de…, s. 52-54 ; Tanör; a.g.e., s. 258 v.d 

49 Atatürk’ün böyle girişimlerinden biri 1 Aralık 1921’de olmuştur. Nitekim bu 

tarihte TBMM’nde Bakanlar Kurulunun görev ve yetkilerini belirten kanun 

teklifinin görüşülmesi sırasında Atatürk, kanun teklifinin Özel Komisyondan 

gelen ve millet egemenliğini geçici sayan şekline karşı çıkarak, “ Hukuku 

hâkimiyetin, hâkimiyeti asliyenin ahvali hâzıra dolayısıyla millet tarafından 

istimali zarureti mefhumu vardır. Efendiler! Ahvali hazıra, esbabı saire bilmiyorum. 

Yalnız bildiğim ve bilinmesi, ilan edilmesi lâzım gelen bir hakikat 

varsa da milletimiz hiç kimsenin muvafakatine lüzum görmeden ve muvafakat 

etmeyenlere karşı isyan ederek hâkimiyeti milliyesini almış ve öylece 

istimal etmekte bulunmuştur. Eğer lâyihadaki bu ifade herhangi bir üslûbu 

nazikâneye riayetten münbais ise, büyük bir hakikati tahrif etmiş olmak itibarıyla 

dahi tashihe muhtaçtır. Millet hâkimiyetini almıştır.Ve isyan ederek 

almıştır. Alınmış olan hâkimiyet hiçbir sebep ve suretle terk ve iade edilemez, 

tevdi edilemez! Bu hâkimiyeti tekrar geri alabilmek için, almak için istimal 

edilmiş olan vesaiti kullanmak lazımdır.” Diyecektir. Bkz. Atatürk; a.g.e., C. 

3, s. 196 ; Eroğlu; a.g.e., s. 31-32 

50 Tanör; a.g.e., s. 278 ; Karar metni için bkz. Kili ve Gözübüyük; a.g.e., s. 97

854 


tartışmalara konu oldu. Tartışmalar genelde saltanat ve hilafetin ayrılıp 

ayrılamayacağı noktasında toplanmıştı. Bunun üzerine Mustafa 

Kemal Paşa’nın saltanat ve hilafetin ayrılabileceği ile ilgili Türk- 

İslam tarihinden örnekler vererek, egemenlik makamının TBMM 

olduğunu açıklamağa çalıştı. Ancak üç komisyonun yaptığı ortak 

toplantıda bir kısım komisyon üyelerinin hilâfetin saltanattan ayrılamayacağı 

gerekçesiyle saltanatın kaldırılmasına karşı tavır alması 

üzerine Mustafa Kemal Paşa, “Hâkimiyet ve saltanat hiç kimse tarafından 

hiç kimseye, ilim icabıdır diye müzakereyle münakaşa ile verilmez. 

Hâkimiyet, saltanat, kuvvetle, kudretle ve zorla alınır.” diye 

başlayan en sert konuşmasını yaptı. 51 

Bu gelişmenin arkasından Meclis gündemine alınan konu Mecliste 

ivedilikle görüşülerek, 1-2 Kasım 1922 tarih ve 308 sayılı “Türkiye 

Büyük Millet Meclisi’nin Hukuk-i Hâkimiyet ve Hükümranînin 

Mümessil-i Hakikisi Olduğuna Dair Heyet-i Umumiye Kararı” alındı. 

Böylece Saltanat kaldırıldı. Böylece egemenlik konusundaki 

müphemlik de ortadan kaldırılmış oluyordu. 52 

Bu gelişmenin arkasından, 17 Kasım’da Vahdettin’in ülkeyi terk 

etmesi üzerine TBMM, 18 Kasım’da Vahdettin’i Halifelikten de düşürdü 

ve yerine Abdülmecit Efendi’yi halifelik görevine getirdi. 53 

Bu uygulama ile de aslında millet egemenliği ve millî irade bir defa 

daha ortaya konmuş oldu. 54 

Bundan sonra Ankara Hükûmeti tek başına katıldığı Lozan görüşmelerini 

başarıyla yürüttü ve nihayet 24 Temmuz 1923’te Lozan 

51 Konuşmanın devamı şöyledir. “…Osmanoğulları, zorla Türk Milletinin 

hâkimiyet ve saltanatına vâzı’ü’l-yed olmuşlardı.Bu tasallutlarını altı asırdan 

beri idame eylemişlerdir. Şimdi de Türk Milleti bu mütecavizlerin hadlerini 

ihtar ederek, hâkimiyet ve saltanatını isyan ederek kendi eline bilfiil almış bulunuyor.Bu 

bir emrivakidir. Mezuubahis olan millete saltanatını, hâkimiyetini 

bırakacak mıyız, bırakmayacak mıyız? Meselesi değildir. Mesele zaten emrivaki 

olmuş bir hakikati ifadeden ibarettir. Bu behemehal olacaktır. Burada içtima 

edenler, Meclis ve herkes meseleyi tabiî görürse, fikrimce muvafık olur. 

Aksi takdirde, yine hakikat usulü dairesinde ifade olunacaktır. Fakat ihtimal 

bazı kafalar kesilecektir.” Atatürk; a.g.e., C. 1, s. 690-691 

52 Tanör; a.g.e., s. 278-279 ; Heyet-i Umumiye Kararı için bkz. Kili ve Gözübüyük; 

a.g.e., s. 98-100 

53 Atatürk; a.g.e., C. 1, s. 692 v.d 

54 Eroğlu; a.g.e., s. 34-35


Barış Antlaşmasını imzaladı. Diğer taraftan barış görüşmeleri sürerken 

TBMM, 1923 Nisan ayı başında seçim kararı aldı ve arkasından 

seçimler de yapıldı. Bilahare yeni seçilen milletvekilleriyle 13 

Ağustos’ta toplanarak ikinci dönem çalışmalarına başlayan TBMM, 

ilk iş olarak milletvekilleri için yeni bir yemin metni kabul etmek 

oldu. Bu metinde egemenliğin kayıtsız şartsız millete ait olduğu 

vurgulanmaktaydı. 55 Bundan sonra Meclis Lozan Antlaşmasını ele 

aldı ve tasdik etti. Arkasından 13 Ekim 1923’te Ankara’yı “Türkiye 

Devleti’nin Makarr-ı idaresi” yani yeni devletin Başkenti olarak kabul 

etti. 56 

Şimdi artık sıra yeni devletin siyasi rejiminin belirlenmesine 

gelmişti. Artık sistemin belirsizliklerini tamamen ortadan kaldırmak 

gerekiyordu. Esasında daha önce de belirttiğimiz gibi TBMM’nin 

açılışından sonra yapılan düzenlemeler ve hele saltanatın kaldırılmasından 

sonra oluşan yönetim biçimi geniş anlamıyla aslında cumhuriyeti 

ifade etmekteydi. Bu anlamda son hamle 29 Ekim1923’te 

TBMM’ne sunulan ve kabul edilen “Teşkilâtı Esasiye Kanununun 

Bazı Mevaddının Tavzihan Tadiline Dair Kanunla”, 1921 Anayasasının 

1, 2, 4, 10, 11, ve 12. maddeleri değiştirilerek yapıldı. Buna 

kanunla 1921 Anayasasının birinci maddesinin sonuna “Türkiye 

Devleti’nin şekl-i hükûmeti, Cumhuriyettir” fıkrası eklendi ve fiilen 

var olan Cumhuriyetin adı böylece konulmuş oldu. 57 Bu değişikliklerle 

aynı zamanda meclis hükûmeti anlayışından parlamenter rejime 

doğru da önemli bir adım atılmış oluyordu. 58 

Bu gelişmelerden bir müddet sonra TBMM 3 Mart 1924’de Halifeliği 

de kaldırarak Osmanlı hanedan mensupları ile yakınlarını 

yurt dışına çıkarma kararı verdi. Bundan sonra da TBMM, 20 Nisan 

1924 tarihinde tam teşekküllü bir anayasa olan yeni Teşkilatı Esasiye 

Kanununu görüşerek kabul etti. Bu anayasanın üçüncü maddesinde 

de “Hâkimiyet bilâkaydüşart milletindir” denmekte ve “ Türki- 

55 Metin için bkz. Kili ve Gözübüyük; a.g.e., s. 100-101 

56 Utkan Kocatürk; Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi, 

1918-1938, Ankara 1988, s. 390 v.d 

57 Atatürk; a.g.e., C. 1, s. 811-814 ; Kili ve Gözübüyük; a.g.e., s. 103 

58 Eroğlu; a.g.e., s. 36 ; Nitekim değiştirilen 11. madde ile devlet başkanlığı 

makamı kurulmakta, “Türkiye Reisicumhuru Devletin Reisidir” denmekte 

ve cumhurbaşkanının seçim şekli ile süresi belirlenmekteydi.Tanör; a.g.e., s. 

283-284 ; Okandan; Umumi Amme Hukuku, İstanbul 1966, s. 349-350

856 


ye Büyük Millet Meclisi milletin yegâne ve hakiki mümessili olup, 

millet namına millî hâkimiyeti istimal eder (kullanır)” prensibi kabul 

edilmekteydi. 59 

Sonuç olarak şunu söyleyebiliriz ki, Mustafa Kemal Atatürk’ün 

Türk Milletine kazandırdığı en önemli prensip istiklal-i tam yani tam 

bağımsız bir ulus devlet ile millet egemenliği prensibidir. Böylece 

Türk toplumundaki tarihten beri gelen devlet ve egemenlik anlayışını 

da değiştirmiştir. 60 

59 1924 Anayasasının siyasi sistemi, devlet içinde, TBMM tarafından temsil olunan, 

tek kuvvet tek meclis prensibine dayanmakta ve anayasa Meclis hükûmeti 

sistemi ile parlamenter hükûmet sistemini kaynaştırmaktaydı Eroğlu; a.g.e., s. 

38-39 ; Okandan; Umumi Amme…, s. 354 355 ; Kili ve Gözübüyük; a.g.e., s. 

109 v.d Ayrıca halifeliğin kaldırılışı ve 1924 Anayasası’nın değerlendirilmesi 

için bkz. Tanör; a.g.e., s. 285 v.d. 

60 Türkdoğan; Kemalist Sistem…, s. 111 ; Ayrıca egemenlik anlayışının tarihsel 

süreci ve Türkiye’deki gelişimi için bkz. Sofuoğlu; “Türkiye’de Millet Egemenliği 

Anlayışının Gelişimi ve Atatürk” Tarih ve Onun Problemleri, Bakü, 

2004.

ATATÜRK - İLERİ GÖRÜŞLÜ BÜYÜK BİR AVRUPALI 

Prof. Dr. Kopi KYÇYKU 

Sayın Baylar, Değerli Dostlar, 

Sözüme başlamadan önce, sizlere sağlık ve mutluluk dilerim. 

Mesleğinizde ve çalışmalarınızda, başarılarınızın devamını diliyorum. 

Türk atasözü, “İnsan çehresinden belli olur” der ve büyük Fransız 

yazarı Victor Hugo der ki: “İyi insani anlamanın yolu onunla 

beş dakika konuşmaktan geçer”. Türklerle geçirdiğim uzun süre ve 

sizleri tanımak benim için büyük bir onur kaynağı olmuştur. Bana bu 

imkânı sağladığınız için, başta “Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek 

Kurumu” başkanı, Sayın Prof. Dr. Sadık Tural’a ve tüm meslektaşlarına 

teşekkürü borç bilirim. 

Ben, on yıldan beri yaşamakta olduğum Bükreş’ten, yakın dostum, 

büyük Türkolog, yurtsever ve Kuran-ı Kerimi Romence’ye çeviren, 

Prof. Dr. Mustafa Ali Mehmet beyle beraber gelmiş bulunuyorum. 

Ben, yüzde yüz Arnavut asıllıyım. 

Ankara’ya, ilk defa, 1969 yılının Mayıs ayında, o zamanlar Türkiye 

Büyük Millet Meclisinin Başkanı olan Ferruh Bozbeyli davetlisi 

Arnavut Parlamentosu heyetinde bulunarak gelmiştim. Aradan 

geçen 37 yıldan beri, Anıtkabir’in özlemini çekiyordum. Sempozyumun 

ilk günü, kendimi, Gazi’nin kabri yanında görünce, gözlerim 

yaşardı. 

Türkiye tarihi çok ilgimi çekti ve okuyarak, araştırarak, çok aydınlandım, 

yeni şeyler öğrendim. Bunların tümü, Sümerlerden ve 

Hititlerden bu yana sekiz bin yıldan beri var ve 19 imparatorluk kurmuş 

olan Türk kardeş halkının zenginliğidir. Şimdiye kadar, Türkiye 

ve Atatürk hakkında, Arnavutça üç kitap yayınlamıştım. Bunlardan 

birisi ile ilgili olarak, sayın Bilâl N. Şimşir, Arnavutluğa tayin edilen

858 

KOPİ KYÇYKU 

en seçkin Büyükelçisi bulunduğu sırada, çok duygulu bir mektup 

yazdı. Bu vesile ile, kendisine bir kez daha teşekkür etmekten kıvanç 

duyarım. 

Bunlardan ayrı olarak, son aylarda Romanya’da Romence: 

“Atatürkçülük ve Üçüncü Millenyum’da Türkiye” başlığı altında bir 

eser daha yayınlamış bulunuyorum. 

Türkiye’ye ve Atatürk’e karşı sevgi duygusunu, bana, İstanbul’da 

Beyoğlu’nda 26 yıl yaşamış olan dedem aşılamıştır. 

Hayatım boyunca Atatürk’ü Sevenler Derneği’nin kurucusu ve 

başkanı olmak, ikinci Dünya Savaşı sonrası Türk yakın tarihi hakkında 

doktora tezi yazmış olmak, bunlar, bana nasip olduğundan, 

inanın, benim için büyük gurur kaynakları olacaktır. Bugünlerde, 

Arnavutluk’taki Atatürk Sevenler Derneği’nin dokuz yönetim kurulu 

üyesi arkadaşlarımla görüştüm. Sizleri Sn. Süleyman Demirel, 

Sn.Turgut Özal, Sn. Bilâl Şimşir, Sn. Salih Berisha, Sn. Recep Meydani, 

Sn. Yaşar Kemal, Sn. Aziz Nesin, Sn. Metin Örnekol, Sn. Sadık 

Tural ve diğer Türkiye’den, Arnavutluk’tan, Romanya’dan ve diğer 

ülkelerin devlet ve ilim adamları gibi derneğimizin onur üyesi olarak 

görmekten şeref duyacağız. 

Türk halkına bağlılığın ve kardeşlik duygularımın neticesi olarak 

kendi çabalarım ile Türk dilini öğrenmeye çalıştım ve Türkçe’den 

Arnavutça’ya çeviriler yaptım. 

Salı akşamı, 16 Mayıs 2006, Estergon kalesinde, Atatürk’ün özlü 

sözlerinden olan: “Yüksel Türk! Senin için yüksekliğin hududu 

yoktur. İşte parola budur!” şeklindeki bir vecizeyi okuyunca, Gazi 

tarafından Başkent olarak ve Avrupa’da bulunan, Ankara’nın hızla 

ilerleyerek, bir nevi Londra’sı, yani, yeni bir diğer Commonwealth’in 

merkezi olabileceğini düşündüm. Bu merkezin etrafına bütün Türk 

dünyası toplanabilir sandım. Çünkü kökleri, tarihleri ve gelenekleri 

bir olan özgür devletlerin bir araya gelmekte olduklarını gördüm. 

Zira, bu ülkelerin hissiyatlarını memnuniyetle gördüm ki, hepsi, yani 

Azeriler olsun, Kazaklar ve diğer, Türk dilini veya bir şivesini 

konuşuyorlar ve kendilerinde Türklük ruhunu yaşatıyorlar. İşte, bu 

gibi nedenlerden dolayıdır ki, Türkiye, bu yeni Commonwealth’in 

merkezi olmaya lâyık görülür, diye düşünüyorum. Zira, şimdiki Türkiye, 

her şeyden önce, şanlı ecdadından, miras aldığı toleransı ve de-

ATATÜRK - İLERİ GÖRÜŞLÜ BÜYÜK BİR AVRUPALI 859 

mokrasi duygularını yaşamaktadır. Halbuki, Avrupa, bunları, ancak, 

şimdi uygulamaya koymaya çalışmaktadır. 

Ben tarihçi olarak teyit ederim ki, Osmanlı İmparatorluğu, tarihin 

en toleranslı devlet idaresi olmuştur. Basit bir tezkere ile, 

Osmanlı’nın mutlu halkı tüm yaşadığımız coğrafyayı, vizesiz ve 

izinsiz dolaşmıyorlar mıydı? Aynı insanlar hiçbir dini baskı olmadan 

tüm inançlarını (Cami, Sinagog, Kilise hepsi yan yana) yargı, anadil, 

ve öğrenim haklarını sonuna kadar uygulamıyor muydu? 

Romen, Eflâk-Boğdan’da yukarıda saydığım tüm hakları sağlamıştı. 

En önemlisi, tüm etnik gruplar, ile Türk halkı tıpatıp, aynı 

haklara ve sorumluluklara sahiplerdi. İlerleme ve gelişim sevdalısı 

Türk halkı, bunun bir ispatı olarak dünyanın en büyük inkılapçısı 

Atatürk’ü içinden çıkarmıştır. Bu büyük halk, Atatürk’ü kendi içinden 

çıkarmıştır. 

Biraz evvel, büyük bir imparatorluğun toleransından bahsediyordum 

ve altını çizerek, eklemeliyim ki, bu Türk halkının en güzel 

ve en önemli özelliğidir; hükûmetin tavrına bakılmaksızın, Türkiye 

halkı yıllar boyunca sınırsız bir iyilik severlik sergilediğini ve bu 

şekilde karakterize edilebileceğini inanarak belirtmeliyim. Medeniyetlerin 

tarihinde, kendi isteklerinin doğrultusunda, kendi politik 

zekası ve erdemlikleriyle, imparatorlukları müthiş değişikliklere uğratan 

iki insan tanıyorum. Bu iki insan da, bizim bölgemizden yani, 

Doğu-Avrupa’dan gelmektedirler. Biri Rusya’daki büyük bir kuvvetin 

doğmasına sebep olan Büyük Petro, diğeri ise, Mustafa Kemal 

Atatürk’tür. Verdiğim bu iki örnek dünyada, kendi kişilikleriyle 

kayıba giden iki büyük devleti değiştirebilme gücüne sahip olan insanlardı. 

Türk ve Balkan ülkeleri halkları 500 yıl beraber yaşadılar, onların 

damarlarından aynı kan aktı. Benim ana dilim olan Arnavutça’da 

2000’in üstünde ortak kelimemiz ve atasözümüz bulunmaktadır. Örneğin: 

Can, cam, tavan, taban, cep, döşeme, “Can çıkar huy çıkmaz”, 

“Allah bir söz bir”, “Ak akçe kara gün için”, “Allah’tan korkmayandan 

kork”, “Al gülüm, ver gülüm”, “Söz gümüşse, sükût altındır” 

gibi. Romence’de, Bulgarca’da, Yunanca’da aynıdır. 

Büyük özellik ve önem taşıyan bir husus vardır ki, o da Atatürk’ün 

Türkiye ve Balkan ülkeleri arasındaki anlaşmalarla ilgili güzel fikir-

860 

KOPİ KYÇYKU 

leridir. 17 Mayıs 1937’de, Ankara’da akredite olan bir diplomatla 

yaptığı konuşmada, Mustafa Kemal, “Balkan devletleriyle, anlaşmalardan 

ziyade, daha çok duygularla birbirimize bağlıyız” diyordu. 

Atatürk, Balkan devletlerinin birbirlerine karşı kardeşçe yaklaşmalarının 

sebebini sadece gelenekler değil, o anların getirdiği bir 

mecburiyetin ve iki taraflı işbirliği, eşitliği, ayrıca birbirlerinin iç 

düzeninde birbirlerine karışmamasını öngörüyordu. 

4-11 Kasım 1993’te Selanik’te düzenlenen ve Arnavutluk, Bulgaristan, 

Yugoslavya, Yunanistan, Türkiye delegelerinin katılmış olduğu 

4’cü Balkanlar Konferansı’nda bu vesileyle, Mustafa Kemal 

Atatürk’ün doğduğu evine levha asıldığında bakın, Yunanlı delegelerin 

temsilcisi olan Papanastasiu şunları söylüyordu: 

“Mustafa Kemal sadece dost ülkenin temsilcisi değil. O Balkan 

ülkelerin büyük devlet adamdır.Türkiye devletini gençleştirdikten 

sonra, bunu, Balkan ülkelerine yaklaştırmayı, dost olarak kazandırmayı 

bilmiştir ve böylece bu ülkelerin birbirlerine bağlanmaları fikrine 

en bağlı, bu fikrin en ateşli havarisi olarak nitelendiriyorum.” 

Anı plaketinin yanında Atatürk’ün resmi bulunuyor ve bunların 

yanında da şu sözler yazılıdır: “Türk milletinin büyük müceddidi ve 

Balkan ittihadının müzahiri GAZİ MUSTAFA-KEMAL burada dünyaya 

gelmiştir. İş bu levha Türkiye Cumhuriyeti’nin onuncu yıldönümü 

münasebetiyle konulmuştur. Selanik, 29 Birinci teşrin 1933”. 

20 Ekim 1931 tarihinde, İstanbul’da İkinci Balkan Konferansı 

yapılmıştır. Delegeler, Ankara’ya giderek, Atatürk tarafından kabul 

edilmişlerdi. Aynı gün, Türkiye Cumhurbaşkanı sıfatıyla, Gazi, Konferansa 

katılan Balkan Devletlerinin şerefine birer telgraf çekmiştir. 

Arnavutluk Kralı’na Ahmet Zogu’ya çekmiş olduğu telgrafta, Atatürk 

şunları belirtiyordu: “Bugün, İkinci Balkan Konferansı’na katılan 

delegeleri Ankara’da kabul etmekle gerçekten, bir memnuniyet 

hissettim. Arnavut millî makamları tarafından gerek benim hakkında 

ve gerekse Türk milleti hakkında beyan edilen temennilerden çok 

duygulandım. Bu vesileden yararlanarak, gerek Ekselanslarınızın ve 

gerekse Arnavut ulusunun bahtiyarlığı ve refahı için en içten dileklerimi 

sunuyorum. Bu suretle, ancak benim değil, Türk ulusunun da 

duygularını belirtmiş oluyorum.” 

Yukarıda bahsettiğim ve Ankara’da düzenlenmiş olan Bal-


kan Konferansı’nda Kemalist Türkiye’nin, ilerleme ve modernleşmeye 

yönelik yürüdüğü ve daha o zamanlardan beri Güney- 

Doğu Avrupa’ya yakışan bir ülke olarak ve ayrıca o zamanlardan 

beri, Avrupa’ya entegre olduğu düşünülüyordu. Aynı Balkan 

Konferansı’nda, Atatürk’ün diğer ülkelere tebliğ ettiği tebrikler, bu 

yeni doğan realitenin yankısını teşkil etmekte idi. 

O zamanlar, Romanya’nın kaderini belirleyen ve çok büyük kişiliğe 

sahip olan, Nicolae Titulescu, Balkan ülkelerinin iyiliği için 

bütün zorlukları aşma rolünü üstlenmişti ve Atatürk’te bütün aktifliğiyle, 

Romanya’nın yanında idi. 

Birçok şeylerin yanısıra, Türkiye’nin artik işgal edici konumuyla 

ve yapısıyla değil, tam tersine, “Yaşlı” Avrupa’nın kucağında yer 

almak istediğini herkese ispatlamıştır. 

Bunu kanıtlayıcı bir manzarayı çizmek istersek eğer, Atatürk’ün 

hükûmetiyle beraber, Arnavutluk gibi küçük bir devlete karşı gösterdiği 

dostluk ve Arnavutluğu Türkiye gibi eşit tutması son derece 

güzel bir olaydır. 

Mustafa Kemal Paşa, Türk ve Arnavut milletleri arasındaki dostluk 

ilişkilerin gelişmesine büyük bir önem vermiştir. 

Türkiye Cumhuriyeti’nin lideri, “Biz Arnavut milletini seviyoruz. 

Biz Arnavutları kendi kardeşlerimiz gibi görüyoruz. Onlar bizlere 

uzak değildir. Biz, Arnavutların, devlet ve millet olarak, gelişmelerini, 

güçlenmelerini ve ileri gitmelerini arzu ediyoruz. Bizler Arnavutluğun, 

herşeyden önce, müstakil bir devlet olarak, Balkanlar’da 

lâyık olduğu yeri almasını isteriz. Arnavutluk bizim samimiyetimizden 

emin olmalıdır. Arnavutluk, hiçbir zaman, Türk milletinin ona 

karşı olan kardeşlik duygularından şüphelenmemelidir. Bu duygular 

ancak bir tabirden ibaret değildir, kalbin derinliklerinden gelen duygulardır” 

demiştir. 

