SÖYLEV (1919 - 1927) ve DEMEÇLER (1928 - 1938)

SÖYLEV (1919 - 1927) 

ve DEMEÇLER (1928 - 1938) 

Editör: 

Yrd.Doç.Dr. Erkan Şenşekerci 

Yayıma Hazırlayanlar: 

Yrd.Doç.Dr. Erkan Şenşekerci 

Dr. Mine Ersevinç 

Okt. Hayrettin Şahin 

Okt. Nilüfer İnceman Akgün 

Gözden Geçirilmiş II. Baskı 

BURSA - 2014

T.C. Uludağ Üniversitesi Yayınıdır. 

Atatürk, Mustafa Kemal, 1881-1938 

Söylev (1919-1927) ve demeçler (1928-1938) / Mustafa Kemal 

Atatürk; editör: Erkan Şenşekerci ; yayıma haz. : Erkan Şenşekerci…[ve 

başkaları] 

1. Atatürk, Mustafa Kemal, 1881-1938-Nutuk 2. Atatürk, Mustafa 

Kemal, 1881-1938-Siyasal ve sosyal görüşler 3. Türkiye-Tarih-Kurtuluş 

Savaşı, 1919-1923 I. Şenşekerci, Erkan. 

923.1561 At17s 2014 

ISBN 978-975-6149-71-3 

Uludağ Üniversitesi Basımevi 

Bursa - 2014

Çağımızın en büyük ulus yaratıcısı 

Mustafa Kemal Atatürk’e …

Önsöz 

Zaman yalnızca maddenin değil, düşünüşlerimizin, duyuşlarımızın, 

önceliklerimizin ve duyarlılıklarımızın da değişmesidir. Zaman aktıkça başka 

açılardan bakarak düşünmeye, başka türlü düşündükçe başka etkiler altında 

duyular geliştirmeye başlarız. Bu değişim önce önceliklerimizi, ardından duyarlıklarımızı 

dönüştürür. Geride kalana yönelik ayrıntılar, bilinç içinde ait oldukları 

yerlere yerleştirilirken, güncel üzerindeki belirleyiciliğini yitirmiş iyi ya da 

kötü anılara dönüşürler. Böylece geçmişle ilişki kurarken bizi kuşatıp sağlıklı 

düşünmemizi engelleyen gerilim azalır. Kozmik zamanın son noktası bizmişçesine, 

“yolun sonuna geldik” hissiyatı içinde yansıttığımız kavgacı üslup kendimize 

bile yersiz ve çocuksu görünmeye başlar. 

Toplumların kolektif zaman bilinci de böyledir. Birlikte yaşamanın getirdiği 

aidiyet ve sahiplenme ilişkileri çoğu zaman birleştirici fakat bazen de ayrıştırıcı 

kimlik inşalarını ve kimlikler üzerinden yürüyen çatışmaları kaçınılmaz 

kılar. Ebedi ve ezeli bir kimlik olmamasına ve dönüşmeyecek hiçbir kimlik bulunmamasına 

rağmen, toplumsal kutupların kimlik çatışmasına evren sanki 

kendi kimlikleri üzerine kurulmuş ve kıyamet de o kimlik üzerinde kopacakmış 

saplantısıyla girmeleri, kimliğin geçmişin argümanlarına göre kodlanmasından 

kaynaklanmaktadır. Gelecek, fizik gerçeklik olarak henüz yoktur. Bugün ise, 

olmakta olandır; oluşumu henüz tamamlanmamış ve doğal olarak henüz tanımlanmamıştır. 

Yaşanmamış bir gelecek ve belirsiz bir bugün, aidiyet ve sahiplik 

arayışındaki rotamızı “maddi kaçınılmazlık” olarak geriye yöneltir ve 

geçmişte bir yerde konumlandırır. 

Bu bağlamda meşrebi, mezhebi, kökeni, dili ya da dini ne olursa bütün 

toplumsal kutuplar bir kimliğin etrafında birleşmek için geçmişe doğru yolculuğa 

çıkmak ortak paydasında toplanır ve aynı davranışı sergilerler. Aralarındaki 

tek fark, bugün içinde bulundukları durum ve o durumun izin verdiği 

gelecek tasarımına uygun geçmiş temsilleridir. Her toplumsal kutbun bir gelecek 

tasarımı vardır ve doğal olarak her kutup o tasarımla özdeşleşen kimliğini 

o tasarımın miladı olduğunu varsaydığı bir geçmiş noktasından başlatır. Dolayısıyla, 

kimimiz biraz uzak bir tarihten yola çıkarken, kiminiz ise daha yakın bir 

tarihten başlarız. Fakat asla kaçamayacağımız şey, nereden başlamış olursak 

olalım ondan giderek uzaklaşacağımız gerçeğidir. 

Sevilsin ya da sevilmesin, onaylansın ya da reddedilsin, Atatürk, bu 

ülkenin tarihinde, kuruluşunda, kurumlarında ve kurallarında vardır. Bedenen 

var olduğu dönemde hakkında neredeyse hiç konuşulamamıştır. Sonra uzunca 

bir zaman yalnızca “iyi şeyler” konuşulmuştur. Ve nihayet neredeyse “yalnızca 

kötü şeyler”in konuşulmasının meşru sayıldığı bir aşamaya gelinmiştir. İnsanların 

bir gün önce hayal bile edemeyeceklerinin yarın gerçeğe dönüşmesi tarihin 

diyalektiği gereğidir ve bu bağlamda bu geçişlerin hepsi toplumun geçmişiyle 

yüzleşmesinin sancılarıdır. Sözgelimi Atatürk’ün bir zaman hiç konuşulmamış 

olması, zaten haklarında hiç konuşulamamış bir hükümdarlar tarihinin ardın-

dan çok sıra dışı bir durum olmasa gerektir. Atatürk’ün bir dönem yalnızca “iyi 

şeyler” çerçevesinde konuşulmuş olması, “Kralım çok yaşa!” ya da “Padişahım 

çok yaşa!” yüceltmesinin yanında, abartılı bir methiye sayılmasa gerektir. Ve 

nihayet Atatürk hakkında konuşulacak kötü şeyler de olduğuna inananların da 

konuşmaya başlamış olması, devrimleri takip eden güç çatışmalarına bakıldığında 

hiç de beklenmedik bir gelişme sayılmaz. 

Yaşamı okurken, bilim penceresinden bakmayı ihmal etmeyen eğitilmiş 

insanların tüm bu dönüşümler hakkında unutmamaları gereken iki şey 

vardır: (i) Tüm bu geçişler olabildiğince gerilimli başlar, fakat hiçbir ateşin kaçamayacağı 

gibi, bütün gerilimlerin sonu küllenmektir. (ii) Gerilimin doruk 

noktasına ulaştığı nokta, sübjektivite ve bilgi kirliliğinin en yoğun olduğu noktadır. 

Gerilim azaldıkça, kolektif bilgi giderek elekten geçirilip nesnelleşir. 

Türk toplumu bazen ağır bazen aksak, bazen iç bazen dış dinamiklerle 

modernleşmekte ve demokratikleşmektedir. Yerel kimlikleri dönüşmekte, evrensel 

olanla karşılaşmaktadır. Tüm kurum ve kuralları sorgulanmakta, birlikte 

yaşanabilir ortak değerler aranmaktadır. Tüm bunlar olup biterken, sürecin 

akışkanlığı gerek bilgi birikimimiz gerekse de çatışma ve uzlaşma konusundaki 

tutum ve becerilerimiz nispetinde yol almaktadır. 

Atatürk, bir bakıma bu büyük değişme girdabının merkezi olarak kabul 

edilebilir. Herkes, baktığı yere, sahiplendiği kimliğe, ardından koşturduğu gelecek 

tasarımına, bilgi birikimine ve tartışma kültürüne bağlı olarak ona kendince 

bir anlam yüklemekte ve değer biçmektedir. Kimisi yalnızca anlamaya 

çalışmakta, kimisi tamamen kayıtsız kalıp umarsız bir tutum takınmakta, kimisi 

yılmaz bir savunucu üslubunu benimseyip göğsünü ona siper etmekte, kimisi 

ise yılmaz bir savcı ya da yargıç rolüne bürünerek onu tarih önünde mahkûm 

etmeye çalışmaktadır. Tüm bu farklı bakış açıları en az Atatürk kadar vardırlar, 

en az Atatürk kadar gerçektirler ve en az onun kadar olağandırlar. Toplumların, 

gerilimi azaltacak bilgi ve fikir çatışması süreçlerinde anormal olan insanların 

farklı olması değil, ortak bir metodoloji ve evrensel bir adalet anlayışında 

buluşamamış olmalarıdır. Toplumlar gerilim dönemlerinde tarihi yargılarlar, 

gerilim sona erdiğinde ise tarih bir “öğrenme” nesnesine dönüşür. Başka deyişle, 

tarihin kendinde içkin bir anlamı yoktur. Ona anlamı biz yükleriz. 

İşte tarih ister yargıladığımız bir şey olsun, isterse öğrendiğimiz bir şey; 

eğitilmiş insanlara, vicdan sahiplerine, adalet duygusu ve hakkaniyet bilinci 

gelişmiş yurttaşlara düşen görev, aydınlatmaya ve aydınlanmaya çalıştıkları 

konu her ne olursa olsun, bakılabilecek tüm açılardan bakmaksızın mutlak 

yargılar ve dahası kalıp yargılar geliştirmekten kaçınmak olmalıdır. Bu bağlamda, 

kendisine hemen her açıdan bakılan, çözümlenen, eleştirilen ve değer 

biçilen Atatürk’ün, ister yalnızca öğrenmek, ister övmek, ister yermek, isterse 

yargılamak amacıyla ele alınmış olsun, ona onun penceresinden de bakmamak 

adil yargılama açısından, ahlak açısından ve bilimsel nesnellik açısından 

sığ bir bakış olur.

Sonuç olarak bilgili ya da bilgisiz, cahil ya da âlim, taraf ya da karşıt 

olalım, Atatürk hakkında konuşmak nasıl bir hak ise, onun “özsavunma”sını 

(Nutuk) dinlemek de o ölçüde ödevdir. Böyle bir ilişki, konuya tamamen yabancı 

kalmayı yeğleyenler için elbette bağlayıcı değildir; ancak bir “özsavunma”ya 

kulak vermek, müdahil olmak isteyenler ya da gerçeğin arayışında 

olanlar için bilimsel bir yöntem, hukuksal bir norm, ahlaki ve felsefi bir erdem 

konusudur. 

Atatürk ve Türk Devriminin bilim, hukuk ve felsefe zemininde, gerilimden 

uzak, nesnel ve birleştirici bir bakış açısıyla doğru okunması konusunda 

özenli ve özverili çalışmalar yürüten tüm Rektörlerimize ve ortak derslerin Üniversitemizin 

ulaştığı bilimsel düzeye koşut bir gelişme göstermesi için yoğun 

çaba harcamış tüm Bölüm Başkanlarımıza teşekkür ediyor ve derin saygılarımızı 

sunuyoruz.

Sunuş 

Atatürk’ün Büyük Söylevi, önemi ve vazgeçilmezliğine karşın, okunması 

güç bir yapıttır. Gerek hacmi, gerek özgün dili ve gerekse de odaklandığı 

konuların ayrıntılarına girişiyle; okurun, güçlü bir okuma alışkanlığının, zengin 

bir sözcük dağarcığının ve yeterli düzeyde bir tarih bilgisinin bulunmasını zorunlu 

kılmaktadır. Bütün okurlarda böylesine bir çok yönlülük beklemek çözüm 

olmadığına ve Söylev’in önemini göz ardı ederek okunmasından vazgeçemeyeceğimize 

göre; izlenmesi gereken en uygun çözümün Söylev’in okura 

uyarlanması olduğu anlaşılmaktadır. 

Ne var ki aslında böyle bir çalışma da gerektirdiği uzmanlık ve disiplinler 

arası işbirliği nedeniyle aslında son derece güç ve risklidir. Çünkü okunabilir 

bir Söylev, ortalama okura ulaşabilmek açısından, Söylev’in kendisi dışında 

birçok dışsal çalışma gerektirmektedir: Doğru bir başlıklandırma, Söylev’in 

yazıldığı koşulları ve tarihsel dayanaklarını içeren kapsamlı bir önsöz, 

Söylev’in aslına sadık kalan güçlü bir özleştirme ve sadeleştirme; harita, kroki, 

fotoğraf ve karikatür gibi canlandırıcı görsel öğeler; kişi, yer ve kuruluş adları 

dizini, kavramlar sözlüğü ve zamandizin çizelgesi bu dışsal öğeler arasında ilk 

akla gelenlerdir. 

Milli Eğitim Bakanlığı’nın okunmasını önerdiği Temel Eserler listesinde 

arasında yer aldığı için Söylev’in her geçen gün farklı bir kuruluştan yayımlanmış 

örneklerini görmek sevindirici bir gelişmeyse de yukarıda belirttiğimiz 

gereklilikleri karşılayan Söylev baskılarının çok sayıda olduğunu ne yazık ki 

şimdilik söylemek olanaklı değil. Kaldı ki okunabilir olduğu kadar eğitim amaçlı 

bir materyal niteliği taşıyan Söylev baskıları gelecekte artsa bile, yüzlerce 

baskı örneği arasından doğru baskıları seçme ölçütlerine sahip olmak ve bunları 

herhangi bir dersler ilişkilendirerek kullanabilmek de başlı başına bir sorun 

gibi görünüyor. 

Konuya yetişkin eğitimi düzeyinde bakıldığında, üniversite yönetimlerinin 

yaratıcı girişimlerde bulunarak her zaman alternatifler üretebildikleri ve 

üretebilecekleri söylenebilir. Söylev gibi bir başyapıtın temel ve orta öğretim 

düzeyinde ihmal edilmiş olmasından kaynaklanan eksiklikleri gidermek adına 

üniversitelerin özerk kararları görece çözüm olabilir. Kaldı ki üniversiteler geriye 

dönük “yerine koyma” çalışmalarını yalnızca belirli yapıtların öğrenciye kazandırılması 

konusunda değil, genel olarak eğitim sisteminin bütününde gerçekleştirmektedir. 

Söylev’in okunması konusunda bir örnek verecek olursak, Uludağ 

Üniversitesi Senatosu’nun 2002-2003 akademik yılından başlayarak, Söylev’i 

tüm lisans programlarına zorunlu seçmeli ders olarak koymuş olması üzerinde 

durabiliriz. Sonradan başka bazı üniversitelerde de uygulanmaya başlayan bu 

ders, Söylev’in okunması konusunda, ilk yıllarda bekleneni verememişse de 

birinci sınıf öğrencilerine okutulmakta olan Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi 

derslerinin tamamlanması, derinleştirilmesi ve pekiştirilmesi anlamında kesin-

likle yararlı olmuştur. Dersin, Söylev’in okutulmasına katkı sağlama konusundaki 

sıkıntıları ise, edindiğimiz deneyimlere bakarak söylersek, sırf bu ders için 

bir program geliştirme çalışması yapılamamış olmasından kaynaklanmaktadır. 

Böyle olunca da ders genellikle iyi niyetli içerik önerilerinin listelendiği ve bir 

yarıyıl içinde tamamlanmaya çalışıldığı bir ders olmuştur. Sonuç olarak da ya 

aşırı güncelleşerek Söylev’den uzaklaşan ya da Söylev’e aşırı derecede odaklanarak 

onu güncelle ilişkilendirme başarısı gösteremeyen çeşitli denemeler, 

zaten homojen bir topluluk oluşturmayan öğrenciler üzerinde bütüncül bir etki 

uyandıramamıştır. 

Bu nedenle bu çalışma öncelikle, önemli hedefleri olan bir dersin yeniden 

programlanmasına dayanıyor olması açısından önem taşımaktadır. Yapılan 

ön çalışma ile dersin genel amacı ve kazanımları konusundaki belirsizlikler 

giderilmiş ve dersin adının hakkını verebilmek için Söylev’in okunmasından 

ödün vermeyen, fakat onu tarihsel ve tematik bir bağlam ile ilişkilendiren bir 

içerik oluşturulmuştur. Böylece ortaya şöyle bir tablo çıkmıştır: 

• Öğrenciler bu derste ilk iki hafta boyunca Söylev’in yaratıcısını ve yaratının 

bütün yönlerini tanıyacaklardır. 

• İzleyen altı hafta boyunca, bir ekip çalışmasıyla ve özgün metinden yola çıkarak 

sil baştan özleştirip sadeleştirdiğimiz Söylev’i okuyacaklardır. 

• Sonraki altı hafta boyunca da Atatürk’ün, Söylev’in okunmasından sonraki 

1928-1938 dönemindeki diğer söylev ve demeçlerinden özel bir seçkiyi inceleyip 

yorumlayacaklar ve böylece Atatürk’ün Samsun’a çıkışından ölümüne 

uzanan yaklaşık 20 yıllık bir dönemi süreklilik, bütüncüllük ve tutarlılık 

içinde kavrayacaklardır. Öğrencilerin bu bölümde okuyacakları hukuk, 

ekonomi, eğitim, bilim, kültür, sanat ve dış politika konuları özellikle seçilmiştir. 

Çünkü birincisi, Söylev’in kendisi bir askeri ve siyasal tarih yapıtı 

olarak bu konuları içermemektedir. İkincisi ise, Söylev’in okunmasından 

sonraki dönem bir savaş dönemi değil, Türkiye’nin bu alanlarda kat ettiği 

bir restorasyon dönemi olmuştur. Dolayısıyla, oluşturulan bölümler yalnızca 

zamandizinsel değil, ama aynı zamanda tematik açıdan da birbirini tamamlayıcı 

niteliktedir. 

• Atatürk’ün Demeçleri üzerine kurulan bu son altı ünitede, dil ve anlatım 

yönünden Atatürk’ün Söylev’inin sunulduğu birinci bölümün havasına sadık 

kalınmış ve belirtilen temalar, bu çalışmayı yapan akademisyenlerin öznel 

yorum ve değerlendirmeleriyle değil, yoğun bir biçimde Atatürk’ün düşünce 

ve sözleriyle sunulmuştur.

İÇİNDEKİLER 

BÖLÜM I. 

KISIM I 

ATATÜRKÜN DÜŞÜNCE DÜNYASI 

ATATÜRK’ÜN DÜŞÜNCE DÜNYASINI ETKİLEYEN 

SÜREÇ VE ETMENLER ................................................................... 3 

I.1. Atatürk’ün Düşünce Dünyasını Etkileyen Olaylar ve Olgular .................... 3 

I.2. Atatürk’ün Düşünce Dünyasını Etkileyen Düşünce Akımları .................... 6 

I.3. Atatürk’ün Düşünce Dünyasını Etkileyen Kişiler ...................................... 7 

BÖLÜM II. 

BÜYÜK SÖYLEV ÜZERİNE ........................................................... 11 

II.1. Söylev’in Okunduğu Dönemin Değerlendirilmesi .................................. 11 

II.2. Söylev’in Hazırlanışı ve Amaçları ......................................................... 12 

II.3. Söylev’in İçerik Özellikleri ve Dili .......................................................... 14 

II.4. Söylev’in Yapısı ve Niteliği ................................................................... 17 

KISIM II 

ATATÜRK’ÜN BÜYÜK SÖYLEVİ (1919-1927) 

BÖLÜM I. 

ULUSAL DİRENİŞİN ÖRGÜTLENMESİ ......................................... 21 

I.1. Mustafa Kemal Paşa Anadolu’da ........................................................... 21 

I.2. Amasya Genelgesi ve Kongreler Süreci .................................................. 33 

I.3. Sivas Kongresi ve Savaşımın Ulusallaşması ............................................ 49 

BÖLÜM II. 

İSTANBUL HÜKÜMETLERİNİN İHANETİ ..................................... 65 

II.1. Damat Ferit Paşa Hükümeti Dönemi .................................................... 65 

II.2. Ali Rıza Paşa Hükümeti Dönemi ........................................................... 82 

II.3. Amasya Görüşmeleri ve Bırakışma Döneminin Sonu ............................ 98 

BÖLÜM III. 

ULUSAL DİRENİŞİN ANKARA’DA TOPLANMASI ....................... 119 

III.1. Ankara’nın Direniş Merkezi Olması .................................................... 119 

III.2. Son Osmanlı Parlamentosu ve Ulusal Ant .......................................... 132 

III.2. İstanbul’un İşgali ve Ulusal Bir Meclise Doğru .................................... 150

BÖLÜM IV. 

ULUSAL BAĞIMSIZLIK SAVAŞI ................................................. 159 

IV.1. TBMM’nin Açılması ve Tepkiler ........................................................ 159 

IV.2. Cephelerin Açılması ve İlk Zaferler .................................................... 178 

IV.3. İlk Utkuların Etki ve Sonuçları ........................................................... 195 

BÖLÜM V. 

BÜYÜK UTKU VE ONURLU BARIŞ............................................. 215 

V.1. Büyük Taarruz Hazırlıkları ................................................................. 215 

V.2. Mudanya Mütarekesi ......................................................................... 219 

V.3. Lozan Barışı ve Monarşinin Sonu ....................................................... 241 

BÖLÜM VI. 

CUMHURİYETİN KURULMASI VE SİYASAL DEVRİM ................ 255 

VI.1. Cumhuriyetin Kurulması ................................................................... 255 

VI.2. Halifeliğin Kaldırılması ...................................................................... 265 

VI.3. Gericiliğin Yenilgisi ve Atatürk’ün Gençliğe Seslenişi ......................... 277 

KISIM III 

DEVRİME YÖN VEREN DEMEÇLER (1928-1938) 

BÖLÜM I. 

ATATÜRK’ÜN EGEMENLİK KONUSUNDAKİ DEMEÇLERİ ......... 297 

I.1. Temel Kavramlar: Egemenlik ve Ulusal Egemenlik ............................... 297 

I.2. Atatürk’ün Ulusal Egemenlik Konusundaki Demeçleri .......................... 300 

BÖLÜM II. 

ATATÜRK’ÜN HUKUK KONUSUNDAKİ DEMEÇLERİ ................. 305 

II.1. Temel Kavramlar: Hukuk ve Hukuk Düzeni ........................................ 305 

II.2. Atatürk’ün Hukuk Konusundaki Demeçleri ......................................... 306 

BÖLÜM III. 

ATATÜRK’ÜN EKONOMİ KONUSUNDAKİ DEMEÇLERİ ............ 313 

III.1. Temel Kavramlar: Ekonomi ve Ekonomik Sistem ............................... 313 

III.2. Atatürk’ün Ekonomi Konusundaki Demeçleri ..................................... 314

BÖLÜM IV. 

ATATÜRK’ÜN EĞİTİM VE BİLİM KONULARINDAKİ 

DEMEÇLERİ ............................................................................... 323 

IV.1. Eğitim ve Bilimin Devlet ve Toplum İçin Önemi ................................ 323 

IV.2. Atatürk’ün Eğitim ve Bilim Konusundaki Demeçleri ........................... 325 

BÖLÜM V. 

ATATÜRK’ÜN KÜLTÜR VE SANAT KONULARINDAKİ 

DEMEÇLERİ ............................................................................... 333 

V.1. Kültür ve Sanatın Devlet ve Toplum İçin Önemi ................................. 333 

V.2. Atatürk’ün Kültür ve Sanat Konusundaki Demeçleri ............................ 334 

BÖLÜM VI. 

ATATÜRK’ÜN DIŞ POLİTİKA KONUSUNDAKİ DEMEÇLERİ ...... 341 

VI.1. Atatürk’ün Uyguladığı Dış Politika Stratejileri ve Sonuçları ................. 341 

VI.2. Atatürk’ün Dış Politika Konusundaki Demeçleri ................................. 346 

KAYNAKÇA ............................................................................... 349

KISIM I 

ATATÜRKÜN DÜŞÜNCE 

DÜNYASI

ATATÜRKÜN DÜŞÜNCE DÜNYASI 3 

BÖLÜM I 

ATATÜRK’ÜN DÜŞÜNCE DÜNYASINI ETKİLEYEN 

SÜREÇ VE ETMENLER 

I.1. ATATÜRK’ÜN DÜŞÜNCE DÜNYASINI ETKİLEYEN OLAYLAR VE 

OLGULAR 

Tüm insanlar gibi Mustafa Kemal Paşa de hiç kuşkusuz içinde bulunduğu 

toplumsal ve kültürel çevrenin ve yaşadığı döneme damgasını vuran 

büyük olay ve akımların etkisi altında kalmıştır. Ancak büyük liderlere 

özgü bir ayrıcalık olarak etkilendiği tüm değişkenleri toplu bir değerlendirme 

içinde yeni bir bireşime, özgün bir anlatım dünyası olan yeni bir düşünsel 

çerçeveye ve uygulanabilir bir eylemselliğe dönüştürerek çağına ve 

toplumuna etki eden bir baş aktör olmuştur. Fransız yazar Paul Gentizon, 

bu ayrıcalığı onun Makedonya bölgesinde doğmuş ve yetişmiş olmasına 

bağlamış ve Makedonya’nın önemli ihtilal girişimlerinin kaynağı olduğunun 

ve Niyazi Bey, Talat, Enver, Mustafa ve Mehmet Ali Paşalar gibi ihtilalcileri 

de üretmiş olduğunun göz ardı edilmemesi gerektiğini öne sürmüştür. 

Atatürk’ün düşünce dünyasını etkilediği belirtilen olay ve olgular 

konusunda geniş bir yelpaze oluşturmak olanaklıdır. Ancak biz, belirlemiş 

olduğumuz amaç ve kazanımlar kapsamında Atatürk’ün düşünsel kimliğinin 

felsefî derinlik, dayanak, gerekçe ve hedeflerini belirleyen beş temel 

başat olay üzerinde durmakla yetineceğiz: Fransız Devrimi, Osmanlı Devleti’nin 

Çöküşü, Doğu Sorunu, Meşrutiyet Denemeleri ve Ulusal Bağımsızlık 

Savaşı. 

Fransız Devrimi: Atatürk’ün düşünce ve eylemlerinde Fransız 

Devrimi’nin büyük bir etkisi olduğu açıktır. Bunun en geçerli kanıtı da 

Fransız Devrimi hakkındaki değerlendirmeleri ve Türk demokrasisinin, 

1789 devriminin açtığı yolda ancak kendine özgü nitelikte gelişmekte olduğuna 

dikkat çekmiş olmasıdır. Mustafa Kemal’in Kurtuluş Savaşı yıllarında, 

Fransız Devriminin yıldönümü nedeniyle 14 Temmuz 1922’de Ankara’daki 

Fransız Temsilciliğinde düzenlenen törene katılması ve bir konuşma 

yapması, onun 1789 Devrimine verdiği önemi göstermektedir. Ko-

4 SÖYLEV (1919-1927) ve DEMEÇLER (1928-1938) 

nuşmasına, “Fransız ulusunun 14 Temmuz ulusal bayramı, biraz da ruhunda 

özgürlük ve bağımsızlık aşkını taşıyan bütün ulusların bayramıdır.” 

diye başlayan Mustafa Kemal, ihtilallerin başlıca üç nedeni bulunduğunu 

belirterek bunları “özgürlükten yoksunluk”, “ekonomik yapı” ve “yönetimsizlik, 

halka karşı davranış” olarak sıraladıktan sonra sözlerini şöyle sürdürmüştü: 

“Başlangıçta ayaklanma ve ihtilal biçiminde görülen hareket, yerini 

bir devrime bırakır. Fransız İhtilali de bu dönemlerden geçmiş ve ulusun 

toplumun vicdanında yerleşmiştir. Onun için evrensel olmuştur. Baylar, işte 

bugün 1789 Temmuzunun 14. gününü burada kutluyoruz ve bu, Fransızların 

ulusal bayramı olduğu kadar henüz özgürlüklerine kavuşmamış 

ulusların da sevinecekleri bir gündür. Türk tarihinde de istilacı orduların 

İzmir’den denize dökülmesi, bizim ulusal tarihimiz için dünya tarihinde 

yepyeni bir dönem olacaktır. Bu da artık istila için hiçbir memleketin özgürlük 

ve bağımsızlıklarını yok etmeye olanak bulunmayışıdır. Eğer haksızlığa 

uğramış Asya ve Afrika ulusları, bizim bağımsızlık mücadelemizden bir 

ibret dersi almışlarsa kendileri için pahalıya da mal olsa, bu yola gireceklerdir. 

Özgürlük ve bağımsızlıktan yoksun bir ulus için, yaşamanın ne anlamı 

ne de zevki vardır. Baylar, bizim Asya’yı ayaklanmaya ve savaşmaya 

sürükleyişimiz, Fransız ulusunu kahramanca hareketlere sürükleyen nedenlerden 

daha az kuvvetli ve daha az mantıkî değildir.” 

Bu sözler, Mustafa Kemal’in özgürlük ve bağımsızlık anlayışının kökeninde 

Fransız Devrimi’nin yattığını, onun Türk Kurtuluş Savaşı ile Fransız 

Devrimi arasında kurduğu ilişkiyi ve Türk bağımsızlık savaşımının sömürgeci 

devletlerin yönetimi altında bulunan Asya ve Afrika ülkelerinin 

ulusal bağımsızlıkları için ilk büyük örnek olacağı hakkındaki inancını, hiç 

yoruma yer bırakmayacak açıklıkta göstermektedir. Mustafa Kemal Paşa, 

yeni Türkiye’nin Cumhurbaşkanı olarak Le Matin gazetesi muhabirine verdiği 

ve 8 Mart 1928 günkü Hâkimiyeti Milliye’de yayımlanan demecinde, 

Fransız Devrimi’nin önemini bir kez daha vurgulayarak Türk Devrimi ile 

ilişkisini şöyle belirtiyordu: 

“Fransa İhtilali bütün dünyaya özgürlük düşüncesini yaymıştır ve 

bu düşüncenin bugün de esas ve kaynağı bulunmaktadır. Ancak o tarihten 

bu yana insanlık ilerlemiştir. Türk demokrasisi, Fransa İhtilalinin açtığı yolu 

izlemiş ancak kendine özgü belirgin nitelikte gelişmiştir. Çünkü her ulus, 

devrimini, toplumsal ortamın baskılarına ve gereksinmelerine bağlı olan 

durum ve konumuna ve bu ihtilal ve devrimin olduğu zamana göre yapar.” 

Fransız Devriminden esinlenmek ve ona dayanarak, kendi döneminin 

koşullarına ve ulusal gereklere uygun yeni bir devrimin baş düşünü-


rü olmak, hiç kuşkusuz, Fransız Devrimine yol açan düşünceleri, akımları 

kabullenmek ve özgürlük, bağımsızlık gibi ana kavramları yerleştirmeye, 

geçerli kılmaya çalışmak demektir. 

• Osmanlı Devleti’nin Çöküşü: Osmanlı toplumunun iç dinamikleri, 

mevcut toprak ve siyaset düzenini sürdürecek değil, bozacak biçimde 

bir değişim geçirmiş ve 19. yüzyıla girilirken çeşitli iç ve dış etkenlerin 

baskısı altında devleti, çöküşün eşiğine getirmişti. Öte yandan devletin 

yoğun baskı ve gücü nedeniyle, bu iç dinamikten iktidar seçeneği olabilecek 

güçte kurtarıcı ve devrimci bir toplumsal muhalefet de ortaya çıkamamıştı. 

Dolayısıyla siyasal bir muhalefetin olmadığı çöküş sürecinde, devletin 

tüm dizginleri bürokrasinin eline geçmiş ve bu sayede daha seçkin ve 

dokunulmaz bir konum elde eden bürokrasi giderek kendini ve devleti de 

yozlaştıran bir yönetim zihniyetini kurumsallaştırmaya yönelmişti. Bu çözülmenin 

doğal sonucu olarak, Osmanlı Devleti, bütün bir 19. yüzyıl boyunca, 

bir yandan devletin dağılması öte yandan da bunun önlenmesi uğrunda 

gerçekleştirilen yenilikler üzerinde gelişme gösterdi. Ancak eski olan 

ile yeni olanı bir arada yaşatma tutkusu nedeniyle yeniliklerden beklenilen 

amaçlar bir türlü gerçekleşmiyor; devlet hızla çözülürken, sürekli yitirdiği 

savaşlar sonucunda da kaygı verici ölçüde küçülüyordu. Nitekim 1878 

Berlin Barışı’nın ardından Balkanlardaki konumu iyice zayıflamış; Kuzey 

Afrika, Akdeniz, Ege ve Doğu Anadolu’daki topraklarını büyük ölçüde yitirmişti. 

Daha da kötüsü 20. yüzyıl başlangıcında tüm umudunu, diktatör 

bir partinin entrikalarıyla kendisini içinde buluverdiği bir savaşa bağlamıştı 

ve bilindiği gibi sonuç, Mustafa Kemal Paşa’nın görev yaptığı Çanakkale 

dışında, tüm cephelerde Osmanlı’nın aleyhine olmuştu. Bu askerî olduğu 

kadar siyasal anlamda da Osmanlı varlığının sonu anlamına geliyordu. İmparatorluğun 

çöküşüne tanık olmak, Mustafa Kemal ve kuşağını endişelendirmekteydi. 

Duyarlı kimseler olmaları, birtakım gizli örgütlenmelere gitmelerine 

yol açtı ve bu durum onları -kendileri asker olmasına karşın- ekonomik, 

siyasal ve toplumsal alanlarda araştırmaya yöneltti. 

• Doğu Sorunu: Osmanlı İmparatorluğu’nun çöküş sürecine 

girmesiyle birlikte, Batılı Devletlerin “Türklerin Avrupa’dan atılması ve Doğulu 

kalmaya zorlanması” bağlamında bir içerik kazanmış olan bu politikası, 

Atatürk’ün gençlik yıllarından başlayarak bu konuda yoğun bir okuma 

ve inceleme uğraşısı içinde olmasına yol açmıştır. 

• Meşrutiyet Denemeleri: Meşruti demokrasi ya da diğer bir 

ifadeyle iktidarın sınırlandırılması arayışları, Atatürk’ü, bir yandan Avrupa’da 

gelişmekte olan anayasal devlet ve temel hak ve özgürlüklere dayalı 

siyasal geleneklerin oluşumuna yol açmasından dolayı, öte yandan da bu 

gelenekleri kurumsallaştırma arzusu içinde olan değişim yanlısı genç bir 

kuşağın doğumunu sağlaması nedeniyle etkilemiştir.


• Ulusal Bağımsızlık Savaşı: Bağımsızlık Savaşımız Atatürk’ün 

toplumsal ve kültürel yapının derinliklerine inmesine yol açmış ve bu eşsiz 

deneyim içerisinde, büyük öndere kuramsal ve düşünsel birikimini ülke 

gerçeklerine uyarlama ve eyleme dökülebilir bir biçimde tasarlama şansını 

vermiştir. 

I.2. ATATÜRK’ÜN DÜŞÜNCE DÜNYASINI ETKİLEYEN DÜŞÜNCE AKIMLARI 

Atatürk’ün düşünce yapısının oluşumunda öncelikle dikkati çeken 

şey, onun tekil ve öğretiye dayalı bir kaynaktan beslenmek yerine, esnek 

bir “çok perspektiflilik” içinde çağının tüm akım ve düşünce sistemlerinden 

yararlanma yoluna gitmiş olmasıdır. Kuşkusuz bu kaynakların tümü eşit bir 

önem ve ağırlığa sahip değildir. Türk ulusunun nesnel koşullarına, kişilik 

özelliklerine ve doğasına en uygun ve dönemin temel sorunlarının çözülmesinde 

en çok yarar sağlayabilecek olanlar ön plana çıkmıştır. Sözgelimi 

bir model olarak Fransız Devrimi ve onun etki ve serpintileri içinde ulusalcılık, 

cumhuriyetçilik ve laiklik akımları; Osmanlı İmparatorluğu’nun parçalanması 

sürecinde Türk aydınları tarafından üretilmiş düşünsel çözüm yollarından 

Türkçülük ve Batıcılık gibi akımlar ve yine Bolşevik Devrimi’nin 

kimi halkçı ve devletçi uygulamaları, onun düşünce yapısının oluşumunda 

daha belirleyici olan öğeler olarak görülmektedir. Elbette, tümünün seçiminde 

ve kaynağında öncelikle toplumsal koşul ve gereksinimler vardır ki 

büyük önder de bu durumu şöyle dile getirmektedir: 

“… Bizim yolumuzu çizen, içinde yaşadığımız yurt, bağrından çıktığımız 

Türk ulusu ve bir de uluslar tarihinin bin bir facia ve ıstırap kaydeden 

yapraklarından çıkardığımız sonuçlardır…” 

Bu, “Ata-Türk Devrimi”nin ulusun koşul ve gereksinimleri doğrultusunda 

halk adına ve demokratik bir hükümet kurulması yoluyla yapılmış 

olduğu” anlamına gelen bir açıklamadır. O koşul ve gereksinimleri kısaca 

anımsayalım: Devrim ve özgürlük, varlık ve onurun kurtarılmasına yönelik 

bir bağımsızlık savaşı sürecinde ve sonrasında gerçekleştirilmiş ve tüm bu 

süreçte üç kutuplu bir koalisyonun aşılması gerekmiştir: 

• Dünya Savaşı’ndan yengiyle çıkmış ve Türk ulusunun bağımsız 

var oluş haklarını tanımayan devletler, 

• Gerek teknik yapısı ve işleyişiyle gerek kadro yapısıyla ve gerekse 

de toplum üzerindeki olumsuz etkileriyle ömrünü ve görevini 

tamamlamış Osmanlı bürokrasisi ve o bürokrasinin temel kurumları, 

• Yüzyıllar içinde kökleşmiş olan toplumsal ve siyasal kültür.


Tüm bu siyasal düşünce akımlarının yanı sıra Atatürk’ün düşünce 

ve eylemlerinde Akılcılık (Rasyonalizm) ve Olguculuk (Pozitivizm)’un da 

belirgin izleri görülmektedir. Özellikle de din konusunda ve inançla ilgili 

tüm gerçeklerin ölçütü olarak bireysel düşünceyi temel almasında, akılcılığın 

tüm özelliklerinden yararlanmıştır. Nitekim akılcılığın büyük temsilcilerinden 

Descartes’in Discours sur la Méthode adlı yapıtını Türkçe’ye çevirterek 

Milli Eğitim Bakanlığı’na yayımlatmış olması da bu eğilimin önemli bir 

göstergesidir. 

Yine olguculuk da Mustafa Kemal’in gençlik yıllarına damgasını vuran 

önemli düşünsel akımlardan birisidir. Ancak, “Yaşamda en gerçek yol 

gösterici bilimdir” diyen Atatürk’ün olguculuğu, bir Auguste Comte izleyiciliğinden 

çok, insan düşüncesinin eriştiği bir aşama biçiminde gelişme göstermiştir. 

Nitekim Şehbenderzâde Ahmed Hilmi’nin “Allah’ı İnkâr mümkün 

müdür?” adlı yapıtını okuyan büyük önder, kitapta anılan doğulu ve batılı 

düşünürleri şu sözlerle değerlendirmişti: 

“Allah’ı inkâr mümkün müdür? eserini bitirdim. Bütün filozoflar, 

değişik dinlere bağlı olan doğalcılar, akılcılar, maddeciler, bilgeler, düşünürler, 

mutasavvıflar, hepsi, ruhun var olup olmadığını, ruh ve maddenin 

bir ya da ayrı olup olmadığını ve ruhun kalıcı olup olmadığını inceliyor. Bu 

incelemelerde bilim ve tekniğe dayananlar kabul edilebilir. İmam Gazali, 

İbn-i Sina, İbn-i Rüşd gibi Müslüman imamların sözleri ise genel anlayıştan 

büsbütün başkadır. Dindar düşünürler kuralları, bilimleri, teknikleri ve felsefeyi 

şeriatın sözlerini yorumlamak için evirip çevirmeye çaba göstermişler.” 

Bu sözler, yukarıda da belirttiğimiz gibi Mustafa Kemal’in tek bir 

öğretinin ya da düşünürün izleyicisi olmadığını, onların tümünü değerlendirerek 

kendince bir sonuca ve senteze varmak istediğini bir kez daha göstermektedir. 

I.3. ATATÜRK’ÜN DÜŞÜNCE DÜNYASINI ETKİLEYEN KİŞİLER 

• Arkadaşları ve Öğretmenleri: Atatürk, gerek gittiği okullarda 

gerekse karargâhlarda, dönemindeki kimi arkadaşlarından da etkilenmiştir. 

Bunlar arasında, Manastır Askeri Lisesi’nde iken arkadaş olduğu ve başta 

şiir olmak üzere yazınla tanışmasını sağlayan Ömer Naci ile yine okulda 

tanımış olduğu ve Fransız yazarlarını keşfedeceği kapıyı açan (Ali) Fethi 

Okyar’ı ilk sırada anmak doğru olacaktır. Selanik Askeri Ortaokulu’nda öğrenim 

görürken kendisinden hem Fransızca’yı hem de ülkenin temel sorunlarını 

öğrendiği ve Vatan ve Hürriyet Derneğini kurarken yardım aldığı 

Fransızca Öğretmeni Yzb. Nakiyüddin Yücekök ile Manastır Askeri Lise-


si’nde öğrenciyken tarih öğretmeni olan ve hakkında “Kendisine minnet 

borcum var, bana yeni bir ufuk açtı” diye söz ettiği Topçu Kolağası Mehmet 

Tevfik Bilge ise Atatürk’ün düşünce dünyasına yön veren öğretmenleri 

arasında ilk anılacak simalardır. 

• Dönemin Türk Aydınları: Romantizm akımını benimsememekle 

birlikte, “Türk ulusunun yüzyıllardan beri beklediği sesi” sözleriyle değerlendirdiği 

Namık Kemal; yine Meşrutiyet dönemi düşünürlerinden ve 

ünlü “Tahlil-i ve Tenkidi Tarih-i İslam” adlı yapıtın da yazarı olan Şehbenderzade 

Filibeli Ahmed Hilmi; ulusalcı ozanlardan Mehmet Emin (Yurdakul); 

zorbalığa karşı direnip insanlığı yükseltmeye yönelen Tevfik Fikret; 

kültür, uygarlık, halk ve ulus kavramları üzerinde önemli bilimsel çalışmalar 

yürütmüş olan toplumbilimci Ziya Gökalp; aslen Polonya kökenli olan ve 

ünlü “Eski ve Yeni Türkler” adlı araştırmanın sahibi tarihçi Mustafa Celalettin, 

Atatürk’ün etkilendiği Türk aydınları arasında sayılabilir. 

• Yabancı Düşünür ve Bilimciler: Cumhuriyetçilik, anayasacılık 

ve özgürlük gibi konularda, başta ünlü “Toplumsal Sözleşme” olmak 

üzere bütün yapıtlarını okuduğunu Meclis kürsüsünden dahi övünçle belirttiği 

Fransız düşünür J.J. Rousseau; yine güçler ayrılığı ilkesi ve yasaların 

yargısal denetimi konusunda önemli çalışmaları bulunan ve ünlü “Yasaların 

Ruhu” adlı yapıtın da yazarı olan Montesquieu; Türk tarihinin uzun 

geçmişi ve büyüklüğü konusunda bulgular içeren çalışmalarından etkilendiği 

Fransız tarihçi Leon Cahun; Türk tarihinin İslamiyet öncesinde de var 

olduğunu ve bütünsel bir uygarlık olarak ele alınması gerektiğini ortaya 

koyan ünlü tarihçi Deguignes; İslam tarihini İslam toplumlarının toplumsal 

yapısı açısından ve nesnel bir biçimde inceleyerek 5 ciltlik bir İslam Tarihi 

yapıtı yazmış olan tarihçi Leone Caetani; bölgesel antlaşmalardan başlayarak 

bir Birleşik Dünya Devletinin kurulmasına uzanan perspektifte dünya 

barışı için çaba harcamış ünlü İngiliz tarihçi Herbert George Weels; ırkçılığın 

yaygın olduğu bir dönemde uygarlık tarihine ırkçı olmayan bir bakış 

açısıyla yaklaşan ve Türklerin “barbar” olarak tanımlandığı bir dünyada 

ırksal olarak Ari özellikleri gösterdiklerini ortaya koyan J.A. Gobineau ve 

Eugéne Pittard, Atatürk’ün etkilendiği yabancı düşünür ve bilimciler arasında 

öncelikle akla gelenlerdir. 