9 şubat 1934 tarihinde, Türkiye, Yunanistan, Yugoslavya, Romanya, 

dört devlet olmak üzere, Balkan Anlaşmasını imzalamışlardır. 

Bulgaristan ve Arnavutluk dışarıda kalmışlardır. Arnavutluğun 

bu bölgesel teşkilâtta gereken yerini alması hususunda yakından 

ilgilenen Atatürk, ayni zamanda, faşist İtalya’nın baskıları karşısında, 

zor durumlardan geçen Arnavutluğun müşkül vaziyetini de 

göz önünde bulundurarak, şunları beyan ediyordu: “Arnavutluğun,

862 

KOPİ KYÇYKU 

Balkan Paktına girmesiyle ilgili olarak, şimdiye kadar herhangi bir 

teşebbüs yapılmamış ve somut girişimlerde bulunulmamış ise, bu 

hususta, kendi menfaatleri dikkate alınmıştır. Benim arzum Arnavutluğu 

bu Anlaşmanın tabîi ve daimî bir üyesi olarak görmektir. Arnavut 

Devleti, uygun şartlara kavuşunca, en kısa zamanda, bir arzunun 

gerçekleşmesini ümitle beklemekteyiz. Arnavutluk her ne kadar, bu 

Anlaşmada olmazsa da, işler bir yola konulmuştur ki, Arnavutluk 

Hükûmeti, Balkan hudutlarını garantili ve bilmiş sayılmaktadır.” 

(Ayni yer). 

Geleneksel Arnavut-Türk ve Balkan - Türk ilişkileri iyi bir istikamette 

devam etmiş ise, hattâ fevkalâde bir seviyeye yükselmiş ise, 

bunu, her şeyden ve herkesten önce, büyük Atatürk’e borçlu olduğumuzu 

düşünmekteyim. O’nun realizmi ve ileri görüşü, sayesindedir 

ki, bu gün dahi, Balkan, özellikle Arnavutluk ile Türkiye, iyi ve kötü 

günlerde, yan yana devam etmektedirler. 

Bazılara göre, 1920, 1930 hatta 1940 yıllarında, Kemalist Cumhuriyeti, 

Türkiye’nin Avrupa’ya ilgisi olmadığı, hatta ve hatta, Avrupa 

ülkesi olması için çaba sarf etmediği şeklinde söylentiler vardır. 

Bu yönde, o zamanlar iki çeşit hareket vardı. ilk önce, on sekizinci 

yüzyılın (XVIII. yy) sonlarında Türkiye’de başlatılan laikliğe 

giden genel bir yapılanma vardı. Bu olay Mustafa Kemal’in yaptığı 

bir konuşmada toplumun, Avrupaî bir uygarlığa ulaşması gerektiği, 

fakat Türk kökeninin unutulmamasının, şart konulduğunu açıklıyordu. 

Türkiye’nin bir Avrupa ülkesi olarak görülmesi, o zamanlar, 

millîyetçi bir hareket görülüyordu ve böylece Türkler de Avrupalılara 

eşit olacaklardı. Elbette tarihe dayanarak, ve tarihi olaylarla 

tasdik edilerek, bu batılaşma biraz tereddüt gösteriyordu; çünkü 

Türkiye’nin modernleşme yolu Avrupa ile kavga etmekten geçmişti. 

Özgürlük savaşında, Türkiye, elindeki silâhıyla, Yunanistan’a 

ve Ermeniler’e hak tanıyan Avrupa’nın karşısına çıkmıştı. Çünkü, 

Avrupa, Osmanlıyı bölmesinden öte, Türkiye’yi de bölmek istemişti. 

Neticede, 1920’de imzalanan Sevr Antlaşmasına göre, Türkiye 

Yunanistan’a Ege bölümünden bir parça ve Doğu-Anadolu’dan, 

Ermenilere bir parça toprak vermişti. Bu gün bile millîyetçi konuşmalarda, 

Türkiye’nin Avrupa’ya zorla girmek istediği ve yine 

Türkiye’nin Avrupa’nın iznini almadan geliştiği söyleniyor. Bu günkü 

Türkiye toplumunda “Sevr kompleksi” denilen ve laikler tarafın-


dan, hatta bir kampı tarafından kuvvetli bir cereyan esmektedir. 

Avrupa’ya girmek veya Avrupa’dan korku fikir tartışmaları bir 

süre daha devam edecektir. Bu konuda çoğu zaman şu konu işlenmektedir: 

“Avrupa bizlerden neyi istiyor ve bizler de ona neyi verebiliriz?” 

. Türklerin çoğu Avrupa’ya entegre olmayı “iyi bir iş” olarak 

algılasa da, dini ve kültürel yapısını bozmamak, kimliğini kaybetmemek 

şartıyla, bunu kabul etmektedirler. Otantik Kemalistlere 

ve laikizme bağlı olanlara bakıldığında, bunlar tamamıyla batılaşmış 

durumdalar fakat onlar bile, ulus-devlet statülerini tutmak gerekliliği 

taraftandırlar. 

Sonuç olarak, Türkiye büyük bir zorlukla karşılamaktadır. Bu 

yüzden, henüz genç ve hassas olarak, birçok ülkenin bulunduğu 

bir bölgeye entegre olmak Türkiye için zor bir olaydır. Bir şekilde 

Atatürk’ün Türkiyesi ve özellikle kendisi hayattayken, hep Avrupa’ya 

doğru bakmıştır; fakat, kardeş gözüyle bakmıştır. Sovyetler Birliğinden 

kurtulan Türk devletleri bile, Kemalist düşünceleri en güzel 

şekilde muhafaza edip, ayakta tutuyorlar. Bu gün Atatürk geleneğini 

koruyan ve devam ettiren Türkiye’nin yeri Avrupa’nın yanındadır, 

diye düşünmekteyim. Akademisiyen ve ayni zamanda, Uluslararası 

Güney-Doğu Avrupa Araştırma Derneğinin (AIESEE) Genel Sekreteri 

olan Razvan Theodorescu, ”Güney-Avrupa’daki birkaç arkadaşımın 

karşı gelmiş gelmiş olsa da, ben, Türkiye’nin Avrupa’ya girmesinden 

yanayım ve bu yolda yürümeye kararlıyım. Bizler burada 

sadece kültürel bir politika yapıyoruz; demek ki, Türkiye’nin kültürel 

politikasının da burada yeri vardır.” diye vurgulamıştır. 

Aşırı İslamcılar ve Turancılar yeni kurulmuş olan devlet için 

kendi ideolojilerini empoze ederken ve bu devlete bunu yakıştırırken, 

bütün bunlara karşı gelen Mustafa Kemal Atatürk, “Gerçeklere 

ve ulusun sınırlarına dönelim” diyordu. Böyle bir düşüncenin, Osmanlı 

Devletine karşı son darbe olması gerekiyordu. Çünkü, Osmanlı 

hayati boyunca kendi ülkesi dahil, egemenliği altında tuttuğu ülkelerde 

de derin izler bırakmıştır. Yine, Atatürk, “Özgürlüğü kısıtlanan 

bir ülke ölüme ya da kayıba mahkûmdur” diye vurguluyordu. Öte 

yandan, yine Mustafa Kemal’e göre, özgürlük her topluma uygarlıkve 

modernleşme getireceğini, görmekte idi. 

Modern Türkiye’nin kurucusu, hür ve özgür yaşamak, hem insanın 

hem de her ulusun hakkı olduğunu ve her ülke dünya uygarlığını

864 

KOPİ KYÇYKU 

zenginleştirdiğine inanıyordu. Bütün ülkelerin vatandaşları, öyle bir 

eğitim almalıydı ki, kıskançlıktan, açgözlülükten, kin ve nefretten, 

uzak tutmalıydı. 

Atatürk, çoğu zaman Türkiye’nin kaderinin diğer ülkelere bağlı 

olduğuna inanarak, “Ulusların iyiliği için çalıştığında, elbette kendi 

ülkene mutluluğu ve barışı sağlamış oluyorsun “ diye düşünmekteydi. 

Türkiye’yi işgal savaşından sonraki günlerde Gazi, savaş alanında 

gezerken duygulu anlar yaşayarak, kadavra ve silahları gördüğünde, 

nöbetçi askere: “Burada gördüklerin insanlığı kesinlikle onure 

etmiyor. Onlar bizim ülkemizi işgal ettiler ve bizler de korunduk 

Acaba, kim suçlu?” diye sordu. Birkaç metre mesafede yürümeye 

devam ederken, yerlerde yatan Yunan bayrağını görerek onun hemen 

kaldırılmasını emretti. Çünkü, fikirlerine göre, bir ulusun sembolü 

ayaklar altında çiğnenemez ve ona saygı gösterilmelidir. 

İkinci Dünya Savaşına doğru, ilerleyen senelerde, Ankara, Yugoslavya 

Başbakanını ağırlıyordu. Bu Başbakanın Hitlerizme olan 

düşkünlüğü biliniyordu. Tam tersine, Atatürk, Güney’den gelen bir 

şiddete maruz kalınırsa, Balkan işbirliğinin gerektiğini düşünerek, 

bu misafir için bir balo gecesi düzenlediğinde, orada bulunanlar, 

Gazi’nin, Belgratlı misafire, “Bizler kimsenin düşmanı değiliz, sadece 

insanlığın düşmanlarına karşıyız” şeklinde konuştuğunu duymuşlardır. 

Atatürk homojen, modern sınırları korunmuş ve geçmişin hatıralarından 

arınmış bir devlet kurmak istiyordu. 

O’na göre: “Herkes kendi için değil, herkes, herkes için çalışmalıydı”. 

Çünkü, “büyük sanat eserleri, önemli girişimler, ancak toplu 

bir güçle elde edilebilirdi”. 

Mustafa Kemal, eğer “Güvenlik, bütün uluslar için değilse, o 

zaman dünya barışı sağlanamaz” sözüne dikkat çekmekteydi. 

Atatürk’ün bütün düşünceleri, bir Avrupa ileri görüşlü olduğunu 

ispatlamaktadır ve ayni zamanda, Türkiye’nin yerinin, doğal olarak 

“Yaşlı” Avrupa’nın yanında olduğuna içten inanmaktaydı. 

Şanlı Atatürk’ün ismi ve kurduğu Türkiye Cumhuriyeti devletleri, 

ebediyen yaşasın!

ÇAĞINA VE BÖLGESİNE 

SIĞMAYAN ÖNDER: ATATÜRK 

Mehmet TEKİN * 

Mustafa Kemal Atatürk, Türk Milletinin emsaline nadir rastlanan, 

örneği ancak birkaç yüzyılda bir görülen seçkin kahramanlarından 

biridir. O nasıl hayatı boyunca bu millete mensup olmakla gurur 

duymuşsa, Türk milleti de böyle bir kahramana sahip olmakla gurur 

duymaktadır. 

Mustafa Kemal yetişme döneminde herkesle aynı eğitim sürecini 

yaşamıştır, ama meslek hayatında devletin ve milletin bekası 

için verilen ölümcül mücadelede meslekdaşlarına ve bütün 

çağdaşlarına üstünlüğünü ortaya koyarak adını sadece Osmanlı 

İmparatorluğu’nun dört bir yanına değil, tüm dünyaya duyurmuştur. 

Devlet adamlığı döneminde ise, yenik bir devletten yeni bir devlet 

yaratmak, tarihin derinliklerinden gelen bir toplumu gerçek asaletine 

lâyık şekilde yeniden şekillendirip çağdaşlaştırmak gibi, tarihte 

emsaline az rastlanır uygulamalar yaparak fikir, icraat ve davranışlarıyla 

pek çok dünya liderine örnek ve ilham kaynağı olmuştur. 

Doğru olduğuna inandığı yolda ısrarla ve inançla ilerleyen, 

başladığı her işi mutlaka ve başarıyla sonuçlandıran Mustafa Kemal, 

ümitsiz savaşların mağrur ve muzaffer kumandanıdır. O, kritik 

dönemlerde kumanda ettiği orduların zorunlu çekilişini bile yeni bir 

zaferin hazırlık aşaması olarak değerlendirmiş, büyük riskler üstlenmekten 

çekinmemiştir. Zaferlerinden kibire kapılmamış, Devlet 

adamlığında diktatörlüğe özenmemiştir. Bencillikten uzaktır, yüce 

gönüllüdür. Zaferlerinin ve politik başarılarının övüncünü çalışma 

arkadaşları ve milleti ile paylaşmış, hayatının her saniyesini “çağdaş 

* Araştırmacı-yazar.

866 

MEHMET TEKİN 

ve mutlu bir millet, her yönden güçlü ve dostluğu aranan bir devlet” 

idealini gerçekleştirmeye tahsis edilmiştir. 

Hayatında kendisine ayrılmış bir günü dahi olmayan ve omuzlarında 

asırların yükünü taşıyan bu kahramanın hayatı incelendiğinde 

onun aynı zamanda müşfik ve merhametli bir insan, pragmatist 

bir filozof, insani ve sosyal bilimler yelpazesine vâkıf çağdaş bir 

devlet adamı olduğu da dikkati çeker. Onun, hayatında bir değil, 

iki devlet kurmak suretiyle gösterdiği eşsiz başarıyı çağının ve çağımızın 

tarihçileri bir türlü gereği gibi değerlendirememiş, içlerine 

sindirememişlerdir. Kanaatimizce bu olayın büyüklüğü 21. yüzyılda 

ve daha sonraki çağlarda daha iyi anlaşılacak ve bu Türk dahisine 

gerçek değeri o zaman verilecektir. 

Bu çalışma, hayatı üzerine binlerce kitap ve makale yazılmış 

olan Atatürk’le ilgili bazı hususlara ve gözden kaçan bazı ayrıntılara 

dikkat çekmek amacıyla hazırlanmış, hayatıyla ilgili bir özet 

olmasından ve herhangi bir tekrara düşmekten kaçınılmıştır. Burada 

Atatürk’ün emsalsiz başarılarının yurt içinde ve Ortadoğu başta 

olmak üzere yurt dışında yarattığı etkiler ve ona yönelen muazzam 

sevgiye örnekler verilecek, bu örnek olayların çoğunda Hatay konusu 

hareket noktası olacaktır. Bilindiği gibi Hatay meselesi onun 

hayatında 20 yılı işgal eden hayati bir meseledir ve Hatay Devleti, 

Türkiye Cumhuriyeti’nden sonra hayatını ortaya koyarak mücadele 

edip, işgalden ikbale yükselterek hayat verdiği ikinci Türk devletidir. 

Atatürk’ün çağdaşlarından farklı özellikleri uzun bir liste oluşturur. 

Biz burada Onun somut örneklere dayanan ve her birisi bir 

yenilik, bir ilk olan farklılıklarını, Hatay mihverinden hareketle sunmaya 

çalışacağız: 

1. Savaş sonrasında ordunun düzenli çekilmesini sağlaması 

ve yeni bir savunma stratejisi uygulaması: 

Mustafa Kemal Paşa Mondros Mütarekesi öncesinde güney 

cephesinden çekilirken ve Mütarekenin imzalanmasını izleyen 

günlerde ordularımızın terhis edilmesi gündeme geldiğinde, o 

güne kadar uygulanmayan yeni bir strateji uygulamış ve bu uygulama 

işgale karşı mücadelenin temelini oluşturmuştur. “Hattı

ÇAĞINA VE BÖLGESİNE SIĞMAYAN ÖNDER: ATATÜRK 867 

müdafaa yoktur, sathı müdafaa vardır. Bu satıh bütün vatandır ve 

onu gerektiğinde tüm millet savunur” anlayışı ilk defa Ekim-Kasım 

1918’de güney cephesinden çekilme sırasında onun emriyle uygulanmıştır. 

Berlin antlaşmasından sonra Osmanlı ordusu Balkanlardan çekilmeye 

başladığında halka hiçbir savunma aracı bırakılmamıştı. 

Çünkü o dönemde savunmada cephe yarılıp ordu çekilmeye başladığında 

ardından halk ya yerini yurdunu terk ederek yollara düşüp 

çekilen ordunun ardından göç ediyor, ya da katliamlara katlanıyor, 

ölümü göze alıyorlardı. 

Balkanlarda bir çok yerde hemen hemen aynı feci manzaralar yaşanmış, 

hayatta kalabilen Türkler akın akın Anadolu’ya göç etmişler, 

binlerce, onbinlerce Türk de yollarda telef olmuştu. Bu ortamlarda 

büyüyen, pek çok olaya tanık olan ve askerî tarihin tüm inceliklerine 

vâkıf olan Mustafa Kemal Paşa, Birinci Dünya Savaşı’nın ardından 

güney cephesinde çekilme başladığında ilk defa yeni bir strateji 

uygulamış ve savunma literatürüne, “halka kendilerini savunmaları 

için silah dağıtıp yaşadıkları toprakları kendilerinin savunması” kavramını 

getirmiştir. 

1918 yılında 1. Dünya Savaşı sona erip ordularımız güney cephelerinden 

çekilirken, bir taraftan da ateşkes anlaşması görüşmelerinin 

sonucu bekleniyordu. M. Kemal Paşa Musul’dan Nur dağlarına 

ve İskenderun’a uzanan hattı millî sınırlar olarak korumak amacıyla 

tutmuştu. Çekilme sırasında Katma’da 1 , kendilerini ziyaret eden 

Antep Mebusu Ali Cenani Bey’le görüştü. Ali Cenani Bey ona İstanbul’daki 

gelişmeleri aktardı. Kendisi, İngilizler geliyor korkusuyla 

Antep’te bulunan kız kardeşini ve yeğenlerini Maraş’a götürmeye 

gelmiştir. Bunu duyan M. Kemal Paşa, Balkanlardaki halkın 

çekile çekile İstanbul’a sığındığını düşünerek içinden, “sizler de 

buralardan çekilirseniz nerelere tıkışıp kalacağız” diye düşünerek, 

Ali Cenani Bey’e “ailenizi nereye götüreceksiniz?” diye sorar ve 

sonra ona çıkışır:”Ne demek çekilmek! Teşkilat kurun efendim!” Ali 

Cenani, “Paşa hazretleri, teşkilat kurmak kolay da, silah ve cephane 

nerede?” diye sorar., Paşa, “Silah cephane kolay, bugün Katma 

1 ya da Kilis yakınlarında. Mustafa Yıldırım, 58 gün- Mustafa Kemal ile 

Filistin’den Anayurdun Dağlarına, s.367

868 

MEHMET TEKİN 

İstasyonunda Ali Fuat Paşa’ya söyledim.Cephane ve silah fazlasını 

Kilis’e, Maraş’a, Antep’e sevketmek için lazım geleni yapacaklar.Yeter 

ki siz malları depolayacak emniyetli yerler bulunuz ve herhangi 

bir düşmanın eline geçmesine izin vermeyiniz.!” der 2 ve bölgedeki 

Türk şehirlerinin savunma ihtiyaç ve durumlarına göre silah depo 

ettirilmesi için gizli emir verir. İşte düşman istilası karşısında halkın 

topyekün katıldığı savunmada kullanılan silahlar bu silahlardır. 

Bu emir gereği, 41. Fırka Belen-İskenderun bölgesinden 

çekilirken Belen’de de fırka komutanı, emre uygun olarak, depo 

memuruna depodaki silahların köylülere dağıtılmasını, ama elden 

çıkartmamalarının tenbih edilmesini emretmiştir... 3 

2) “ Millî sınır” kavramının doğuş yeri ve ilk uygulandığı 

bölge güney Anadolu ve Suriye cephesidir: 

O dönemde 7. Ordu Kumandanı olan Mustafa Kemal Paşa Halep 

sokak muharebelerini bizzat idare etmiş, Arapları şehir dışına 

püskürtmüş, 26 Ekim günü kuzeye doğru ilerlemek isteyen düşmanları 

yenilgiye uğratmıştı. Birlikler son olarak İskenderun-Belen-Dircemal-Telrifat 

hattını korumuş, 28 Ekim’de de Antakya bu hattın 

içine alınmış, 31 Ekim 1918 günü M.Kemal Paşa Yıldırım Orduları 

Grubu Kumandanlığına atanmıştı. (Karargah Adana’dadır) 4 . 

Mustafa Kemal Paşa, 3 Kasım 1918 günü birliklerine verdiği 

grup emrinde, Suriye sınırının Suriye vilayetinin kuzey sınırı olarak 

kabul edilmesi gerektiğini, bu sınırın da Lazkiye kuzeyinden, 

Hanşeyhun güneyinden geçerek doğuya doğru uzandığını belirtti 

ve çok isabetli bir teşhise dayalı olarak, o güne kadar görülmemiş 

millîyetçi bir tavır ve derin bir gerçeği ifade eden sosyolojik bir 

2 Mustafa Yıldırım, 58 Gün- Mustafa Kemal ile Filistin’den Anayurdun 

Dağlarına., İstanbul 2004, s. 367-368; Atatürk’ün Sırdaşı Kılıç Ali’nin Anıları 

s. 97. Ayrıca bkz: Falih Rıfkı Atay, Atatürk’ün Bana Anlattıkları, İstanbul 

1998, s. 72: Bir örgüt kurun, milli güç oluşturun, kendinizi savunun.Ben 

istediğiniz kadar silah veririm.” 

3 Nuri Aydın Konuralp, Hatay Kurtuluş ve Kurtarış Mücadelesi Tarihi, s. 

12. 

4 Miralay Sedad, Yıldırımın Akıbeti, Erkânı Harbiyei Umumiye Talim ve Terbiye 

Dairesi Yayını, Ankara 1927, s. 270


yaklaşımla “İskenderun, Antakya, Cebelsem’an, Katma, Kilis havalisinin 

Türklerle meskûn olduğunu Halep halkının dörtte üçünün 

Arapça konuşan Türk olduğunun her işlemde göz önünde bulundurulmasını, 

her dâvâda bunun esas alınmasını” ve mütareke şartları 

açıklığa kavuşturuluncaya kadar asker çıkarılmasına engel olunmasını 

emretti. Gerçekten de Antakya’dan ve özellikle Halep’ten güneye 

inildikçe, özbeöz Türkmen olan yüzlerce aşiretin ana dillerini 

büyük ölçüde kaybettikleri, Arap kültürü içinde asimile oldukları 

ve Arapça konuşur hale geldikleri yaygın görülen ve kültürümüz 

açısından üzüntü veren bir gerçek halindeydi. Bu yönden, M. Kemal 

Paşa’nın sınır tesbitinde göz önünde tuttuğu ölçütler, derin 

gözlemlere ve önemli, sosyolojik, tarihi, sosyal ve kültürel gerçeklere 

dayanmaktadır ve o dönemde siyasi literatürde böyle bir 

kavram ve uygulama yoktur. Bu husus ta özgün uygulamalardan 

biridir ve kendi içinde değerlendirilerek gerçek layık olduğu değerin 

verileceği günü beklemektedir. 

3) Mondros Mütarekesinden sonra, İstanbul’dan gelen emirlere 

rağmen Osmanlı ordusunun, işgali önlemek için M.Kemal 

Paşa’nın emriyle düşmana ateş açarak işgalcilere engel olması 

İskenderun’da gerçekleşmiştir. 

5 Kasım 1918 günü Yıldırım Orduları Grubu Kumandanı Mustafa 

Kemal Paşa’nın İstanbul’dan (Sadaret makamından) aldığı telgraf, 

İskenderun liman ve şehrinin bizde kalması, askerî ve mülki idaremizin 

aynen devam etmesi kaydıyla “Suriye’deki İngiliz ordusu 

komutanına İskenderun-Halep yolundan ve İskenderun limanından 

faydalanabileceklerini” bildirmesini istiyordu. Bunun üzerine, M. 

Kemal Paşa emrindeki kuvvetlere “İngilizler İskenderun’a asker çıkamağa 

teşebbüs edecek olursa ateş edilerek engel olunması” emrini 

verdi 5 . 

İngilizlerin 6 Kasım 1918 günü İskenderun’da karaya çıkma 

girişiminde bulunması üzerine kıyıdan top ateşi açılmak suretiyle 

karaya çıkarma girişimleri engellendi. Bu ateş, tarihte Osmanlı or- 

5 Atatürk’ün Tamim Telgraf ve Beyannameleri IV (1917-1938), Ankara 

1964, s.20

870 

MEHMET TEKİN 

dusunun son ateşidir. Ama bu olay kaynaklarda ve harp ceridesinde 

yer almamıştır 

Olayı bizzat yaşayan Org. Muzaffer Ergüder’in anlatımına göre 

o sırada 3. Kolordu’ya ait toplar Belen’deki 41.Fırka merkezinden 

denize hâkim sırtlara getirilip yerleştirilmiştir. Muzaffer Ergüder o 

zaman 7. Ordu Harekât Müdürlüğünde görevli yüzbaşıdır.. A. İzzet 

Paşa’nın emre karşı gelindiğini düşünmemesi ve aleyhte delil 

teşkil edecek belge bırakılmaması amacıyla bilinçli olarak kayıtlara 

geçirilmeyen bu top atışı olayını Mustafa Kemal Paşa ilk defa 

İzmir’de 2.2.1923’te halka yaptığı konuşmada “…nitekim İskenderun 

Körfezi’ne yaklaşmak isteyen düşman donanmasına ateş ettim” 

sözleriyle doğrulamıştır 6 . 

M.Kemal Paşa’nın ateş emrindeki amacı, çekilmeye devam 

eden orduların yolunun kesilmesini engellemekti. Nitekim 20. 

Kolordu’nun çekilmesi harekâtı da tamamlanınca, Mustafa Kemal 

Paşa 7 Kasım 1918 tarihli ve 68 sayılı emirle, İskenderun’a kuvvet 

çıkarma girişimlerine ateşle engel olunması görevinin kaldırıldığını 

bildirmiştir. 

4) M. Kemal Paşa’nın bu bölge için hayatını ortaya koymasının 

sebebi, halkın sahip olduğu sınırsız vatan aşkı ve pervasız 

Türkiye sevgisiydi. O, halkın rüyalarındaki kurtarıcıydı. 

Bu güçlü sevgi sayesindedir ki Antakya Türklerinin temsilcisi 

Türkmenzade Ahmet Ağa King- Crane Komisyonu başkanına 

göğsünü gererek “Türkler bize gelmezse biz Türklere gideriz.” 

cevabını veriyor, Antakya, İskenderun ve havalisinde analar, babalar 

evlâtlarını çete mücadelesi için uğurlarken, onları M.Kemal 

Paşa’nın bayrağı altına gönderiyorlardı. Bir baba ile oğlu arasında 

yaşanan şu vedalaşma sahnesi, bu sevginin mahiyetini ve boyutunu 

göstermesi bakımından güzel bir örnek oluşturmaktadır : 

Antakya’da Nuri Aydın Bey (Konuralp) 19 Temmuz 1920 günü 

Kuvayı Millîyeye katılmak için silahını kuşanıp evinden ayrılırken 

6 Org. Muzaffer Ergüder’den nakleden: Em. Kur. Bnb. Samet Kuşçu. Bkz.: 

Sadi Borak, Atatürk’ün Resmi Yayınlara Girmemiş Söylev, Demeç, Yazışma 

ve Söyleşileri (2. Basım), İstanbul 1997, s. 168 (Belgelerle Türk Tarihi 

Dergisi’nin 1973 yılı sayılarından alıntı.


onu göz yaşları içinde uğurlayan babası ona der ki: 

“Oğlum, Mustafa Kemal Paşa’ya benden selam söyle… 

Oğlum, doğru Mustafa Kemal’in yanına… Allah size nusrat 

versin. Ben onun rüyasını gördüm: Uzun boylu, gözleri şimşek gibi 

çakan bir adam. Büyük bir tak kuruldu. Takın üstü Türk bayraklarıyla 

donanmıştı. Yanında birçok paşalar da vardı. Tak, devlete işaretti. 

Allah bilir, bu paşalarla beraber devleti o kuracaktır. Oğlum, doğru 

onun bayrağı altına!..” 7 

İşte Hatay’da işgale karşı yapılan ölümüne mücadeleyi sürdüren 

güç, bu inanç ve bu güvendi. 

Çukurova’nın ve güney cephesinin yiğit direnişi bir destan; Hatay 

direnişi ise destan içinde destandır. Hal böyle iken, Tarih kitaplarımızda 

Millî Mücadelede Güney Cephesinde mücadele eden 

iller arasında Hatay’ın (ya da Antakya ve İskenderun’un) adını 

göremezsiniz. Millî Eğitim Bakanlığı- ya da tarihçiler- bu güne 

kadar inkılap tarihi kitaplarının Millî Mücadelede Güney Cephesi 

bölümünde, güney cephesinde mücadele eden iller arasına 

Hatay’ı almamakta anlamsız ve bilinçsiz bir ısrar göstermiş, 

böyle bir tutumun Hatay’ın destanlar yaratan kahramanlarının 

evlatlarını ve torunlarını ne kadar inciteceği düşünülmemiştir. 

Bakanlığın ve tarihçilerin o şerefli sayfalarda Millî Mücadelenin 

ilk kurşununu da atan, işgal ordularını dize getiren Hatay’a lâyık 

olduğu yeri vermek için neyi beklediklerini anlamak mümkün 

değildir. Hatay halkı, bu konunun en kısa zamanda ele alınmasını 

ve gerçeklere de aykırı olan bu tarihi kusurun düzeltilmesini 

beklemektedir. Bunu yapmamak, Hatay’ın, tanığı ve kefili Atatürk 

olan müthiş kurtuluş mücadelesini yok saymak demektir! 

Mustafa Kemal Paşa 1919’da Anadolu’da başlattığı millî direnişi 

tek boyutlu yürütmedi. Aynı zamanda Suriye’de Fransızlara karşı 

başlayan mücadeleyi de destekleyip orada da halkın tek ümidi haline 

geldi ve işgalcileri iki ateş arasında bıraktı.Bu sırada Suriye’deki 

Türk yanlısı unsurları teşkilatlandırıldı, davaya hizmet edecek unsurlara 

destek sağlandı. Bu ilişkilerin en somut ve en asil tarzda 

7 Nuri Aydın Konuralp, Hatay Kurtuluş ve Kurtarılış Mücadelesi Tarihi, İskenderun 

1996, s. 54-55.

872 

MEHMET TEKİN 

cereyan eden örneği, Şeyh Salih el Ali ile ilişki kurulması ve onun 

desteklenmesidir. 

Lazkiye civarında Cebel-i Nusayrıye’de nüfuzlu bir kişi olan ve 

kurduğu silahlı teşkilatla Fransızları bir hayli uğraştıran Şeyh Salih 

el Ali bir Mustafa Kemal hayranıydı ve Türk Kuvayı Millîyesi 

bu mücadelede ona destek oluyordu. Şeyh Salih, Mustafa Kemal 

Paşa’ya olan sevgisini göstermek ve minnetini ifade etmek için Maraş’taki 

Kolordu Komutanlığı aracılığıyla ata yadigârı bir kılıcı hediye 

olarak göndermiş, karşılık olarak Maraş’taki Kolordu Komutanlığı 

tarafından kendisine milis binbaşısı rütbesi verilmişti 8 . 

5) 20 Ekim 1921’de Fransızlarla imzalanan Ankara İtilafnamesi, 

hem önemli bir siyasi belge, hem de Mustafa Kemal 

Paşa’nın yüksek dil ve kültür bilincini ortaya koyan bir sosyoloji 

olayıdır : 

İşgale karşı Çukurova bölgesi başta olmak üzere tüm Güney 

cephesinde ve özellikle Antakya, İskenderun ve havalisinde asker 

destekli Kuvayı Millîye çeteleri vasıtasıyla sürdürülen mücadele, 

Fransızları Türkiye ile barış istemeye zorlamıştı. Sonuçta, Ankara’da 

20 Ekim 1921’de Suriye’nin işgalcisi Fransa ile Ankara İtilafnamesi 

(ön barış anlaşması) imzalandı. İmzadan sonra Türkiye- Suriye 

arasında sınır çizildi, Antakya-İskenderun ve havalisi (İskenderun 

Sancağı=bugünkü Hatay) çaresizlik ve zorunluluklar yüzünden sınırın 

güneyinde, Suriye içinde ve işgal altında kaldı. Ama bir madde, 

o bölgenin kalbini Türkiye’de bıraktı. Bu madde, İtilafnamenin 7. 

maddesi idi. 

Ankara İtilafnamesi’nin 7. maddesi, İskenderun mıntıkası için 

özel bir idare şekli kurulacağı, mıntıkanın Türk ırkından olan 

sakinlerinin kültürlerini geliştirmek için her türlü kolaylıktan 

ve imkânlardan yararlanacağı, Türk dilinin orada resmi dil olarak 

kullanılacağı gibi hükümleri içine alıyordu. Derin bir sosyolojik 

bilgi temeline, dil ve kültür bilincine dayanan, toprak terkine rağmen 

Dil ve Kültür’ü koruma ve geliştirme hakkından vazgeçilmesine razı 

8 Nuri Aydın Konuralp, Hatay’ın…s. 46. Şeyhin mücadelesi Türk mücadele 

teşkilatı tarafından desteklendi. Ancak Ankara İtilafnamesinden sonra 

Türkiye’nin yardım ve desteği kesilince Şeyh Salih kuvvetleri Fransızlara yenildi 

ve mücadelesi sona erdi.


olmayan bu uygulama, o güne göre fevkalâde ileri bir görüşün ürünü 

olup, o çağda bir başka örneği yoktur. 

İtilafname ile Fransa Türkiye’ye askerî yardımda bulunmayı da 

vaat etmişti. Bu belki de bir devletin dünkü düşmanının güçlenmesi 

için maddi destek sağlamasının dünyada ender görülen örneklerden 

biriydi ve aynı zamanda “Fransa’nın müttefiki Yunanlıların 

rengini uçurtacak şeylerdi.”. Bu vaat de kısa süre sonra gerçekleşti, 

Mersin ve İskenderun limanlarına getirilen silah ve gereçler Adana- 

Konya demiryoluyla Batı cephesine ulaştırıldı 9 . 

Bugün çoğu kişiye basit bir anlaşma gibi görünen Ankara İtilafnamesi 

gerçekte bir bilim, politika ve mantık zaferi, hatta General 

Sherril’e göre Sakarya Zaferi kadar anlamlı bir zafer ve yeniliklerle 

dolu müstesna bir belgedir. Çünkü hem düşmandan silah ve malzeme 

alınıp onun müttefikine karşı kullanılmış, hem bunlardan birine, 

Sevr’i hiç olmamış kabul ettiği anlamına gelen bir belge kabul ettirilmiş, 

hem de müttefik cepheyi parçalayıp birbirine düşürmüştür. 

6. Büyük Zafer işgal altındaki Antakya, İskenderun ve havalisinde 

de kutlanmış ve Mustafa Kemal Paşa için ilk destan 

Kırıkhan’da yazılmıştır. 

Halk şairleri millî coşkunluk, halkın sevgi ya da yas günlerinde 

halkın duygularını terennüm eden, halka tercüman olan kişilerdir. 

Kırıkhan yakınlarında bulunan Bayezid Bestami Ziyaret ve Camii 

İmam Hatibi Sefil Molla da bunlardan biridir. Şair Büyük Zaferin 

hemen ardından işgal altında kalan Antakya, İskenderun ve havalisi 

Türklerinin Mustafa Kemal Paşa’ya ve Türk ordusuna karşı beslediği 

sınırsız sevgi ve hayranlığı dile getiren bir destan yazar. Türkiye’de 

bu konunun ilk örneklerinden biri olan ve M.Kemal Paşa’yı Gazi, 

mehdi, nâsırı millet (millete yardım eden), hulki hasen (güzel huylu), 

hami-i İslam (İslamın koruyucusu), mimar-ı vatan (Vatanın kurucusu), 

mehdi-i ümmet (ümmete doğru yolu gösteren), mâhîi fiten 

(fitneleri ortadan kaldıran) gibi sıfatlarla öven bu destanda, hem 

Mustafa Kemal Paşa tasvir edilmekte, hem de halkın ona hayranlığı 

anlatılmaktadır. İşte bu destanın bir bölümü 10 : 

9 Alptekin Müderrisoğlu, Kurtuluş Savaşı’nın Mali Kaynakları, s. 522-523; 

Paul Dumont, Mustafa Kemal, s. 88; Bige Yavuz, Kurtuluş Savaşı Döneminde 

Türk –Fransız İlişkileri, s.158-159 

10 İ.Hakkı Konyalı, Sefil Molla Divanı

874 

MEHMET TEKİN 

Türklerin aslanı meydana geldi 

Hançerle düşmanın bağrını deldi 

Hem Gazi, hem mehdi unvanın aldı 

Canından geçenler girsin meydana 

……… 

Kemalın var etsin Hazreti Mevlâ 

İndallah kazandı rütbe-i bâlâ 

Kılıncı kınına koymadın hâlâ 

Bilmem hangi semti aldın nişana 

…….. 

Türkler bayram eder, kına yakınır 

Çarşılar, pazarlar çiçek sokunur 

Şenlikler yapılır, mevlit okunur 

Alkışlar edilir Türk kahramana. 

20 Eylül 1338 (1922) 

7. Suriye’de Mustafa Kemal Sevgisi ve Büyük Zafer kutlamaları 

Büyük Zafer Türkiye’de olduğu kadar Şam’da ve Halep’te de 

sevinç ve coşkuyla karşılanmıştı. Halep’te gösteri ve şenlikler yapıldı. 

Suriye’de halk Mustafa Kemal Paşa’ya “Seyfü’l İslam” (İslamın 

Kılıcı) unvanını verdi 11 . Suriyeli vatanseverler Fransızlara karşı mücadelelerinde 

Onu emsal alıyor, onunla öğünüyorlardı. Zaferi kutlamak 

için 10 Ekim 1922’de camilerde mevlit törenleri düzenlendi. 

Halep camilerinden birinde her gün törenler yapıldı ve masrafları 

Evkaf İdaresi tarafından karşılandı. Mustafa Kemal Paşa Şam Müftüsüne 

zaferi bildiren ve İslam davasının başarısı için dua edilmesini 

11 Abdulkerim Rafik, ”Türkiye-Suriye İlişkileri”, Türk Dünyası Araştırmaları, 

sayı 88 (Şubat 1994), s. 57


isteyen bir telgraf gönderdi. Şam’da birkaç camide törenler düzenlendi, 

M. Kemal Paşa’ya tebrik telgrafları çekildi. 

Bu sırada Suriye’de Mustafa Kemal sevgi ve sempatisi zirvedeydi. 

Buna paralel olarak bir çok yerlerde Türkiye sempatizanlarının 

oluşturduğu yerel kuruluşlar tarafından Türkiye lehinde bildiriler 

dağıtılıyor, afişler, yayın ve posterlerle propaganda çalışmaları 

sürdürülüyor, Mustafa Kemal resimleri taşıyan afiş ve kartpostallar 

kapış kapış satılıyordu. İşgalci Fransız idaresi bu durumdan çok rahatsızdı. 

Bu yüzden 1923 yılı başlarında Suriye’de Fransızlar Türklere 

karşı tutumlarını sertleştirerek “Kemalist” adını verdikleri Türkleri 

ve Türkiye yanlılarını takibe başladılar. Yayımlanan bir bildiride 

“bazı yerlerde Kemalizm propagandası kastıyla kitap ve resimlerin, 

Halep, Antakya ve Hama’da üzerinde Osmanlı Bayrağının bulunduğu 

Suriye haritalarının satıldığını” belirtilerek, güvenlik kuvvetlerince 

bunlara engel olunması, bütün harita, resim ve kitaplara el konulması 

isteniyordu 12 . Nitekim bundan sonra Halep’te dükkânların 

önünde satılmakta olan çok sayıda Mustafa Kemal posterinin satışı 

da durduruldu 

1922 yılında büyük zaferin ardından Lozan’da başlayan barış 

görüşmeleri devam ederken, özellikle Anadolu’nun güneyinde 

Çukurova’yı merkez alan bir Ermeni yurdu kurulması konusundaki 

baskılar yüzünden görüşmelere ara verilmiş, bu yüzden heyetimiz 

geri dönmüştü. Mustafa Kemal Paşa, fevkalâde anlamlı ve iyi düşünülmüş 

bir strateji uygulayarak, 15 Mart 1923 günü Adana’ya gitti. 

Kendisini bütün Çukurova karşıladı. Sanki bütün Çukurova hareket 

için bir işaret bekliyordu! Burada Gazi’yi karşılayanlar arasında 

bulunan ve memleketlerinin kurtarılmasını isteyen Antakya-İskenderun 

ve havalisi halkı temsilcilerine “Kırk asırlık Türk Yurdu düşman 

elinde esir kalamaz” cevabını vermesi bir anlamda Lozan’daki 

baskılara bir cevap, işgal altında kalan Türklere bir müjde ve dünyaya 

bir mesajdı. Görüşmelerin sonucuna bakıldığında bu mesajın 

Lozan’da çok iyi algılandığı görülmektedir 13 . 

12 A. Rafik, “Türkiye-Suriye İlişkileri”, Türk Dünyası…, s. 56 

13 Mehmet Tekin, Hatay Tarihi, Antakya 1999, s.125-126

876 

MEHMET TEKİN 

8. Antakyalıların M. Kemal Paşa’nın izinden giderek şapka 

giymeleri: 

1925 yılında Gazi M. Kemal Paşa’nın şapka giymesinin hemen 

ardından Antakya’da bir grup Türk, belli çevreler tarafından dışlanmayı 

ve işgalciler tarafından mimlenmeyi göze alarak şapka giydiler 

ve şehirde bir süre şapkalı gezdiler. Ama baskılar eziyet haline gelince 

bir kişi hariç, diğerleri şapkaları çıkarmak zorunda kaldı. 

9. Kültürel erozyona karşı Gençspor Kulübü’nün ve Yeni 

Mecmua’nın kurulması: 

1926 yılında Türkiye Fransa ve İngiltere ile anlaşma gerginliği 

yaşamış, aynı dönemde İskenderun’da gerçekleşen, ama baskıyla 

bağımsızlık ilanı kararının geri aldırılması olayını “bir iç mesele” 

olarak değerlendirerek problem haline getirmemişti. Bu arada Türkler 

arasında Türkiye’ye göç eğilimi arttığından, Türkiye çeşitli müdahelelerle 

bu göçü önledi. Bir süre sonra Türkiye’nin teşviki ile 

mevcut siyasi ortamı değerlendiren Türkler, Antakya’da. 30 Ağustos 

1926’da Antakya gençliği için bir üniversite değerinde olan Gençspor 

Kulübünü kurdular14 . 

1928 yılında Antakya’da l5 Mayısta Yeni Mecmua, Halep’te 18 

Mayısta Vahdet gazetesi yayımlanmaya başladı. Bunlar Atatürk’ün 

direktifi üzerine ve Türkiye’nin desteği ile çıkmış yayınlardı 15 . 

Bu girişim İtilafname kapsamına girmekle birlikte o güne kadar 

izin verilmeyen hususlardan biriydi. Bu yayın, Gençspor’un hazırladığı 

ortamı destekleyecek ve fikir alanındaki boşluğu dolduracaktı. 

Gerçekten her iki yayın da büyük hizmet gördü. 

10.Antakya-İskenderun Havalisi Gazi’nin aklından çıkmıyor: 

1930 yılında Samsun Lisesi’ni ziyaret eden M. Kemal Paşa öğ- 

14 Mehmet Tekin, “İşgal yıllarında Antakya’da bir spor kulübü:Gençspor 

Kulübü”, Güneyde Kültür, Sayı :16 (Haziran 1990), s. 21. Çalıştırıcısı 

Türkiye’den getirilen bu kulübün futbol takımı Suriye kulüplerine karşı adeta 

Antakya Türklerinin milli takımıydı. 

15 Mehmet Tekin, Hatay Basın Tarihi, s.54-67 ; Mehmet Tekin, “Hatay Basın 

tarihinin altın sayfalarından biri: Yeni Mecmua, Güneyde Kültür, sayı:111 

(Mayıs 1998), s.1-28


rencilerden birinden bir Türkiye haritası çizmesini ister. Öğrenci 

haritayı çabucak çizer, ama o günkü duruma göre sınır körfezden 

başlayıp düz bir hat halinde gitmektedir. Gazi çocuğa, “yavrum, sen 

burada 40 Asırlık bir Türk yurdunu unutmadın mı?” diye sorar ve 

tebeşiri alıp, eliyle bugünkü sınırlara benzeyen bir sınır çizer ve çocuğa 

sorar: Böyle olmayacak mı? 

Çocuğun cevabı: Paşam, sınırlarımız çizdiğiniz yerden geçer. 16 

11. Atatürk’ün ülke çıkarına pragmatist davranması ve affediciliği, 

büyüklüğü: 

Yüzelliliklerden olan ve Halep’te yaşayan ünlü yazar Refik Halit 

Karakayış 1929 yılında orada “Deli” piyesini yayınlamıştır. Esasen 

Atatürk Refik Halid’in yazılarını takip etmektedir. Türkiye’nin 

yaşadığı değişimi ve değişimin yarattığı tepkileri zarif ve hicivli bir 

anlatımla aktaran bu piyes de, onu gözden düşürmek için Atatürk’e 

arzedilir. Ama o müstesna liderin farkı burada da kendini gösterir, 

bu piyesi çok sever ve “….“inkılâbımızı hicvetmiyor, tebarüz ettiriyor 

…, Tam devrim piyesi. Bu eseri Refik Halit’ten satın almalısınız. 

Memlekete dönmek onun hakkıdır” der. Ayrıca piyesin halkevi sahnelerinde 

oynanmasını ister 17 . 

Ama Atatürk’ün de karşısında bu insaniyetin inceliklerini kavrayamayan 

beyinlerin yarattığı görünmez ve katı bir muhalefet vardır. 

Bu muhalefet “Deli” piyesinin sahnelenmesine engel olur. 

Atatürk, 10. yıl dolayısıyla sadece Refik Halit’in yazıları ve 

Türkiye lehindeki çabaları nedeniyle tüm yüzellilikleri affetmek ister 

Ama bu defa affa İsmet Paşa Lozan’ı ileri sürüp, Atatürk’ün bu 

tür ifadelere allerjisi olduğu bilindiği halde, anlaşmaya taraf devletlere 

sorulması gerektiğini söyleyerek karşı çıkar, İçişleri Bakanı’nın 

da ona katılması üzerine af gerçekleşmez18 . 

12. 1934 yılının Nisan ayı sonlarında mutat sınır görüşmeleri 

için İskenderun’a gelen Antep Valisi Akif İyidoğan’ı Antakya’da 

“Atatürk bizi kurtarmak için gönderdi” diye onbine yakın Türk kar- 

16 Mehmet Tekin, Hatay Tarihi 1999, s.139-140 

17 Niyazi Ahmet Banoğlu, Nükte ve Fıkralarla Atatürk, İstanbul 1981, s. 306- 

307; Hikmet Münür Ebcioğlu, Kendi yazılarıyla Refik Halid, s. 76) 

18 Refik Halit Karay, Bir Ömür Boyunca, s. 210

878 

MEHMET TEKİN 

şıladı ve “Yaşa Atatürk”, “Bizi kurtar!” nidalarıyla saatlerce tezahürat 

yaptı. Halk arabayı havaya kaldırdı, herkes arabada asılı olan 

küçük bayrağına yüz sürmeğe can atıyordu. Halkın duygularına set 

çekmek çok zordu. Kalabalığı kontrol etmeye çalışan polislerden 

biri, arabaya dokunmak için çırpınan bir ihtiyarı tutup sarsarak: 

“- Bre adam, ayakta duracak halin yok. Önünü görmezsin, kulağın 

duymaz, ne işin var burda, çek git!” dediğinde, ihtiyarın verdiği 

cevap çok anlamlıdır: 

“- Burnum koku alıyor ya, burnum... O bana yeter. Ben onunla 

yurdumun ve Atatürk’ün kokusunu alıyorum” 19 . 

13. O yıllarda Refik Halit’in kitapları ve yazıları bölge Türkleri 

için bir şifa, bir teselli kaynağıdır ve Türkiye bunu yakından izlemektedir. 

Atatürk, af sağlayamadığı Refik Halit’ten vazgeçmemiş, 

af konusu içinde ukde olarak kalmıştır. 1934 yılının Temmuz ayında 

Türkiye’nin Halep Konsolosu Celal Mengilibörü Halep’te Refik 

Halid’i evinde ziyaret ederek Atatürk’ün, kendisini “hususi misafiri 

olarak” Ankara’ya davet ettiğini bildirir (başka türlü girişi imkansızdır!), 

Refik Halit çok sevinir, ama bir hükûmet meselesi çıkmasından, 

bir terslik çıkıp geri dönmekten, bu arada Fransızlarla da bozuşmaktan 

korkar, huzursuz olmaktansa resmi affı beklemeyi uygun 

görür. Cevap Atatürk’e arzedilir. Büyük adam gücenmek yerine ona 

hak verir 20 . 

14. Atatürk’ün Amerika’daki etkisi ve Yüzelliliklerden Filozof 

Rıza Tevfik’in Amerika macerası: 

Yine yüzelliliklerden olan ve bu yıllarda, Lübnan’da yaşamakta 

olan Rıza Tevfik’le 1938’de aftan hemen sonra yapılan bir röportaj, 

Atatürk’ün dışarıdaki etkilerine işaret etmesi bakımından ilginç motifler 

taşımaktadır. 

Filozof birkaç yıl önce konferanslar vermek üzere Amerika’ya 

gitmiştir. Orada konferanslara çok rağbet vardır ve bu yolla binlerce 

dolar kazanmayı ummaktadır. Ama nereye gittiyse karşısına 

19 Mehmet Tekin, Hatay Tarihi, s. 149-151 ; Hulki Öcal, Hatay Savaşı, s.73. 

20 Refik Halit Karay, Bir Ömür Boyunca, s.214.


Henri Ford çıkmaktadır. Adam sanki tüccar değil, devlet içinde devlettir, 

ülkede kuş uçurtmamaktadır ve üstelik bir Kemalizm hayranıdır. 