Gerek Türk gerekse yabancı olsun, Atatürk’ü kitaplarıyla etkileyen 

aydın, düşünür ve bilimci listesini uzatmak olanaklıdır. Ancak Atatürk’ün 

3750 dolaylarında kitap okumuş olduğu dikkate alındığında, böyle bir listenin 

çalışma amaçlarımızın sınırlarını aşacağı açıktır. Kaldı ki Atatürk, 

önemli bilgi ve düşüncelerin altını çizerek, özel işaretler ve uyarılar koyarak, 

kişisel notlar ve özel yazılar düşerek okuduğu için, aslında uzun bir 

okuma listesi sunmak da anlamlı değildir. Onun iç dünyasına kitaplar üze-


rinden yapılacak bir yolculuğun, tüm bu kişisel notları da çözümlemesi gerekir 

ki örneğin Gürbüz Tüfekçi’nin 1983 yılında yapmış olduğu “Atatürk’ün 

Okuduğu Kitaplar” adlı böyle bir özet çalışma ancak 2 cilde sığabilirken; 

Anıtkabir Derneğince yürütülen benzeri, fakat daha ayrıntılı bir çalışmanın 

ise 24 cilde ulaşacağı öngörülmüştür. Sonuç olarak burada, Atatürk’ün 

Okuduğu Kitaplar başlıklı bir listeye yer vermek hem olanaksız hem 

de anlamsızdır. Bu nedenle Atatürk’ün okuma türlerini tematik olarak sınıflandırmak 

daha yararlı ve düşündürücü olacaktır. Buna göre, okuduğu 

Türkçe kitapların ağırlıklı olarak “dilbilim, yabancı dil, İslam tarihi, kamu 

hukuku, felsefe, devrimler tarihi, Osmanlı tarihi, Türklerin tarihi ve uygarlık 

tarihi” konularında olduğu söylenebilir. Yabancı dildeki kitaplar arasında 

ise daha çok “farklı ülkelerin tarihi ve coğrafyaları, dünya ve okyanus coğrafyası, 

dünya tarihi, devrimler tarihi, uygarlık tarihi ve eski kavimlerin dilleri” 

ön plana çıkmaktadır. 

Bu denli bir okuma alışkanlığının yaşam deneyimleriyle de birleşerek 

üst düzey bir birikime yol açmış olması; kitapların, Atatürk’ün düşünce 

dünyasında yalnızca okuduğu değil, yazarak verdiği kişisel ürünler olarak 

da yer almasına yol açmıştır. Bir bakıma, Çiçero’nun “Kitaplar, kitaplardan 

yapılır” sözünde olduğu gibi, eylem sahnesinin arka dekorunu kitaplardan 

inşa eden büyük önder, eylemlerinin arasında yazma etkinliğini de katmış 

ve yazılı kültürümüzün harcına unutulmaz yapıtlar bırakmıştır: Bölüğün 

Muharebe Eğitimi, Cumalı Ordugâhı, Takımın Muharebe Eğitimi, Taktik ve 

Tatbikat Gezisi, Geometri, Subay ve Komutan ile Konuşmalar, Medenî Bilgiler. 

Ve elbette, bir ulusun başı, başkomutanı ve cumhurbaşkanı olarak bir 

başyapıtı bırakmıştır: Söylev. Nedir Söylev ve neden bir başyapıttır? Bu soruya 

da izleyen bölümde yanıt arayalım.


BÖLÜM II 

BÜYÜK SÖYLEV ÜZERİNE 

II.1. SÖYLEV’İN OKUNDUĞU DÖNEMİN DEĞERLENDİRİLMESİ 

Cumhuriyetin 1930 Dünya Ekonomik Bunalımı’na kadar olan ilk 

yedi yıllık evresi, dünyada da savaş sonrası süregelen bunalımların, geçici 

bir dengeye bağlandığı dönemdi. Bununla birlikte, Birinci Dünya Savaşı 

sonunda ortaya çıkan siyasal tablo ve yenenlerce bir bakıma dayatılan 

sözde barış antlaşmaları, enkazı ve tozları henüz kalkmamış dünya savaşının 

her an güçlü bir artçısının olabileceğini göstermekteydi. Bu nedenle, 

sağlanan istikrar ortamı aslında oldukça temelsiz ve göreliydi. ABD, Almanya 

ve Japonya’da refahın yükselmesi, Avrupa’nın demokrasi ve dikta 

rejimleri arasında bir bölünme sürecine girmesi, Latin Amerika’da sosyalizm, 

Kuzey Afrika’da ise bağımsızlık arayışlarının güçlenmesi, dönem içinde 

öncelikle dikkati çeken gelişmeler olacaktı. Bu arada, Birinci Dünya Savaşı’nın 

Batı demokrasilerinde uyandırdığı imgeler “ölüm, yıkım, dehşet, 

ziyan ve savaşın tümüyle boşuna olduğu” yönünde gelişmekteydi. Ayrıca 

var olan tüm kötülükler de 1914 Temmuzunda alınan kararın budalalığına 

mal edilmeye başlanmıştı. Dolayısıyla, savaştan yenik çıkan Alman ve Macar 

ulusları ile İtalya ve Fransa’nın doyumsuz faşistleri dışında; savaş ve 

militarizm karşıtlığı gündemin ana maddesi haline gelmeye başlamış ve silahsızlanma 

politikaları öne çıkmıştı. Bu tablo içersinde, Türkiye’nin de bir 

demokrasi arayışı içinde olduğu, ancak çevresini kuşatan komşularının ise 

henüz bu aşamaya gelememiş oldukları dikkat çekmekteydi. Dolayısıyla, 

sıklıkla tanık olunan bir yanılsamanın tersine; Türkiye, 20. yüzyılı bir demokrasi 

yüzyılına taşımak konusunda Avrupa’ya öykünmek şöyle dursun, 

pek çok Avrupa ulusuna yol göstericilikte bulunduğu bir noktadaydı. 

Ne var ki demokratikleşme konusundaki bu içtenlik ve istikrar, ne 

yazık ki ülkenin nesnel koşullarından kaynaklanan çeşitli engellerden de 

olumsuz yönde etkilenmekteydi. Ülkenin, özellikle de ekonomik, toplumsal 

ve kültürel koşulları, demokrasiyi yaygın ve yerleşik bir yaşam biçimi durumuna 

getirebilmek için, daha yapılması gereken bir çok yenilik ve deği-


şiklik olduğunu gösteriyordu. Söylev’in okunduğu 1927 yılının ortam ve 

panoramasını kavramanın, yalnızca Söylev’i değil, fakat Türk Devriminin 

koşullarını kavramaya da katkı sağlayacağı düşüncesiyle, bazı temel göstergelere 

ana çizgileriyle bir göz atalım: 1 

1927 Türkiye’si, ilk bakışta, yalnızca % 10,6’sı okur-yazar olan ve 

% 16,3’ü kentlerde oturan 14 milyon nüfuslu bir köylü toplumu görüntüsü 

vermekteydi. İstanbul, İzmir, Ankara, Adana, Bursa ve Konya dışında nüfusu 

40 bini aşan kent yoktu. Çalışan nüfusun ezici bir bölümü tarım kesiminde 

üretim yaparken, başta sanayi ve ticaret olmak üzere diğer meslek 

kollarında istihdam edilenler yok denecek kadar azdı. 

Tüm bu tarım ülkesi görüntüsüne karşın, ülke topraklarının yalnızca 

% 4,86’sı ekilmiş durumdaydı ve bu ekili alanların da % 89,5’i tahıl idi. 

Dolayısıyla bu genç tarım ülkesinde; pamuk, tütün, susam, afyon ve patates 

gibi sınaî bitkiler ya da baklagiller henüz eser miktarda üretim düzeyindeydi. 

Tarımda makineleşmenin “yüz dönüm başına 3 tarım makinesi” 

oranını aşamadığı dikkate alındığında, bu acı tablodan başka türlüsü de 

düşünülemezdi. 

İlkel bir geçimlik üretim düzenini karşılayan bu koşullar elbette, sanayi 

sektörü için de geçerliydi. Sayıları 65 bine ulaşan sanayi kuruluşlarının 

yarısının etkinlik alanı, tarımsal sanayi idi. Kaldı ki bütün kuruluşların 

% 79’u, çalışan sayısının 3 kişiyi geçmediği küçük atölyelerden oluşmakta 

ve % 95,68’i de motor gücünden yoksun bir biçimde üretim yapmaktaydı. 

Tüm bu koşullar, gençliğe bırakılan olumlu kazanım ve yapıtların 

yanında, onlara derin sorumluluklar da yükleyen ve çağdaşlaşmak için neyi 

aşmaları gerektiğini açık bir biçimde tanımlayan koşullardı. İç siyasal 

kavga, görece sona ermiş; Bağımsızlık Mahkemelerinin etkinliğine son verilmiş 

ve Mustafa Kemal Paşa ve kadrosu üstünlük gücünü tümüyle ellerine 

almışlardı. Şimdi sıra toplumu dünü, bugünü ve yarını açısından aydınlatmak 

ve tasarlanan köklü devrimlerin arkasına, toplumsal bir destek koyabilmekteydi. 

Büyük Söylev, bu amaç için çalışan en görkemli araçlardan 

birisi olacaktı. 

II.2. SÖYLEV’İN HAZIRLANIŞI VE AMAÇLARI 

Büyük Önder, 1927 yılı başlarından itibaren Ankara’da geceli gündüzlü 

süren ve belgelere dayanan büyük bir incelemeye koyulmuştu. Son 

derece önemli belgelerle yüklü bu kişisel dosyalarını tek tek açıyor; her ba- 

1 

İstatistiksel bilgiler için bkz.: Cavit Orhan Tütengil, “1927 Yılında Türkiye”, Atatürk’ün Büyük Söylev’inin 

50. Yılı Semineri, Ankara: TTK Yay., 1980, s. 55-70.


kanlığa ayrı ayrı hazırlattırdığı 1920-1926 dönemine ait ayrıntılı raporları 

tarıyordu. Ulaştığı bulgu ve düşünceleri, baygın düşüren bir yoğunluk içerisinde 

yazıcılarına kaleme aldırıyor, gündüz yazılan tüm bu metinleri, akşam 

olduğunda Ankara’daki aydınların eleştiri ve değerlendirmelerine sunuyordu. 

2 Beklenmedik bir kalp krizi geçirmemiş olsaydı, Çankaya’da başlattığı 

bu çalışmayı yine Çankaya’da tamamlayacaktı. Ancak bu rahatsızlık, doktorlarının 

da önerisiyle, deniz havasında dinlenmesini gerektirdiğinde, 1 

Temmuz 1927’de, 8 yıldır ayak basmadığı İstanbul’a geçmeye karar verdi. 

Sağlık durumu değişmiş ancak çalışma kararlılığı değişmemişti. Çankaya’daki 

gizemli çalışmasını Dolmabahçe Sarayı’na taşıdı ve aynı yılın 30 

Eylülüne dek süren bir çabayla incelemesini tamamladı. 3 

Ardından Ankara’ya döndü ve incelemesini TBMM’nin ikinci binasında, 

İsmet Paşa’nın Parti Başkan Vekili olarak başkanlık ettiği Cumhuriyet 

Halk Partisi’nin ilk büyük kongresinin 15-20 Ekime denk gelen ilk altı 

gününde okuyarak sundu. Milletvekilleri, parti temsilcileri, hükümet temsilcileri, 

üst düzey komutanlar, yabancı diplomatlar ve özel davetlilerin bulunduğu 

bir topluluğa yapılan konuşma 36 saat 31 dakika sürmüş ve başta 

Hâkimiyet-i Milliye olmak üzere altı gün boyunca gazetelerden günü gününe 

yayımlanmıştı. CHP’nin savaş kazanan ve devlet kuran parti niteliğini 

vurgulamak amacıyla, Sivas Kongresi birinci kongre kabul edildiğinden 

“ikinci” sıfatıyla açılan Kongrede, Mustafa Kemal Paşa’nın konuşmasının 

ana teması, Kurtuluş Savaşının ve kurulan yeni devletin bilânçosu idi. Gazi, 

dünya hitabet tarihinde eşine az rastlanır kapsamda bir hesap vermekte 

ve Batılıların tanımladığı gibi bir “Konuşma Maratonu” 4 ortaya koymaktaydı. 

Bu bir Söylev idi. Genç bir subay olduğu yıllarda hitabet yeteneği ile 

tanınan, bu yeteneklerini gerek Kurtuluş Savaşını yönetirken gerekse de kişisel 

külliyatını oluştururken en etkin bir biçimde kullanan büyük önder, 

gündemi yeni bir yapıt, bir başyapıt ile denetimi altına almıştı. 

Peki, ama neden? Bu sorunun yanıtını Enver Ziya Karal’ın saptamalarında 

arayalım. 

“Atatürk, önemli gördüğü konularda düşüncelerini yazı ile saptamayı 

severdi. Askerlik görevleri sırasında bu görevleri ile ilgili 5 kitap ve iki 

büyük rapor yazmıştır. Kurtuluş Savaşı sırasında, gazetelerde isimsiz maka- 

2 

3 

4 

Falih Rıfkı Atay, Çankaya: Atatürk Devri Hatıraları, İstanbul, 1953, s. 460; Yakup Kadri Karaosmanoğlu, 

“Hatıralar: Yorulmak Bilmez Atatürk”, Ulus, 13 Temmuz 1961. 

İstanbul Ansiklopedisi, Cilt: III, İstanbul, 1948, s. 714; Afet İnan, “Atatürk’ün Büyük Nutuk’unun Müsveddeleri 

Üzerinde Arkadaşlarının Eleştirilerini Dinlemesi ve Gençliğe Seslenişi”, Atatürk’ün Büyük 

Söylev’inin…, s. 33-38; Muzaffer Erendil, “Atatürk’ün Nutuk (Söylev) Adlı Eseri Üzerine Bir İnceleme”, 

IX.Tarih Kongresi-Bildiriler, Cilt: III, Ankara: TTK Yay., 1989, s. 1872. 

İsmail Arar, Büyük Nutuk’un Kapsamı, Niteliği, Amacı”, Atatürk’ün Büyük Söylev’inin…, s. 120.


leleri çıkmıştır. Daha sonraları, yine çeşitli konularda, isimsiz makaleleriyle, 

mütareke devri anılarını da yayımlamıştır. Öte yandan Kurtuluş Savaşı sırasında 

Ankara Hükümetinin haberleşme araçları yetersizdi. İstanbul’da da 

sıkıyönetim vardı. Devrim olayları yalnız yabancılar için değil, kendi yurttaşlarımız 

için de oluşum ve nedenleri bakımından yeteri kadar açık değildi. 

Bir açıklama gerekti. Kurtuluş Savaşından sonra, savaşa karışmış olan 

kişiler, anılarını yayımlamaya başlamışlar ve kimileri, savaşı başlatmış olduklarına 

başlıca etken oldukları iddiası içindeydiler.” 5 

Atatürk, Kurtuluş Savaşı bittikten sonra, komutanların, ve devlet 

adamlarının yayınladıkları anı kitaplarında ve gazetelerde yoğun olarak çıkan 

beyanat, demeç ve röportajlarda, Ulusal Bağımsızlık Savaşı hakkında 

doğru olmayan bilgilerin bulunduğunu görmüştür. Bu yanlış bilgilerin, gelecek 

kuşaklarda bilgi kirliliğine neden olacağını düşünmüş ve olayların 

gerçek nitelikleri hakkında bilgi sahibi olabilmek için, onların asıl nedenlerinin 

ve etmenlerinin bilinmesi gerektiğini savunmuştur. Bu nedenle Söylev’i, 

belgelere dayalı olarak kaleme almıştır. Bu belgeler, 19 Mayıs 1919 

gününden başlayarak, özellikle kendisinin karargâhında sakladığı tüm yazışmalardan, 

Meclis açıldıktan sonraki tutanaklardan ve bakanlıklara hazırlattığı 

ayrıntılı raporlardan oluşmaktadır. 

İşte bu koşul ve gerekçeler içerisinde, Mustafa Kemal Paşa 1927 yılının 

ilk yarısında bir anlamda halkın belleğinden ve görüş alanından uzakta 

yaşanan 9 yıllık bir dramı belgelerle sunmak, bu dönemde rol oynayan 

kişi ve grupların sicilini ortaya koymak, gelinen noktayı çözümlemek ve gidilmekte 

olan yolu göstermek amacıyla esaslı bir konuşma için yoğun bir 

çalışma içerisine girmişti. Nitekim Mustafa Kemal Paşa’nın kendisi de Söylev’inin 

amacını, yine Söylev’indeki bir kesitte şöyle açıklamıştı: 

• Geçmişte kalan kimi olayların yani tarihin doğru anlaşılmasına 

yardımcı olmak. 

• Ulusal varlığımız için önemli olan konularda, ulusun ve gelecek 

kuşakların dikkatli ve uyanık olmasını sağlamak. 

II.3. SÖYLEV’İN İÇERİK ÖZELLİKLERİ VE DİLİ 

Söylev, zamansal olarak 19 Mayıs 1919 ile Çerkes Ethem ve Reşit 

Bey’den para ve silah yardımı almış Hacı Sami çetesinin, Atatürk’e suikast 

girişiminin anlatıldığı 27 Ağustos 1927 tarihleri arasında kalan dönemi konu 

edinmektedir. Bununla birlikte metnin güncel ve geleceğe yönelik bir 

uyarı niteliğini taşıyan Gençliğe Hitabe ile bittiği göz önüne alınırsa zaman- 

5 

Enver Ziya Karal, Atatürk’ün Büyük Söylev’inin…, s. 30 (Tartışmalar ve Açıklamalar Bölümü).


sal kapsamın bitiş tarihi olarak Söylev’in okunduğu son gün, yani 20 Ekim 

1927 tarihi de kabul edilebilir. Nitekim Atatürk de Söylev’de “Dokuz senelik 

ef’al ve icraatımız” cümlesine yer vererek kapsamın 1927’ye kadar 

uzandığını belirtmiştir. Zamansal kapsam konusunda dikkati çeken bir başka 

nokta da zaman sınırları konusunda esnek bir tutumun izlenmesi ve dönemlere 

eşit ağırlıklı yer verilmemiş olmasıdır. Şöyle ki Atatürk metin boyunca 

sık sık bir anıyı aktarmak ya da bir belgeyi veri olarak sunmak amacıyla 

1919’dan önceki dönemlere de değinirken; 1924 sonrası yılları ele 

alan bölümleri, sağlık sorunları nedeniyle olsa gerek, birkaç sayfayla özetlemeyi 

yeğlemiştir. Dolayısıyla zamansal kapsam 1919-1927 yılları arasındaki 

dokuz yıllık dönem üzerine kurulmakla birlikte, metnin ağırlık noktasının 

1919-1922 yılları arasında kalan Kurtuluş Savaşı dönemi olduğu söylenebilir. 

Metnin büyük bölümü telgraf, mektup, bildiri, rapor, kongre tutanakları, 

TBMM açık ve kapalı oturum tutanakları ve CHP grup görüşmeleri 

tutanaklarından oluşan belgelere dayandırılmıştır. Bu belgelerin bir kısmı 

metin içerisinde verilirken, büyük bir kısmı da 226 belge ile Trakya Teşkilatına 

ait belgelerden oluşan “Vesikalar” cildinde toplanmıştır. 

İçerik olarak bakıldığında, söz konusu dönemin belirli askerî, politik 

ve diplomatik olaylarının olabildiğince zamandizinsel bir sıra içinde anlatıldığı 

ve “Samsun’a çıkış, ulusal kongreler, İstanbul Hükümetlerinin yıpranması, 

iç ayaklanmalar, Sakarya ve Başkomutanlık Savaşları, Lozan Antlaşması 

ve Yeni Türkiye’deki gelişmeler” zinciri içinde kurgulanmış olan bir 

metin söz konusudur. Metnin bu niteliği, Atatürk Ararştırma Merkezi’nce 

yapılmış bir yayınının Önsöz’ünde Zeynep Korkmaz tarafından şu tümcelerle 

tanımlanmıştır: 

“Bu eserde, kendini her şeyi ile ulusuna adamış olağanüstü yetenekleri 

ile dehanın en iyi örneğini vermiş büyük bir komutanın, devrimci 

bir liderin ve ileri görüşlü bir devlet adamının, askerî ve siyasî aksiyonları 

ile Türkiye Cumhuriyeti’ne şekil veren temel düşünce ve görüşleri yer almıştır. 

Ayrıca eserde, ulusal değerler sistemine bağlı Cumhuriyet rejiminin, 

tarih bilinci içindeki gelişmesinin adım adım nasıl olgunlaştırıldığını, sosyal 

ve kültürel alanlara yön verici siyasî ve idarî koşulların nasıl hazırlandığını 

yakından görebilmekteyiz.” 

Metin, bütün bu olaylar kapsamının içinde özetle “Türkiye Cumhuriyeti’nin 

nereden başlayıp, hangi olumsuz koşullar altında, hangi engel ve 

aşamalardan geçilerek nasıl kurulduğunu, Türk ulusunun her zaman çağa 

uyma, kendi gücüne inanma ve toplumsal bütünleşme koşuluyla sonsuza 

dek yaşayabileceğini ve bunun yolunun da akıl ve bilimin egemenliği olduğunu” 

dile getirmektedir. Ayrıca Osmanlı Devleti’nin yönetsel yapısın-


daki gerileme ve emperyalizmin Anadolu’da uyguladığı yöntemler de anlatının 

önemli bir parçasını oluşturmaktadır. 

Söylev, kişiler açısından da kapsamlı bir metin oluşturmaktadır. 