(Hatta Rıza Tevfik’e göre İngiltere Kralı Altıncı Corc bile 

iliğine kadar Kemalisttir!). Onun 150’lik olduğunu öğrenince Atatürk 

aleyhinde konuşacağını zannederek gittiği her yerde konferans 

vermesine engel olurlar. Halbuki filozof güneşe yumruk sallayacak 

kadar ahmak değildir! O, Gümülcine’de seçim propagandası sırasında 

nasıl dayak yediğini, Maarif Nazırı olduğunda müsteşarının 

yüzünü unutup her gün misafir zannederek kahve ısmarlayıp kimsiniz 

efendim diye sorduğunu, Fuzuli’ye “acem şairidir” dediği için 

Darülfünundan nasıl sepetlendiğini anlatıp Amerikalıları güldürerek 

paraları cebine indirecektir, ama onu Atatürk aleyhinde konuşacağını 

zannederek konuşmasına fırsat vermezler, dolayısıyla umduğu paraları 

kazanmasını engellerler, Filozof ta hayal kırıklığı içinde geri 

döner 21 . 

1937 yılında Sancak davasının çözümü üzerine Atatürk’ün Yüzellilikler 

için af çıkarılmasını arzu etmiş, ama hükûmette bir hareket 

olmamıştır. 

15. İskenderun Sancağı için siyasi mücadelenin başlaması: 

Hatay adı, Hatay bayrağı 

9 Eylül 1936’da imzalanan Fransa- Suriye anlaşması İskenderun 

Sancağı’nın özel statüsünü dikkate almamıştı. 1 Kasım 

1936’da Türkiye Büyük Millet Meclisi’ni açış nutkunda Atatürk 

Sancak konusuna da temas etti. Bu konuşma mecliste büyük heyecan 

yarattı, coşkun sevinç gösterileri oldu ve gözyaşlarıyla alkışlandı. 

Yabancılar bu konuşmayı bir ültimatom olarak değerlendirdi. 

Gerçekten de bu müdahele Hatay için mutlak kurtuluş demekti. 

Türkiye artık güçlüydü ve hakkı olan yurt parçasını istiyordu !.. 

Atatürk, 2 Kasım 1936 günü, aynı zamanda Antalya Mebusu 

olan Tayfur Sökmen’i çağırttı. Ona, “Sökmen, bugünden itibaren 

dâvâya resmen el kondu. Antakya- İskenderun ve havalisinin ismi 

bundan böyle “HATAY” dır. Cemiyetinizin adını “HATAY EGE- 

21 Hilmi Yücebaş, Filozof Rıza Tevfik, Hayatı-Şiirleri-Hatıraları, İstanbul 

l957, s. 106-108. Röportajı yapan kişi Yüzelliliklerden Tarık Mümtaz’dır)

880 

MEHMET TEKİN 

MENLİK CEMİYETİ” olarak değiştirin ve faaliyetinizi bu isim altında 

yürütün.... Gazânız mübarek olsun, Allah utandırmasın ve muvaffak 

etsin” diyerek gerekli talimatı verip Sökmen’i gönderdi 22 . 

Atatürk’ün talimatı yerine getirilerek “Antakya İskenderun 

Türkleri Yardım Birliği”’nin adı 12 Aralık 1936 günü ı “Hatay Erkinlik 

Cemiyeti” olarak değiştirildi. 

Aralık 1936’da Hatay Bayrağı’nın şeklini bizzat Atatürk belirledi 

ve Hataylılara armağan etti... 

16. Atatürk’ün Hatay konusunda İstediği dinamizmi göremeyince 

basın yoluyla hükûmeti eleştirip baskı uygulaması: 

Gece gündüz Hatay meselesiyle uğraşan Atatürk, çözüm konusunda 

gelişme olmayınca Meclis’teki müzakerelerin sonucunu ve 

hükûmetin kararını da değerlendirerek meseleyi bizzat halletmek 

üzere 5 Ocak 1937 günü Istanbul’dan trenle yola çıktı. Hedef Hatay 

idi…Yola çıkar çıkmaz ordunun güneydeki birliklerinin komutanlarına 

birliklerini güney sınırlarına doğru kaydırmalarını emreden 

Atatürk, bu arada Basvekili, Hariciye ve Dahiliye Vekillerini ve Mareşal 

Fevzi Çakmak’ı da Eskişehir’e çağırtmıştı 

6 Ocak günü Eskisehir’de Basbakan Inönü, Maresal Fevzi 

Çakmak, İçisleri ve Dışisleri Bakanlari ile yapılan ve 4 saat süren 

Hatay toplantısında Atatürk’e Ikinci Dünya savaşının pek yakın olduğu, 

Hatay konusunda “bir askerî harekât şıkkına girmenin mahzurlu 

olacağı” konusunda görüş bildirildi. Bu açıklamalar üzerine 

Atatürk onların görüşüne katildığıni ifade ederek girisiminden vazgeçti. 

Eskişehir’den ayrılıp Afyon’a uğradıktan sonra 7 Ocak günü 

Konya’ya vardı, sonra yoluna devam ederek Ulukışla’ya geçti. Aynı 

gün Paris’te gerçekleşen Davaz-Viénot görüşmesinden sonra Fransızlar 

tutum değiştirdi 23 ve bundan sonra Atatürk Niğde üzerinden 

22 Mehmet Tekin, Hatay Tarihi, s.166-167; Mehmet Tekin, Hatay Devlet Reisi 

Tayfur Sökmen, Antakta 2002, s.65-66 

23 7 Ocak günü, bir Atatürk hayranı olan Fransız Meclis Başkanı Herriot 

Türkiye’nin Paris Büyükelçiliğine giderek Büyükelçi Suat Davaz’a, “Aman 

azizim Büyükelçi, hemen Hükûmetinize yazınız, Fransa Hükûmeti 

Atatürk’ün isteğini yerine getirecektir” demiştir. Hamdi Selçuk, Hatay’ın 

O Günleri, s.88


Ankara’ya döndü. Ama bu yolculuk süresince başta güney bölgeleri 

olmak üzere bütün millet savaş çıkacakmış gibi, adeta Atatürk’ün 

bir işaretini beklemişti.. 

Atatürk’ün yolculuğundan beş gün sonra Antakya’da yapılan ve 

60 bin (ya da 80 bin) Türk’ün katıldığı muazzam gösteri, sanki ona 

“Paşam, hazırız” mesajı veren bir cevaptı. 

17. Atatürk Hatay davası konusunda çok kararlı olmasına ve sabırsızlanmasına 

rağmen başvekilin bu konudaki isteksizliği ve gizli 

muhalefeti ona sıkıntı veriyordu. Bu yüzden Kurun gazetesinin 22- 

26 Ocak 1937 tarihleri arasındaki nüshalarında Asım Us imzasıyla 

yayınlanan yazılarla hem hükûmeti eleştirip harekete geçmeye, 

dinamik bir politika izlemeye davet etti, hem de Fransa’yı eleştirerek 

gözdağı verdi. (Atatürk aynı yöntemi daha önce Aralık 1936’da 

uygulamıştı.). Böyle bir yöntem bir devlet başkanı tarafından belki 

de dünyada ilk defa kullanılıyordu. Sonbahara doğru Başvekil değişikliği 

yapılarak İnönü’nün yerine Celal Bayar Başvekil olmuş, 

Atatürk’ün istediği çizgide bir Hatay politikası izlenmeye başlamıştı. 

Nihayet Milletler Cemiyeti İskenderun Sancağı’na (Hatay) bağımsızlık 

verilmesini kabul etti. Şimdi seçimler yapılacaktı. Suriye 

Milletler Cemiyeti’nin bu kararına gösterilen tepkilerle çalkalandı. 

Böyle gergin bir ortamda Mart 1938’de Suriye Başveziri Cemil 

Mürdüm’ün Şam’da kendisiyle görüşen Cumhuriyet gazetesi 

muhabirine söylediği sözler çok anlamlıydı. Başvekil diyordu 

ki: Atatürk yalnız Türklerin değil, bütün şarkın atasıdır. Bütün şark 

milletleri onun açtığı nurlu yolu takip etmektedir ve bu yolda devam 

edeceklerdir. Eğer Atatürk olmasaydı Şark milletlerinin hali ne olacaktı? 

Binaenaleyh, onun adı “Atatürk” değil, “Ataşark” tır… 24 

Herbert Melzig ise Atatürk’le ilgili olarak yazdığı kitabında 

hemen hemen buna yakın ifadeler kullandıktan sonra “Onun hüviyeti 

Nil sahillerinden eski Çin denizine kadar bir efsane olmuştur” 

diyordu25 . 

Atatürk 1938 yılı başlarında rahatsızlanmış, tedavisine başlanmıştı. 

Hatay davasına zarar vereceği endişesiyle basında bu konuda 

haber yayınlanmamasına özen gösteriliyor, olumlu haberler verilme- 

24 Mehmet Tekin, Hatay Basınında Atatürk, s. 106 

25 Mehmet Tekin, a.g.e., s. 107

882 

MEHMET TEKİN 

sine çalışılıyordu. Ama dış basın bu haberleri abartarak verdiğinden 

Fransızlar işi ağırdan almaya başlamış, adeta bir beklenti içine girmişlerdi. 

Amaç, Hatay Türklerinin maneviyatını sarsmak ve mücadelenin 

yararsızlığını kabul ettirmekti. 

19 Mayıs 1938 günü Beyrut’tan Avrupa ve Amerika’nın her tarafina 

çekilen ve Atatürk’ün tehlikeli bir surette ve devlet ilerine bakamayacak 

derecede ağır hasta olduğunu duyuran telgraflar Atatürk’ün 

tepki göstermesine, üzülmesine yol açtı. 

Doktorlar Atatürk’ün günde 23 saat dinlenmesi gerektiğini söylüyorlardı. 

Ama o, Hatay meselesini ve milletine verdiği sözü düşünerek 

19 Mayıs günü Ankara’da Gençlik ve Spor Bayramı törenlerini 

izledikten sonra, saat 17.00’de özel treniyle Ankara’dan Mersin’e 

doğru önemli bir yolculuğa çıktı. Hem güneyde durumu sınıra yakın 

bir yerden inceleyecek, Adana-Mersin civarındaki askerî birlikleri 

teftiş edecek, hem de Fransa’ya ve dünya kamuoyuna gerekli mesajları 

verecektir. (Bu sırada Türkiye’nin 30 000 kişilik bir kuvveti 

beklemekte, birliklerin manevraları devam etmektedir.) 

20 Mayıs günü saat 13.00’te Mersin’e varan Atatürk halkın coşkun 

sevinç gösterileriyle karşılandı. Sonra istasyonda askerî birliklerin 

dört saat süren geçit resmini ayakta izledi. 

Atatürk kendisiyle ilgili propagandaları etkisiz hale getirmek 

amacıyla, geçit resmi sırasında bol bol resim çekilip, mümkün olduğu 

kadar çabuk çoğaltıldıktan sonra Hatay’a gönderilmesini emretti. 

Fotoğrafçılar bütün gece çalışarak resimleri çoğalttılar. Ertesi gün 

bu resimler Mersin Valiliği’nce özel kuryelerle Hatay’a gönderildi26 

. Mersin’den gelen resimler Antakya’da gazeteci Selim Çelenk’e 

ulaştırıldı. Selim Çelenk gece Halep’e giderek klişe yaptırıp döndü 

ve resim 25 Mayıs günü Antakya’da Atayolu, Iskenderun’da “Hatay” 

gazetelerinde yayınlandı. Bu gazetede resmin üstünde” Büyük 

Şef Mersin istasyonunda dünyanın karşısında ayak üstündedir.” Resmin 

altında ise: Şarkın güneşi başucumuza indi. SEVİN HATAY 

ÖĞÜN ŞARK SELAM DUR EMPERYALİZM” yazıları vardır 27 . 

Gerek bu iki gazeteden, gerekse diğer ajanslardan Atatürk’le 

26 Selim Çelenk, Hatay Kurtuluş Mücadelesi Anıları, Yayına hazırlayan: Günay 

Çelenk, Antakya 1997, s.96-97 

27 Hatay 25.5.1938


ilgili fotoğraf ve haberleri gören Türkler ümitle doldu, Araplar ve 

Fransızlar askerî harekat endişe ve telaşına kapıldılar. 

Diğer yandan, Ankara’da Hatay’la ilgili olarak yabancı ülkelerin 

elçileri ile yapılan görüşmeler günü gününe Atatürk’e ulaştırılıyordu... 

Atatürk, bu mesele çözümlenmeden Ankara’ya dönmeyeceğini 

söylemişti. Gelişmelerle ilgili yeni durumu Ankara’dan telefonla 

kendisine arzeden Başvekil Celal Bayar’a şöyle talimat verdi : 

“- Ecnebi sefirlere deyiniz ki, Atatürk Mersin’dedir ve Hatay 

meselesi halledilinceye kadar Mersin’de kalacaktır” 28 . 

23 Mayıs 1938 günü Milletler Cemiyeti, Türkiye’nin talebi üzerine 

yaptığı toplantıda Türk tezini kabul etti, “hiçbir Türk’ün İslam- 

Sünni yazılamayacağına” karar verdi. Karar telgrafla Antakya’daki 

heyet sekreterliğine (Seçim Komisyonu Sekreterliği) bildirildi. 24 

Mayıs günü Mersin’e telefon eden Başvekil Celal Bayar Valiye, 

“- Atatürk’e arzediniz. Fransız ve İngiliz Elçileri ile görüştüm. 

Bütün şartlarımızı kabul ediyorlar” mesajını iletti. Atatürk bunu öğrenince 

memnun oldu 29 . 

Aynı gün Atatürk Adana’ya gitti. Şehirde kendisini mahşeri 

bir kalabalık sevinç gösterileriyle karşıladı.. Bundan sonra piyade 

ve topçu birliklerinin geçit resmi başladı. Tören için dört tümenden 

oluşan sefere hazır bir tören birliği hazırlanmıştı ve her türlü tören 

protokolünün ötesinde, generaller de tümenlerinin başında yaya geçiyorlardı. 

Geçit resmi uzadıkça rahatsızlığı ve yorgunluğu arttığından 

Atatürk törenin çabuk bitmesi için “daha çabuk, daha çabuk” 

diye hızlı geçmeleri emrini verdi. Asker hızlı yürüyüşle geçit resmini 

bitirdi. Aynı akşam trenle Ankara’ya hareket edildi. 25 Mayıs 

günü Ankara’ya varan Atatürk, oradan İstanbul’a gitti. Hastalığın 

ağır günleri başlıyordu. 

Bundan sonra Hatay süreci hızlandı. İki hafta sonra Org. Asım 

Gündüz başkanlığında bir Türk askerî heyeti Antakya’ya giderek 

Fransız askerî heyeti ile görüşmeler yaptı. Seçim güvenliğini sağlamak 

için Türkiye ve Fransa Sancak’a asker gönderecektir, ama bazı 

28 Bedi Şehsuvaroğlu, Atatürk’ün Sağlık Hayatı, İstanbul 1981, s. 70-71 

29 Şehsuvaroğlu, Atatürk’ün … s. 70-71

884 

MEHMET TEKİN 

hususlarda anlaşma sağlanamayınca Asım Gündüz’ün görüşmeleri 

keserek dönmesi gündeme geldi. Celal Bayar Mareşali, Emniyet 

Umum Müdürü Şükrü Sökmensüer’i ve Numan Menemencioğlu’nu 

da alarak, durumu Atatürk’e arzetmek üzere birlikte İstanbul’a gittiler 

ve Savarona yatında dinlenmekte olan Atatürk’ün huzuruna çıktılar. 

Atatürk, kendisine arzedilen bilgileri dinledikten sonra en uygun 

çözümü gösteren bir talimat verdi, bu çözümü Fransızlar da kabul 

ettiler 30 . Bu talimatın Antakya’daki heyete iletilmesinin hemen ardından 

Antakya’da son oturumlarda anlaşma sağlandı... 2 Temmuz 

1938 günü parafe edilen Askeri Anlaşma 3 Temmuz 1938 günü saat 

08.00’de imza ve teati edildi 31 . Askeri heyet Antakya’dan ayrıldı.. 

Ertesi gün pazar olmasına rağmen Fransız Dışişleri Bakanlığı çalıştırılır 

ve Türkiye ile Fransa arasında askerin Hatay’a girişini sağlayan 

anlaşma imzalandı. 5 Temmuz 1938 günü 48. Takviyeli Dağ Alayı, 

halkın coşkun ve hasret dolu gösterileri ve sevinç gözyaşları arasında 

iki koldan (Hassa ve Payas) Hatay’a girerek Atatürk tarafından 

belirlenmiş olan yerlerde konuşlandırıldı. 32 . 

Türk askerinin girişiyle Hatay kurtulmuştu! 

19. İnsani duyguların ve büyüklüğün zaferi: 

Yüzelliliklerin affı 

1938 yılı Cumhuriyetin 15. yıldönümüdür. Atatürk Meclis tatile 

girmeden af çıkmasını ister ve bu işin takibiyle Dışişleri Bakanını 

görevlendirir. Sonuçta Atatürk, bu defa da şiddetle karşı çıkanlar 

bulunmasına rağmen, olayı bizzat takip eder ve “Büyük milletin eseri 

kadar affı da büyüktür” diyerek genel af çıkartır 33 . 

Ve bu af çıkarılırken devlet hiç kimseye de sormaz! 

Yüzellilikler affedilmişlerdir. Ama 10 yıl görev alamayacaklardır. 

Bu yüzden kimse kendilerine iş vermez. Atatürk bunu öğrendiğinde 

üzülür ve “bir kimsenin ekmeksiz kalmasını istemeyiz. Onları 

30 Arı İnan, Tarihe Tanıklık Edenler, Ankara 1997, s.92-94 (Şükrü 

Sökmensüer’le mülakat bölümü: s.87-158 

31 Yenigün, 3.7.1938, 5.7.1938 

32 Hasan Rıza Soyak, Atatürk’ten Hatıralar, C. 2, s. 648-651: Mehmet Tekin, Mehmetçik 

Hatay’da, Antakya 1988; Arı İnan, Tarihe Tanıklık Edenler, Ankara 1997, 

s. 92-94 

33 Hulusi Turgut (derl.), Atatürk’ün Sırdaşı Kılıç Ali’nin Hatıraları… s. 350


memlekete aç bırakmak için getirmedik” diyerek bu olumsuz davranışa 

engel olur. 

Yüzelliliklerin affı küçümsenmeyecek önemde ve dünya çapında 

bir olaydır ama Atatürk’ün bu yiğitliğini kimse anlayamamış, 

takdir edememiştir: 

Refik Halid’e göre, Meclis’te karşı çıkanlara rağmen ittifakla 

kabul edilen Yüzelliliklerin affı, Türkiye dışında yabancı ülkelerde 

tek bir politika suçlusu bırakmamıştır ve bu, dünya çapında bir rekordur! 

34 

Yüzelliliklerin affı Atatürk’ün değme yiğite nasip olmamış, çok 

yüksek ve çok insanca hareketlerinden bir tanesidir ve umumi politika 

tarihinde bile yer alacak değerdedir. Çünkü o listede Refik 

Halid ve benzeri birkaç kişi dışında, eli silahlı, beli tabancalı niceleri 

vardır! Ve hepsi kayıtsız şartsız affedilmiştir. Refik Halid, bunun 

küçümsenmeyecek bir iş olduğunu belirttikten sonra, bu bahsi Atatürkçü 

muharrirlerin ve hatıracıların yazılarında belirtmeyişlerine ve 

onun parlak icraatı arasında anmayışlarına hayret eder. Çünkü bu, 

emsalsiz ve küçümsenmeyecek bir iştir 35 . 

20. Bir devlet adamının kurduğu İkinci devlet - Atatürk’ün 

son eseri: 

Hatay Devleti. 2.9.1938, 

Hatay’da seçimler Türk askerinin varlığı sayesinde huzur içinde 

yapıldı ve Hatay Devleti meclisini oluşturacak milletvekilleri seçildi. 

Atatürk, müstakbel Hatay Cumhurreisinin Tayfur Sökmen olmasını 

istediğinden, Tayfur Sökmen, kuruluş hazırlıklarına katılmak 

üzere 25 Ağustosta Dörtyol’dan Antakya’ya gitti. 

34 Refik Halit, Bir Ömür… s. 212 

35 Refik Halit, Bir Ömür…209-212; Cemal Kutay, Yüzellilikler Faciası, İstanbul 

1955, s. 16-17; Barış Andlaşması, Lozan, 24 Temmuz 1923, VIII-Genel 

Affa ilişkin Açıklama ve Protokol (Protokol), İsmail Soysal, Tarihçeleri ve 

Açıklamaları ile Birlikte Türkiye’nin Siyasal Andlaşmaları, I.Cilt (1920- 

1945), 2. Baskı, Ankara 1989, s.189-190; Ayrıntılı bilgi ve 150’liklerin listesi 

için bkz: Kazım Öztürk, Türk Parlamento Tarihi TBMM II:Dönem, 1923- 

1927, TPT Araştırma Grubu-TBMM Vakfı Yayını no:1, Ankara 1993, s. 567- 

585.

886 

MEHMET TEKİN 

2 Eylül 1938 günü Hatay Millet Meclisi’nin Antakya’da Gündüz 

Sineması’nda toplanmasıyla Hatay Devleti kurulmuş oldu. Meclis 

başkanlığına Abdulgani Türkmen seçildi, yapılan konuşmalardan 

sonra yemin töreni yapıldı, bütün milletvekilleri Türkçe yemin ettiler. 

Daha sonra Tayfur Sökmen 40 Mebusun oy birliği ile Devlet 

Reisliğine seçildi.. Devletin adı “HATAY DEVLETİ” olarak kabul 

ve ilan edildi. Hatay Devleti bir Türk devleti, bayrağı Atatürk’ün 

çizdiği bayrak ve millî marşı Türk İstiklal Marşı’ydı 36 . 

21. Türkiye’nin ve dünyanın büyük kaybı, Hatay’ın 

En Büyük Yası 

10 Kasım 1938 günü Türk dünyası eşsiz bir lideri, Türkiye 

Cumhurbaşkanını, Hatay en büyük âşığını, kurucu ve kurtarıcısını 

kaybetti. Atatürk’ün ölümünün öğrenilmesi Hatay’da derin bir üzüntü 

yarattı. Bütün halk yas tutuyordu. Hatay’da bir ay millî matem 

ilan edildi. 

Bayraklar yarıya indirildi ve dükkânlar kapatıldı, okullar tatil 

edildi. Minarelerde salâlar verildi, kiliseler çanlarını çaldılar. 

Lübnan Meclisinde milletvekilleri Atatürk için 5 dakikalık saygı 

duruşu yaptı. 

Beyrut’ta Atatürk için muazzam bir cenaze töreni düzenlendi, 

şehir baştan başa bir matem havasına büründü, Lübnan’da millî matem 

ilan edildi.. Lübnan müftüsü tarafından verilen bir emirle bütün 

Beyrut camilerinde gaip namazı kılındı, büyük ölünün ruhuna dualar 

okundu. Şam’da bayraklar yarıya indirilerek matem ilan edildi, 

Cuma günü namazdan sonra Emevi camiinde Atatürk için gaip namazı 

kılındı, dualar edildi 37 . 

Çin gazeteleri Atatürk’ün Asya’daki bütün milletlerin babası, 

mürşidi, rehberi ve kurtarıcısı olduğunu, Çin milletinin, en büyük 

şefin ölümüne kardeş Türk milleti ile birlikte ağladığını yazdı.Batı 

basınında olduğu gibi Ortadoğu basınında da Atatürk hakkında çok 

etkileyici yazılar yayınlandı. Örnek olarak, Beyrut’ta çıkan Ebabil 

36 Mehmet Tekin, Hatay Tarihi, s. 98 

37 Yenigün, 15.11.1938; Mehmet Tekin, Hatay Basınında Atatürk, s. 135-136


gazetesi şöyle yazıyordu: 

“Ataşark ölmüştür. Sultanları kovan, orduları tarumar eden, 

Çanakkale kahramanı, sakarya’nın halikı Mustafa Kemal öldü. 

Türkiye’yi yoktan var eden, onu en kuvvetli devletler mertebesine 

çıkaran, vatanı kölelikten efendiliğe, zilletten şerefe götüren 

Atatürk öldü. Zulmün en büyük düşmanı, ebedi Kemalizm rejiminin 

ilâhı öldü. Adı anılınca önünde en kahhar başların eğildiği 

Gazi öldü. Kalplerimiz bu azim haile karşısında titriyor. Mantık 

durmuştur.” 38 

………. 

Atatürk, çökmekte olan Osmanlı İmparatorluğu’nun 20. yüzyıla 

en büyük armağanıdır. O, başarı merdivenlerinde hızla yükselmiş, 

ama bu yükseliş onu hırsın çılgın dalgaları arasına sürükleyememiş, 

o, gerçekçi bir dünya insanı olarak kalmış, gücünün temelindeki 

halkçı kaynağı asla gözardı etmemiştir. 

Atatürk, çağını çok iyi kavrayarak savaş meydanlarına sığmayan 

bir kumandan, çağına ve bölgesine sığmayan dünya çapında bir 

devlet adamıdır. 

O, tarihte iki devlet kuran devlet adamı olma ayrıcalığına 

sahip tek insandır. 

Sonuç olarak söylemek gerekirse, Atatürk’ün hayatında Hatay, 

gerek Yıldırım Orduları Komutanlığı, gerekse Cumhurbaşkanlığı 

döneminde çok özel bir yere sahip olmuş, ve hayatının son dakikalarına 

kadar bu konu ile meşgul olmuştur. 

10 Kasım1918’de Yıldırım Orduları Grubu Kumandanlığından 

ve Adana’dan buruk ayrılışından 10 Kasım 1938’e kadar olan 

dönemde Atatürk hem Hatay’ın işgalinin acılarını, hem de gerçekten 

müstesna bir zafer olan Türk askerinin Hatay’a tekrar girişini 

ve Hatay Devleti’nin kuruluşunu görmenin doyulmaz mutluluğunu 

yaşamıştır. Böyle bir mutluluk her faniye nasip olmaz. Onun ölümüyle 

Hatay’la ilgili projeleri de bir sır olarak kalmıştır. Nihayet 

Hatay Devleti de 29 Haziran 1939’da kendi varlığına son vererek 

Türkiye’ye katılma kararı almış ve 23 Temmuz 1939’da 18 yıldır 

ayrı kaldığı Türkiye’ye katılarak anayurdunun seçkin bir ili olmuş- 

38 Yenigün, 15.11.1938; Mehmet Tekin, Hatay Basınında Atatürk, s. 134-135

888 

MEHMET TEKİN 

tur. 

Atatürk’ün, Hatay mücadelesi sırasında başvurduğu yöntem ve 

yaklaşımların hepsi yeni, özgün, amaca, çağa ve uluslararası hukuka 

uygun uygulamalar olup, her biri örnek birer gelişme olarak tarihe 

geçmiştir. O sadece Türklerin değil, tüm mazlum milletlerin atası 

ve önderiydi. Bu yüzden ölümüne milletler ağlamış, çağında ve çağımızda 

bir emsali de henüz yetişmemiştir. Ama onu iyi kavramış 

nesillerin yetişmesi ve bu nesillerin onun emanetine sahip çıkması 

onun varlığı kadar önemli bir zenginlik olacaktır.. Millî Eğitim Bakanlığı 

ile Kültür ve Turizm Bakanlığı bu konuda gecikmeden tedbir 

almalı, yeni nesillerin test ve tost arasında sıkışmış, kültürüne yabancılaşmış, 

yabancı dizi ve çizgi film kahramanlarına hayran nesiller 

olarak değil, Atatürk’ün ilkelerini, ideallerini ve hayat felsefesini 

özümsemiş fikri hür, irfanı hür, vicdanı hür nesiller olarak yetişmeleri 

için her şey yapılmalıdır. Böylece Türk milleti ve Türkiye Cumhuriyeti 

sonsuza kadar yaşayacak ve Atatürk’ün ruhu şad olacaktır.


KAYNAKLAR: 

Atatürk’ün Tamim, Telgraf ve Beyannameleri IV (1917-1938), 

Türk Inkılap Tarihi Enstitüsü Yayını, Ankara 1964 

Atay, Falih Rıfkı, Atatürk’ün Bana Anlattıkları, İstanbul 1998 

Banoğlu, Niyazi Ahmet, Nükte ve Fıkralarla Atatürk, Ankara 1981 

Borak, Sadi, Atatürk’ün Resmi Yayınlara Girmemiş Söylev, Demeç, 

Yazışma ve Söyleşileri, 2. Basım, İstanbul 1997 

Çelenk, Selim, Hatay’ın Kurtuluş Mücadelesi Anıları, Yayına Hazırlayan: 

Günay Çelenk, Antakya 1997 

Dumont, Paul, Mustafa Kemal, Çeviren: Zeki Çevikkol, Kültür Bakanlığı 

yayını, Ankara 1993 

Ebcioğlu, Hikmet Münir, Kendi Yazılarıyla Refik Halid, İstanbul 

1943 

İnan, Arı, Tarihe Tanıklık Edenler, Ankara 1997 

Karay, Refik Halit, Bir Ömür Boyunca, İstanbul1990 

Konuralp, Nuri Aydın, Hatay Kurtuluş ve Kurtarış Mücadelesi Tarihi, 

Yayına Hazırlayan: Abdurrahman Konuralp, İskenderun 1996 

Konyalı, İsmail Hakkı (Sefil Molla), Sefil Molla Divanı (Yazma) 

Mechin, Benoist, Mustafa Kemal-Bir İmparatorluğun Ölümü, 

Türkçesi: Zeki Çelikkol 

Miralay Sedad, Yıldırımın Akıbeti, Erkânı Harbiyei Umumiye Talim 

ve Terbiye Dairesi yayını, Ankara 1927 

Mumcu, Ahmet, Tarih Açısından Türk Devriminin Temelleri ve 

Gelişimi, İstanbul 1992 

Mumcu, Ahmet, M.Kamil Su, Lise ve Dengi Okullar İçin T.C. İnkılap 

Tarihi ve Atatürkçülük, 4.Basım, İstanbul 2003 

Müderrisoğlu, Alptekin, Kurtuluş Savaşı’nın Mali Kaynakları, Ankara 

1981 

Rafik, Abdulkerim, “Türkiye-Suriye İlişkileri” Çeviren: Sebahattin 

Samur, Türk Dünyası Araştırmaları, Sayı 88 (Şubat 1994) 

Selçuk, Hamdi, Hatay’ın O Günleri, İstanbul 1972 

Şehsuvaroğlu, Lütfi, Atatürk’ün Sağlık Hayatı, Ankara 1981 

Sherrill, Charles H., Bir Elçiden Gazi Mustafa Kemal, Çeviren: Alp 

Ilgaz, Tercüman yayınları. 

Soyak, Hasan Rıza, Atatürk’ten Hatıralar, C. 2, İstanbul 1973

890 

MEHMET TEKİN 

Şimşir, Bilal N., Atatürk’ün Hastalığı, Ankara 1989 

Tekin, Mehmet, Hatay Basın Tarihi, Antakya 1985 

------------------, Hatay Basınında Atatürk, Antakya 1994 

------------------, “Hatay basın tarihinin altın sayfalarından biri: Yeni 

Mecmua”, Güneyde Kültür, Sayı: 111 (Mayıs 1998) 

------------------, Hatay Tarihi (2. Basım), Antakya 1999 

------------------, “İşgal yıllarında Antakya’da bir spor kulübü: Gençspor 

Kulübü”, Güneyde Kültür, Sayı: 16 (Haziran 1990) 

-----------------, Mehmetçik Hatay’da, Antakya 1988 

Turgut, Hulusi (Derleyen), Atatürk’ün Sırdaşı Kılıç Ali’nin Anıları, 

2.Basım, İstanbul 2005 

Vaidis, Thomas A., Kemal Atatürk, Yeni Türkiye’nin Kurucusu, 

Çeviren:Ahmet Angın, İstanbul 1967 

Yavuz, Bige, Kurtuluş Savaşı Döneminde Türk-Fransız İlişkileri- 

Fransız arşiv belgeleri açısından, 1919-1922, Ankara 1994 

Yıldırım, Mustafa, 58 Gün- Mustafa Kemal ile Filistin’den Anayurdun 

Dağlarına, İstanbul 2004 

Yücebaş, Hilmi, Filozof Rıza Tevfik, Hayatı, Şiirleri, Hatıraları, 

İstanbul 1957

TÜRKÇÜLÜK, ATATÜRK VƏ AZƏRBAYCAN 

Hidayət ORUCOV 

Hörmətii simpozium iştirakçılar, 

əziz bacılar, qardaşlar, 

ilk öncə sizin hamımzı salamlayır, Atatürk Kültür, Dll və Tarix Qurumu 

Başqanlığının keçirdiyi bu beynəlxalq simpoziumun Böyük Atatürk irsinin 

dərindən öyrənilməsi və çağdaş nəsillərə çatdınlması işinə yeni töhfə 

olacağına ümdli olduğumu bildirirəm. 

Varlığı və tarix səhnəsində özünütəsdiqi neçə min illerle ölçülən Türk 

xalqı Tannnın ona verdiyi hürr və qəhrəmanca yaşamaq duyğusunu həmişə 

bağrının başında bəsləmiş, könlündə bayraq kimi dalğalandırmışdır. Tarix 

səhnəsinə çıxdığ. gündən ağlı, gücü, qüdrəti, qehremanlığı, insanseverliği 

və ədaləti ilə öz kimliyini dünya xalqlanna tanıtdırmış, böyük və şərəfli tarixi 

bir keçmişdən bu günə gəlib çıxmışdır.. 

Tarix boyunca iqlimdən - iqlimə, coğrafiyadan -coğraflyaya adlayaadlaya 

bir-birinin ardınca 16 imperatorluq quran ulu milletimiz bu şanl. 

tarixi təkcə gücü-qüdrəti bahasına yox, həm də içimizdə din-iman kimi 

bəslədiyimiz müqəddəs Türklük və Türk adı eşqinə yaza bilmişdir. 

Bu gün biz həmin tarixi qürur və fərəh hissilə oxuyuruq. Bütün şanlı 

tarixlər, bu cür biməfəsə, iftixarla oxunur, amma onlar təbii ki, oxunduğu 

qədər asan yazılmayıb. Onun hər səhifəsində dədə-babalarımızın min 

illər boyu çəkdiyi ağrı-acılar, tökülən qanlarımız durur. Bu mənada ən böyük 

zəfərlərimiz ən acı günlərimizdən başlayır. Bayramlarımızın yaranma 

səbəblərini axtarsaq, ulu babalarımızın olum-ölüm döyüşlərindən üzüağ, 

başı dlk çıxdıqlarının və gələcək nəsillərə həm təcrübə, həm də görk olsun 

deyə bu günləri bayram kimi qeyd edib yadigar qoyduqlarının şahidi olarıq.

892 

HİDAYƏT ORUCOV 

“Ey Turk, Yuxarıda mavi göy çökmədikcə, aşağıda qara yer 

dəlinmədikcə sənin elini və töreni kim poza bilər”. — Ulu Türk öndəri 

Bilgə Xaqanın səkkizinci yüzilliyin başlarından gələn səsi, indi də damarlarda 

qanımızı oynadan bu harayı əslində böyük Osmanlı İmperatorluğunun 

yaranmasıyla nəticələnən və yüz illər boyu sürən gələcək zəfərfərə bir 

çağırış idi. 

Türk millətinin ən ağır gürıündə Tanrı həmişə özünün sevib seçdiyi 

sərkərdəni onun qabağına çıxarmış, bir millət olaraq bizi var edən ruhu, 

gücü və qüdrəti içimizdə ayağa qaldırmışdır. Bu mənada iyirminci yüzilliyin 

əvvəllərində Türk kimliyi və qüdrətinin yeganə simvolu sayılan sonuncu 

Türk imperatoriuğu - Osmanlı İmperiyası çökməyə başladığı zaman bir 

millət və dövlət olaraq olum-ölüm həddinə gəldiyimiz vaxt Ulu Öndər 

Mustafa Kamal Atatürkün tarix səhnəsınə çıxması da Tanrının Türklüyə 

və bütün Türk xalqlarına əvəzsiz ərməğanıydı. 

Atatürk, Azərbaycan xalqının ümummillî lideri Heydər Əliyevin 

sözləriylə dəsək: ‘Türk xalqının içindən çıxaraq Osmanlı İmperatorluğunun 

dağıntılarının, külünün yerində yeni bir çağdaş dövlət yaratdı”. 

O, Balkanlarda, qansoran imperialist dövlətlərin ac qurd kimi Osmanlı 

İmperiyasına nə cür hücum çəkdiyinin şahidi olmuşdu. Din qardaşlarımızın 

yaşadığı Ərəbistanda həmin dövlətlərin əl aitından dindaşlarımızı 

Osmanlıdan ayırmaq və özlərini millî maraqlarını təmin etmək xatirinə 

nələr etdiyini görmüşdü. Osmanlı dövləti eyniə Hun İmperiyası kimi dağıiırdı, 

ancaq bu dağıntıların külündən yeni, müasir dünya düzəninə uyğun, 

çağdaş və demokratik əsaslı dövlət yaranmalıydı. Bu dövlət öz millî xarakterini 

qoruyub saxlamış, ən qədim Türk demokratiyasını, Türk əxlaqını, 

insanpərvərliyini, mülətsevərliyini hifz edən bir qurğuya malik olmalıydı. 

Atatürk bu fikirləri hələ zabitliyində beyninə həkk etmiş və bu müqəddəs 

yolda dönməz addımlar atmağa başlamışdı. Balkan savaşlarından sonra 

Birinci Dünya müharibəsi başlamış və tarixin ən qanlı döyüşlərindən biri 

hesab edilən Çanaqqala hərbində nə dərəcədə böyük sərkərdə olduğunu 

dosta, düşmənə sübut etmişdi. O, hərb meydanında dünyanın ən müasir 

silahlarla təchiz olunmuş ordularını hardasa əliyalın sayıla biləcək, ancaq 

vətəni qorumağa and içmiş, hər biri dünyaya bədəl mehmetçiklərlə məğlub 

etmişdi. Bu cür dar ayaqda Bakıdan, Şamaxıdan yola düşüb Gəlibolu yanmadasında 

mehmetçiklərlə çiyirvçiyinə döyüşən Əziz kimi oğullarımızın 

şəhidlik şərbətini içməsi bizlər üçün də böyük qürur mənbəyidir. Anadolu

TÜRKÇÜLÜK, ATATÜRK VƏ AZƏRBAYCAN 893 

torpaqlannda şəhid düşmüş babalarımızın qoyduğu qardaşlıq mirasını bu 

gün bizlər təhvil almışıq və biz də gələcək nəsillərə onu ürək açıqlığı ilə 

təhvil verəcəyık. 

Atatürk bu döyüşlərdə qalıb gəlsə də Osmanlı dövləti parçalanmaqdan 

özünü xilas edə bilmədi və imperialist dovlətlər Xərəi’möQn işğal 

olundu. Orduları dağıdılmış, fabrikləri bağlanmış, hər bir küncü düşmən 

çəkmələri altında çığnanan bir ölkədə o millətinə olan inama arxalanıb, 

hərbi übasını soyunub sadə vətəndaş libasında Azadlıq Hərbinə başladı. 

Ulu öndər Atatürk, mənsub olduğu mülətin qadir olduğu qüdrət haqda 

bu fikirdə idi: “And içərək sizi inandırıram ki, bizim millətimizin mənəvi 

qüdrəti bütün millətlərdən üstündür. 

Türk milləti, gözəl olan hər şeyi, hər mədəni hadisəni, hər yüksək şeyi 

sevər, onu layiqincə qiymətləndirər. Ancaq hər şeydən üstün tutduğu bir 

şey vardırsa, o da qəhrəmanlıqdır”. 

Atatürkün rəhbərliyində Anadoluda azadlıq hərbi aparılarkən, 

Azərbaycanda da çar imperiyasının caynağından xilas olmaq uğrunda bir 

mübarizə gedirdi. Bu mübarizəyə qoşulanlar da ilhamını Anadoludakı 

azadhq hərbindən alırdı. 

1918-ci İldə hələ Türkiyə Cümhuriyyəti yaranmadan Azərbaycanda, 

şərqdə ilk demokratik cümhuriyyət quruldu. Ancaq bu demokratik 

cümhuriyyətin ömrü çox da uzun olmadı. 1920-ci ildə Azərbaycan Qızıl 

Ordu tərəfindən işğal olundu. Hakimiyyətə bolşeviklər gəlsələr də xalqm 

ürəyində Anadoludakı qardaşlarına duyduğu sevgi azalmadı. Əksinə, onlara 

hər vasitə ilə köməklik etmək, bu mübarizədə daim onların yanında 

yer tutmaq arzuları daha da artdı. O vaxtlar Azərbaycan Sovet Sosialist 

Respublikasına rəhbərlik edən Nəriman Nərimanov xalqın bir oğlu kimi 

qəlbində Türkiyəyə qarşı böyük sevgi bəsləyir və ölüm-dirim savaşı içində 

çabalayan Türkiyə ilə yaxın əlaqələr saxlayır, qardaş Türk xalqına əlindən 

gələn hər cür köməkliyi göstərməyə çalışırdı. Təsadüfi deyil ki, 3 May 

1920-ci il tarixində Atatürk Şərq Cəbhəsi komandiri Kazım Qarabəkir 

Paşaya yolladığı məktubunda yazırdı: “Hal-hazırda dövlətin əlində bir quruş 

belə pul qalmayıb. Daxildə dövlətə pul tapa biləcəyimiz bir mənbə də 

yoxdur. Başqa mənbələrdən pul tapana qədər Azərbaycan hökümətindən 

mümkün qədər borc pul almağımız üçün əlinizdən gələni etməyinizi xahiş 

edirəm”. 

1921-ci ilin içində Türk ordusunun dalbadal qazandığı birinci və ikin-

894 


ci İnönü savaşları Azərbaycanda böyük bir coşğuya səbəb oldu. Nərimanov 

23 Mart 1921-ci ildə Atatürkə yazdığı məktubunda bu nailiyyətlərə görə 

Türkiyə Böyük Millet Məclisi hökümətini, onun rəhbərini və qəhrəman 

Türk ordusunu təbrik etdikdən sonra deyirdi: “Paşam, Türk millətində 

bir ənənə vardır: qardaş qardaşa borc verməz, qardaş hər şəraitdə qardaşının 

əlindən tutar. Biz qardaş xalqlarıq və hər zaman və hər şəraitdə birbirimizin 

əlindən tutacağıq. Bu gün etdiyimiz də qardaşlıqdan savayı heç 

nə deyildir”. 

Atatürk yeni yaranan Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının 

varlığından böyük sevinc duyur, bunu Azərbaycanda yaranacaq müstəqil 

dövlətin ilkin addımı sayırdı. 1921-ci ilin 18 Oktyabrında Azərbaycanın 

Ankarada səfirliyinin açılışında Ulu Öndər Atatürk Azərbaycan bayrağını 

qaldırarkən söylədiyi nitqində demişdir: 

“Səfir həzrətləri, 

Bu gün bizə sevincli bir bayram yaşatdığınıza görə Böyük Millət 

Məclisi Höküməti və şəxsim adına təşəkkür edirəm. Bu bay ram gününün 

mənim üçün xoşbəxt bir yönü vardır ki, o da müstəqil Azərbaycan Şura 

Hökümətinin bayrağını qaldırmaq şərəfini mənə bəxş etmiş olmasıdır. 

Bəylər! Ankaraya yunanlıların, düşmənlərin bayrağı asılmaq istənirdi. 

Bu fürsəti həmd olsun ki, düşmənlərimiz əldə edə bilmədilər. Burada qardaş 

hökümətin, qardaş millətin bayrağını qaldırmaqla bəxtiyarlıq duyuruq. 

Türkiyə və Azərbaycan arasındakı səmimi əlaqələrin, qardaşlığın 

dərəcesini izaha gərək yoxdur. Bu gün bayraq qaldırılması münasibətilə 

duyduğum bəxtiyarlığı iftixarla yad etmək istəyirəm. 

Əziz dostumuz Əbilov həzrətləri! Bu gün Azərbaycanın müstəqilliyini 

təmsil edən bayrağı qaldırarkən əllərimin müəyyən duyğular və təsirlərlə 

titrədiyini duyuram. Həqiqətdə bayrağı qaldıran mənim əllərimdi; ancaq 

əllərimi hərəkətə gətirən, bugünkü bayramda mənən müşterək olan bütün 

Türkiyə xalqının həqiqi və səmimi qardaşlıq duyğularıydı”. 

Türkiyədə 1923-cü ildə Cümhuriyyət rəsmi şəkildə quruldu və Anadolu 

bütün düşmənlərdən biryolluq azad olundu. Atatürk ömrünün 

axırına kimi dövlətin güclənməsi, möhkəmlənməsi, xalqın rifaha qovuşması 

və Türkiyə Cümhuriyyətinin dünya dövlətləri arasında özünə layiq 

yer tutması uğrunda yorulmaq bilmədən çalışdı. O, dövrün tələblərini

TÜRKÇÜLÜK, ATATÜRK VƏ AZƏRBAYCAN 895 

çox yaxşı duyan, uzaqgörən bir dövlət adamıydı. Mustafa Kamal sadəcə 

Türkiyənin deyil, bütövlüktə Türk dünyasının gələcəyinin qayğısına qalır, 

nə zamansa bütün türk xalqlarının öz azadlıqlanna qovuşacaqlarına və 

millî dövlətlərini yaradacaqlarına inanırdı. Atatürk 1933-cü ildə Türkiyə 

Böyük Millet Məcllsinin açılması münasibətilə etdiyi çıxışında deyirdi: 

“Bu gün Sovetlər Birliyi dostumuzdur, qonşumuzdur, müttəfiqimizdir. Bu 

dostluğa ehtiyacımız vardır. Ancaq sabah nə olacağını heç kəs bu gündən 

bilə biiməz. Eynilə Osmanlı kimi, eynilə Avstriya-Macarıstan kimi parçalana 

bilər, dağıla bilər. Bu gün əlində möhkəm-möhkəm tutduğu millətlər 

əllərindən çıxa bilər. Dünyada təzə bir tarazlıq yaranar. Belə bir vaxtda 

Türkiyə nə edəcəyini bilməlidir... Bizim bu dostumuzun idarəsində dili 

bir, inamı bir, özü bir qardaşlanmız vardır. Onlara sahib çıxmağa hazır olmalıyıq. 

Hazır olmaq, sadəcə olaraq o günü gözləmok deyildir, hazırlıq 

görülməlidir. Millətlər buna nə cür hazırlaşır? Dil bir körpüdür... İnam bir 

köprüdür... Tarix bir köprüdür... 

Köklərimizə enməii və hadisələrin böldüyü tariximizin içində 

bütövləşməliyik. Onların bizə yaxınlaşmasım gözləyə bilmərik. Biz oniara 

yaxınlaşmalıyıq...” 

Böyük Atatürkün uzaqgörənliklə söylədiyi bu sözlər aradan 58 il 

ötdükdən sonra çin oldu. Başda Azərbaycan olmaqla keçmiş Sovetlər Birliyi 

tərkibində olan bütün Türk cümhuriyyətləri öz müstəqilliklərinə qovuşdu 

və millî dövlətiərini yaratdı. Bu yolda həm Ulu Öndər Mustafa Kamal 

Atatürk, həm də onun yaratdığı Türkiyə Cümhuriyyəti bütün Türk ulusları 

üçün bir nümunə oldu. Əslində millî təəssübkeşliyi olan və daim onurı 

yolunu izləyən Türk Cümhuriyyətlərinin aydınları, ictimai-siyasi, dövlət 

xadimləri kommunist rejimində də Atatürkə böyük məhəbbət bəsləyir 

və daim ondan öyrənməyə və bəhrəiənməyə, onun yolu ilə getrnəyə çalışırdılar. 

Bu mənada, bütün həyatı millətə şərəfü xidmət örnəyi olan 

ümummillî İiderimiz Heydər Əliyevin şəxsiyyəti, onun Böyük Atatürkün 

milü dövlətçilik ənənələrinə bağlılığı xüsusi maraq doğurur. 

Atatürkün dövlət quruculuğu təcrübəsi, müasir Azərbaycan 

dövlətçiliyinin banisi Heydər Əliyevin fəaliyyətində bilavasitə təzahür edir. 

Atatürk Türk xalqını, Türk dövlətçiliyini, Heydər Əliyev isə Azərbaycan 

xalqını və Azərbaycan dövlətçiliyini xilas etmişdir. 

Atatürk Azərbaycana nə cür məhəbbət bəsləyibsə, Heydər Əliyev də 

Türkiyəyə, Türk xalqına və Atatürkə o cür məhəbbət bəsləyibdir. Dahi

896 


Şəxsiyyətin “Biz bir millət, iki dövlətik” sözləri birliyimizin və qardaşlığımızın 

bəyannaməsi kimi qəlblərimizdə iftixar və qürur hissləri doğurmaqdadır. 

Ümummillî liderimiz çıxışlannın birində deyirdi: “Azərbaycan 

xalqı öz millî azadlığı uğrunda mübarizə apararkən, millî istiqlaliyyətə nail 

olmaya, millî dövlətçiliyini yaratmağa çalışarkən daim Türkiyə xalqının 

dəstəyinə, dayağma arxalanmış, Mustafa Kamal Atatürkün qoyduğu yolla 

gedən Türkiyə Cümhuriyyətinin təcrübəsindən bəhrələnmişdir”. 