İsmail Arar’ın incelemesine göre, yapıt 820 kişiye yer vermiştir. 6 Bunların 

dağılımı ise daha çok din adamları, söylensel kişiler, Osmanlı padişahları, 

Türk ve Moğol cihangirleri, Batılı hükümdar ve devlet adamları, I. Dünya 

Savaşının ünlü komutanları, Bolşevikler, bakanlar, şeyhülislamlar, gazeteciler, 

tarihçiler, isyancılar ve Kurtuluş Savaşının kahramanları gibi kişilikler 

üzerinde yoğunlaşmaktadır. 7 Metinde yer alan ilk kişi Vahdettin olurken, 

son kişi de Nurettin Paşa’dır. Kişiler açısından ilgi çekici olan bir başka 

nokta ise; metinde yer alan kişilerin Halide Edip (Adıvar), Yahya Kaptan’ın 

eşi Şevket Hanım ve Vahdettin’in büyük kızı Ulviye Sultan olmak üzere üç 

kişi hariç, tümünün erkek olmasıdır. 8 

Dikkatle incelendiğinde, Söylev’in, Türkiye’nin askerî ve siyasal tarihi 

ile o tarihe mal olmuş kişiliklerine odaklandığı; bu nedenle de 1929 tarihli 

Rusça çevirisinde de belirtildiği üzere toplumsal ve ekonomik konulara 

açıklık getirmek gibi bir hedef gütmediği görülmektedir. Bununla birlikte 

yapıt, “Batı emperyalizminin sömürüsü altındaki öbür ezilmiş ulusları etkileyip 

onların günümüze dek süregelen bağımsızlık savaşlarına da örneklik 

ve önderlik ettiği için mazlum halkların evrensel önderi niteliğine hak kazanan 

ve böylece dünya tarihinde yeni bir dönem başlatan bir liderin yaşamından 

önemli bir bölümü ayrıntılarıyla ortaya koyması” bağlamında son 

derece önemlidir. 

Diline baktığımızda ise, Söylev, Atatürk’ün dil ve yazın alanına askerî 

lise ve harbiye yıllarından bu yana büyük bir ilgisi olduğu gerçeğini 

çok açık biçimde göstermektedir. Yapıtın dilinin, sözcük dağarcığı ve tümce 

yapısı bakımından, Atatürk’ün yetiştiği dönemin, ‘Milli Edebiyat’ döneminin 

genel dil yapısını yansıttığı gözlemlenmektedir. Dönem içinde Arapça 

ve Farsça’nın etkisinden tam olarak uzaklaşılamamış olması ve Önder’in 

güçlü bir Osmanlıca kültürüne sahip olması, bu dillere ait sözcüklerin Söylev’de 

yoğun bir biçimde yer almasıyla sonuçlanmıştır. Ancak yine de Klasik 

Osmanlıca’ya oranla oldukça sadeleşmiş ve Türkçe’nin zenginlik ve güzelliklerini 

sergileyen seçkin bir dilin söz konusu olduğu yadsınamaz. Örneğin 

hiçbir tümcede sözcük yinelemesi yapılmamış olması oldukça dikkat 

çekicidir. Bu, doğal olarak zengin bir sözcük dağarcığının ve bu dağarcığın 

büyük bir ustalıkla kullanılmış olmasının yansımasıdır. Kaldı ki sözcükler 

6 

7 

8 

Arar, s. 144. 

Arar, s. 146 vd. 

Arar, s. 146.


yalnızca doğru seçilmekle kalmamış, birbirleriyle uyumlu bir biçimde de 

kullanılmış oldukları için, yapıta şiirsel bir anlatım ve akıcılık kazandırmışlardır. 

Bu nedenle, yapıtı inşa eden tümcelerin önemli bir bölümü özlü söz 

niteliğini taşımaktadır. 

Yine yazım ve noktalama kullanımı konusunda da benzer görüşleri 

öne sürmek söz konusudur. Bu öğelerin özenli ve başarılı kullanımı, uzun 

tümcelerin bile kolayca anlaşılmasını sağlamaktadır ki bu durum ulu önderin 

dilimize bakışının güzel bir yansıması olmuştur: “Türk dili zengin, geniş 

bir dildir. Her kavramı karşılama yeteneği vardır. Yalnız onun, bütün varlıklarını 

aramak, bulmak, toplamak, onlar üzerinde çalışmak gereklidir.” 

II.4. SÖYLEV’İN YAPISI VE NİTELİĞİ 

Necati Cumalı, Söylev’i yapı ve nitelik açısından “Türk nesrinin en 

büyük örneği” olarak tanımlamıştır. 9 Bu yapısıyla Söylev, hem Ulusal Bağımsızlık 

Savaşı ve Türk Devrimi’nin üst düzeyde ve ilk elden tutulmuş bir 

güncesi hem de Atatürk’ün yaşamından özyaşam öyküsüsel bir kesit niteliğini 

taşımaktadır. Söylev’in bir özyaşam öyküsü olarak da okunabileceğini, 

Zeynep Korkmaz’ın yine Söylev’in Önsöz’ünde yer verdiği şu tümcelerden 

de anlamak olanaklıdır. 

“Söylev, devrim tarihimizin birinci elden pek değerli bir kaynağıdır. 

Çünkü eserin sahibi, tarihî olayları yalnızca belgelerle inceleyerek objektif 

gerçeğe ulaşmak isteyen bir tarih yazarı değil, doğrudan doğruya o 

tarihi yapanın kendisidir. Tarihi yapan ile yazanın aynı kişilikte birleşmiş 

olması, Söylev’i, benzerleri ile karşılaştırılmayacak üstün değerde bir eser 

durumuna getirmiştir.” 10 

Suat Sinanoğlu’nun bu konudaki tanımlaması da oldukça ilgi çekicidir: 

“Atatürk’ün Nutuk’u, Caesar’ın Gallia Harbi adlı yapıtı ile Thukydides’in 

Peloponnessos Harbi adlı yapıtlarındaki özellikleri taşımaktadır. 

Gerçekten Atatürk, hem Caesar gibi, anlattığı olayların başkahramanıdır 

hem de Thukydides gibi, olayları öykülemekle kalmayıp onların en derin 

nedenlerini çözümlemesini bilen büyük bir tarihçidir.” 11 

9 

Necati Cumalı, “Nutuk”, Vatan, 10 Kasım 1961. 

10 Nutuk, Önsöz, Bugünkü dille yayına hazırlayan Prof. Dr. Zeynep Korkmaz, Atatürk Araştırma Merkezi 

Yayınları. 

11 Arar, s. 159.


Sabahattin Selek ise Söylev için şunları dile getirmektedir: 

“Bu öyle bir hesap veriştir ki bir ihtilalci kavrayışıyla, başından sonuna 

kadar, karşı düşünce ve güçleri yıkmaya, mahkûm etmeye dayanır. 

Bir benzetme yapmak gerekirse 15-20 Ekim 1927 günlerinde, Atatürk savcı, 

Nutuk iddianame, kongre jüri, memleket ve dünya kamuoyu da dinleyicidir.” 

12 

Söylev’in bu yargılayıcı niteliği Lord Kinross’ta da şöyle vurgulanır: 

“Nutuk, aslında siyasal bir söylevdir. Dolayısıyla, özellikle Rauf 

Bey’le arkadaşlarını gözden düşürmek isteğiyle, birçok yerlerinde tek yönlü 

görünür. Bununla beraber Nutuk, Kemalist ihtilâlin klasik bir anlatımı olarak 

kalacaktır.” 13 

Söylev’in siyasal yaşamımızda ve ulusal tarihçiliğimizde özel bir yeri 

bulunmaktadır. Yayımlandığı tarihten bu yana tarih incelemelerinde birincil 

kaynak işlevi gören Söylev, bir yandan da Kemalist ideolojinin manifestosu 

niteliğini taşımıştır. Çünkü içeriğinin temel konusu, tarihsel anlatının 

yanı sıra birçok başlığa dağılmış söylemler birleştirildiğinde, genel olarak 

“ulusun varlığını ve onurunu her şeyin üzerinde tutan, ulusa duyulan 

güveni belirten, bağımsızlığa ilişkin bağlılığı dile getiren, dinin siyasete alet 

edilmesine karşı çıkan, ulusal modelin gerekçesini ortaya koyarak başka 

uluslar üzerinde egemenlik kurma arayışının yanlışlıklarını sergileyen, 

cumhuriyetçiliği bir ideal olarak ortaya koyan; uygarlık, bilim ve kültürü 

öncelikle kabul eden ve ulaşılan sonucu Türk gençliğine emanet eden” 14 

devrimci bir manifesto ortaya çıkmaktadır. Fakat bu içeriğin yanı sıra, derinde 

yer alan bir amaç olarak, çeşitli tartışmalar çerçevesinde lider kadro 

içinde yer alan kimi kişilerle hesaplaşılmak istendiği de anlaşılmaktadır.” 15 

Söylev, özgün diliyle okunması güç olduğu için, dil devriminin ardından 

1934 yılında Milli Eğitim Bakanlığı’nca yeni Türk harfleriyle üç cilt 

olarak yeniden yayımlanmıştır. Atatürk’ün, yayım haklarını Türk Hava Kurumu’na 

bağışladığı Söylev, günümüze değin Milli Eğitim Bakanlığı, Türk 

İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Türk Dil Kurumu ve Türk Tarih Kurumu gibi kurumlar 

ile çeşitli özel kuruluşlar tarafından Türkçe’de; Almanca, İngilizce, 

Fransızca, Rusça ve İtalyanca olmak üzere Batı dillerinde defalarca yayımlanmıştır. 

12 Arar, s. 160. 

13 Arar, s. 160. 

14 Sami N. Özerdim, “Nutuk’ta Altı Çizilmiş Satırlar”, Belleten, Cilt: XLV/1, S: 177, Ocak 1981, s. 74-77. 

15 Arar, s. 166.

KISIM II 

ATATÜRK’ÜN BÜYÜK SÖYLEVİ 

(1919-1927)

ATATÜRK’ÜN BÜYÜK SÖYLEVİ (1919-1927) 21 

BÖLÜM I 

ULUSAL DİRENİŞİN ÖRGÜTLENMESİ 

I.1. MUSTAFA KEMAL PAŞA ANADOLU’DA 

1919 yılı Mayısının 19’uncu günü Samsun’a çıktım. Genel durum 

ve görünüş: 

Osmanlı Devleti’nin içinde bulunduğu topluluk 1 , Genel Savaşta 2 

yenilmiş, Osmanlı ordusu her yanda zedelenmiş, koşulları ağır bir Silah Bırakışması 

imzalanmış. Büyük Savaş’ın uzun yılları boyunca, ulus yorgun ve 

yoksul durumda. Ulusu ve yurdu Genel Savaşa sürükleyenler, kendi yaşamlarının 

kaygısına düşerek, yurttan kaçmışlar. Saltanat ve halifelik katında 

oturan Vahdettin, soysuzlaşmış, kendini ve yalnız tahtını koruyabileceğini 

umduğu alçakça önlemler araştırmakta. Damat Ferit Paşa’nın başkanlığındaki 

hükümet, güçsüz, onursuz, korkak yalnız Padişahın isteklerine 

uymuş ve onunla birlikte kendilerini koruyabilecek herhangi bir duruma 

boyun eğmiş. Ordunun elinden silahları ve cephanesi alınmış ve alınmakta… 

Anlaşma Devletleri 3 Silah Bırakışması’nın ilkelerine uymayı gerekli 

görmüyorlar. Birer uydurma nedenle, Anlaşma donanmaları ve askerleri 

İstanbul’da. Adana ili Fransızlar; Urfa, Maraş ve Antep İngilizlerce ele geçirilmiş. 

Antalya ve Konya’da İtalyan birlikleri; Merzifon ve Samsun’da İngiliz 

askerleri bulunuyor. Her yanda, yabancı devletlerin subay, memur ve özel 

adamları çalışmakta. Daha sonra, sözümüze başlangıç olarak aldığımız tarihten 

dört gün önce, 15 Mayıs 1919’da Anlaşma Devletleri’nin onayıyla 

Yunan ordusu İzmir’e çıkarılıyor. Bundan başka, yurdun dört bir yanında 

Hıristiyan azınlıklar, gizli, açık, özel istek ve amaçlarının elde edilmesine, 

devletin bir an önce çökmesine çabalıyorlar. 

1 

2 

3 

Almanya, Avusturya-Macaristan, Bulgaristan 

Birinci Dünya Savaşı 

İngiltere, Fransa, İtalya


Sonradan elde edilen güvenilir bilgi ve belgeler ile doğrulandı ki İstanbul 

Rum Patrikliğinde kurulan Mavri Mira Kurulu, illerde çeteler kurmak 

ve yönetmekle, gösteri toplantıları ve propagandalar yaptırmakla uğraşmakta. 

Yunan Kızılhaçı, Resmî Göçmenler Komisyonu, Mavri Mira Kurulunun 

çalışmalarını kolaylaştırmaya yardım ediyor. Mavri Mira Kurulunca 

yönetilen Rum okullarının izci örgütleri, yirmi yaşını aşmış gençleri de 

içine alarak her yerde geliştiriliyor. Ermeni Patriği Zaven Efendi de Mavri 

Mira Kurulu ile düşünce birliği içinde çalışıyor. Ermeni hazırlığı da tam 

Rum hazırlığı gibi ilerliyor. 

Trabzon, Samsun ve tüm Karadeniz kıyılarında kurulan ve İstanbul’daki 

merkeze bağlı Pontus Derneği kolaylıkla ve başarıyla çalışıyor. 

Durumun korkunçluğu ve ağırlığı karşısında, her yerde ve her bölgede 

birtakım kişilerce kurtuluş yolları düşünülmeye başlanmıştı. Bu düşünceyle 

girişilen çalışmalar, birtakım örgütler doğurdu. Örneğin; Edirne ve 

yöresinde Trakya Paşaeli adlı bir dernek vardı. Doğuda, Erzurum ve Elazığ’da, 

genel merkezi İstanbul’da olmak üzere Vilâyatı Şarkiye Müdafaa-i 

Hukuku Milliye Cemiyeti 4 kurulmuştu. Trabzon’da, Muhafaza-i Hukuk 5 adlı 

bir dernek bulunduğu gibi İstanbul’da da Trabzon ve Havalisi Âdemi 

Merkeziyet Cemiyeti 6 vardı. Bu dernek merkezinin gönderdiği delegeler, Of 

ilçesi ve Rize 7 yöresinde şubeler açmışlardı. 

İzmir’in ele geçirileceğine ilişkin Mayısın on üçünden beri açık belirtiler 

gören İzmirli kimi genç yurtseverler, ayın 14-15’inci gecesi, bu acıklı 

durumu aralarında görüşmüşler ve bir oldubittiye geldiğinde kuşku kalmayan 

bu Yunan işgalinin katma ile sonuçlanmasını önlemek düşüncesinde 

birleşmişler ve Redd-i İlhak 8 ilkesini ortaya atmışlardır. Bu ilkenin yayılması 

için aynı gece İzmir’de Yahudi Maşatlığı’na 9 toplanabilen halkça bir gösteri 

toplantısı yapılmışsa da ertesi gün sabahleyin Yunan askerlerinin rıhtımda 

görülmesi üzerine, bu toplantıdan umulduğu ölçüde sonuç alınamamıştır. 

Bu derneklerin kuruluş amaçları ve siyasal erekleri üzerine, kısaca 

bilgi vermek uygun olur düşüncesindeyim. 

Trakya-Paşaeli Derneği’nin ileri gelenlerinden kimileriyle daha İstanbul’dayken 

görüşmüştüm. Osmanlı Devleti’nin çökeceğini kesinliğe yakın 

bir olabilirlik içinde görüyorlardı. Osmanlı yurdunun parçalanacağı 

4 

5 

6 

7 

8 

9 

Doğu İllerinin Ulusal Haklarını Savunma Derneği 

Hakları Koruma 

Trabzon ve Yöresi Özerklik Derneği 

O zamanki adı Lâzistan 

Katmayı Önleme 

Müslüman olmayanların, özellikle Yahudilerin Mezarlığı


korkusu karşısında, Trakya’yı, olabilirse Batı Trakya’yı da birleştirerek İslam 

ve Türk topluluğunu bir bütün olarak kurtarmayı düşünüyorlardı. Ancak 

bu amaca ulaşmak için o zaman akıllarına gelen tek çıkar yol İngiltere’nin, 

olmazsa Fransa’nın yardımını sağlamaktı. Bu düşünceyle kimi yabancı 

devlet adamlarıyla ilişki kurmak ve konuşmak yollarını da aramışlardı. 

Amaçlarının bir Trakya Cumhuriyeti kurmak olduğu anlaşılıyordu. 

Doğu İllerinin Ulusal Haklarını Savunma Derneği’nin kuruluş amacı 

da (tüzüklerinin ikinci maddesi) doğu illerindeki bütün halkın dinsel ve 

siyasal haklarının özgürce gelişimini sağlayacak yasal yollara başvurmak; 

adı geçen illerdeki Müslüman halkın tarihsel ve ulusal haklarını, gerektiğinde 

uygar toplumlar önünde savunmak; doğu illerinde yapılan kıyım ve cinayetlerin 

nedenleriyle etmenleri ve bunları yapanlar ve yaptıranlarla ilgili 

yansız bir soruşturma açarak suçluların ivedilikle cezalandırılmalarını istemek; 

Türklerle azınlıklar arasındaki anlaşmazlıkların giderilmesi ve eskisi 

gibi iyi bağların pekiştirilmesi için çaba göstermek; hükümet katında girişimlerde 

bulunarak doğu illerindeki savaştan doğan yıkım ve yoksulluğu 

elden geldiğince giderme yollarını aramaktı. İstanbul’daki yönetim merkezinden 

verilmiş olan bu yönerge gereğince, Erzurum Şubesi, doğu illerinde 

Türklerin haklarını korumakla birlikte; Ermenilerin göçü sırasında yapılan 

kötü işlerle halkın kesinlikle ilgisi bulunmadığını ve buralara Ruslar gelene 

dek Ermeni mallarının korunduğunu; buna karşılık Müslümanlara çok kıyasıya 

davranıldığını ve dahası buyruk dışı olarak göçten alıkonulan kimi 

Ermenilerin, koruyucularına yaptıkları kötülükleri, kanıtlanmış belgelerle 

uygarlık dünyasına sunmaya ve doğu illerine dikilen açgözlü bakışları söndürmek 

için çalışmaya karar veriyor (Erzurum Şubesinin Bildirisi). 

Doğu İllerinin Ulusal Haklarını Savunma Derneğinin, ilk Erzurum 

Şubesini kuran kişiler, doğu illerinde yapılan propagandaları ve bunların 

amaçlarını, Türklük- Kürtlük- Ermenilik sorunlarını, bilim, teknik ve tarih 

bakımından inceleyip araştırdıktan sonra, gelecekteki çalışmalarını şu üç 

noktada topluyorlar (Erzurum Şubesi’nin basılı raporu). 

1. Kesinlikle göç etmemek, 

2. Hemen bilim, ekonomi, din örgütleri kurmak, 

3. Saldırıya uğrayacak doğu illerinin herhangi bir bucağını savunmada 

birleşmek. 

Doğu İllerinin Ulusal Haklarını Savunma Derneğinin İstanbul’daki 

yönetim merkezinin amaçlarına, bilim ve uygarlık yöntemleriyle ulaşabileceği 

konusunda çok iyimser olduğu anlaşılıyor. Gerçekten bu yolda çaba 

göstermekten geri durmuyor. Doğu illerinde Müslüman halkın haklarını sa-


vunmak için Le Pays 10 adında Fransızca bir gazete yayımlıyor. Hâdisat 11 

gazetesinin sahipliğini üzerine alıyor. Bir yandan da Anlaşma Devletleri’nin 

başbakanlarına ve İstanbul’daki temsilcilerine birer andırı veriyor. Avrupa’ya 

bir kurul yollamaya girişiyor. Bu açıklamalardan kolaylıkla anlaşılacağını 

sanırım ki Doğu İllerinin Ulusal Haklarını Savunma Derneği’nin kurulmasına 

yol açan önemli neden ve kaygı, doğu illerinin Ermenistan’a verileceği 

olasılığına dayanıyor. Bu olasılığın da doğu illeri nüfusunda Ermenilerin 

çoğunlukta gösterilmesine çalışanların, bilimsel ve tarihsel belgelerle 

dünya kamuoyunu aldatmayı başarmaları ve Müslüman halkın Ermenileri 

toptan öldüren yırtıcılar olduğu iftirasını doğruymuş gibi kabul ettirmeleri 

durumunda gerçekleşebileceği varsayımı ağır basıyor. Bundan dolayı dernek, 

aynı gerekçe ve araçlarla donanmış olarak tarihsel ve ulusal hakları 

savunmaya çalışıyor. 

Karadeniz kıyılarındaki bölgelerde de bir Rum Pontus Hükümeti 

kurulacağı korkusu vardı. Müslüman halkı Rumların boyunduruğu altında 

bırakmayıp yaşama haklarını ve varlıklarını koruma amacıyla, Trabzon’da 

da birtakım kişiler ayrıca bir dernek kurmuşlardı. 

Merkezi İstanbul’da olan Trabzon ve Havalisi Adem-i Merkeziyet 

Cemiyeti’nin siyasal amaç ve hedefi adından anlaşılmaktadır. Herhalde, 

merkezden ayrılmak amacını güdüyor. 

Kurulmaya başlayan bu örgütlerden başka, yurt içinde daha birtakım 

girişimler ve kuruluşlar da ortaya çıkmıştı. Özellikle Diyarbakır, Bitlis, 

Elazığ 12 illerinde, İstanbul’dan yönetilen Kürt Teali Cemiyeti 13 vardı. Bu 

derneğin amacı, yabancı devletlerin koruyuculuğu altında, bir Kürt Hükümeti 

kurmaktı. 

Konya ve dolaylarında İstanbul’dan yönetilen Teali-i İslam Cemiyeti’nin 

14 kurulmasına çalışılıyordu. Yurdun hemen her yanında İtilaf ve 

Hürriyet, Sulh ve Selamet Cemiyetleri 15 de vardı. İstanbul’da türlü amaçlarla 

gizli ve açık olmak üzere de birtakım parti ya da dernek adı altında 

kuruluşlar vardı. İstanbul’da önemli sayılacak kuruluşlardan biri, İngiliz 

Muhipler Cemiyeti 16 idi. Bu addan, İngilizleri sevenlerin kurdukları bir dernek 

olduğu anlaşılmasın! Bence, bu derneği kuranlar, kendilerini ve kişisel 

10 Yurt 

11 Olaylar 

12 Eski adı, Elâziz 

13 Kürt Yükselme Derneği 

14 İslam Yükselme Derneği 

15 Uzlaştırma ve Özgürlük, Barış ve Esenlik Dernekleri 

16 İngiliz Dostları Derneği


çıkarlarını sevenler ve kendi varlıklarıyla çıkarlarının dokunulmazlık yolunu 

Loyt Corc (Lloyd George) hükümeti aracılığıyla İngiltere’nin desteğini sağlamakta 

arayanlardır. Bu uğursuzların, İngiliz Devleti’nin, Osmanlı Devleti’ni 

hiç parçalamadan bırakmak ve korumak isteğinde olup olamayacağını, 

bir kez olsun düşünüp düşünmedikleri üzerinde durmak gerekir. Bu 

derneğe girenlerin başında Osmanlı Padişahı ve Yeryüzü Halifesi sanını taşıyan 

Vahdettin, Damat Ferit Paşa, Dahiliye Nazırı 17 Ali Kemal, Âdil ve 

Mehmet Ali Beyler ve Sait Molla bulunuyordu. Dernekte İngiliz ulusundan 

kimi serüvenciler de vardı. Örneğin: Rahip Fru (Frew) gibi. Yapılan işlerden 

ve işlemlerden anlaşıldığına göre, derneğin başkanı Rahip Fru idi. 