Atatürk ruhu, Atatürkçülük gəncindən ixtiyarınacan daim hər bir 

Azərbaycan vətəndaşının qəlbində yaşamış və bundan sonra da yaşayacaqdır. 

Böyük Atatürkün ideyalarını öz idealı hesab edərək donmədən 

həyata keçirən ümummillî İiderimiz Heydər Əliyev Azərbaycan 

gəncliyinin Atatürk irsini daha dərindən öyrənməsi, Türkçülük ideologiyasına 

daha dərindən yiyələnməsi üçün 2001-ci il martin 9-da Bakıda 

Atatürk Mərkəzinin yaranması üçün sərəncam verdi. Heydər Əliyev 

uzaqgörənliyilə yaradılan bu mərkəz görkəmli türkoloq-alim, akademik 

Nizami Cəfərovun rəhbərliyi ilə qarşısına qoyulan vəzifələri bugün uğurla 

yerinə yetirir, Türkiyə-Azərbaycan əlaqələrinin möhkəmlənməsi, millîmənəvi 

dəyərlərimizin öyrənilməsi və təbliği sahəsində səmərəli fəaliyyət 

göstərir. 

“Mustafa Kamal Atatürk bütün Türk dünyasının əvəzsiz, ölməz lideridir” 

deyən Heydər Əliyev ideyaları da Atatürkün ideyaları kimi 

ölməzdir. Bu iki tarixi şəxsiyyət, öz böyüklüyü, millətə, dövlətçiliyimizə 

sədaqəti ilə bir-birini tamamlayır və onların ölməz ruhu Türk Dünyasının 

işıqlı gələcəyi naminə bizim hamımızı birliyə, bütövlüyə və ortaq şanlı 

keçmişimizə, dədə-babalarımızın adına layiq qəhrəmanlıqlar göstərməyə 

səsləyir.

Değerli Dinleyenler, 

AŞIK VEYSEL ŞATIROĞLU’NUN 

ATATÜRK SEVGİSİ 

Hüseyin ÖZER* 

“Millet, bir kültür etrafında kenetlenmiş insan topluluğudur. 

Kültür ise; toplumun en yüksek seviyede benzeşmesini sağlayan; insana, 

hayata ve varlıklara yaklaşışta, daha hoş, daha güzel, daha ulvî, 

daha aklî, daha ahlakî, daha iktisadî, daha rahat olduğuna inanılan 

bir yaşayış kurmayı hazırlayan, imân, kanaat, bilgi ve davranışlardan 

oluşan hayat tarzıdır.” 1 

Kültürün taşıyıcı yanı dil’dir. Dil edebiyat eseri adı verilen kelimelerden 

oluşmuş söz birlikleriyle yaşatılır. Edebî eserlerin bir 

kısmı düz yazı (nesir) bir kısmıysa nazım’dır. Nazım çeşitli insan 

topluluklarında farklı şekilde algılanıp bu yöndeki ihtiyaç farklı karşılanmaktadır. 

Şehirli kültürün hâkim olduğu bölgeler de, tabiî ki 

anlamca üstü çok örtülenmiş nazım öne çıkmaktadır. Halk arasındaki 

kültür tabakaları da, zevkler de, biraz farklıdır. ‘Halk Edebiyatı’, 

‘Aşık Edebiyatı’ konularında kendisiyle yapılmış bir söyleşi de Prof. 

Dr. Sadık Tural şu cümleleri kuruyor: 

“Âşık edebiyatı dediğimiz, halkın bediî ihtiyaçlarına (beğenisine) 

cevap veren özel saha bu zihniyetlerin yansımalarıdır. Âşık 

edebiyatı, yahut saz şiiri veyahut ferdî mahsul, hangisini kullanırsak 

kullanalım, bu gruba giren şâirleri, iki alt grupta toplamak mümkündür. 

İlk grup, duygu, düşünce ve hayallerini, belirli bir objeyi, 

* Aşık Veysel Kültür Derneği Genel Başkanı 

1 Sadık Tural, Sorulara Cevaplar, 2.bs., Yeni Avrasya y., Ank., 2003, s., 203.

898 

HÜSEYİN ÖZER 

merkeze koymak suretiyle terennüm edenler; âşığın objesi ferdî ise, 

bu umumiyetle zıt cinsten bir hanımdır. Subje bir hanım ise, bunun 

macerası da farklıdır. 

“Diğer yandan mahallî problemleri ele alan bir mahallî grubun 

veya bir aşiretin, siyasi ve sosyal meselelerini nazm edip terennüm 

eden şâir ayrıdır. Gündeşlioğlu yahut Dadaloğlu ve benzerleri… Ancak 

kat’iyetle bildiğimiz şey, Dadaloğlu, Gündeşlioğlu gibi aşiret 

şâirleri, Osmanlı’nın arazi kanunnamesi 1858’de çıkıncaya kadar 

devletin kendisinden vergi almak üzere iskân etmeğe gayret ettiği bu 

yaylak kışlak nizamını benimsemiş Türk aşiretlerinin sözcüsüdür; 

çünkü, bu nizama bu intizama uymaya, kanunların ve vergi sistemlerinin 

dışına çıkmağa çalışır. Bu yaylak kışlak, hayvan besleme 

esaslı göçerliğe, gayet tabiî devlet razı olmaz. “Ferman padişahınsa 

dağlar bizimdir” anlayışı, aşiret şâirlerinin (aşiret âşıklarının mı demeliyim?) 

bir bakıma göstergesidir. 

“Gerek Avşarlar, gerek Beydilliler, gerekse hususî bir nazım 

formu yaratacak kadar hususileşmiş olan Farsak boyunun (Varsak/ 

Varsağ/Farsak) kendi aşiretleri arasındaki iskân problemlerini dile 

getirirken, nazmın imkanlarından faydalandıklarını (varsağı) ve 

bunlara da âşık denildiğini biliyoruz. Bunların saz çalıp çalmadığını 

bilmiyoruz. Bunlar bir bakıma eski ozan geleneğinin tipik örneğidir. 

Çünkü İslamiyet öncesi devrede bahşı, yırcı ne deniyorsa beşerî aşkla 

sınırlanmış bir insan değildir” 2 . 

Şehirleşen toplumlarda yazılı kültür daha çok önem kazandı ve 

zaman içinde yazılı kültür, sözlü kültürün önüne geçmeye başladı. 

Âşıkların ve diğer folklorik görüntülerin giderek şehirlileşen hayatımızdan 

ağır ağır çekildiği görüldü. Bunlar ortadan kalkmadı; kendi 

mahallî çevrelerinde varlıklarını sürdürdüler. Özellikle 20.yy.da 

Kars, Iğdır, Erzurum, Erzincan, Sivas, Kırşehir ‘Âşık’ kavramına 

bağlı insanların genellik çalıp söyleyerek nadiren sazsız söyledikleri 

edebi parçalarıyla aşıklık geleneği sürdürüldü, gitti. Bunlardan bir 

kısmı radyo yayınlarının desteğini alarak, bir kısmı ise televizyonun 

veya üniversitenin ilgi ve desteğiyle varlıklarını sürdürmeye çalıştılar. 

2 Sadık Tural, Sorulara Cevaplar, 2.bs., Yeni Avrasya y., Ank., 2003, s., 153- 

154.

AŞIK VEYSEL ŞATIROĞLU’NUN ATATÜRK SEVGİSİ 899 

Ülkemizde yalnızca 2 üniversitenin ve 2 radyo olduğu bir zaman 

diliminde, 1950 öncesinde, ününü Türkiye’ye yayan 1 tek kişi vardır. 

Bu kişi Âşık Edebiyatının da, halk zevki ve şiirinin de, mahallî 

olandan millîye geçebilen bilincin de temsilcisiyidi. O örnek insan, 

Âşık Veysel idi. 79 yıllık ömründe, onu Sivas’ta keşfeden Ahmet 

Kutsi Tecer, Muzaffer Sarısözen ikilisinin köy enstitülerinde türkü 

ve bağlama öğretmenliği yaptırdığı yıllar dışında Âşık Veysel Sivrialan 

köyünden hiçbir zaman uzun süre ayrılmamıştır. 

Yaşamını yeniden yazalım. 

Veysel, Horasandan Batıya göçen Müslüman Türklüğün Alevi 

Bektaşi topluluklarından Sivas’a yerleşenlerinden birinin torunu 

olarak doğmuş, küçük yaşta suçiçeği hastalığından dolayı görmesini 

kaybetmiştir. Âşık Veysel kendisini Horasan’dan göçen Şatıroğlu 

Oymağının Şarkışla’ya göçen kolundan olduğunu söylüyordu. Âşık 

Veysel’in biyografisi kadar kendisine mahsus bir senaryoyla çok 

ilgi çekecek bir diziye dönüştürebilir pek az insan bulunur. Çünkü, 

gözleri görmeyen Veysel’in insanların boylarını tanımlayacak, elmaların 

olgunluğunu söyleyebilecek kadar sezgilerinin gelişmişliği 

dahil, Türkiye’deki sosyal problemlere bakış ve yorumlaması dahil, 

bir çok konu bu senaryoda yer alabilir. 

Sivas ilinin Şarkışla ilçesinin Sivrialan köyünde hayatını sürdürüp 

tamamlayan büyük halk şairi Âşık Veysel 3 âşk ile yaşayıp öldü: 

Birincisi ‘Yâr âşkı’, ikincisi ‘tabiat âşkı’, üçüncüsü ‘ilâhi âşk’. 

Âşık Veysel’in ilâhi aşkı algılayışı ve nazma taşıması da, vatan 

sevgisi ve millet aşkını benimseyişi ve şiire dökmesi de, insanı hayran 

bırakacak kadar başarılıdır. Türk olmaktan şeref duyan Veysel’in 

uzun bir şiirinden aldığımız şu iki dörtlükle, bazı insanlara mesaj 

vermek isteriz. 3 

3 Dostlar Beni Hatırlasın Âşık Veysel, Hayatı ve bütün şiirleri, Anka bs., 

Inkılap y., İstanbul, 2001, s.164-165. 

‘ TÜRKÜZ TÜRKÜ ÇIĞIRIRIZ’ 

Dünya dolsa şarkıyınan 

Türküz türkü çığırırz 

Yola gitmek korkuyunan 

Türküz türkü çığırırız

900 


Türküz Türkler yoldaşımız 

Hesaba gelmez yaşımız 

Nerde olsa savaşımız 

Türküz türkü çağırırız 

Türküz Türkler yoldaşımız 

Hesaba gelmez yaşımız 

Nerde olsa savaşımız 

Türküz türkü çığırırız 

Türklerdir bizim atamız 

Halis Türküz kanı temiz 

Şarkı gazeldir hatâmız 


Bayramlarda düğünlerde 

Toplantıda yığınlarda 

Sıkılınca dar günlerde 


Yaylalarda yataklarda 

Odalarda otaklarda 

Koyun gibi koytaklarda 


Su başında sulaklarda 

Türkün sesi kulaklarda 

Beşiklerde beleklerde 


Hep beraber gelin kızlar 

Bile coşar o yıldızlar 

Koşulunca çifte sazlar 


İnler Veysel arı gibi 

Bülbüllerin zârı gibi 

Turnalar katarı gibi 

Türküz türkü çığırırız.


İnler Veysel arı gibi 

Bülbüllerin zârı gibi 

Turnalar katarı gibi 

Türküz türkü çığırırız. 

Âşık Veysel Şatıroğlu’nun Atatürk sevgisi bu bildirimizin 

ana konusudur. 

Mustafa Kemal Atatürk Cumhuriyetin temelini attığı Sivas’ta, 

Anadolu aydınlanma hareketini de başlatır. Ahmet Kutsi Tecer gibi 

iyi yetişmiş bir cumhuriyet aydınını Sivas’a millî eğitim müdürü 

olarak görevlendirir. Ozan ve yazın eri Ahmet Kutsi Tecer bu görevi 

sırasında, 5-7 Kasım 1931 tarihlerinde Halk Ozanları bayramını düzenler. 

O tarihte Sivas’ta komutan olan, daha sonra MİT Müsteşarlığı 

da yapmış bulunan General Fuat Doğu, bu anlamlı mahallî bayrama 

maddî ve manevî katkıda bulunur. Veysel’in bu bayrama katıldığını 

biliyoruz. Veysel’in bu bayramda henüz kendi demesi yoktur. Usta 

malı şiirler söyler. Kendine güveni gelir ve Veysel olayı şekillenmeye 

başlar. Cumhuriyetimizin 10 yıl kutlamalarında yılında ilk şiirini 

yazar. Yıl 1933’dür. Veysel’in bu şiirinin ilk dörtlüğünü okuyayım: 

Atatürk’tür Türkiye’nin ihyası, 

Kurtardı vatanı düşmanımızdan… 

Cananı bu yolda eyledi feda, 

Biz dahi geçelim öz canımızdan. 

Görüldüğü gibi Veysel’i çekip çıkaran Cumhuriyettir. Aşık 

Veysel Cumhuriyetin ozanıdır. Âşık Veysel, Veysel Baba, Koca Veysel 

olarak da anılan büyük halk şâiri Veysel Şatıroğlu’nun Atatürk 

konulu bu 16 (onaltı) dörtlükten meydana gelen şiirin öğrencilere 

ezberletilmesi gerektiğine inanıyorum. 4 



‘ATATÜRK’ 

Atatürk’tür Türkiye’nin ihyası 

Kurtardı vatanı düşmanımızdan 

Canını bu yolda eyledi fedâ

902 

Biz dahi geçelim öz canımızdan 

Sinesini hedef etti düşmana 

Ölmüşken vatanı getirdi cana 

Çekti kılıcını çıktı meydana 

Gören ibret aldı meydanımızdan 

Çekildi sancaklar dayanmaz canlar 

Şarktan garpa gitti Türk’teki şanlar 

O kadar paşalar o zabitanlar 

Ayrılmadı asla sağ yanımızdan 

Dumlupınar Sandıklı’nın cephesi 

Dağları yıkıyor topların sesi 

Kahraman askerin hücum etmesi 

Cihan sele gitti al kanımızdan 

Kaçırdık düşmanı bulunmaz izi 

Bir hücumda geçti öte denizi 

Siyanet ettiler askerimizi 

Vatan memnun kaldı zabitanmızdan 

Şeh Said yüzün tuttu isyana 

Milletini hor baktırdı vatana 

Fakir fukarayı boyadı kana 

Öyle şeyhler çoktur külhanımızdan 

Çağırdım Şeyh Said sağır mı diye 

Başında sarığı değirmi diye 

Tarttılar şeyhleri ağır mı diye 

Haberin doğrulttun urganımızdan 

Şeriatı düşündüler şerciler 

Birtakım millete fesad verdiler 

Her biri bir yerde hep geberdiler 

Onlar kurtulmadı toplarımızdan 

Aklı başınd’olan düşünür bunu 

Şeriatçı oldu tüketen onu 

Dağda belde fukaraya soygunu 

Veren onlar idi vatanımızdan 


Menemen meseles(*) geldi meydana 

Orda birkaçları uydu şeytana


Bilindiği gibi şiirde bir çok söz ve anlam sanatı bulunur. Âşık 

Veysel’in şiirinde de bu edebî sanat denilen, bazı söyleyiş ve anlam 

oyunları bulunur. Şairlerin hepsi “mübalâğa” denilen bir sanata başvururlar. 

Âşık Veysel’de mübalâğa sanatı dense yanlış olmaz. 

Atatürk 10 Kasım 1938’de öldü. Türkiye’yi laik cumhuriyete 

kavuşturan, bu kahraman askerin, bu millî liderin, bu uluslararası 

ünü olan ulu kişinin ölümü üzerine, dünyanın sözü dinlenen insanları, 

fikirlerini ifade ettiler. Türkiye’de, hem aydın sayılan şairler, hem 

de halk şairi adı verilen nazım yazıcılar Atatürk’ün ölümü üzerine 

şiirler yazdılar. Atatürk konulu şiir antolojilerine bakmış olanlar bilirler 

ki, bu yönde bini aşkın nazım vardır. 

Bizim iddiamız şudur: 

Samimiyeti, yalın ve dürüst ifadeyi bu ölçüde nazma taşımış kaç 

şair var bilinmez; ama Âşık Veysel bu konuda gerçekten samimi bir 

naat yazmıştır. Âşık Veysel’in halk şiiri geleneğindeki ağıt-destanların 

birini Atatürk için yazmış olması düşündürücüdür. Bildirimin 

asıl konusu olan on dörtlükten meydana gelen bu şiir Âşık Veysel 

tarafından 78 devirli eski taş plaklarla okunmuştur. 

“Ağlayalım Atatürk”e adıyla meşhur olan bu şiir Türkiye’deki 

büyük değişim ve dönüşümlerinin, bir halk adamının ağzından anlatması 

bakımından da çok önemlidir. Onun boğuk sesiyle eski teknolojinin 

oluşturduğu taş plağın cızırtısına Veysel’in özel düzen ve 

bir sesle çaldığı sazının karıştığı çığlık, şöyle başlıyor: 

Ağlayalım Atatürk’e 

Bütün Dünya kan ağladı. 

Süleyman olmuştu mülke 

Geldi ecel can ağladı. 

Değerli dinleyenler, Âşık Veysel Atatürk’ü Hz. Süleyman’a benzetiyor. 

Hazreti Süleyman gibi idi demek istiyor: Peygamber Süleyman, 

hem dini lider, hem de siyasi lider idi. Halkını hem doğruların 

yoluna hak yoluna ulaştırdı, hem de maddi bakımdan zengin, siyasi 

Mehdi diye kendi kendin urgana 

Taktı kurtulmadı dârlarımızdan

904 


bakımdan bağımsız kılmayı başardı. 

Süleyman olmuştu mülke mısrasındaki mülk ise, hem devlet 

hem de memleket/vatan anlamındadır. 

Türkiye’deki sanayileşme hamlelerinin, ve kültürel kimliğin, 

kültürel varlığın, millî değerlerin korunmasında, ayakta durmasında 

emperyalizm karşısında alınan tedbirlerin insanın, toplumun, milletin 

kendi öz gücüne güvenerek devam ettirilebileceğini ifade eden 

mısralara bakalım: 

Fabrikalar icâdetti 

Gazi Paşa Haziretli bir kişi 

Ne kadar cesaret tuttu bu işi 

Sarmıştı vatanı düşman ateşi 

Esirgedi bizi ziyanımızdan 

İddiacı Türkiye’nin insanı 

Çalışmakla kazandık bzi vatanı 

Aç kurt gibi parçaladık düşmanı 

Şecaat görünce aslanımızdan 

Kurtardık vatanı bu belâlardan 

Tiren hattı küşat ettik her yerden 

Terakk’etti(*) mektebimiz hep birden 

Teşekkür kazandık müşranımızdan 

Hükûmet de milletini kayırdı 

Bir af etti(**) hapisleri koyverdi 

Adaletle tebligatlar duyurdu 

Çok şeref kazandık bayramımızdan 

Türkiye’yi adalette yaşattı 

Dağları deldirdi demir döşetti 

Millete bir altın kemer kuşattı 

Hâşâ nankör olman devranımızdan 

Âşık Veysel bunu böyle söyledim 

Benden de yadigâr bu kalsın dedim 

Sözlerim yalan mı dinle efendim 

Kürrei arz doldu hep şanımızdan


Atalığın ispat etti 

Varlığın Türk’e terketti 

Döndü çark devran ağladı. 

Tiren hattı tayyareler 


**** 

Deli gönül değme çayda bulanmaz 

Coşarsa dalgası kendinden olur 

Dertsiz aşık diyar diyar dolanmaz 

Gezdirir kendinden olur 

Yüce dağlar ova gibi düzlenmez 

Veysel muhannetten kerem gözlenmez 

Tilki gölgesinde arslan gizlenmez 

Yiğidin gölgesi kendinden olur 

Değerli dinleyenler şiirin tamamını metinler yayınlandığında 

okuyabilirsiniz. 5 10 Kasım 1938’in hemen arkasından yazılan bu 



“AĞLAYALIM ATATÜRK’E 

Ağlayalım Atatürk’e 

Bütün dünya kan ağladı 

Süleyman olmuştu mülke 

Geldi ecel can ağladı 

Doğu batı cenup şimal 

Aman Tanrım bu nasıl hâl 

Atatürk’e erdi zevâl 

Memur mebusan ağladı 

İskenderun Zûlkarneyin 

Çalışmadı buncalayın 

Her millet Atatürk deyin 

Cemiyet’Akvam(*) ağladı

906 


ağıt şiirden iki veya üç yıl sonra yazdığı 19 Mayıs’ta Parlayan Zafer 

Şiirinde Atatürk’ün hem askerî dehâsını, hem de sivil önderliğini 

doğru algılamış bir şair olarak karşımıza çıkıyor. Âşık Veysel Baba: 

19 Mayıs’ta parlayan zafer 

İptida Samsun’a bastı ayağı 

Atatürk’ün eserleri 

Söylenecek bundan geri 

Bütün dünyanın her yeri 

Ah çekti vatan ağladı 

Fabrikalar icâdetti 

Atalığın ispat etti 

Varlığın Türk’e terk etti 

Döndü çark devran ağladı 

Tiren hattı tayyareler 


Semerkant’la Buharalar 

İşitti her yan ağladı 

Bu ne kuvvet bu ne kudret 

Var idi bunda bir hikmet 

Bütün Türkler İnön’İsmet(*) 

Gözlerinden kan ağladı 

Siz sağ olun Türk gençleri 

Çalışanlar kalmaz geri 

Mareşal’in askerleri 

Ordular teğmen ağladı 

Zannetme ağlayan gülmez 

Arslan yatağı boş kalmaz 

Yalnız gidenler gelmez 

Her gelen insan ağladı 

Uzatma Veysel bu sözü 

Dayanmaz herkesin özü 

Koruyalım yurdumuzu 

Dost değil düşman ağladı


Ne mutlu Samsun’a zafer kapısı 

Her an için hatırlarız bu çağı 

Samsun’a çıkınca bir asker isi 

Bir aydınlık şarka doğru yürüdü 

Emsâli bulunmaz bir cevher idi 

Edep erkân medeniyet membağı 

Haykırdı orduya: “Yürümek gerek 

Zafer bizim haydi yürü” diyerek 

Akdeniz’den Trakya’dan geçerek 

Hudutlara çaktı şanlı bayrağı 

İşte bugün Atatürk’ün günüdür. 

Her yana yayılan onun ünüdür. 

Her tarafta şenlik Türk düğünüdür 

Nûr içr’olsun Atatürk’ün yatağı 

Veysel bu sözünde var mıdır hatâ 

Yurdumuzu benzetelim cennet’e 

Bu vatanı ısmarladı millete 

Türk korusun dedi yine bu bağı 

Biz, Türklüğü, Atatürk’ü ve Türkiye’yi seven, bu yolda yüreğini 

tutuşturup saza ve söze dönüştürmüş Âşık Veysel Şatıroğlu’nun düşünce 

ve felsefesini yaşatmak ve gelecek kuşaklara aktarmak üzere 

kurulmuş, bir sivil toplum örgütüyüz. 6 “Bilgelerin Yolunda” adlı kitabında 

aklı gönüllere birleştiren mesajlarıyla dostluk ve birlik düşüncesini, 

fikrî ve felsefî zemine taşıyan Sadık Tural hocaya uyarak 

şu cümleyi söylememe izin verilsin: Biz Atatürk’ün yolunda olduğumuzdan 

mezhepçiliği de, tarikatçılığı da, bunlara dayalı mürşitliği ve 

6 Bilgelerin Yolunda 4. bs., Yüce Erek Yay., Ank. 2006

908 


irşatçılığı da şiddetle reddederiz. Bizler ve bizim derneğimiz, Âşık 

Veysel yolunu yaşatmaya çalışanlar olarak, Türklüğü, Atatürkçülüğü 

ve Türkiye Cumhuriyeti’nin bağımsızlığını laik bir hukuk devleti 

olarak sonsuza kadar sürdürülmesini vazgeçilmez ilke sayarız. 

Türkülerin, ezgilerin, deyişlerin arkasında millî birlik düşüncemiz, 

devletimizin bağımsızlığı ve milletimizin bütünlüğü imanı var. Bu 

vazgeçilmez, reddedilmez ilkenin izleyicisiyiz. Âşık Veysel’in doğruları 

bizim doğrularımızdır. 

Atatürk’ümüzü ve Âşık Veysel’imizi rahmet ve minnetle anıyoruz.

BULGAR BASININDA ATATÜRK VE TÜRK 

HALKININ ULUSAL KURTULUŞ SAVAŞI (1919-1938) 

Mümün TAHİR 

Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusu ve ilk cumhurbaşkanı, büyük 

ıslahatçı ve devlet adamı, halklar arasında barış ve anlaşmanın 

büyük gayretkeşi Mustafa Kemal Atatürk hakkında Türk basınında 

olduğu gibi, yabancı basında da nice yazılar yazılmış ve yayımlanmıştır. 