Bu derneğin iki görünüşü ve niteliği vardı. Biri, dış görünüşü ve 

uygarca girişimlerle İngiliz desteğini istemeye ve sağlamaya yönelen niteliğiydi. 

Öteki gizli yönüydü. Asıl çalışma bu yöndeydi. Yurt içinde örgütler 

kurarak ayaklanma ve başkaldırma düzenlemek, ulusal bilinci işlemez kılmak, 

yabancı devletlerin işe karışmalarını kolaylaştırmak gibi haince girişimler, 

derneğin bu gizli kolunca yönetilmekteydi. Sait Molla’nın, derneğin 

açık girişimlerinde olduğu gibi, ondan daha çok gizli işlerinde de rol oynadığı 

görülecektir. Bu dernek için söylediklerim, sırası geldikçe yapacağım 

açıklamalar ve gerektiğinde göstereceğim belgelerle daha iyi anlaşılacaktır. 

İstanbul’daki kadın erkek birtakım ileri gelen kişiler de gerçek kurtuluşu 

Amerika’nın güdümünü istemek ve sağlamakta görüyorlardı. Bu 

kanıda olanlar düşüncelerinde çok direndiler, kesinlikle doğru olan yolun, 

kendi görüşlerinin desteklenmesi olduğunu kanıtlamak için çok çalıştılar. 

Bu konuda da sırası gelince kimi açıklamalar yapacağım. 

Genel durumu saptamak için ordu birliklerinin nerelerde ve ne durumda 

olduklarını açıklamak isterim. Anadolu’da başlıca iki ordu müfettişliği 

kurulmuştu. Ateşkes Antlaşması yapılır yapılmaz, birliklerin savaşçı erleri 

koyuverilmiş, silah ve cephanesi elinden alınmış, savaş gücünden yoksun 

birtakım kadrolar durumuna getirilmişti. 

(Atatürk, bu noktada İkinci Ordu Müfettişliğine bağlı birlikler hakkında 

bilgi vermekte ve konuşmasını şöyle sürdürmektedir:) 

Üçüncü Ordu Müfettişliği ki müfettişi bendim, karargâhımla Samsun’a 

çıkmış bulunuyordum. Doğrudan doğruya buyruğum altında iki kolordu 

bulunacaktı. Biri, merkezi Sivas’ta bulunan 3. Kolordu (Komutanı 

yanımda getirdiğim Albay Refet Bey). Bu kolorduya bağlı bir tümenin (5. 

Kafkas Tümeni) merkezi Amasya’da, öteki tümenin (15. Tümen) merkezi 

Samsun’daydı. Diğeri, merkezi Erzurum’da bulunan 15. Kolordu idi. Komutanı 

Kâzım Karabekir idi. Tümenlerinden birinin (9. Tümen) merkezi Er- 

17 İçişleri Bakanı


zurum’da, komutanı Rüştü Bey. Diğerinin (3. Tümen) merkezi Trabzon’da 

idi. Komutanı Yarbay Halit Bey idi. Halit Bey, İstanbul’a çağrılmış olduğundan 

komutanlıktan çekilerek Bayburt’ta saklanmış, tümen, vekillikle 

yönetiliyor, kolordunun diğer iki tümeninden 12. Tümen, Hasankale doğusunda 

sınırda, 11. Tümen Beyazıt’ta bulunuyordu. Diyarbakır yöresinde 

bulunan iki tümenli 13. Kolordu bağımsızdı, İstanbul’a bağlıydı. Bir tümeni 

(2. Tümen) Siirt’te öbür tümeni (5. Tümen) Mardin’de idi. 

Benim yetkim, bu iki kolorduyu doğrudan doğruya buyruğum ve 

komutam altında bulundurmaktan daha genişti. Müfettişlik bölgeme yakın 

birliklere de bildirim yapabilecektim. Bu arada bölgemde bulunan ve bölgeme 

yakın olan valiliklere de bildirimde bulunabilecektim. Bu yetkiye göre, 

Ankara’da bulunan Yirminci Kolordu ve bunun bağlı olduğu müfettişlik 

ile Diyarbakır’daki Kolordu ile hemen bütün Anadolu’da sivil örgütlerin 

yöneticileriyle yazışabilecek ve ilişkiler kurabilecektim. Bu geniş yetkiyi, 

beni İstanbul’dan sürmek ve uzaklaştırmak amacıyla Anadolu’ya gönderenlerin 

bana nasıl verdiklerine şaşabilirsiniz. Hemen söylemeliyim ki bana 

bu yetkiyi, onlar bilerek ve anlayarak vermediler. Her ne olursa olsun, benim 

İstanbul’dan uzaklaşmamı isteyenlerin buldukları gerekçe, “Samsun ve 

yöresindeki güvensizliği yerinde görüp önlemek için Samsun’a değin gitmek” 

idi. Ben, bu işin başarılmasının makam ve yetki verilmesine bağlı olduğunu 

ileri sürdüm. Bunda hiçbir sakınca görmediler. O günlerde Genelkurmayda 

bulunan ve benim amacımı bir dereceye kadar sezinleyen kişilerle 

görüştüm. Müfettişlik görevini buldular ve yetkiyle ilgili yönergeyi de 

ben kendim yazdırdım. Dahası, Harbiye Nazırı 18 olan Şakir Paşa bu yönergeyi 

okuduktan sonra, imzalamaktan çekinmiş, anlaşılır anlaşılmaz bir biçimde 

mührünü basmıştır. 

Bu açıklamalardan sonra genel durumu daha dar bir çerçeve içine 

alarak, çabucak ve kolayca, hep birlikte gözden geçirelim: 

Düşman Devletler, Osmanlı Devleti’ne ve ülkesine nesnel ve tinsel 

bakımdan saldırmışlar; yok etmeye ve paylaşmaya karar vermişler. Padişah 

ve halife olan kişi, kendi çıkarları ve rahatları doğrultusunda çareler 

aramaktan başka bir yol düşünmüyor. Hükümeti de aynı durumda. Farkında 

olmadığı halde başsız kalmış olan ulus, karanlık ve belirsizlik içinde 

olup bitecekleri bekliyor. Felaketin korkunçluğunu ve ağırlığını anlamaya 

başlayanlar, bulundukları çevreye ve sezebildikleri etkilere göre kurtuluş 

yolu saydıkları yollara başvuruyorlar… Ordu, adı var, kendi yok bir durumda. 

Komutanlar ve subaylar, Genel Savaşın bunca sıkıntı ve güçlükleriyle 

yorgun, yurdun parçalanmakta olduğunu görmekle yürekleri kan ağlı- 

18 Milli Savunma Bakanı


yor; gözleri önünde derinleşen karanlık felaket uçurumunun kıyısında kafaları 

çıkar yol, kurtuluş yolu aramakta… 

Burada, pek önemli olan bir noktayı da belirtmeli ve açıklamalıyım. 

Ulus ve ordu, Padişah ve Halifenin hainliğinden habersiz olmanın yanında, 

o makama ve o makamda bulunana karşı yüzyılların kökleştirdiği 

din ve gelenek bağlarıyla içten bağlı ve uysal. Ulus ve ordu, kurtuluş yolu 

düşünürken, bu atadan gelen alışkanlık dolayısıyla kendinden önce, yüce 

halifeliğin ve padişahlığın kurtuluşunu ve dokunulmazlığını düşünüyor. Halifesiz 

ve padişahsız kurtuluşun anlamını kavrama yeteneğinden yoksun… 

Bu inançla bağdaşmayan oy ve düşüncelerini açığa vuracakların vay haline! 

Hemen dinsiz, yurtsuz, hain, istenmez olur. 

Bir başka önemli noktayı da söylemek gerekir. Kurtuluş yolu ararken 

İngiltere, Fransa, İtalya gibi ülkeleri gücendirmemek temel ilke gibi görülmekteydi. 

Bu devletlerden yalnız biriyle bile başa çıkılamayacağı kuruntusu, 

hemen bütün kafalarda yer etmişti. Osmanlı Devleti’nin yanında, 

koskoca Almanya, Avusturya-Macaristan varken hepsini birden yenen, yerlere 

seren Anlaşma Devletleri karşısında, yeniden onlarla düşmanlığa varabilecek 

durumlara girmekten daha büyük mantıksızlık ve akılsızlık olamazdı. 

Bu anlayışta olan yalnızca halk değildi; özellikle seçkin denilen kimseler 

de böyle düşünüyordu. Öyleyse kurtuluş yolu ararken iki şey söz konusu 

olmayacaktı. İlkin, Anlaşma Devletlerine karşı düşmanlık durumuna 

girilmeyecekti, sonra da Padişah ve Halifeye canla başla bağlı ve sadık 

kalmak temel koşul olacaktı. 

Şimdi Baylar, izin verirseniz size bir soru sorayım: Bu durum ve koşullar 

karşısında kurtuluş için, nasıl bir karar düşünülebilirdi? Açıkladığım 

bilgilere ve gözlem sonuçlarına göre üç türlü karar ortaya atılmıştı: Birincisi, 

İngiltere’nin koruyuculuğunu istemek, İkincisi, Amerika’nın güdümünü 

istemek. Bu iki türlü karara varmış olanlar, Osmanlı Devleti’nin bir bütün 

olarak kalmasını düşünenlerdir. Osmanlı ülkesinin birtakım devletlerin arasında 

paylaşılmasındansa bu ülkeyi, bütün olarak bir büyük devletin koruyuculuğu 

altında bulundurmayı yeğleyenlerdir. Üçüncü karar, bölgesel kurtuluş 

yollarına yönelikti. Örneğin; kimi bölgeler, kendilerinin Osmanlı Devleti’nden 

koparılacağı görüşüne karşı, ondan ayrılmamak yollarına başvuruyor. 

Kimi bölgeler de Osmanlı Devleti’nin ortadan kaldırılacağına ve 

Osmanlı ülkesinin paylaşılacağı düşüncesine, oldubitti gözüyle bakarak 

kendi başlarını kurtarmaya çalışıyorlar. Bu üç türlü kararın gerekçesi, yapmış 

olduğum açıklamalar arasında vardır. 

Baylar, ben bu kararların hiçbirini yerinde bulmadım. Çünkü bu 

kararların dayandığı gerekçe ve mantıkların tümü çürüktü, temelsizdi. Gerçekte, 

içinde bulunduğumuz o tarihte, Osmanlı Devleti’nin temelleri çök-


müş, ömrü tükenmişti. Osmanlı ülkeleri bütün bütüne parçalanmıştı. Ortada 

bir avuç Türkün barındırdığı bir ata yurdu kalmıştı. Son sorun, bunun 

da paylaşılmasını sağlamak için uğraşılmaktan başka bir şey değildi. Osmanlı 

Devleti, onun bağımsızlığı, padişah, halife, hükümet bunların tümü, 

anlamını yitirmiş birtakım anlamsız sözlerdi. Neyin ve kimin dokunulmazlığı 

için kimden ve ne gibi yardım istemek düşünülüyordu? Öyleyse sağlam 

ve gerçek karar ne olabilirdi? 

Baylar, bu durum karşısında bir tek karar vardı. O da ulus 

egemenliğine dayanan, tam bağımsız yeni bir Türk Devleti kurmak! 

İşte, daha İstanbul’dan çıkmadan önce düşündüğümüz ve Samsun’da 

Anadolu topraklarına ayak basar basmaz uygulamaya başladığımız 

karar, bu karar olmuştur. 

Bu kararın dayandığı en sağlam düşünüş ve mantık şuydu: 

Temel ilke, Türk ulusunun onurlu ve şerefli bir ulus olarak yaşamasıdır. 

Bu, ancak tam bağımsız olmakla sağlanabilir. Ne denli zengin ve 

gönençli olursa olsun bağımsızlıktan yoksun bir ulus, uygar insanlık önünde 

uşaklıktan öteye gidemez. Yabancı bir devletin koruyuculuğunu ve kollayıcılığını 

istemek, insanlık niteliklerinden yoksunluğu, güçsüzlüğü ve beceriksizliği 

benimsemekten başka bir şey değildir. Bu aşağılık duruma gerçekten 

düşmemiş olanların, isteyerek başlarına yabancı bir yönetici getirmeleri 

hiç düşünülemez. Oysa Türkün onuru, kendine güveni ve yetenekleri 

çok yüksek ve büyüktür. Böyle bir ulus, tutsak yaşamaktansa yok olsun, 

daha iyidir. Öyleyse ya bağımsızlık ya ölüm! İşte gerçek kurtuluş isteyenlerin 

parolası bu olacaktı. Bir an için, bu kararın uygulanmasında başarısızlığa 

uğranılacağını düşünelim. Ne olacaktı? Tutsaklık! Peki efendim, 

öteki kararlara uymakla da sonuç bunun aynı değil miydi! 

Şu ayrımla ki bağımsızlığı için ölümü göze alan ulus, insanlık onur 

ve özsaygısının gereği olan her özveriye başvurduğunu düşünerek avunur 

ve kuşkusuz, tutsaklık zincirini kendi eliyle boynuna geçiren uyuşuk, onursuz 

bir ulusla karşılaştırılınca, dost ve düşman gözündeki yeri çok başka 

olur. Sonra, Osmanlı soyunu ve saltanatını sürdürmeye çalışmak, elbette, 

Türk ulusuna karşı en büyük kötülüğü işlemekti. Çünkü ulus, her türlü özveriye 

başvurarak bağımsızlığını sağlasa da saltanatlık sürüp giderse bu bağımsızlığa 

güvenle bakılamazdı. Artık yurtla, ulusla hiçbir vicdan ve düşünce 

bağı kalmamış bir sürü delinin, devlet ve ulus bağımsızlığının ve onurunun 

koruyucusu durumunda bulundurulması nasıl uygun görülebilirdi? 

Halifeliğin durumuna gelince bunun bilim ve tekniğin ışığa boğduğu gerçek 

uygarlık dünyasında, gülünç sayılmaktan başka bir durumu kalmış mıydı?


Görülüyor ki verdiğimiz kararın uygulanmasını sağlamak için ulusun 

daha alışmadığı sorunlara el atmak gerekiyordu. Kamuca konuşulmasında 

büyük sakıncalar bulunacağı düşünülen noktaların söz konusu edilmesinde 

kesin zorunluluk vardı. Osmanlı Hükümetine, Osmanlı Padişahına 

ve Müslümanların Halifesine başkaldırmak, tüm ulusu ve orduyu ayaklandırmak 

gerekiyordu. Türk ata yurduna ve Türk’ün bağımsızlığına saldıranlar 

kimler olursa olsun, onlara bütün ulusça silahlı olarak karşı çıkmak ve 

onlarla savaşmak gerekiyordu. Bu önemli kararın bütün gereklerini ve zorunluluklarını, 

ilk gününde açıklamak ve söylemek elbette yerinde değildi. 

Uygulamayı birtakım evrelere ayırmak ve olaylardan yararlanarak ulusun 

duygu ve düşüncelerini hazırlamak ve adım adım ilerleyerek amaca ulaşmaya 

çalışmak gerekiyordu. Sonuçta öyle olmuştur. Ancak dokuz yılda 

yaptıklarımız bir mantık dizisiyle düşünülürse ilk günden bugüne dek izlediğimiz 

genel gidişin, ilk kararın çizdiği çizgiden ve yöneldiği amaçtan hiç 

ayrılmamış olduğu kendiliğinden anlaşılır. 

Burada, akıllarda yer tutabilecek kimi duraksama düğümlerinin çözülmesini 

kolaylaştırmak için, bir gerçeği hep birlikte gözden geçirmeliyiz. 

Beliren ulusal savaşın tek amacı, yurdu dış saldırıdan kurtarmak olmasına 

karşın, bu savaşın başarıya ulaştıkça, ulusal istence dayalı yönetimin bütün 

ilkelerini ve biçimlerini evre evre bugünkü döneme değin gerçekleştirmesi, 

olağan ve kaçınılmaz bir tarih akışı idi. Bu kaçınılmaz tarih akışını, gelenekten 

gelen alışkanlığı ile hemen sezinleyen hükümdar soyu, ilk andan başlayarak 

ulusal savaşın amansız bir düşmanı oldu. Bu kaçınılmaz süreci, ilk 

anda ben de gördüm ve sezinledim. Ancak baştan sona, bütün evreleri 

kapsayan sezgilerimizi ilk anda bütünüyle açığa vurmadık ve söylemedik. 

İleride olabilecekler üzerine çok konuşmak, giriştiğimiz gerçek ve nesnel 

savaşa boş kuruntular niteliği verebilirdi; dış tehlikenin yakın etkileri karşısında 

üzüntü duyanlar arasında ise geleneklerine, düşünme yeteneklerine, 

tinsel durumlarına uymayan olası değişikliklerden ürkeceklerin ilk anda direnmelerine 

yol açabilirdi. Başarı için uygun ve güvenilir yol; her evreyi, 

zamanı geldikçe uygulamaktı. Ulusun gelişmesi ve yükselmesi için esenlik 

yolu buydu. Ben de böyle yaptım. Ancak bu uygun ve güvenilir başarı yolu; 

yakın çalışma arkadaşlarımdan kimileriyle de aramızda, zaman zaman 

görüşlerde, davranışlarda, yapılan işlerde beliren temelli ve ikinci derecede 

anlaşmazlıkların, kırgınlıkların ve giderek ayrılıkların da nedeni ve açıklaması 

olmuştur. Ulusal savaşa birlikte başlayan yolculardan kimileri, ulusal 

yaşamın bugünkü cumhuriyete ve cumhuriyet yasalarına kadar uzayan gelişmelerinde, 

kendi düşünce ve psikolojilerinin kavrama sınırı bittikçe bana 

direnmeye ve karşı çıkmaya başlamışlardı. Bu noktaları, aydınlanmanız 

için, kamuoyunun aydınlanmasına yardımcı olmak için, sırası geldikçe birer 

birer göstermeye çalışacağım.


Bu son sözlerimi özetlemek gerekirse diyebilirim ki ben, ulusun 

vicdanında ve geleceğinde sezdiğim büyük gelişme yeteneğini, bir ulusal 

giz gibi kendi vicdanımda taşıyarak yavaş yavaş bütün toplumumuza uygulatmak 

zorundaydım. 

Şimdi Baylar, ilk iş olmak üzere bütün orduyla ilişki kurmak gerekliydi. 

Erzurum’da 15. Kolordu Komutanına 21 Mayıs 1919’da yazdığım bir 

gizli telde; “Genel durumumuzun almakta olduğu korkunç biçimden pek 

üzgün olduğumu; ulusa ve yurda borçlu olduğumuz en son vicdan ödevini 

yakından, elbirliğiyle çalışarak en iyi yerine getirebileceğimiz kanısıyla bu 

son görevi kabul ettiğimi; bir an önce Erzurum’a gitmek isteğinde bulunduğumu, 

ama Samsun ve yöresinin, güvensizlik yüzünden kötü durumlarla 

karşılaşması olasılığından ötürü, buralarda ister istemez birkaç gün kalmak 

gerekeceğini” bildirdikten sonra “beni şimdiden aydınlatmaya yarayacak 

bir şey varsa bildirilmesini” rica ettim. Gerçekten Samsun ve yöresinde 

Rum çetelerinin Müslüman halka saldırması ve öteden beri araçsız bırakılmış 

olan bu bölge yöneticilerinin yabancı devletlerin işe karışmasından dolayı 

bir önlem alamaması, durumu güçleştirmişti. 

Tanıdığımız ve kendisinden büyük çaba umduğumuz bir kişinin 

Samsun’a mutasarrıf 19 olarak atanmasını sağlamaya girişmekle birlikte, 

Üçüncü Kolordu Komutanını geçici olarak Samsun 20 mutasarrıflığına atadım. 

Elden gelen bölgesel önlemlerin alınmasına ve özellikle halkın gerçek 

durum üzerinde aydınlatılmasına ve orada bulunan yabancı birlik ve subaylardan 

ürküp çekinmeye yer olmadığının anlatılmasına önem verildi ve 

hemen o bölgede ulusal örgütler kurmaya girişildi. 

23 Mayıs 1919’da Ankara’da bulunan Yirminci Kolordu Komutanına: 

“Samsun’a geldiğimi ve kendisiyle daha sıkı ilişki kurmak ve İzmir 

yöresinden daha kolaylıkla alabileceği bilgileri öğrenmek istediğimi” bildirdim. 

(Atatürk Söylev’in bu bölümünde Yirminci Kolordu Komutanı ile 

yaptığı görüşmeleri aktarır. Bu görüşmeler sonucunda, İzmir’le ilgili düzenli 

bir bilginin bulunmadığını öğrenir. Ardından, Anadolu ve Trakya’daki 

türlü askerî birliklerin komutanlarıyla olan yazışmalarına değinir. Bu yazışmalardan 

Manisa ve Aydın yörelerine de Yunan ordusunun girdiğini, 

Afyonkarahisar’daki Yirmi Üçüncü Tümenin güçlendirilmesi gerektiğinin 

haberini alır. Edindiği bu bilgileri diğer kolordu komutanlıklarına aktarır ve 

sözlerini şöyle sürdürür.) 

19 Tanzimattan sonra, Osmanlı yönetim yapısında sancakların yöneticisi. 

20 Bu sancağın o zamanki adı Canik’tir.


Bir hafta kadar Samsun’da, 25 Mayıstan 12 Hazirana dek, Havza’da 

kaldıktan sonra Amasya’ya gittim. Bu süre içinde, bütün yurtta, ulusal 

örgütler kurulması gerektiğini bir genelge ile bütün komutanlara ve devletin 

sivil görevlilerinin üst düzey yöneticilerine bildirdim. 