Atatürk’e ilişkin birçok kitaplar basılmış, monografiler, bilimsel 

araştırmalar neşredilmiştir. Atatürk hakkında dünyaca anılmış 

nice politikacı ve devlet adamı türlü iltifatlarda bulunmuşlardır. 

Türk halkının Mustafa Kemal’in başında bulunduğu Kurtuluş 

Savaşı Bulgaristan’da da büyük yankılara neden olmuştur. Bu 

da herşeyden önce onun Bulgaristan’ da tanınmasından kaynaklanmaktadır. 

Çünkü Atatürk, Birinci Dünya Savaşı arifesinde bir yıldan 

fazla Sofya’da ataşemiliter görevinde bulunmuştur. Bu bağlamda 

“Kemalizm” adındaki Türk dergisinin 1965 yılında yayımlanan 38. 

sayısında şöyle yazmaktadır: “Türkiye’nin büyük kurtarıcısı, son 

derece değerli Atatürk Bulgaristan’da ataşemiliter görevini yerine 

getirirken çok sayıda dost edinmiştir. Bunun neticesi olarak yüce önderimiz 

Atatürk’ün talihini değiştiren Bulgaristan’dan büyükyardım 

aldı.” 

“Türk halkından sonra Türkiye’de Kemalizmin zaferinden kayıtsız 

şartsız olarak ancak onun komşuları ilgilenmektedir, diyor 

Prof. Dr. Stoyan Radev. Türkiye Cumhuriyeti’nin ve Balkanlardaki 

komşularının, özellikle Bulgaristan’ın Almanya ve Fransa örneğini 

izleyebilmesi için gereken koşulları ancak Kemalist devrimin derinleşip 

zafere ulaşması sağlayabilir. Nihayet, Fransa ve Almanya aralarında 

“Ebedi düşmanlık” güdüyorlardı, o yüzden de Avrupa’da

910 

MÜMÜN TAHİR 

Alman-Fransız antagonizminin neden olmadığı tek bir savaş yoktur. 

Şu an Fransa ile Almanya ilişkileri mükemmeldir.” 1 

Birinci Dünya Savaşı’nda Bulgaristan da yenilgiye uğrayan ülkeler 

arasındadır. Galip gelen Antant devletleri 1919 yılında imzalanan 

adaletten uzak Nöy Antlaşmasını uyguladılar. Buna rağmen 

Bulgaristan, Kemalistlere yabancı işgalcilere karşı yürüttüğü savaşta 

silah ve cephane yardımında bulundu. Bulgaristan ile Türkiye Birinci 

Dünya Savaşı sonunda hemen hemen aynı talihe sahiptirler. Her 

ikisi de yenilgiye uğrayan devletler arasındadır. Nöy Antlaşmasınca, 

Bulgaristan Batı Trakya, Güney Dobruca ve Batı Eyaletleri topraklarından 

mahrum ediliyordu. Bulgaristan 2, 25 milyar altın frank tazminat 

ödemeye mecbur edildi. 

Türkiye itilaf devletlerin kendisini bölüşme niyetine karşı koydu. 

1919-1923 döneminde Türkiye birkaç cephede savaştı. Bir yandan 

Sultana ve Halife ordusuna karşı, öte yandan itilaf devletlerin 

işgal güçlerine ve üçüncü bir cephede de Yunan ordusuna karşı savaşması 

gerekiyordu. 30 Ekim 1918 tarihinde imzalanan Mudros 

Antlaşmasından sonra Osmanlı İmparatorluğunun önüne son derece 

ağır şartlar kondu. İngiliz ordusu zengin petrol kaynakları bulunan 

Musul’u ve Anadolu-Bağdat Demiryolu hattını, İskenderiye’ye bağlayan 

eyaletleri işgal etti. 

Karadeniz ve Akdeniz limanlarını kontrol altına aldılar. Fransız 

ordusu Adana’ya ve Doğu Trakya’ya hâkim oldu. Yunanistan askerleri 

İngiliz, Fransız ve Amerikan fıloları koruması altında 15 Mayıs 

1919 tarihinde İzmir’i ve Orta Anadolu’da daha bir sıra ili işgal etti. 

İngiliz askerî 16 Mayıs 1920 tarihinde İstanbul’u işgal ederek tüm 

devlet müesseselerini ele geçirdi ve birçok milletvekilini ve politikacıyı 

tutuklayarak Malta Adasına sürgün etti. Böylece İngilizler 

Boğazlara yaslanmış şehre tamamen hâkim oldular. 

Sultan hükûmeti 10 Ağustos 1920 tarihinde Versay sisteminin 

sonuncu halkası hesap edilen Sevr Antlaşmasını imzaladı. Bu antlaşma 

ile Türkiye’nin bağımsızlığı sona ermiş oldu. Bütün memleket 

yasa büründü. Bu antlaşma gereğince, Boğazlar uluslararası bir ko- 

1 Radev Stoyân, Balkanskite Voys ki bili Tsarigrat “Literaturen Forum” Gazetesi, 

09.11.1998

BULGAR BASININDA ATATÜRKVE TÜRK HALKININ ULUSAL KURTULUŞ SAVAŞI 

(1919-1938) 

misyona teslim ediliyor, Doğu Trakya keza Yunanistan’a veriliyordu. 

Beş yıl sonra da İzmir, Manisa, Ayvalık illeri de Yunanistan’a 

bağlanacaktı. Doğu Anadolu’da bağımsız Ermeni devleti oluşturulmuştu. 

Yeni oluşturulan Ermenistan dışında kalan Doğu ve Güney-Doğu 

Anadolu toprakları ise Kürt otonom iline bağlanıyordu. 

Antalya, Silifke, Niğde, Aksaray, Akşehir, Afyon, Balıkesir, Muğla 

İtalya’ya veriliyor, Mardin, Urfa, Antep, Ceyhan Suriye’ye bağlı olarak 

Fransız mandası altında kalıyordu. Daha bir sıra toprak Antant 

ülkeleri kontrolü altına geçiyordu. Böylece, galip devletler yalnız 

Osmanlının hâkim olduğu toprakları değil, temiz kutsal Türk topraklarını 

dahi aralarında bölüşmüş oluyorlardı. Sevr Antlaşmasınca 

Türkiye’ye Ankara ile Karadeniz arasında küçük bir bölge kalıyordu. 

Öyle ki, sözkonusu bölge doğal zenginliklerden, sanayiden, iletişim 

ve ulaşım ağından, lafın kısası bağımsız varolabilecek her çeşit 

araç ve gereçten mahrum, yoksun bir bölgeydi. 

Bu durum karşısında, iç savaş koşulları içersinde Mustafa Kemal 

yeni oluşturulan orduyu seferber etti, bütün halkı düşmana karşı 

ayaklandırarak işgalcilere ağır darbesini indirmiş oldu. Mustafa 

Kemal Atatürk kumandası altında bulunan orduyla Yunan ordusunu 

görülmedik yenilgiye uğratarak 9 Eylül 1922 tarihinde İzmir şehri 

üzerinde zafer bayrağını dalgalandırdı. 11 Ekim 1922 tarihinde 

Antant devletleri ile Ankara hükûmeti arasında antlaşma imzalandı. 

Bu antlaşma gereğince, İtilaf devletleri İstanbul ve Boğazlardan, Yunanlılar 

da İzmir ve Doğu Trakya topraklarından çekilmeliydi. 23 

Temmuz 1923 tarihinde İsviçre’de Lozan Antlaşması imzalandı ve 

nihayet Yeni Türkiye böylece uluslararası tanınmış oldu. 

Küçük Asya’da (Anadolu’da) bütün bu olup biten olaylar 

Bulgaristan’ı çok yakından ilgilendirmektedir. Oradaki savaş 

Bulgaristan’ın iki komşusu arasında yürütülen bir savaştır. Bu, dikkate 

alınması gereken bir durumdur. Çünkü bu veya şu koşullarda 

savaş Bulgaristan topraklarına da sıçrayabilirdi. Bu savaşın sonuçlarından 

Bulgaristan’ın belirli bir yarar sağlayabileceğini de dile getirmek 

yerli olacaktır fıkrindeyim. Ve öyle de oluyor. Aleksandır Stamboliyski 

hükûmeti, Mart 1920’de iktidara gelince, Bulgaristan’ın da 

Sevr Antlaşmasını iptal etmesi hususunda bir şans olarak görmektedir. 

Çünkü Antant devletleri bütün bu olup bitenlerden sonra di- 

911

912 


ğer antlaşmaları da gözden geçirmeye mecbur kalacaklardır. Antant 

temsilcilerinin Sofya’da yayınladıkları rapora göre, Haziran 1920’de 

Burgaz limanma vasıl olan üç Türk gemisi kömür yerine silah ve 

cephane ile limandan ayrılıyorlar. Gemilerden birinin kaptanı, hatta 

şehrin askerî komutanı tarafından karşılanmıştır. Yine Mart 1922’de 

iki yük kamyonu silah ve cephane ile, on dolayında Bulgar ve Türk 

askerî himayesinde Edirne üzerinden Türk topraklarına geçer. Kaptan 

Abdülrezak, İbrahim Çavuş, Ali Çavuş vb. subayların kumandanlığında 

Trakya’daki Yunan ordusuna karşı Bulgar-Türk çeteleri 

oluşturuluyor. 

General Cafer Tayyar’ın Doğu Trakya’da uğradığı yenilgiden 

sonra 385 subay, 3239 er, 22 000 sivil Türk Bulgaristan topraklarına 

sığınıyor. Aleksandır Stamboliyski hükûmeti onlara Bulgar parasıyla 

2 milyon leva yardım sağlıyor. Bulgar Çiftçiler Birliği hükûmeti 

tarımcı göçmenlere toprak veriyor, tarlalarını işleyebilmek için araç 

ve gereç sağlıyor, tohum dağıtıyor vs. 

Bulgaristan’dan Türk hilaline 25 vagon un, 5 vagon fasulye, 

1 vagon da yağ ve peynir gönderiliyor. Bu yardım İzmir, Bursa ve 

Trakya halkına yapılmıştır. Prof. Stoyan Andreev’in araştırmalarınca, 

Aleksandır Stamboliyski, başında Atatürk’ün bulunduğu Türk 

güçlerinin imkanlarını Batılı devlet adamlarından, politikacılardan 

çok daha önce anlamış ve değerlendirmiştir. Yaklaşık iki yıla yakın 

bir dönem Antant kontrol makamlarından gizlice Atatürk ordusuna 

yardım etmektedir. Basiretli bir devlet adamı ve politikacı olarak 

Aleksandır Stamboliyski Mustafa Kemal’in zaferinde bir gün 

Bulgaristan’ın da Nöy Antlaşmasının esiredici koşullarını iptal etme 

olanaklaır görmektedir. 2 O, yeni Turk devletinin simasında dostluk 

ve iyi komşuluk ilişkileri izleyecek bir ülke görmektedir. 26 Ekim 

1922 tarihinde Aleksandır Stamboliyski XIX. Millet Meclisi’nde 

büyük bir nutuk irad ediyor. Nutukta Bulgaristan’ın dış politikasına 

açıklık getiriyor. Nutuk 29 Ekim 1922 tarihinde “Zemedelsko 

Zname” (Çiftçi Bayrağı) gazetesinde yayımlanıyor. Orada Stamboliyski: 

“Yakındoğu sorunu! Sayın milletvekilleri, biz büyiik devlet 

adamı Kemal Paşa’nın simasında Türkiye’nin hizmetini tanımalıyız. 

O’nun bir zamanlarki maceraperestliği sayesinde, onun ve dolayın- 

2 Andreev Stoyan, Kemal Atatürki, Balkonite Dnes


(1919-1938) 

dakilerin sonsuz gayretleri sayesinde, biz bu sorunun müzakere için 

masaya konduğunu görüyoruz. Ankara şu an haksızlığa uğramış 

Müslümanların Mekke’si, Hıristiyanların Kudüs’ü halinegelmiştir. 

Eğer hakarete uğrayan insanlık herhangi bir zaman, herhangi biri 

için anıt dikmek isterse, bu anıt herşeyden önce Ankara faaliyetçilerinin 

anıtı olmalıdır. Antlaşmaların teftişi sorunu gözden geçirmek 

için artık masaya konmuştur. Türkiye’nin zaferi olmasaydı, bunu 

hiçbir kimse aklından bile geçiremezdi. Sevr Antlaşmasının teftişi ile 

yanyana bütün diğer antlaşmalardaki ağır koşulları içeren maddeler 

de gözden geçirilecektir. Türkiye büyük güçlerin anlaşması neticesi, 

gelecekte de bizim komşumuz olarak kalmaktadır. Bizim Türkiye 

ile ilişkilerimiz ancak dostane ilişkiler olabilir. Umum çıkarlarımız 

aramızda, barış içinde yaşamamızı dikte etmektedir.” demiştir bu 

önemli nutukta. 

“Pryaporets” gazetesi 9 Temmuz 1923 tarihli sayısında 

“Hükûmetin Programı ve Görevleri’ne yer vermiştir. Bu, Başbakan 

Al. Tsankov’un nutkudur. Aleksandır Tsankov Bulgaristan 

ile Türkiye ilişkileri hakkında şöyle diyor: “Bizim Türkiye ile artık 

paylaşacağımız bir şey yok ortada. Türkiye Asya’da geniş bir sahayayaslanmış 

bulunuyor. O, geçmişte olduğu gibi, gelecekte de bizim 

sanayisel ve tarım ürünlerimiz için bir pazardır. Biz bu komşumuzla 

ancak iyi ticari ilişkiler kurabiliriz. Sizler biliyorsunuz ki, ticaret, 

ticari ilişkiler halklar arasında dostluk için sağlam bir zemin yaratmaktadır.” 

O dönem Bulgar basını Türk halkının Kurtuluş Savaşını uzun 

uzadıya yansıtmaktadır. “Novo Vreme” (Yeni Çağ) gazetesi 19 Haziran 

1919 tarihinde çıkan 104. sayısında Atina’dan alınan bir habere 

istinaden, Yunanlıların İzmir dolaylarında Türkleri büyük bir hezimete 

uğrattıklarını yazıyor. Bu yazı fakat “Yunan Uydurmaları” 

başlığını taşımaktadır. 

Adı geçen gazete 12 Mayıs 1920 tarihli sayısında “Türkler ve 

Bulgarlar” başlığı altında bir yazıya yer vermektedir. Bu yazıda 

şunları görüyoruz: “Balkan Savaşı geçmişin sayfalarını ebedi olarak 

kapattı. Bulgarlar ile Türkler anlaşma ve dostluk yolunda ilerlemektedirler. 

İmzalanan anlaşmalar sonucu her iki ülke de aynı talihe 

boyun eğmek zorunda kaldık. Bizim topraklarımız Yunanistan’a 

verildi “ 

913

914 


Bir ay sonra “Novo Vreme” gazetesi şöyle yazıyor: “Nice devletler 

güzelim Boğaziçi sahillerinde gereken dersi aldılar. Yunanistan 

hala yabancı topraklar işgal etme düşüncelerinden vazgeçmiş değil. 

Fakat o, şu an kazmakta olduğu mezara yine kendi düşecektir.” 

“Nezavisimost” (Bağımsızlık) buna cevaben: “Beklenilmeyen 

mucize gerçek oldu” diye yazdı ve devamla: “Ölmüş hesap edilen 

Anadolu yeniden uyandı. Bu ancak Kemal Paşa’nın sayesinde oldu. 

Sahneye yeni başkent Ankara çıktı. Sevr Antlaşmasının mimarları 

şaşkınlık içinde kaldılar. Kemal hepsinin hesabını gördü.” diyerek 

yazısını tamamlamış olur. 

“Nezavisimost” gazetesi 6 Ocak 1921 tarihinde “Sevr Antlaşması 

ve Doğudaki Yankıları” başlığını attı. Bu yazıda İtilaf güçleri, 

Yunanlıların 15 Mayıs 1919 tarihinde İzmir’e çıkartma yapmalarına 

izin verdikleri için yerle bir edici bir tenkit ateşine tutulmaktadırlar. 

Yazının devamında da: “Bu Türklerin millî duygularını şahlandırdı, 

hiç kimsenin düşünemediği irade ve dayanıklığa sahip olduklarını 

gösterdiler. Yunanlar giriştikleri askerî saldırıya çabuk elden 

sona erdireceklerini hesap ediyorlardı. Hatta birkaç defa Mustafa 

Kemal’in başını ezme süresini belirleyen beyanatlar da yayınladılar. 

İttifakçılar yandan seyrediyorlardı. Yeni asker de gönderemiyorlardı, 

çünkü Yunanlılar Anadolu’da başlattıkları görevini kısa bir zaman 

içersinde yerine getireceklerine emindiler. Uzun sürünce ve müzakerelerden 

sonra hazırlanan Sevr Barışı ıstırap verici duygularla 

imzalandı ve uygulanması bekleniyordu. Gerçekten bu ölü doğmuş 

bir antlaşmaydı, hiçbir şey getirmedi. Ancak konferans ve müzakerelerönü 

bir dönem olarak nitelendirilir. Loyd Corç, Venizelos ve Vasil 

Zaharov tarafından redakte edilmiş olan bu antlaşma Türkiye’nin 

önüne çok ağır koşullar koymuştu. Daha önceleri bir planda olduğu 

gibi, Türkiye Avrupa’dan tamamıyla kovulmuş değildi, fakat cezaya 

çarptırılmıştı. Türkiye’nin buna boyun eğeceğinden kimsenin asla 

kuşkusu yoktu. Çünkü Türkiye artık ölmüş hesap ediliyordu. 

Fakat Kemal Paşa’nın Türkiye’si birden derin uykulardan uyandı. 

Savaşta kayba uğrayan Türkiye hala kendinde büyük bir güç gizliyordu.” 

Aynı yazının devamı şöyledir: “Uzun zaman yalancı galibiyetler 

beyanatında bulunan Yunan ordusu, Antant’ın Kemalistlere


(1919-1938) 

karşı savaşında son bir araçtı Mustafa Kemal Ankara’dan dünyaya 

şöyle haykırıyordu: “İZMİR VE TRAKYA’DAN GAYRI, TÜM KA- 

PİTÜLASYONLARIN YOKEDİLMESİNİ, BOĞAZLAR REJİMİNİN 

İPTALİNİ, ANTLAŞMADAKİ BÜTÜN EKONOMİK KOŞULLARIN 

TEFTİŞİNİ İSTİYORUZ!” O, (Kemal) tam bir zafer üstünlüğüne 

sahip bir kişi. O, Birleşik Amerika Devletleriyle müzakerelerde bulunuyor, 

Bolşeviklerle işbirliği yapıyor, istediklerini Antant’a dikte 

ediyordu... Ve hakikaten politikacı general yaptıklarından memnuniyet 

duymakta haklıdır. O, Almanya ve Avusturya-Macaristan devletlerinin 

yapamadıklarını yaptı. Yenilgiye uğratılan en zayıf ulus 

nihayet savaştan galip çıkanlara kendi iradesini kabul ettirecekti.” 

Gazetenin sayfalarında makaleden sonra şu yoruma yer verilmiştir: 

“Sevr Antlaşmasının teftişe tabi tutulmaması mümkün değildi. 

Bugün onu hazırlamış olanlar dahi çok gaddarca ve uygulanması 

mümkün olmayan bir antlaşma olarak kabul ediyorlar. Lakin insan 

vicdani bununla da yetinmiyor. Onlar bütün barış antlaşmalarının 

hatalarını, bunların zafer sarhoşluğu neticesi hazırladıklarını kabul 

etmeye mecbur kalmışlardır.” 

“Nezavisimost” gazetesinin 6 Nisan 1921 tarihli yazısı 

“Ankara’nın Büyük Sevinci” başlığını taşıyor. O yazıda şunları 

okuyoruz: “Türk Ordusunun Anadolu’daki büyük zaferleriyle ilgili 

Londra’dan alınan bir telgrafta şöyle bir haber var: “Ankara sevinçler 

içinde. Küçük Asya’da Yunanlılar ile Türkler arasında yürütülen 

amansız savaş, İstanbul’da meydana gelmiş olan uluslararası 

durumun sonu demektir. Avrupa’daki diplomatik kançelaryaların 

eski nizamı koruyabilme hususundaki son gayretleri Yunan halkını 

bedbaht bir silah durumuna getirdi, ona gayet ağır bir görev verildi. 

...Ankara yeni bir hareketin temellerini attı ki, bu yalnız Türk 

ulusunu işgal altına almak isteyenlere karşı yönelik bir hareket değildir. 

Bu hareket yeni dönemin ihtiyaçlarını anlamak istemeyen, 

galip devletlerin gücünü sırtında hissedenlerin, korkunç talihlerini 

birleştirme arzusu hareketidir. Anadolu’daki Kemalist hareket 

Avrupa’nın talihinin artık birkaç kişinin elinde olmadığını dünyaya 

gösterecektir...” Yazının müellifi Statev devamla İngiliz hükûmetinin 

resmi temsilcisi Keynis’in Paris Barış Konferansına ilişkin izlenimlerini 

dile getirmektedir. Keynis, adaletli bir sonuca varılamayacağı- 

915

916 


nı anlayınca, konferansı terk eder. Müellif daha sonra: “Gerçekten 

Paris “kararları” günün olaylarını gözönünde bulundurmamışlardır, 

Anadolu’da devam eden müthiş savaş da bunu göstermektedir. 

Mustafa Kemal Türkiye’deki ulusal hareketin ideolojik ve pratik 

yöneticisi olarak yalnız ulusal kahraman olarak değil, Paris protokollerindeki 

kararlara saldıran tarihi bir kahraman olarak önem 

kazanmıştır. Kemal bu kararları ihlal etti ve yiğitçe ayakları altına 

aldı, onları kimseye lüzumu olmayan kağıt haline getirdi. Türk 

millîyetçilerinin galibiyeti tüm mazlumların, esirlerin zaferi olacaktır. 

Yunanlıların zaferi ise asil İngiliz temsilcisinin çizdiği tablodakilerin 

geçici bir zaferi olacaktır. Eğer son anlarını yaşayan, kendini 

unutmuş galiplerin adaletsizliği, hayasızlığı ve güç kullanışı devam 

ederse, üstünlük alma hevesleri sona ermezse, Kemalistler savaşı 

belki kaybedebilirler. Fakat Mustafa Kemal örneğin, O’nun büyük 

kahramanlığı ve büyük idealizmi tarihte yeni bir dönem açtı ve bu 

savaşa behemehal bir yeni güçler de katılacaktır. Umumdan ayrılma 

süreci başgösterdi, yeniyeni cepheler oluştu... Moskova ile Ankara 

kayıtsız şartsız halkların yürüyebileceği iki farklı yön çizdiler. Kimi 

izleyeceklerini önümüzdeki yakın zaman gösterecektir. Biri de, diğeri 

de kan akmasını ve şehitler verilmesini istiyor. Şüphesiz çoğunluğun 

sempatisi Mustafa Kemal’den yanadır. O’nun savaş sloganları 

herkesçe bilinmektedir ve onlar yığınların psikolojisine daha yakın 

şiarlardır” diyor Statev “Ankara Sevinç İçinde” yazısında. 

“Politika” gazetesi ise hemen hemen her sayısında Türk-Yunan 

savaşına ilişkin haberlere yer vermektedir. 22 Eylül 1929 tarihli sayısında 

Kemal Paşa’nın bir beyannamesi yer almaktadır. Türk Haber 

Bürosu Kemal Paşa’nın şu beyannamesini yayınlamıştır: “Eğer 

birkaç yıl savaşmamız icabederse, biz savaştan vazgeçecek değiliz, 

savaşımız Yunanlıları Küçiik Asya’dan kovuncaya kadar sürecektir... 

...İstanbul bizimdir, bizim olması gerekir. Boğazlar konusunda 

biz nispeten başkentimizi tehlikeye düşürmeyen koşullara razıyız.” 

Aynı sayıda “Kemal Paşa Sultanın Tahttan Çekilmesini İstiyor” 

makalede, “Kemal Paşa Sultana bir mektup göndererek onun 

tahtan inmesini istiyor. Kemal Paşa diyor ki, Yunanlıları yendikten 

sonra Ankara ordusunun İstanbul’a yönelmesi için emir verecektir. 

O halde iki ordunun, hakikatte aynı ordunun iki kısmının çarpışma-


(1919-1938) 

ması için Sultanın tahttan çekilmesi gereklidir” beyanatında bulunmuştur. 

Türk halkının Ulusal Kurtuluş Savaşına “Zora” gazetesi hayli 

yer ayırmaktadır. Gazete, 3 Temmuz 1920 tarihli sayısında “Küçük 

Asya’da Askeri Savaş” başlığı altında bir yazıya yer vermektedir. 

Yazıda şunlar dikkati çekiyor: “Yunanlılar Alaşehir ve İzmir yörelerindeki 

başarılarını ilan etmeye acele ettiler, bunu da pek tabii 

Venizelos’a konferans önünde itibar, saygınlık kazandırmaktı niyetleri. 

Yunanlıların önünde duran güçlükleri yabancı muhabirlerin 

Kemalistlerin güç ve araçlarına ilişkin verdikleri haberlerden 

algılıyoruz.”, deniyor gazete sayfalarında ve şöyle devam ediyor: 

“23 Haziran sayısında “Nev York Herald” Fransız - Türk Antlaşmasının 

süresinin sona ermesiyle ortaya çıkan durumun tahlilini yaparak 

gazete şunları yazıyor: “Fransa’nın Suriye komutanı general 

Guro’nun Mustafa Kemal ile yaptığı üç haftalık ateşkes süresi 30 

Mayıs’ta sona erdi. Kemalistler görüşmeleri yenileme tecrübesinde 

bulunmadan Adana’yı Bağdat demiryolu hattına Kilikya limanı bağlayan 

Mersin’e saldırdılar. Böylece Fransız askerî güçsüz hale düştü.” 

Gazete devamla: “Nev York Herald” gazetesine göre Fransız 

- Türk müzakerelerinin nedenleri şunlar: “Mustafa Kemal’in ordusu 

ilkbaharda Kilikya’daki Fransız işgal ordusuna saldırıda bulundu. 

Maraş, Antep ve Urfa’da Fransızlar tamamen hezimete uğradı. Kemalistler 

bu zaferle tüm Kilikya’yı ele geçirdi... 

...Kemal’in bu ateşkes süresinin devamına razılık göstereceği 

zannediliyordu, lakin hiç de öyle olmadı. Kemal’in ordusu zaferden 

zafere koşuyordu. Türk ordusu tüm Anadolu’yu geri aldı. İngilizlerin 

elinde ise ancak Boğazlar etrafında birkaç kilometrelik bir mesafe 

kalmıştı. O da güç bela... İngiliz subayları Kemal’in askerlerinin en 

yakın zamanda İstanbul’a hücum edeceklerini kabulleniyorlardı.” 

diye yazıyor sözü geçen gazetede. 

Makale devamında Kemal’in askerlerinin Sultan, itilafçılar ve 

Yunan güçleri karşısındaki galibiyetlerini dile getiriyordu. Gebze, 

İzmit, Alemdağ vs. gibi kent ve kasabalar için yürütülen cenkler hakkında 

ayrıntılara gidiyordu. “Öyle, çünkü bugün artık Trabzon’dan 

İzmir’e kadar tüm Küçük Asya sahilleri Kemalistlerin elinde bulunuyordu...” 

diyor “Zora” gazetesi. 

917

918 


Yine “Zora” gazetesi iki gün sonra, 5 Temmuz 1920 tarihinde, 

“Türkiye’den Mektuplar” başlığı altında bir başka makale yayımlıyor. 

Yunan ordusunun Doğu Trakya’daki mevkilerini ayrıntılarıyla 

dile getirerek gazete yazısını şöyle sürdürüyor: “Burada Türkler 

yüksek halet-i ruhiyeye, yüksek morale sahip. Aydın Türkler gerçek 

bir Avrupa ülkesi olarak kalacaklarını umarak kendilerini aldatmıyorlar, 

lakin İstanbul ve Edirne vasıtasıyla Avrupa ile ilişkilerini her 

ne pahasına olursa olsun korumak istiyorlar.” 

Bu makalede Trakya Hak Savunması Komutanı Cafer Tayyar’ın 

resmi beyannamesine de yer veriliyor. Beyanname şu ifadelerle 

dikkati çekiyor: “Yunan ordusu kendini güçlü hissedeceği ve Doğu 

Trakya sınırlarını geçmek isteyeceği, bir günde iyi örgütlenmiş ve 

son damla kana kadar özgürlüğünü savunmaya kararlı olan bir 

halk ordusu ile göğüs göğüse gelecektir....Türkler ve Bulgarlar tek 

bir Yunan köyüne saldırmış değillerdir. Onlar, kardeşlerinin derin 

ağrı ve ıstıraplarını hissedip içlerinde yaşatmalarına rağmen ölçülü 

davranıyorlar ve soğukkanlılığını layıkıyla koruyabiliyorlardı. Ki 

bura ahalisi Batı Trakya’daki evini, barkını, topraklarını terkedip 

Bulgaristan’da sığınak bulmuşlardı.” 

“Zora” gazetesi Türk ordusunun umum ilerleyişini dikkatle izliyor 

ve ayrıntılarıyla yansıtıyor. Gazetenin sayfalarında “İstanbul 

Dolaylarında” (8 Ağustos 1922), “İstanbul Önlerinde” (9 Ağustos 

1922), “Savaş veya Macera” (3 Ağustos 1922), “İstanbul Önlerinde 

Neler Oluyor” (5 Ağustos 1922), “Yunanistan Teslim Bayrağını 

Kaldırdı” (10 Ağustos 1922) gibi makalelere yer verilir. 

Yazıların büyük bir kısmında “Zora” gazetesi “Politika” ve 

“Katimerini” Yunan gazetelerine, “Deyli Meyl”, “Nev York Herald’, 

“Tayms”, “Tan”, “Berliner Tagebalt”, “Deyli Telegraf’ 

gibi İngiliz, Fransız ve Alman gazetelerinden yararlanmaktadır. 

“Zora” gazetesi 4 ve 6 Ağustos 1922 tarihlerinde “Yunan Macerası” 

umum başlığı altında geniş bir makale basıyor. Bu yazıda 

Yunan iddiaları dile getiriliyor, büyük güçlerin Türkiye politikası, 

Yunan ordusunun yenilgisi, İngiltere ve Fransa’nın Barış Konferansı 

düzenlenmesi için razılığı dile getiriliyor. Bundan sonra da bir yandan 

Türkiye ile Antant ülkeleri ve öte yandan da Yunanistan’la savaşkes 

antlaşması imzalanacaktır deniyor.


(1919-1938) 

“Ulusal Gücün Orta Direği” 25 Haziran 1923 tarihli “Pryaporets” 

(Bayrak) gazetesinin en önemli yazısıdır. O yazıda şunlar 

dikkat çekmektedir: “Türkler büyük zafer sevinci yaşıyorlar. Lozan 

Barışı onlara istediklerini verdi. Türkiye bugün bağımsız bir devlettir. 

Utanç verici kapitülasyon rejimi ortadan kaldırıldı. Türkiye 

bu büyük zaferi halkının olanca varlığını kurban etmeye hazırlığı 

sayesinde elde etti. Bu hususta Ankara Millet Meclisi büyük ve halledici 

rol oynadı. Meclis, tüm Türk halkının etrafında tek vücut olduğu 

bir bayraktan farksızdı. Zaferin örgütleyicileri ve galipleri ancak bu 

Meclis saflarından çıktı. Mustafa Kemal yalnız yetenekli bir asker 

gibi değil, aynı zamanda fevkalade bir teşkilatçı ve birinci mevkili 

diplomat olarak sahnede yer aldı. O bir fikir dehasıydı, ilham kaynağıydı 

ve son derece yararlı bir dava peşinde koşuyordu. Mustafa Kemal, 

Türkiye varolmazdan önce aşağılanıp küçümsendiği ve savaşta 

yok edildiği hesap edilen bir anda bir Millet Meclisi oluşturmayı başardı. 

Mustafa Kemal, Meclisi İstanbul’dan uzak, Ankara şehrinde 

meydana getirdi ve ondan sonra da Türkiye’nin savunmasına girişti. 

Türk halkı Ankara Millet Meclisi etrafına toplandı, parçalanmış ve 

bölünmüş Türk illeri keza bu Meclis etrafında birleşti, yine bu Meclis 

vasıtasıyla kitlelerde teşkilat ve zafer iktisadi ve kültürel kalkınma 

ruhu aşılandı. Politik yönde geri kalmış Türkiye’nin tarihi dersi 

başka halklar için de değerlidir. Türk halkı hemen hemen her şeyini 

kaybetmiş, hatta ölüm döşeğine yatırılmış bir halkın nasıl yeniden 

dirilebileceğini gösterdi.” 

Türk halkının savaşlarına “Rabotniçeski Vestnik” gazetesi 

de ilgi göstermektedir. Gazetenin 23 Kasım 1922 tarihli sayısının 

başyazısında şunları okuyoruz: “Mudanya mütarekesinden bu yana 

çok kısa bir zaman geçti. Ama tarih büyük devletlere acı bir lokma 

hazırladı, bu lokmayı büyük devletler ister istemez Lozan’da yutmaya 

mecbur kaldılar. Bu acı lokma, Türkiye’de düzenlenen Cumhuriyet 

Devrimci Darbedir. Türk halkı tarihin tekerleğinin General 

Harington’un kılıcı ile döndürülmesini beklemek istemiyordu. 

Bundan üç yıl önce Ankara’da başlayan Devrimci Ulusal Hareket, 

İstanbul’a ulaşmalı ve o yuvadan, zayıf ve müstemleke halkların üzerinde 

kırbaç oynatan zalimleri silah gücüyle diplomatik girişimler 

yardım etmeyince kovmalıydı. Türkiye’deki darbe yalnız Türkiye’deki 

Avrupa emperyalist hâkimiyetinin değil, bütün Asya müstemleke- 

919

920 


lerindeki hâkimiyetin temellerini sarstı.” 

Bulgar gazetelerinin büyük bir kısmı sayfalarında 29 Kasım 

1923 tarihinde Türkiye Cumhuriyeti’nin ilan edilmesine de gereken 

yeri ayırmış oldular. Gazeteler hemen hemen aynı görüşü paylaşıyordu, 

ki bu olay tarihin vekayinamesinde yer alacaktır. Gazetelerin 

belirttiklerine göre, bir imparatorluğun yıkıntılarından yepyeni, bağımsız 

bir Türk devleti doğdu. Böylece Türk halkının sosyal-politik 

ve ekonomik hayatında temelli değişiklikler meydana geldiğini gazeteler 

hem fikir olarak dile getirmişlerdir. 

Ben burada yorumlara meydan vermeden Bulgar gazetelerinin 

sayfalarında yer verdikleri yazıları olduğu gibi aktarıyorum. Bu, Bulgar 

halkı, Bulgar toplumu Türk halkının Ulusal Kurtuluş Savaşı’na 

büyük bir ilgi göstermekte, özgürlük ve bağımsızlık savaşında ona 

maddi ve manevi destek veriyor demektir. 

Mustafa Kemal Atatürk’ün ömrünün son nefesine dek 

Bulgaristan’a ve Bulgar halkına en iyi duygular beslediğini kanıtlayan 

örnekler bir değil, beş değil. Kemal Atatürk hayata gözlerini 

yumduğu 10 Kasım 1938 tarihine kadar Bulgaristan ile Türkiye arasında 

dostluk ve iyi komşuluğun galebe çalması için tüm gayretlerini 

esirgemeden mücadele vermiştir. 

Kemal Atatürk’ün ölümü zamanın bütün basım araçlarında geniş 

çapta yansıtılmıştır. Kemal Atatürk’ün ölümü münasebetiyle 

“Slovo” gazetesinin Başyazarı Meçkarov: “Mustafa Kemal Osmanlı 

İmparatorluğunun vücudunu acımasızca ameliyat eden bir cerrahtır.” 

diye yazmıştır. 

“Zora” gazetesinde ise Danail Krapçev: “Atatürk’ün davasının 

varlığını sürdüreceğinde hiç kimsenin asla kuşkusu olamaz. Fakat 

onunla birlikte ortadan üç şey kaybolacaktır: ateşin karakter, güçlü 

ve tükenmez enerji, fikir ve metin irade;” diye yazmıştır. 

“Slovo” gazetesinin Müdürü ve aynı zamanda milletvekili Todor 

Kojuharov 1938 yılında şunları kaleme almıştır: “Atatürk’ün 

şanlı ve şerefli adı Ankara karşısındaki kayalarda unutulmaz bir anı 

ve gelecek kuşaklar için bir ibadet dersi olarak ebedi yazılı kalacaktır. 

Bu yüce adam dünyamızda, bu topraklarda çağdaşımızcasına 

yaşadı. 0, yabancı askerlerin saldırılarını yıldırım darbesiyle 

geri itiyor, sanki keskin bir kılıçla yürütülen müzakerelere, imzala-


(1919-1938) 

nan mukavelelere çözüm getiriyordu. Bir hamlede halifenin çelenk 

ve tahtını ortadan kaldırdı. Ülkesini kurtardı, umutsuzluğa kapılmış 

halkının ulusal ihtiraslarını uyandırdı ve modern sivil bir toplum yarattı. 

İşte, gözlerimizin önünde yoğrulan Atatürk mucizesi bundan 

ibarettir. Böyle bir eşsiz kişinin ölümünden sonra dünya artık o kadar 

ilginç değil.” 

Bulgar devletinin taziye arzları, başsağlıkları “Zora” gazetesinin 

10 Kasım 1938 tarihinde “Haşmetli Çarın Atatürk’ün Ölümü 

Münasebetiyle Başsağlıkları” beyannamesinde umumileştirilmiştir. 

Başlık altı olarak da “Diğer Taziyeler” ifadesini görüyoruz. 

Mustafa Kemal’in ölüm haberini alır almaz saray önündeki bayrak 

yarıya indirilmiştir. Çar Hazretleri Türk Meclisi Başkanı Abdülhalik 

Renda’ya başsağlığı telgrafı göndermiştir. Dahası var. Haşmetli 

Çarın emri üzerine Yaveri General Tsanev ve Kançelarya Müdürü 

Popov Sofya’daki Türk Sefiri Sn. Berker’i ziyaret ederek, kendilerine 

Çar Hazretlerinin taziyelerini bildirmişlerdir. Bundan başka 

Başbakan Dr. Köseivanov, Halk Meclisi Başkanı Sn. S. Moşanov, 

aynı zamanda diplomatik misyon yöneticileri de başsağlıklarında 

bulunmuşlardır. 

Gazetenin aynı sayısında daha birkaç makale yer almıştır. İngiliz 

gazetesi “Voyd Prays” anı ve kişisel izlenimler biçiminde şunları 

kaleme almıştır: “Eski Türkiye’yi tanıyanlar için, onun getirdiği yenilikler 

asla inanılası değildir. Bunlar büyük davanın bir başlangıcı 

oldu, ortaçağ Türkiye’si yepyeni bir devlet halini aldı. Kemal Atatürk 

halkını ardıcıl bir surette, tüm gayretleriyle modern bir halka 

dönüştürdü. Kısa kısa buyruklarla bin yıllık müessese ve gelenekleri 

ortadan kaldırdı, yok etti.” 

“Zora” gazetesi 13 Kasım 1938 tarihli sayısında Atatürk’ün cenaze 

törenine katılan Bulgar heyetine ilişkin aynntılı bilgi vermektedir. 

Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanının ölüm münasebetiyle 

defın merasiminde Bulgaristan’ı temsil edecek olan resmi heyet tesbit 

edilmiştir. Heyeti oluşturanlar: Çar Hazretleri temsilcisi General 

Panov, Bulgar hükûmet temsilcisi - Savunma Bakanı General Teodosi 

Daskalov ve Bulgar Ordusu temsilcisi Başkent Garnizon Amiri 

General Konstantin Lukaş. Yine bu münasebetle cenaze merasimine 

72 Bulgar askerî gönderilecektir. 

921

922 


“Zora” gazetesi aynı yılın 17 Kasım sayısında Bulgar heyetinin 

ve Bulgar fahri bölüğünün Türkiye’de bulunmasına ilişkin bir yazı 

yazmıştır 20 Kasım sayında. General Daskalov, Türkiye Dışişleri 

Bakanı Sn. Saraçoğlu ile görüşmesi esnasında şöyle bir beyanatta 

bulunmuştur: “Ben sizlere Çar Hazretlerimizin, Bulgar hükûmetinin 

ve bütün Bulgar halkının Türkiye’nin kurtarıcısı ve yenilikçisi 

Atatürk’ün ölüm sonucu dost Türk halkının uğradığı büyük kayıp 

münasebetiyle taziyelerini bildirerek bir memuriyet görevimi yerine 

getirmiş oluyorum. Biz onun mezarı önünde büyük saygıyla derinden 

başeğmeye ve Türk halkına kaybını metanetle karşılaması dileklerinde 

bulunmaya geliyoruz. Atatürk öldü. Fakat biz Türkiye’nin 

O’nun çizdiği yoldan ayrılmayacağına eminiz.” demektedir. Bakan 

Saraçoğlu’nun cevabı şöyledir: “Bulgaristan’ın Türk hükûmeti ve 

Türk halkının büyük kederi paylaşmasından büyük bir memnuniyet 

duymaktadır.” 

“Zora” gazetesi 22 Kasım 1938 tarihli sayısında “Sofya’da 

Kemal Atatürk’ü Anma Toplantısı” başlığında bir yazıya yer vermiştir. 

(Toplantıda nutuklar irad edilmiştir.) “Geçen akşam Bilimler 

Akademisi Salonunda saat 6 buçukta Türkiye Cumhuriyeti Başkanı 

Kemal Atatürk anısına Bulgar-Türk Derneği girişimiyle bir anma 

toplantısı düzenlendi. Toplantıda Başbakan Sn. Köseivanov, bakanlardan 

Prof. Filov, İ. Kojuharov, İ. Nedev, Pavel Gruev, başta Sefir 

Sn. Berker olmak üzere Türk elçiliğinin tüm personeli, generaller, 

Yunanistan Sefıri Diamontopulos, yüksek düzeyde Dışişleri Bakanlığı 

memurlan, sabık bakan ve daha bir sıra seçkin kimseler hazır 

bulundular... İlk konuşmacı Bulgar-Türk Derneği Başkanı Prof. 

Petko Stoyanov: “Kemal Atatürk Türk halkının bütün dönemlerde 

yetiştirmiş olduğu en büyük şahıstır!” diyerek, bütün katılımcıları 

ayağa kalkmaya ve Atatürk’ün anısına saygı duruşunda bulunmaya 

davet etti. 

Sn. Stoyanov’dan sonra sabık Ankara Sefiri Sn. Todor Pavlov 

bir konuşma yaptı. O, konuşmasmda: “Türkiye halkı büyük evladı 

için yas tutmaktadır. Atatürk kimdir? 0, 1923 yılında Cumhuriyeti 

ilan ederek, egemenlik halka aittir, yasal ve icra kuvveti halkın elindedir, 

Türkiye Cumhuriyeti laik bir cumhuriyettir, din işleri tamamen 

devlet işlerinden ayrıdır, kadının haysiyet kırıcı durumdan kurtarılması 

gibi ilkeler esasına dayanan yeni bir Anayasa kabul ettirdi. 

O, sivil vatandaşlık cesaretine gelince Büyük Petro denen başka bir


(1919-1938) 

büyük şahısla mukayese edilebilir. Atatürk fesleri ve feraceleri şahsen 

yırtıp atıyordu, bu da Büyük Petro’nun boyarlarının sakallarını 

şahsen kesip attığı gibi. Ben onun bahçesinde, Atatürk Orman 

Çiftliğinde 25 Bulgar bahçıvanının çalışmalarını gayet yakından izlemesine 

tanık oldum. Bu bahçıvanlar özel olarak Bulgaristan’dan 

davet edilmişlerdi. Sık sık Bulgarların dünyada en güzel bahçıvan 

olduğunu tekrarlıyordu. Bakanlarına ve yüksek düzeydeki devlet 

memurlarına uzağa gitmeden bazı etkinliklerin Bulgaristan’da nasıl 

gerçekleştirildiğine dikkat etmelerini ve onlardan örnek almalarını 

hatırlatıyordu.” diyordu. 

Üçüncü söz alan kişi sabık Genelkurmay Başkanı Yedek 

General Jekov idi. O, Sofya’da ataşemiliterlik görevi esnasında 

Atatürk’le görüşüp konuştuğu anılarından bazı anlar dile getirdi. “Yıl 

1914, mevsim sonbahardı. Ordunun genel kurmayına binbaşı Kemal 

de gelmişti. Onunla ilk görüşmemdi bu görüşme. Daha sonra birkaç 

defa daha görüşüp konuştuk... O, Bulgar askerinin çevikliğinden 

ve ahlaksal gücünden gurur duyduğunu belirtiyordu. Bulgar askerî 

bunu en iyi biçimde Balkan Savaşı esnasında göstermişti. Görüşmelerimizde 

dinsel, tarihsel ve politik olmak üzere türlü konulara değiniyorduk. 

Onun düşüncelerinde derin bir içerik vardı. Bugün onun 

büyük davasının meyvelerini görünce, tek iktidar için iktidara geldiğini 

asla düşünemeyiz. Hayır, o ancak davasının esiriydi, davasıyla 

büyülenmişti. O, açık görüşlüydü, o yüzden de iktidar olması ancak 

emellerinin gerçekleşmesine olanaklar yarattı. Onun yeniden doğan 

güçlü Türkiye’ye ilişkin planları dünden değildi. Bu plan onun tüm 

düşüncelerindeydi, onu çoktandır heyecanlandırıyor ve endişelendiriyordu. 

O, Bulgaristan’da bulunduğu esnada Bulgaristan’dan çok 

şeyler öğrenmişti. Atatürk bunu asla gizlemiyor ve görüşüp konuştuğu 

nice Bulgarlar önünde paylaşmaktan da çekinmiyordu.” 

Anma törenine gelen resmi katılımcılar Türkiye Cumhuriyeti 

Sefiri Sn. Berker’e başsağlığı dileklerinde bulundular.” 

Mustafa Kemal Atatürk’ün iç dünyasını, karakter ve ahlakını çizerken 

vatan ve ulusuna olan sonsuz sevgisini olduğu gibi, alelade 

insanlara olan sevgi ve saygısını da dile getirirken “Deyli Telegraf’ın 

Ankara muhabiri “Kemal Atatürk’ün Vasiyeti” başlığını taşıyan 

yazısından şu alıntıları anımsatmak isteriz. Alıntılar “Zora” gazetesinin 

22 Kasım 1938 tarihli sayısında verilmektedir. Orada şunları 

okuyoruz: “Anlıyorum ki, diyor İngiliz gazetecisi, Kemal Atatürk 

923

924 


ölmezden önce 4 milyon İngiliz lirası tutarında olan servetinin üçe 

taksim edilmesini vasiyet etmiştir. Üçte biri onun savaş arkadaşı, 

halen dava devamcısı İsmet İnönü’nün üç evladının eğitimine, çünkü 

İnönü’nün hiçbir serveti olmadığını belirtmektedir. İkinci kısmı 

halen uçman olan, edinme kızı Sabiha Gökçen’e ve geri kalanı da 

Atatürk’ün hizmetinde bulunan kişilere dağıtılmıştır” demiştir. 

“Zora” gazetesi 11 Kasım 1938 tarihinde, Cuma günü, Basın 

Müdürü Danail Krapçev’in “Kemal Atatürk” başlığı altındaki yazısına 

yer vermektedir. Müellif yazısında: 

“Kemal Atatürk etrafa ışıl ışıl saçan gözlerini hayata yumdu. 

Politik sahneden kudretli, nttfuzlu, tükenmek bilmeyen enerjiye sahip 

birşahıs iniyor. Türk yenilikçisinin davası paha biçilemeyecek 

boyuttadır. O, Birinci Dünya Savaşı esnasında param parça edilen 

Türkiye’yi bir araya toplayıp bir bütün oluşturduktan sonra durgunluk 

içindeki Türk kitlelerini harekete geçirdi ve sivil bir hayata davet 

etti. Etrafındaki dava arkadaşları ile hep birlikte Kuran-ı Kerim’de 

yazdığı gibi teokratik değil, laik bir devlet örgütü oluşturdu. 

...Kemal Atatürk damgasını yalnız Türkiye Cumhuriyeti temelleri 

üzerine değil, güncel Türk politikası üzerine de vuruyordu. O, 

Türkiye’yi ilgilendiren her olaya derhal münasebet alıyor ve coşkuyla 

çözüm getirmeye çalışıyordu.” 

Adı geçen gazete (“Zora”) iki gün sonra (11 Kasım 1938) 

“Atatürk’ün Vasiyeti” başlığı altında yeni bir yazı neşretti. “...Vefat 

etmiş olan Kemal Atatürk’ün şöyle bir vasiyeti vardır, ki Türkiye 

bundan böyle dünyaya süngüleriyle değil, süngülerin de dayanağı 

olan ekonomisiyle poz verecektir.... Yeni Türkiye geçmişte olduğu 

gibi istilacı bir devlet değil, iktisadi bakımdan güçlü bir devlet oluşturmalıdır. 

Ordumuz vasıtasıyla eriştiğimiz, elde ettiğimiz zaferler, 

ancak gelecek zaferlerimizin zeminini hazırlamışlardır.... Yeni yeni 

ekonomik ve bilimsel zaferlere hazır olalım” diyerek sözünü tamamlamıştır.

doğmunun 125. yılında mustafa kemal atatürk - Atatürk Araştırma ...

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?