Dikkate değer ki İzmir’i ve daha sonra Manisa ve Aydın’ı düşmanın 

ele geçirişi ve yapılan her türlü saldırı ve kıyım konusunda ulus daha aydınlanmamış 

ve ulusal varlığa vurulan bu korkunç yumruğa karşı açıkça 

hiçbir üzüntü ve yakınma gösterisinde bulunmamıştı. Ulusun, bu haksız 

saldırı karşısında sessiz ve durgun kalması, elbette ulusun iyiliğine yorumlanamazdı. 

Bundan dolayı, ulusu uyarıp eyleme geçirmek gerekliydi. Bu 

amaçla 28 Mayıs 1919 gününde valilere, bağımsız mutasarrıflıklara, Erzurum’da 

On Beşinci, Ankara’da Yirminci, Diyarbakır’da On Üçüncü Kolordu 

Komutanlıklarına, Konya’da Ordu Müfettişliğine genelge ile bildirimde 

bulundum. 

İzmir’e ve daha sonra ne yazık ki Manisa’ya ve Aydın’a düşmanın 

girişi, gelecek tehlikeyi daha açık olarak sezdirmiştir. Yurt bütünlüğümüzün 

korunması için, ulusal tepkilerin daha canlı olarak gösterilmesi ve sürdürülmesi 

gerekir. Ulusal yaşayışı ve bağımsızlığı bozan düşmanın yurda girişi 

ve yurt parçalarını koparıp alması gibi olaylar, bütün ulusa kan ağlatmaktadır. 

Üzüntüler önlenemiyor. Katlanılamayacak ve dayanılamayacak bu 

olayların hemen önlenmesi, bütün uygar uluslarla, büyük devletlerin adaleti 

ve etkisinden sabırsızlıkla beklendiği yolunda, önümüzdeki hafta içinde 

ve çeşitli illere göre, pazartesi başlayıp çarşamba gününe dek gerekli işlemlerin 

arkası alınarak yapılacak büyük ve coşkun toplantılarla ulusal gösterilerde 

bulunulması ve bunun köylere varıncaya dek bütün çevrede yapılması 

ve bütün büyük devletlerin temsilcileriyle Bâbıâlîye 21 etkili teller çekilmesi 

ve yabancıların bulunduğu yerlerde bunlara da etki yapmakla birlikte, 

ulusal gösterilerde düzenin son derece korunması ve Hıristiyan halka 

karşı bir saldırıya ve düşmanlık gösterisine, kırıcılığa benzer tutumlarda bulunulmaması 

çok gereklidir. Sizler bu konularda duyarlı ve etkili bulunduğunuzdan, 

işin iyi yönetileceğine ve başarılacağına tam güvenim vardır. 

Sonucun bildirilmesini rica ederim. 

Verdiğim bu yönerge üzerine her yerde gösteriler yapılmaya başlandı. 

Ancak sayılı yerlerde, kimi kuruntular yüzünden, duraksamalar olduğu 

anlaşılmıştır. Örneğin On Beşinci Kolordu Komutanının Trabzon ile 

ilgili olarak gönderdiği 9 Haziran 1919 günlü gizli telden; “Gösteri toplantısı 

sırasında Rumların uygunsuz davranışlarda bulunabilecekleri ve hiç yoktan 

kötü bir olay çıkabileceği düşünülerek, gösteri toplantısına karar veril- 

21 Osmanlı İmparatorluğu döneminde İstanbul’da Başbakanlık, İçişleri ve Dışişleri Bakanlıkları ile Danıştay 

dairelerinin bulunduğu yapı


miş iken bu kararın uygulanmadığı… gösteri düzenleyen kurulun toplantısında 

İstrati ve Polidi’nin de bulunduğu” anlaşılıyordu. Trabzon, Karadeniz 

kıyısında önemli bir merkez olduğundan orada, ulusal girişim ve çalışmalarda 

kararsızca davranış ve Yunanlılara karşı yapılacak ulusal gösterilerle 

ilgili görüşmelerde İstrati ve Polidi Efendileri bulundurmak gibi, girişimin 

ciddi olmadığını gösterecek gevşeklikler, elbette İstanbul ve düşmanlar için 

pek değerli belirtiler sayılır. 

Verdiğim yönergedeki görüşü, kötüye kullanacak kadar ustalık gösterenler 

de oldu. Örneğin; Sinop’a yeni atanan bir mutasarrıf, orada yapılan 

gösterileri kendisi yönetiyor ve gösteri kararlarını kendisi yazıp halka 

imza ettirdiğini söylüyor ve bize de bir örneğini gönderiyor. Bu adamın zavallı 

halka gürültü patırtı arasında imza ettirdiği uzun yazılar içinde, şu satırlar 

gizleniyordu: “Türkler ilerleyip gelişemediyse ve Avrupa’nın uygarlık 

ilkelerini kabul edip sindiremediyse bu, şimdiye dek iyi bir yönetime kavuşamadığından 

ileri gelmiştir. Türk ulusu, ancak kendi Padişahının buyruğu 

ve egemenliği altında olmak koşuluyla Avrupa’nın gözetim ve denetiminde 

kurulacak bir yönetim örgütü ile yaşayabilir.” 

Baylar, Sinop halkı adına Anlaşma Devletleri temsilcilerine verilen 

3 Haziran 1919 günlü bu andırının altındaki imzalara göz gezdirirken müftü 

vekili efendinin imzasının yanında gördüğüm imza, bilginize sunduğum 

satırları yazan ve yazdıran ruhu bulup çıkarmama yaradı. O imza, Hürriyet 

ve İtilaf Fırkası 22 ikinci başkanı olan kişinin imzasıydı. 

(Atatürk bu noktada Milli Savunma Bakanı tarafından gönderilen 

ve İngiltere’den bildirilen bir notaya yer verilen 31 Mayıs 1919 tarihli bir 

tele değinir. Buna göre, Notada Sivas’ta bulunan Ermeni sığınmacıların 

esenliklerinin kaygı verici olduğu, bu bölgedeki Ermenilerin korunması ve 

gözetilmesi gerektiği, eğer bir öldürme ya da kötü davranış olursa kendisinin 

sorumlu tutulacağı, bu nedenle gerekenin yapılması konusundaki isteği 

yer almaktaydı.) 

Sivas Vali Vekilinden aldığım 2 Haziran 1919 günlü bir telyazıda: 

“Bugün Albay Dömanj (Demange) imzasıyla alınan telde ‘Yunanlıların İzmir’e 

girişi üzerine Aziziye’de Hıristiyanların ölümle korkutulduğu öğrenilmiştir. 

Bu ise uygun değildir. Size haber veriyorum ki bu durumlar, müttefik 

askerlerinin ilinize girmesine neden olur’ anlamında bildirim yapılmaktadır…” 

denilmekte idi. Gerçekte ne Sivas’ta kaygı verici bir durum vardı 

ne de Hıristiyanlar ölümle korkutulmuştu. Sorunu, ulusça yapılmaya başlanılan 

gösteri toplantılarından kaygılanan ve bunu, amaçlarının gerçek- 

22 Hürriyet ve Anlaşma Partisi


leşmesine engel sayan Hıristiyan azınlıkların, yabancıların dikkatini çekmek 

için bile bile yaydıkları uydurma haberler olarak kabul etmek gerektir. 

(Atatürk, bunun üzerine Milli Savunma Bakanlığı, bütün komutanlıklar, 

vali ve mutasarrıflıklara bu suçlamayı kabul etmediğini bildiren genelge 

ile bildirimde bulunmuş ve bağımsızlık tehlikeye düştüğü anda bunun 

önüne kimsenin geçemeyeceğini bildirmiştir. Ayrıca komutanlık ve valiliklere, 

Barış Konferansında İstanbul Hükümetinin durumu ve tutumu 

üzerinde bilgi vererek, konferansa gidecek kurulun iyi sonuç alabilmesi için 

kayıtsız, koşulsuz ulusal bağımsızlığın sağlanmasının ve ulus çoğunluğunu 

oluşturan Türklere ilişkin hakların korunmasının, ulusça temel ilke olarak 

benimsendiğinin bildirilmesini istemiş ve sözlerini şöyle sürdürmüştür:) 

Bu tarihten beş gün sonra, yani 8 Haziran 1919’da Milli Savunma 

Bakanı beni İstanbul’a çağırdığını ve gizli olarak sormam üzerine kimlerin 

isteğiyle ve niçin çağrıldığımı, devlet büyüklerinden bir kişinin bildirdiğini 

daha önce yaptığım bir açıklama sırasında söylemiştim. O devlet büyüğü, 

Genelkurmay Başkanlığı görevinde bulunan Cevat Paşa idi. Bunun üzerine, 

İstanbul ile yapılmış yazışmaların bir kısmı herkesçe öğrenilmiştir. Bu 

yazışmalar, Erzurum’da görevimden çekildiğim güne değin değişik Savunma 

Bakanlarıyla ve doğrudan doğruya saray ile süregelmiştir. 

Anadolu’ya geleli bir ay olmuştu. Bu süre içinde bütün orduların 

birlikleriyle ilişki ve bağlantı sağlanmış ve ulus elden geldiğince aydınlatılarak 

uyarılmış, ulusça örgütleşme düşüncesi yayılmaya başlamıştı. Durumu 

artık bir komutan kimliğiyle yürütüp yönetmeye olanak kalmamıştı. Yapılan 

çağrıya uymamak ve gitmemekle birlikte, ulusal örgütleri ve eylemi yönetmeyi 

sürdürdüğüme göre, başkaldırır duruma girdiğim kuşku götürmezdi. 

Bundan başka ve özellikle uygulamaya karar verdiğim girişim ve yürütümlerin 

köklü ve sert olacağını tasarlamak güç değildi. Bu nedenle girişim 

ve uygulamalarımın bir an önce kişisel olmak niteliğinden çıkarılması ve 

tüm ulusun birlik ve dayanışmasını sağlayacak ve yansıtacak bir kurul adına 

yapılması gerekliydi. 

I.2. AMASYA GENELGESİ VE KONGRELER SÜRECİ 

18 Haziran 1919 günü Trakya’ya verdiğim yönergede işaret ettiğim 

bir noktanın uygulanması zamanı gelmiş bulunuyordu. Anımsarsınız ki 

o nokta, Anadolu ve Rumeli ulusal örgütlerini birleştirerek bunları bir merkezden 

yönetmek ve adlarına iş görmek üzere, Sivas’ta genel bir kurultay 

toplamaktı. Bu amaçla emir subayım Cevat Abbas Bey’e 21-22 Haziran 

1919 gecesi Amasya’da söyleyip yazdırdığım genelgenin başlıca noktaları 

şunlardı:


1. Yurdun bütünlüğü, ulusun bağımsızlığı tehlikededir. 

2. İstanbul Hükümeti üstlendiği sorumluluğun gereklerini yerine 

getirmemektedir. Bu durum, ulusumuzu yok olmuş gibi gösteriyor. 

3. Ulusal bağımsızlığı, ulusun azmi ve kararlılığı kurtaracaktır. 

4. Ulusun durumunu görüşmek ve hakkının sesini dünyaya duyurmak 

için, her türlü yabancı etki ve denetimden uzak, ulusal 

bir kurulun bulunması kararlaştırılmıştır. 

5. Anadolu’nun her bakımdan en güvenli yeri olan Sivas’ta ulusal 

bir kongrenin ivedilikle toplanması gerekmektedir. 

6. Bunun için her sancaktan, yetenekli ve halkın güvenini kazanmış 

üç kişinin, olabildiğince çabuk yetişmek üzere, hemen yola 

çıkarılması gerekmektedir. 

7. Çıkabilecek herhangi bir kötü duruma karşı, bu ulusal bir giz 

olarak saklanmalı ve gereken yerlerde delegeler kimlik değiştirmelidir. 

8. Doğu illeri adına 10 Temmuz 1919’da Erzurum’da bir kongre 

toplanacaktır. O güne değin öteki il delegeleri de Sivas’a ulaşabilirlerse, 

Erzurum Kongresinin üyeleri de Sivas’ta yapılacak genel 

toplantıya katılmak üzere yola çıkarlar. 

Görüyorsunuz ki bu yazdıklarım, aslında vermiş ve dört gün önce 

Trakya’ya bildirmiş olduğum bir kararın Anadolu’ya da genelge ile bildirilmesinden 

başka bir şey değildir. Bu kararın 21-22 Haziran 1919 gecesi, 

karanlık bir odada alınmış korkunç ve gizemli yeni bir karar olmadığı, kolaylıkla 

anlaşılır sanırım. Bu noktanın aydınlanması için, isterseniz küçük 

bir açıklamada bulunayım. Baylar, o müsvedde işte aynen şu kâğıtlardır 

(göstererek), dört maddeliktir, içindekileri söyledim. Altında benim imzam 

vardır. Bir de görevi dolayısıyla, kurmay başkanım bulunan Albay Kâzım 

Bey’in (şimdi İzmir Valisi Kâzım Paşa), kurmaylarımdan bildirim işleriyle 

görevli Husrev Bey’in (şimdi elçi), askerî makamlara şifre eden emir subayım 

Muzaffer Bey’in, sivil makamlara şifre eden bir sivil görevlinin imzaları 

vardır. Bundan başka daha birtakım imzalar vardır. Bu imzaların bu müsveddeye 

konması güzel bir talih ve rastlantıdır. 

Daha, Havza’da bulunduğum sırada, Ankara’da bulunan Yirminci 

Kolordu Komutanı Ali Fuat Paşa’dan bir gizli tel aldım. Bu tel: “Tanıdığınız 

bir kişi kimi arkadaşlarla İstanbul’dan buraya gelmiştir. Ne yapmalarını buyuruyorsunuz?” 

anlamındaydı. Bilmeceyi andıran bu tel, beni çok ilgilendirdi 

ve şaşırttı. Söz konusu kişiyi tanıyorum, benden ne yapacağını soruyor, 

Ankara’da arkadaşım olan güvenilir bir komutanın yanında, tel de gizli


bir teldir. Öyleyse neden adını gizli bile yazdırmaktan çekiniyor? Epeyce 

düşündüm. Anlar gibi oldum, kestirilebilir ki bilmece çözmekle uğraşacak 

zamanım yoktu. Ama Fuat Paşa’yı yakından görmek; bölgeleri, çevreleri, 

düşünceleri üzerinde görüşmek bence çok istenilir bir şeydi. Bu bilmeceli 

telin uyandırdığı düşünceyle kendisine şu ricada bulundum: “Ankara’dan 

ayrıldığınızı belli etmeyecek biçimde gereken düzenlemeleri yaptıktan sonra, 

ad ve kılık değiştirerek birkaç gün için ivedilikle yanıma geliniz. İstanbul’dan 

gelen arkadaşları da birlikte getiriniz.” 

Gerçekten Fuat Paşa, dediğim gibi Havza’ya doğru yola çıkar. 

Ama benim birtakım zorlayıcı nedenlerden dolayı, hemen Havza’dan ayrılıp 

Amasya’ya gitmem gerekmişti. Fuat Paşa, Havza yolunda durumu anlar 

ve Amasya’ya yönelir. İşte böylece 21-22’de Amasya’da yanımda bulunuyor. 

Adı telde bildirilmeyen kişi de Rauf Bey idi. İstanbul’dan ayrılmak üzere, 

evimden otomobile bineceğim sırada Rauf Bey yanıma gelmişti. Bineceğim 

vapurun izleneceğini ve İstanbul’da iken tutuklamadıklarına göre 

belki de Karadeniz’de batırılacağımı güvenilir kimselerden işitmiş, onu bildirdi. 

Ben İstanbul’da kalıp tutuklanmaktansa, batıp boğulmayı yeğledim 

ve yola çıktım. Kendisine de eninde sonunda İstanbul’dan çıkmak zorunda 

kalırsa yanıma gelmesini söyledim. 

Rauf Bey gerçekten İstanbul’dan çıkmak gereğini duymuş ve çıkmış 

ama benim yanıma gelmedi. Arkadaşı olan 56. Tümen Komutanı Albay 

Bekir Sami Bey’le buluşmak istemiş ve İzmir savaş boyuna daha yakın 

bir yerde, daha etkili ve daha yararlı olacağını sanarak Bandırma-Akhisar 

yoluyla Manisa bölgesine gitmiş. Gittiği yerde; halkın iç gücünü yitik, durumu 

öldürücü ve korkunç görmüş. Hemen adını değiştirerek oradan 

Ödemiş, Nazilli, Afyonkarahisar üzerinden Aziziye – Sivrihisar yoluyla ve 

araba ile de Ankara’ya, Fuat Paşa’nın yanına gelmiş ve bana başvurmuş. 

Pek güzel ama adını saklayarak beni üzmenin anlamı var mıydı? Öte yandan 

Üçüncü Kolordu Komutanım olup Samsun Mutasarrıflığında bıraktığım 

Refet Bey’i, artık Sivas’a, kolordu merkezine göndermek istiyordum. 

Birkaç kez, gelmesi için buyruk vermiştim. Bölgesinde geziye çıkmış. Buyruklarıma 

yanıt bile alamıyordum. En son o da bir rastlantıyla o gün gelmişti. 

(Atatürk bu noktada, Rauf ve Refet Beylerin Genelgeye imza atmak 

konusunda kararsız kaldıklarını anlatarak sözlerini şöyle sürdürmektedir:) 

Kongreye çağrı genelgesi, sivil ve askerî katlara gizli olarak gönderildi. 

Bundan başka İstanbul’da bulunan kimi kişilere de gönderildi. Ama 

bu kişilere ayrıca bir de genelge niteliğinde mektup yazdım. Kendilerine 

mektup yazdığım kişiler şunlardı: Abdurrahman Şeref Bey, Reşit Akif Paşa,


Ahmet İzzet Paşa, Seyit Bey, Halide Edip Hanım, Kara Vasıf Bey, Nafıa 

Nazırı 23 Ferit Bey, Sulh ve Selamet Fırkası 24 Başkanı Ferit Paşa (sonradan 

Milli Savunma Bakanı oldu), Câmi Bey, Ahmet Rıza Bey. Bu mektupta 

söylediğim noktaları özet olarak yineleyeceğim: 

1. Yalnız mitingler ve gösteriler, büyük amaçları hiçbir zaman gerçekleştiremez. 

2. Bunlar ancak doğrudan doğruya ulusun bağrından doğan ortak 

güce dayanırsa kurtarıcı olur. 

3. Aslında acı olan, durumu öldürücü biçime sokan en keskin etken, 

İstanbul’daki karşı akımlar ve ulusal erekleri zararlı biçimde 

desteksiz bırakan siyasal ve ulus yararına aykırı propagandalardır. 

Bunun cezasını yurdumuzun nasıl çektiğini pek çok görmekteyiz. 

4. Artık İstanbul Anadolu’ya egemen değil, bağlı olmak zorundadır. 

5. Size düşen özveri pek büyüktür. 

25 Hazirana dek Amasya’da kaldım. Anımsarsınız ki o günlerde 

İçişleri Bakanlığında bulunan Ali Kemal Bey, benim görevimden çıkarıldığım 

ve artık benimle hiçbir resmî işlem yapılmaması ve hiçbir isteğimin yerine 

getirilmemesi konusunda şifre ile bir genelge yayımlamıştı. 23 Haziran 

1919 gün ve 84 sayılı olan bu genelgeyi, ilginç bir anlayışı gösterir belge 

olduğu için olduğu gibi bilgilerinize sunacağım. 

İçişleri Bakanı Ali Kemal Bey’in 23.06.1919 günlü ve 84 numaralı 

gizli telinin çözülmüş örneğidir. 

Mustafa Kemal Paşa büyük bir asker olmakla birlikte güncel siyaseti 

o derecede bilmediği için, olağanüstü yurtseverlik ve çaba gösterdiği halde, 

yeni görevinde hiç başarılı olamadı. İngiliz Olağanüstü Temsilciliğinin 

isteği ve üstelemesi üzerine görevinden alındı ve alındıktan sonra yaptıkları 

ve yazdıklarıyla da bu kusurlarını daha çok açığa vurdu. Redd-i İlhak cemiyetleri 

gibi, Balıkesir 25 ve Aydın dolaylarında Müslüman halkı haksız yere 

kırdırmaktan ve böyle bir durumdan yararlanarak halkı haraca kesmekten 

başka bir iş görmeyen; emirsiz, saygısız ve kanunsuz kurulan kimi kurullar 

için öteden beri çektiği tellerle de siyasal yanılgılarını yönetimde de 

arttırdı. Adı geçenin İstanbul’a getirilmesi Milli Savunma Bakanlığını ilgilendiren 

bir görevdir. Ama İçişleri Bakanlığının size kesin buyruğu, artık o 

23 Bayındırlık Bakanı 

24 Barış ve Esenlik Partisi 

25 Eski adı, Karesi


kişinin görevinden çıkarılmış olduğunu bilmek, kendisiyle hiçbir resmî işleme 

girişmemek, hükümet işleriyle ilgili hiçbir isteğini yerine getirmemektir. 

Bu yönergeye uygun iş görmekle ne gibi sorumlulukların ortadan kalkacağını 

anlayacağınızı biliyorum. Bu önemli ve korkulu dakikalarda memur 

olsun, halktan olsun, her Osmanlı’ya düşen en büyük ödev, Barış 

Konferansınca yazgımız üzerine karar verilirken ve beş yıldır yaptığımız deliliklerin 

hesapları görülürken, artık aklımızı başımıza devşirdiğimizi göstermek; 

akıllıca ve tedbirlice davranışlara uymak; parti mezhep, ırk ayrılıkları 

gözetilmeksizin, herkesin yaşamını, malını, ırzını korumakla uygarlık dünyası 

karşısında bu yurdu bir daha lekelememek değil midir?” 

Bu genelgeden, ben, ancak Sivas’a vardığım 27 Haziran 1919 günü 

haberim oldu. Ali Kemal Bey, 23 Haziran günü bu genelgesiyle düşmanlara 

ve Padişaha karşı önemli bir görevi yaptıktan sonra, 26 Haziran 

1919 günü hükümetten çekilmiştir. Ali Kemal Bey’in Sadrazama verdiği 

resmî çekilme yazısından başka, Saray’a gidip Padişaha kendi eliyle verdiği 

çekilme yazısı örneklerini ve sözlü olarak bildirdiklerini ve Padişahın ona 

verdiği yanıtı çok sonra öğrendim. 

Ali Kemal Bey çekilme yazılarında, özellikle Padişaha sunduğunda: 

“Osmanlı ülkesinin türlü yerlerinde baş gösteren ayaklanma ve kargaşa belirtileri 

üzerine, ayaklanma ateşinin hemen ve yayılmadan durdurulup söndürülmesi 

ve yok edilmesi için önlem almak yalnız kendi makamını ilgilendirirken, 

Padişahtan gördüğü yakın ilgi ve güveni çekemeyen kimi arkadaşlarının, 

birçok boş nedenler ileri sürerek, ayaklanmanın genişlemesine 

yol açmakta olduklarından” söz ettikten sonra “Resmî görevinden çekilmekle 

birlikte özel olarak hizmet edeceğini ve bağlılıktan ayrılmayacağını” 

yazısına ekliyor ve sözlü olarak da “Resmî görevden ayrılmamı fırsat sayan 

hasımlarımın saldırılarından kulunuzu koruyunuz.” diye yalvarıyor. 

Padişah yanıt olarak: “Beni büsbütün yalnız bırakmayacağına güveniyorum. 

Bağlılığınız bana büyük umut ve teselli vermiştir. Saray her dakika 

size açıktır. Refik Bey’le işbirliği yapmaktan ayrılmayınız.” gibi okşayıcı 

sözler söylüyor. Bağlılığından padişahın büyük umut ve teselliye kapıldığı 

Ali Kemal’i, bakanlık görevinde ve Padişahın yanında gördükten sonra, 

bir de asıl gerçek görevi başında görelim! Canınız sıkılmazsa Sait Molla’nın 

Rahip Fru’ya yazdığı mektuplardan birini gözden geçirelim. “Ali Kemal 

Bey’e son felaketi üzerine, üzüntü duyduğumuzu söyledim. Bu değerli kişiyi 

elde bulundurmak gerek, bu fırsatı kaçırmayalım. Bir armağan sunmak 

için en uygun zamandır.” “Ali Kemal Bey, dün o kişi ile görüşmüş. Basın 

işinde biraz ağırdan almak gerektiğini söylemiş. Bir kez herhangi bir düşünceye 

kazanılan düşünür ve yazarları, öncekine aykırı bir amaca yöneltmek 

bizde kolay olmaz. Bütün resmî görevliler ulusal ayaklanmayı şimdilik


iyi görüyorlar, demiş. Ali Kemal Bey, yönergenize eksiksiz uyacak. Zeynelâbidin 

Partisi ile de işbirliği yapmaya çalışıyor. Kısacası işler bulandırılacak.” 

Bu mektupta bir çıkma yapılmış, şimdi onu da okuyalım: “Birkaç 

kezdir söylemek istediğim halde unutuyorum. Mustafa Kemal Paşa’ya ve 

yandaşlarına biraz arka çıkar gibi görünmeli ki kendisi tam güvenle buraya 

gelebilsin. Bu işe olağanüstü önem veriniz. Kendi gazetelerimizle onu destekleyemeyiz.” 

Bu belgeler üzerinde sırası gelince daha çok bilgi veririm. 

Şimdilik bu kadarı yeter. 

Ali Kemal Bey’in, Amasya’dayken daha duymadığımı söylediğim 

genelgesi, görevlilerin ve halkın kafalarını gerçekten karıştırmış. Her yerde 

eksik olmayan yıkıcı ruhlu kimseler, hemen bana karşı propagandaya ve 

çalışmaya girişmişler. Bu yoldaki baltalayıcı gösterilerin ve işlerin en önemlisi, 

Sivas’ta düzenlenmeye başlamış. 

(Atatürk, Söylev’in bu bölümünde, İstanbul’dan Elazığ Valisi olarak 

gönderilen Ali Galip Bey’in, Sivas’ta halkı ulusalcılara karşı kışkırtmak için 

yaptığı girişimleri ayrıntılarıyla ele aldıktan sonra sözlerini şöyle sürdürüyor:) 

Ayın 25’inci günü, Sivas’ta beni kötüleyici birtakım uygunsuz olaylar 

geçmeye başladığını öğrendim. 25-26 Haziran gecesi yaverim Cevat 

Abbas Bey’i çağırdım ve yarın sabah karanlıkta Amasya’dan güneye gideceğiz, 

dedim. Bu gidişimizin gizli tutulması ve hazırlanılması için emir verdim. 

Bir yandan da Beşinci Tümen Komutanı ve kurmaylarımla, gizli olarak 

şu önlemi kararlaştırdık: Beşinci Tümen Komutanı, tümeninden seçme 

subay ve erlerle olabildiğince güçlü bir atlı piyade birliğini hemen o geceden 

başlayarak çabucak kuracaktı. Ben, 26 Haziran sabahı karanlıkta arkadaşlarımla 

birlikte otomobil ile Tokat’a gitmek üzere yola çıkacaktım. 

Birlik kurulur kurulmaz, Tokat üzerinden Sivas’a doğru gönderilecek ve 

benimle bağlantı kurulacaktı. Gidişimiz, hiçbir yere telle bildirilmeyecek ve 

elden geldiğince Amasya’da da açığa vurulmayacaktı. 

26 Haziran’da Amasya’dan yola çıktım. Tokat’a varır varmaz telgrafhaneyi 

gözaltına aldırarak benim varışımın Sivas’a ve hiçbir yere bildirilmemesini 

sağladım. 26-27 Haziran gecesini orada geçirdim, 27 Haziran’da 

Sivas’a doğru yola çıktım. Otomobille Tokat’tan Sivas’a aşağı yukarı 

altı saattir. Sivas valisine, Tokat’tan Sivas’a gelmek üzere yola çıktığımı 

bildiren açık bir tel yazdım. İmzada Ordu Müfettişliği sanını kullanmıştım. 

Telde, özel bir düşünce ile yola çıkış saatimi bildirmiştim. Ama bu telin, ayrılışımdan 

altı saat sonra çekilmesini ve o zamana değin hiçbir yoldan Sivas’a 

bilgi verilmemesini sağlayacak önlemleri aldırdım.


Şimdi Baylar, gözlerimizi yeniden Sivas’ta bıraktığımız görüntüye 

çevirelim. Ali Galip Bey’le Reşit Paşa arasında bana karşı ne gibi bir işlem 

yapılacağının tartışılması sahnesine… Tartışmanın kızıştığı bir sırada, Reşit 

Paşa’nın eline, benim Tokat’tan çekilen telimi verirler. Reşit Paşa hemen 

Ali Galip Bey’e uzatır: “İşte kendisi geliyor; buyurun, tutuklayın!” der. Reşit 

Paşa, telde yazılı olan çıkış saatini görünce hemen kendi saatini çıkarır, bakar… 

“Efendim geliyor değil, gelmiş olacaktır.” diye ekler. 

Bunun üzerine Ali Galip: “Ben tutuklarım dedimse benim ilim içinde 

olursa tutuklarım, demek istedim.” deyince, toplantıda bulunanları bir 

heyecan kaplar… Hep birden: “Haydi öyleyse karşılamaya gidelim.” diyerek 

toplantıya son verirler… Ancak kentin ileri gelenleri ile halkla ve askerle 

parlak bir karşılama hazırlığı yapabilmek için biraz zaman kazanmak gerektiğini 

oysa hesapça benim, Sivas kenti kapılarına yaklaşmış olacağımı 

göz önünde bulundurarak beni, kentin yakınında bulunan Ziraat Numune 

Çiftliği’nde biraz dinlendirmenin yolunu aramışlar. Vali Paşa karargâhımın 

sağlık başkanı olup daha önce, gerekli örgütleri kurmak için Sivas’a göndermiş 

olduğum Talî Bey’i çağırtarak, bu görevin yapılmasını ondan rica 

etmiş ve karşılama hazırlıklarını bitirince hemen kendisinin de yanımıza geleceğini 

söylemiş… 

Gerçekten, tam Numune Çiftliği yakınında, karşımıza çıkan bir 

otomobilin içinde Talî Bey göründü. Otomobillerden indik, çiftliğin avlusunda 

oturduk. Talî Bey, anlattığım durumu ayrıntılarıyla açıkladıktan sonra, 

görevinin beni burada biraz oyalamak olduğunu söyleyince hemen 

ayağa kalktım: “Çabuk otomobillere ve Sivas’a!” dedim. 

Bunun nedenini anlatayım. O anda aklıma gelen şuydu: Karşılama 

töreni yapacağız diye Talî Bey’i aldatmış olabilir ve gerçekte ters bir düzen 

yapmak için zaman kazanmak isteyebilirlerdi. Otomobillere binmek üzere 

iken Sivas yönünden başka bir otomobil yanımıza yaklaştı. İçinde Vali Paşa 

vardı. Reşit Paşa: “Efendim, birkaç dakika daha dinlenmez misiniz?” diye 

söze başladı. “Yarım dakika bile dinlenmeye gereksinim duymuyorum. 

Hemen gideceğiz ve sen benim yanımda gel.” dedim. 

- Efendim, dedi, sizin yanınıza Rauf Bey binsin, ben arkadaki otomobille 

de gelirim. 

- Hayır, hayır, dedim. Siz buraya… 

Bu küçük önlemin neden alındığı kendiliğinden anlaşılır. Sivas kentine 

vardığımızda, caddenin iki yanı büyük bir kalabalık ile dolmuş, askerî 

birlikler tören duruşu almış bulunuyordu. Otomobillerden indik. Yürüyerek 

askeri ve halkı selamladım… Bu görünüş, Sivas’ın saygıdeğer halkının ve 

Sivas’ta bulunan yiğit subay ve erlerimizin bana, ne denli bağlı olduğunu 

ve sevgi beslediğini belirten canlı bir tanık idi… Bundan sonra, doğruca


Kolordu Komutanlığına gittim ve hemen Ali Galip’i ve onun yardakçısı olduklarını 

anladığım bozguncuları getirttim. Onlara ne yaptığımı açıklayarak 

aslında epey yorgunluk verdiğinden kuşku duymadığım ayrıntıları uzatmak 

istemem. Yalnız bir noktayı belirtmekle yetineceğim. Baylar, bu Ali Galip, 

karşılaştığı kötü durumdan sonra, gizli diyecekleri olduğunu söyleyerek, 

geceleyin yalnızca yanıma gelmek istedi. Kabul ettim. Davranışlarının dış 

yüzüne önem vermemizi ricayla Elazığ valiliğini kabul ederek gelmekten 

amacının, benim görüşüme hizmet etmek olduğunu ve Sivas’ta kalışının, 

benimle buluşup buyruk almak için olduğunu açıklamaya ve bin türlü kanıtla 

bizi inandırmaya çalıştı ve sabaha dek oyalayarak başarı da sağladığını 

açıkça söylemeliyim. 

Sivas’ta, kurulan örgütler ve yapılacak işler üzerine gerekenlere 

yönerge verdikten sonra, hiç uyumadan geçen 27-28 gecesinin sabahında, 

bir bayram günü, Sivas’tan Erzurum’a doğru yola çıkıldı. Bir haftalık sıkıntılı 

bir otomobil yolculuğundan sonra 3 Temmuz 1919 günü, halkın ve askerin 

gerçekten içten gelen gösterileri arasında, Erzurum’a varıldı. İstanbul 

Hükümetinden gelebilecek yıkıcı bildirimleri denetlemek ve durdurmak 

için, haberleşme kanalı olan önemli merkezlerde gereken önlem ve düzenleme 

alınması için, bütün komutanlara, 5 Temmuz 1919 tarihinde buyruk 

verdim. Komutan, Vali ve Doğu İllerinin Ulusal Haklarını Savunma Derneğinin 

Erzurum Şubesi ile görüşüldü. Vali Münir Bey, İstanbul Hükümetince 

görevinden çıkarılmıştı. Gitmeyip Erzurum’da kalmasını bildirmem üzerine 

daha Erzurum’da bulunuyordu. Bitlis valiliğinden ayrılıp İstanbul’a gitmek 

üzere Erzurum’dan geçen Mazhar Müfit Bey de Münir Bey gibi Erzurum’da 

beni bekliyordu. 

Bu iki vali beyle, On Beşinci Kolordu Komutanı Kâzım Karabekir 

Paşa ve yanımda bulunan Rauf Bey, eski İzmit Mutasarrıfı Süreyya Bey ve 

karargâhımdan Kurmay Başkanı Kâzım Bey ve Kurmay Hüsrev Bey, Doktor 

Refik Bey arkadaşlarımla önemli bir görüşme yapmayı uygun gördüm. 

Kendilerine genel ve özel durumu ve tutulması zorunlu olan yolu anlattım. 

Bu arada en elverişsiz durumları, genel ve kişisel tehlikeleri, her olasılığa 

göre nelerin göze alınması zorunlu olacağını açıkladım Bir de, “Ulusal 

amaçlarla ortaya atılacakların yok edilmesini düşünenler, yalnız Saray, İstanbul 

Hükümeti ve yabancılardır. Ancak bütün halkın aldatılabileceğini ve 

bize karşı çevrilebileceğini de düşünmek gerektir. Önder olacakların her ne 

olursa olsun, amaçtan dönmemeleri, yurtta barınabilecekleri son noktada, 

son nefeslerini verinceye değin, amaç uğrunda özveriyi sürdüreceklerine, 

işin başında karar vermeleri gerekir. Yüreklerinde bu gücü duymayanların 

işe girişmemeleri çok daha iyi olur. Çünkü böyle bir durumda, hem kendilerini 

hem de ulusu aldatmış olurlar. Bir de söz konusu görev, resmî makam 

ve üniformaya sığınarak el altından yapılamaz. Böyle bir tutum, bir


ölçüye değin yürüyebilir. Ama artık o dönem geçmiştir. Açıkça ortaya çıkmak 

ve ulusun hakları adına yüksek sesle bağırmak ve bütün ulusun, bu 

sese katılmasını sağlamak gerektir. 

Benim, görevden çıkarıldığım ve her türlü sonuçla karşı karşıya bulunduğum 

kuşku götürmez. Benimle açıkça işbirliği yapmak, o sonuçları 

şimdiden kabul etmektir. Bundan başka, söz konusu ettiğim durumun istediği 

adam, daha birçok bakımdan da ille ben olabilecekmişim gibi bir sav 

yoktur. Yalnız herhalde, bu ülke çocuklarından birinin ortaya atılması zorunlu 

olmuştur. Benden başka bir arkadaş da düşünülebilir. Yeter ki o arkadaş, 

bugünkü durumun gerektirdiği yolda yürümeyi kabul etsin.” dedim. 

Bu konuşma ve açıklamadan sonra, hemen bir karar almak uygun 

olmayacağından bir süre düşünmek ve özel konuşmalar yapabilmek için, 

görüşmelere son verdiğimi bildirdim. 

Yeniden toplandığımızda, işin başında benim bulunmamı istediler 

ve kendilerinin bana yardımcı ve destek olacaklarını bildirdiler. Yalnız bir 

arkadaş, Münir Bey, önemli özrü dolayısıyla bir süre için kendisinin eylemli 

görev almaktan bağışlanmasını rica etti. Ben, görünüşte, görevden ve askerlikten 

ayrıldıktan sonra, şimdiye değin olduğu üzere üst komutanmışım 

gibi buyruklarımın yerine getirilmesinin başarı için temel koşul olduğunu 

söyledim. Bu da eksiksiz onaylandıktan sonra toplantıya son verildi. 

Baylar, İstanbul’da Genelkurmay Başkanlığı katında, görevden ayrılan 

Cevat Paşa ile göreve başlayan Fevzi Paşa’dan ve İstihzaratı Sulhiye 

Komisyonu’nda 26 çalışan İsmet Bey’den başlayarak Erzurum’a gelinceye 

değin, her yerde gördüğüm ve karşılaştığım komutan, subay, her türlü devlet 

adamı ve ileri gelen kişilerle burada, Erzurum’da yaptığım gibi görüşmeler 

ve anlaşmalar yapmıştım. Bunun yararını değerlendirebilirsiniz. 

Erzurum’a varışımın ilk günlerinde Erzurum Kongresinin toplanmasını 

sağlamak için gerekli önlemleri almakla uğraşmaya önem verildi. 

Baylar, Doğu İllerinin Ulusal Haklarını Savunma Derneğinin, 3 

Mart 1919 günü, bir çalışma kurulu meydana getirilerek kurulmuş olan Erzurum 

şubesi, Trabzon ile de anlaşarak 1919 yılı Temmuzunun onuncu 

günü Erzurum’da bir Vilâyatı Şarkiye Kongresi 27 toplamaya girişti. Benim, 

daha Amasya’da bulunduğum günlerde, Haziran içinde, doğu illerine delege 

göndermeleri için öneri ve çağrı mektubu yolladı. İllerden delege getirilmesi 

için, o günden başlayarak benim Erzurum’a varışıma değin ve ondan 

sonra da bu konuda olağanüstü çaba gösterdi. Ancak o günlerin koşulları 

içinde, böyle bir amacın gerçekleştirilmesindeki güçlüğün büyüklüğü 

26 Barış Hazırlıkları Komisyonu 

27 Doğu İlleri Kongresi


kolaylıkla anlaşılır. Kongrenin toplanma günü olan 10 Temmuz yaklaşmasına 

karşın, illerden gerekli delegeler seçilip gönderilmiyordu. Oysa bu 

kongrenin toplanmasını sağlamak artık pek önemli bir iş olmuştu. Bu nedenle, 

sağlam girişimlerde bulunmamız gerekti. İllerin her birine bildirimler 

yapmakla birlikte, bir yandan da gizli tellerle valilere, komutanlara gereği 

gibi bildirimler yapıldı. Sonunda on üç gün gecikmeyle yeterince delege 

toplanması başarıldı. 

Baylar, ulusal çabayı ordunun desteklemesi ve askerî ve ulusal çalışmaları 

birbiriyle düzenli duruma getirmek, önemli bir konuydu. Trabzon’daki 

tümeni, komutan vekili yönetiyordu. Asıl komutan Halit Bey 

Bayburt’ta gizlenmişti. Halit Bey’i gizlendiği yerden çıkarmak iki bakımdan 

gerekliydi. Biri ve en önemlisi, İstanbul’a çağrılmanın ve bu çağrıya gitmemenin 

korkulacak, gizlenilecek bir yönü olmadığını ulusa ve özellikle 

askerlere göstererek onların yürek gücünü yükseltmek gerekiyordu. Bir de 

kıyıda önemli bir yer olan Trabzon’a, dışarıdan bir saldırı olursa oradaki 

tümenin başında ateşli bir komutan bulundurmak uygun olacaktı. Bunun 

için, Halit Bey’i Erzurum’a getirttim; ona, kendim özel bir yönerge verdikten 

sonra, gerektiğinde hemen tümenin başına geçmek üzere Maçka’da 

bulunması için buyruk verdirdim. Biz bu işlerle uğraşırken bir yandan da 

İstanbul’da Milli Savunma Bakanlığı katında bulunan Ferit Paşa’nın ve 

Padişahın, İstanbul’a dönmemi sağlamak için sürüp giden aldatıcı tellerine 

de türlü karşılıklar vermekle zaman yitirmek zorunda kalıyorduk. 

Milli Savunma Bakanlığı: “İstanbul’a gel!” diyor. Padişah: “Önce 

hava değişimi al, Anadolu’da bir yerde otur ama bir işe karışma!” diye 

başladı. Sonunda, ikisi birlikte: “İlle gelmelisin!” dedi. “Gelemem.” dedim. 

En sonra 8-9 Temmuz 1919 gecesi, Saray’la açılan bir telgraf başı konuşması 

sırasında, birdenbire perde kapandı ve 8 Hazirandan 8 Temmuza değin, 

bir aydır süren oyun sona erdi. İstanbul, o dakikada benim resmî görevime 

son vermiş oldu. Ben de o dakika da 8-9 Temmuz 1919 gecesi 

22.50’den sonra Milli Savunma Bakanlığına saat 23.00’dan sonra da Padişaha 

görevimle birlikte askerlik mesleğinden çekildiğimi bildiren telleri 

çekmiş oldum. 

Durumu, ordulara ve ulusa kendim bildirdim. O günden 

sonra resmî görev ve yetkiden ayrılmış olarak, yalnız ulusun sevgisine, 

soyluluk ve cömertliğine güvenerek, onun bitmez verim ve 

güç kaynağından esin ve güç alarak, vicdan görevimizi sürdürdük. 

(Atatürk Söylev’in bu bölümünde, askerî ve ulusal örgütler kurma 

konusunda sürekli yazıştığı ve olumlu yanıtlar aldığı İkinci Ordu Müfettişi 

Cemal Paşa’nın izinli olarak İstanbul’a gittiğini, ancak, akıl almaz bir çeliş-


kiyle, geri dönmek yerine, orada kalıp Ali Rıza Paşa Kabinesinde Milli Savunma 

Bakanı olarak göreve başladığını anlatmaktadır. Kısa bir süre sonra 

Selahattin Bey de aynı çelişkili tutumu sergileyince, duruma tepki gösterme 

gereği doğmuş ve Atatürk, 7 Temmuz 1919’da yayımladığı bir genelge ile 

ulusal örgütlere dokunulamayacağı; güveni sarsan komutanların görevden 

alınacağı; hükümetin askerî ve ulusal örgütlerin dağıtılmasına yönelik olası 

buyruklarına uyulmayacağını duyurmuştur. Daha sonra, Albay Refet 

Bey’le olan yazışmalarına yer veren Atatürk, konuşmasını şöyle sürdürmektedir:) 

Baylar, ben askerlikten çekilince tüm Erzurum halkının ve Doğu İllerinin 

Haklarını Savunma Derneğinin Erzurum Şubesinin, bana karşı pek 

açık olarak gösterdikleri güven ve yakınlığın bende bıraktığı unutulmaz izlenimleri 

burada açıkça anmayı, bir ödev sayarım. 

Derneğin Erzurum Şubesinden aldığım 10 Temmuz 1919 günlü 

yazıda, “Derneğin başına geçmemi ve Çalışma Kurulu Başkanlığını kabul 

etmemi öneriyorlar ve birlikte çalışmak üzere ayırdıkları beş kişinin adlarını 

bildiriyorlardı.” Bu beş kişi: Raif Efendi, Emekli Binbaşı Süleyman Bey, 

Emekli Binbaşı Kâzım Bey, Albayrak Gazetesi Müdürü Necati Bey, Dursunbeyoğlu 

Cevat Bey idi. Söz konusu ettiğim yazıda Rauf Bey’in de Çalışma 

Kurulu İkinci Başkanlığına seçildiği bildiriliyordu. O günlerde, Erzurum 

Şubesi Yönetim Kurulu Başkanı Raif Efendi ve üyeler Hacı Hafız 

Efendi, Süleyman Bey, Maksut Bey, Mesut Bey, Necati Bey, Ahmet Bey, 

Kâzım Bey ve yazman Cevat Bey idi. 

Erzurum Şubesi, İstanbul’daki Genel Merkez Başkanlığına ulaştırmaya 

çalıştıkları bir telle, “Genel Merkez adına söz söyleme yetkisinin bana 

verildiğinin telle bildirilmesini” de rica ettiler. Bundan başka, bizim Erzurum 

Kongresine girmemizi kolaylaştırmak için, Kongreye Erzurum delegesi 

olarak seçilmiş olan Emekli Binbaşı Kâzım ve Dursunbeyoğlu Cevat Beyler 

delegelikten çekildiler. 

Baylar, bildiğiniz gibi Erzurum Kongresi 1919 yılı Temmuzunun 

23’ncü günü, pek gösterişsiz bir okul salonunda açıldı. İlk günü beni, başkanlığa 

seçtiler. Kongre üyelerini durum ve bir ölçü dek, düşünülenler üzerinde 

aydınlatmak için yaptığım konuşmada; Tarih ve olayların sürükleyişiyle, 

gerçekten içine düştüğümüz kanlı ve kara tehlikeleri görmeyecek ve 

bundan coşmayacak hiçbir yurtseverin düşünülemeyeceğini, belirttim. Silah 

Bırakışması koşullarına aykırı olarak yapılan saldırı ve salgınlarından 

söz açtım. Tarihin, bir ulusun varlığını ve hakkını hiçbir zaman tanımazlıktan 

gelemeyeceğini, bunun için de yurdumuzu, ulusumuzu kötüleyici yargıların 

yüzde yüz değerden düşeceğini söyledim. Yurt ve ulusun kutsal varlıklarını 

kurtarma ve koruma konusunda, son sözü söyleyecek ve bunun ge-


reğini yaptıracak gücün, bütün yurda bir elektrik ağı gibi yayılmış olan ulusal 

akımdan doğan yiğitlik ruhu olduğunu söyledim. Yürek gücünün artırılmasına 

yaramak üzere de bütün kıyım görmüş ulusların, ulusal amaçlarına 

ulaşmak için -içinde bulunduğumuz gündeki- çalışmaları üzerine elde 

edilen kimi bilgileri özetledim. Ve ulusun yazgısında, sözünü yürütecek 

bir ulusal istencin ancak Anadolu’dan doğabileceğini belirttim 

ve ulusal istence dayanan bir ulusal kurul oluşturulmasını ve 

gücünü ulusal istençten alacak bir hükümetin kurulmasını ilk çalışma 

ereği olarak gösterdim. 

Baylar, Erzurum Kongresi 14 gün sürdü. Çalışmasının sonucu, düzenlediği 

tüzük ve bu tüzüğün içindekileri kamuya duyuran bildiriden 

oluşmaktadır. Bu tüzük ve bildiri, o zamanın ve çevrenin gerektirdiği ikinci 

derecede düşünceler çıkarılarak incelenirse birtakım köklü ve geniş kapsamlı 

ilkeleri ve kararları ortaya koyabiliriz. İzin verirseniz bu ilkelerin ve 

kararların, bence, daha o zaman nelerden oluştuğunu açıklayayım: 

1. Ulusal sınırlar içinde bulunan vatan parçaları bir bütündür; birbirinden 

ayrılamaz. 

2. Ne türlü olursa olsun, yabancıların topraklarımıza girmesine ve 

işlerimize karışmasına karşı ve Osmanlı Hükümetinin dağılması 

durumunda ulus, birlikte direnecek ve savunacaktır. 

3. Yurdun ve bağımsızlığın korunmasına ve güvenliğin sağlanmasına 

İstanbul Hükümetinin gücü yetmezse, amacı gerçekleştirmek 

için, geçici bir hükümet kurulacaktır. Bu hükümet üyeleri, 

ulusal kongrece seçilecektir. Kongre toplanmamışsa bu seçimi 

Temsilciler Kurulu yapacaktır. 

4. Kuva-yi Milliyeyi 28 etken ve ulusal istenci egemen kılmak temel 

ilkedir. 

5. Hıristiyan azınlıklara siyasal üstünlük ve toplumsal dengemizi 

bozacak ayrıcalıklar verilemez. 

6. Yabancı devletlerin güdümü ve koruyuculuğu kabul olunamaz. 

7. Millet Meclisinin hemen toplanmasını ve hükümet işlerinin Meclis 

denetiminde yürütülmesini sağlamak için çalışılacaktır. 

Bu ilke ve kararlar türlü türlü yorumlanmışsa da temel nitelikleri hiç 

değiştirilmeksizin uygulanabilmiştir. 

Baylar, biz, kongrede özetlediğim bu kararları ve bu ilkeleri saptamaya 

çalışırken Sadrazam Ferit Paşa da ajanslarla birtakım demeçler yayımlıyordu. 

Bu demeçlere, Sadrazamın ulusu ihbar etmesi dense yeridir. 

28 Ulusal Güçler


23 Temmuz 1919 günlü ajansla, dünyaya şunu duyuruyordu: “Anadolu’da 

karışıklık çıktı. Anayasaya aykırı olarak Mebuslar Meclisi adı altında toplantılar 

yapılıyor. Bu işlerin sivil ve askerî görevlilerce yasak edilmesi gerekir.” 

Buna karşı gereken önlemler alındı ve Mebuslar Meclisinin toplantıya çağrılması 

istendi. Ağustosun yedinci günü Kongre toplantısını kapatırken 

Kongre üyelerine: “Önemli kararlar alındığını ve bütün dünyaya ulusumuzun 

varlık ve birliğinin gösterildiğini” söyledim ve “Tarih, bu Kongremizi 

çok az görülebilen büyük bir eser olarak yazacaktır.” dedim. Sözlerimin 

yersiz olmadığını, zaman ve olayların kanıtladığı kanısındayım, Baylar. 

(Atatürk burada, Erzurum Kongresinin, tüzük gereğince oluşturduğu 

Temsilciler Kurulunu açıklamaktadır: Mustafa Kemal (Eski Üçüncü Ordu 

Müfettişi, askerlikten çekilmiş), Rauf Bey (Eski Bahriye Nazırı) 29 , Raif 

Bey (Eski Erzurum Milletvekili), İzzet Bey (Eski Trabzon Milletvekili), Servet 

Bey (Eski Trabzon Milletvekili), Şeyh Fevzi Efendi (Erzincan’da Nakşî 

Şeyhi), Bekir Sami Bey (Eski Beyrut Valisi), Sadullah Efendi (Eski Bitlis 

Milletvekili), Hacı Musa Bey (Mutki Aşiret Başkanı)) 

Baylar, yeri gelmişken şunu bilginize sunayım ki bu kişiler hiçbir 

zaman bir araya gelip birlikte çalışmış değildir. Bunlardan İzzet, Servet, 

Hacı Musa Beyler ve Sadullah Efendi hiç gelmemişlerdir. Raif ve Şeyh 

Fevzi Efendiler, Sivas Kongresine katılmışlar ve ondan sonra biri Erzurum’a, 

ötekisi Erzincan’a dönerek bir daha aramıza katılmamışlardır. Rauf 

Bey ve Sivas Kongresinde aramıza katılan Bekir Sami Bey, İstanbul’daki 

Mebuslar Meclisine gidinceye dek, bizimle birlikte bulunmuşlardır. 

Baylar, anı olarak küçük bir noktaya da dokunmak isterim. Benim 

bu Erzurum Kongresine üye olarak girip girmeyeceğim düşünülmeye değer 

görüldüğü gibi, Kongreye katıldıktan sonra da başkan olup olmayacağım 

üzerinde duraksayanlar bulunmuştur. Bu duraksayanlardan kimilerinin düşüncelerini 

iyi niyetlerine ve içtenliklerine yormakla birlikte, başka birtakım 

kimselerin bu konuda içtenlikten büsbütün uzak olduklarına, tersine büyük 

kötülük amacı güttüklerine daha o zaman kuşkum kalmamıştı. Örneğin, 

düşman casusu olup her nasılsa Trabzon ili içinde bir yerden kendini 

Kongreye delege göstertip gelen Ömer Fevzi Bey ve bunun arkadaşları gibi. 

Bu kişinin hainliği, sonradan Trabzon’daki ve oradan kaçtıktan sonra 

İstanbul’daki işleri ve davranışlarıyla kesin olarak anlaşılmıştır. 

Kongrenin bitiminden iki üç gün önce başka bir tartışma da söz 

konusu olmaya başlamıştı. Kimi yakın arkadaşlarım, benim Temsilciler Kuruluna 

girip açık olarak çalışmamı sakıncalı görüyorlardı. Düşünceleri şu 

noktalarda özetlenebilir: “Ulusal girişim ve çalışmaların bütün anlamıyla 

29 

Eski Donanma Bakanı


ulustan doğduğunu, gerçekten ulusal olduğunu göstermek gerekir. Böyle 

olursa girişimler daha güçlenir ve kimsenin kötü yorumuna ve özellikle yabancıların 

olumsuz düşüncelerine yer kalmaz. Ama tanınmış ve hele İstanbul 

Hükümetine ve Halifelik ile Padişahlığa karşı başkaldırıcı durumuna 

düşmüş; saldırı noktası olan benim gibi bir adamın, bütün bu ulusal girişimlerin 

başında bulunduğu görülürse çalışmaların ulusal amaçlar yolunda 

olmaktan çok, özel istekleri gerçekleştirmek için olduğu kanısına yol açabilir. 

Bunun için, Temsilciler Kurulu üyeleri, illerle bağımsız sancakların seçeceği 

kişiler olmalıdır. Ancak böylelikle, ulusal bir güç gösterilebilir.” 

Bu düşüncelerin yerinde olup olmadığını araştıracak değilim. Yalnız 

benim de bu düşüncelere karşı olan düşüncelerimin dayanak noktalarından 

kimilerini sayayım: Öncelikle ben, ne olursa olsun, Kongreye katılmalı 

ve onu yönetmeliydim. Çünkü zaman geçirmeksizin, ulusal istencin işler 

duruma getirilmesini ve ulusun kendi başına silahlı ve eylemli olarak 

önlemler almaya başlamasını sağlamak zorunluluğuna inanıyordum. Bu 

temel ilkeleri benimsetip karara bağlatabilmek için, Kongrede çalışmayı ve 

yönetici olarak üyeleri aydınlatmayı çok gerekli görüyordum. Nitekim öyle 

oldu. Erzurum Kongresinin, daha önce açıkladığım ilke ve kararlarını herhangi 

bir Temsilciler Kurulunun uygulatabileceğine benim güvenim olmadığını, 

açıkça söyleyebilirim. Nitekim zaman ve olaylar beni doğrulamıştır. 

Bundan başka, daha Amasya’da iken kararlaştırdığım ve bütün ulusa her 

türlü araçlarla duyurttuğum Sivas Genel Kongresinin toplanmasını sağlamak, 

bütün ulusu ve yurdu tek bir kurulla temsil etmek, sonra yalnız doğu 

illerini değil, yurdun bütün parçalarını aynı dikkat ve duyarlıkla savunma 

ve kurtarma yollarını bulmaya çalışmak gibi işleri, herhangi bir kurulun başarabileceği 

kanısında olmadığımı açıkça söylemek zorundaydım. Çünkü 

bende böyle bir kanı bulunsaydı, işe giriştiğim güne dek, bu konuda girişim 

yapan ve uğraşanların çalışma sonuçlarını bekleyerek görevimden çekilmemek 

yolunu tutardım. Hükümet, Padişah ve Halifeye karşı başkaldırmayı 

gerekli görmezdim. Tersine ben de kimi ikiyüzlü ve iki yanlılar gibi dış 

görünüşü pek parlak ve gösterişli olan, o günün ordu müfettişliğini ve Padişah 

Hazretlerinin yaverliği sanını elden bırakmazdım. Gerçi benim açıkça 

ortaya atılmamda ve bütün ulusal ve askerî işlerin başına geçmemde kuşkusuz 

sakınca vardı. Ama o sakınca, başarısızlığa uğradığımda herkesten 

önce ve herkesten çok benim en büyük cezaya çarptırılmamdan başka bir 

şey olabilir miydi? Oysa bütün yurdun ve koskoca bir ulusun, ölüm kalımı 

söz konusu olurken yurtseverim diyenlerin kendi sonlarını düşünmelerine 

yer var mıdır? 

Baylar, ben kimi arkadaşlarca ileri sürülen düşünce ve kuruntulara 

uysaydım, iki bakımdan büyük sakıncalar doğacaktı. Birincisi; düşüncelerimde, 

kararlarımda ve bütün kişiliğimde tutarsızlık ve yetersizlik olduğunu


açığa vurmak ki bu davranış, benim vicdan buyruğu ile üstlendiğim görev 

bakımından düzeltilemeyecek bir yanılgı olurdu. 

Baylar, tarih, söz götürmez bir şekilde ortaya koymuştur ki büyük 

işlerde başarı için yeteneği ve gücü sarsılmaz bir başkanın varlığı çok gereklidir. 

Bütün devlet büyüklerinin umutsuzluk ve güçsüzlük içinde… bütün 

ulusun başsız olarak karanlıklar içinde kaldığı bir sırada, yurtseverim diyen 

bin bir çeşit kişinin, bin bir türlü tutum ve inanç gösterdiği kargaşalı bir zamanda 

danışmalarla, birçok saygın ve güçlü kişilerin sözlerine uyma zorunluluğuna 

inanmakla, sağlam, esaslı ve özellikle sert yürünebilir mi ve en 

sonunda ulaşılması çok güç olan hedefe varılabilir mi? Tarihte, buna ulaşmış 

bir topluluk gösterilebilir mi? İkincisi Baylar; ulus, ülke, siyaset ve ordu 

yöneticiliğinde hiç bulunmamış ve bu alanda değeri belirmemiş ve denenmemiş 

gelişigüzel kişilerden, örneğin, Erzincanlı bir Nakşî Şeyhi ve Mutkili 

bir aşiret başkanı gibi zavallılardan da kurulabilecek herhangi bir Temsilciler 

Kuruluna, söz konusu durum ve görev bırakılabilir miydi? Bırakıldığında 

yurdu ve ulusu kurtaracağız, dediğimiz zaman, ulusu ve kendimizi aldatmış 

olmak gibi kötü bir yanılgıya düşmeyecek miydik? Böylesine bir kurula, 

perde arkasından yardım edilebileceği düşünülse bile bu yöntem, güvenilir 

sayılabilir miydi? 

Bu söylediklerimin, o günlerde değilse bile, artık bugün, bütün 

dünyaca kabul edilebilecek gerçeklerden olduğuna hiç kuşkum yoktur. Bununla 

birlikte ben, bu söylediklerimi o günlerden kalma kimi anı ve belgelerle 

burada doğrulamayı, gelecek kuşakların siyasal ve toplumsal eğitimi 

bakımından ödev sayarım. Bu dakikaya değin olduğu gibi buradan sonra 

da sözünü edeceğim olaylar dolayısıyla, bu yön, kendiliğinden aydınlanmaya 

başlayacaktır. 

Baylar, Erzurum Kongresinin bitiminde, Ferit Paşa’dan sonra Milli 

Savunma Bakanlığına yeni geldiği anlaşılan bir Nâzım Paşa imzasıyla, 15. 

Kolordu Komutanlığına 30 Temmuz 1919 günü şöyle bir buyruk geldi: 

Mustafa Kemal Paşa ile Refet Bey’in Hükümet kararlarına karşı 

gelmelerinden ötürü hemen yakalanarak İstanbul’a gönderilmeleri, 

Bâbıâlice uygun görülüp ilgili görevlilere gerekli buyruklar verildiğinden, 

kolorduca önemle yardım edilmesi ve sonucundan bilgi verilmesi rica olunur. 

Bu buyruğa, Kolordu Komutanlığınca gereği gibi yanıt verildi. Bu 

yanıtı öteki komutanlara da, olduğu gibi gönderterek dikkatlerini çektirdim. 

Kongre bildirisi, yurt içinde her yere ve yabancı devlet temsilcilerine 

türlü yollarla bildirildi. Tüzük de komutanlara ve başka güvenilir makamlara 

gizli tel ile bölüm bölüm verilerek bulundukları yerlerde basılıp çoğaltılmasına 

ve yayımının sağlanmasına çalışıldı. Bu iş, doğal olarak gün-


lerce sürdü. Bununla ilgili olarak Sivas’ta Üçüncü Kolordu Komutanı Selahattin 

Bey’den, 22 Ağustos 1919 günlü aldığım bir telde: “Tüzüğün ikinci 

ve dördüncü maddelerinin yayımını sakıncalı bulduğu, bir kez daha incelenmesi 

gereği” bildiriliyordu. İkinci madde – Birlik olarak savunma ve direnme 

ilkesinin kabul edildiğine; Dördüncü madde - Geçici yönetim kurulabileceğine 

ilişkin maddelerdir. 

Biz Erzurum’da, Kongre kararlarının her yerde anlaşılmasını ve birlikte 

uygulanmasını sağlamaya çalışırken “Karakol Cemiyetinin Teşkilâtı 

Umumiye Nizamnamesi” 30 ve “Karakol Cemiyeti Vezaifi Umumiye Talimatnamesi” 

31 diye basılı birtakım kâğıtların, bütün orduya, komutanlara, 

subaylara ve herkese dağıtıldığı bildirildi. Bu yönetmeliği okuyan, bana en 

yakın komutanlar bile, bu işi benim yaptığımı sanarak iyiden iyiye kuşku 

ve duraksamalara düşmüşler. Benim, bir yandan kongrelerle açık olarak 

ulusal ortak çalışmalar yaparken, bir yandan da gizemli ve korkunç bir 

komite kurmakla uğraştığım kanısına kapılmışlar. Gerçi bu işleri ve girişimleri 

yapanlar, ki İstanbul’da bulunuyorlarmış, her şeyi benim adıma ve hesabıma 

yapmaktaymışlar. 

Karakol Derneğinin Genel Kuruluş Tüzüğü’ne göre, genel merkez 

üyeleri ve sayıları, toplanma yerleri ve nasıl toplandıkları, nasıl seçilip görevlendirildikleri 

kesin olarak gizli ve saklı tutulur. Bir de en ufak bir gizi 

açığa vuran ya da Karakol Derneğine tehlike getiren ve dahası tehlike getirici 

bir kuşku uyandıran, hemen asılır. Genel Görevler Yönetmeliği’nde de 

“bir ulusal ordu”dan söz ediliyor ve “Bu ordunun başkomutanı ve genelkurmay 

başkanı, ordu, kolordu ve tümen komutanları ve kurmayları seçilmiş 

ve atanmış olup gizli ve saklı tutulur. Bunlar, görevlerini gizli olarak 

yaparlar.” deniliyordu. Baylar, hemen komutanları uyardım; bu tüzük ve 

yönetmelik kararlarını kesinlikle uygulamamaları gerektiğini ve bu girişimin 

kaynağını araştırmakta olduğumu bildirdim. Sivas’a varışımdan sonra, 

oraya gelen Kara Vasıf Bey’den anladım ki bu işi yapan kendisi ve kimi arkadaşlarıymış. 

Kesinlikle, böyle bir davranış doğru değildi. Herkesi asmakla korkutarak 

bilinmeyen bir merkezin, bilinmeyen bir başkomutanın, bilinmeyen 

birtakım komutanların buyruklarına uymaya zorlamak, çok tehlikeliydi. 

Gerçekten orduda görevli herkeste, hemen birbirlerine karşı güvensizlik ve 

bir korku başladı. Örneğin, herhangi bir kolordu komutanının, “Benim 

komutam altındaki kolordunun, acaba saklı ve gizli komutanı kimdir? Bu 

gizli komutan, acaba ne zaman ve nasıl komutanlığı ele alacak ve acaba 

30 Karakol Derneğinin Genel Kuruluş Tüzüğü 

31 Karakol Derneğinin Genel Görev Yönetmeliği


bana karşı nasıl davranacak?” gibi birtakım haklı kuruntulara kapılması 

beklenilmez değildir. 

Sivas’ta Kara Vasıf Bey’e, gizli merkezin, gizli başkomutanın ve gizli 

genelkurmay başkanının kimler olduğunu sorduğum zaman, “Hepsi siz ve 

arkadaşlarınızdır.” yanıtını vermişti. Bu, beni büsbütün şaşırtmıştı. Bu karşılık, 

elbette, akla ve mantığa uygun olamazdı. Çünkü hiç kimse bana böyle 

bir düzen ve kuruluştan söz açmış ve benden bu iş için izin almış değildi. 

Bu derneğin daha sonra, özellikle İstanbul’da, bu ad altında çalışmasını 

sürdürmeye çabaladığı anlaşıldıktan sonra, kuruluşunda ve sıkışınca bize 

vermek zorunda kaldıkları bilgilerin doğruluğunda iyi niyet ileri sürülemez. 

İstanbul Hükümetini, ulusal girişimleri önlemekten vazgeçirmek, 

başarıyı çabuklaştırmaya ve kolaylaştırmaya yarayacağı için önemliydi. Bu 

düşünceyle, Ferit Paşa’nın doğal olarak hiçbir başarı sağlayamadan, hemen 

hemen onuru kırılmış bir durumda İstanbul’a dönüşünden yararlanarak, 

kendisine 16 Ağustos 1919 günü gizli bir tel yazdım. 

(Atatürk bu telde, İstanbul Hükümetinin, ulusal akıma karşı gelmek 

yerine, ona dayanacak yönde bir siyaset izlemesi gerektiğini belirtmektedir:) 

I.3. SİVAS KONGRESİ VE SAVAŞIMIN ULUSALLAŞMASI 

Baylar, Sivas’ta toplanmasını sağlamaya çalıştığımız Kongreye her 

yerden delege seçtirmek ve onların Sivas’a gelmelerini sağlamak için, 

Amasya’da başlamış olan çalışma ve yazışmalar daha sürüp gidiyordu. Bütün 

komutanlar ve her yerde birçok yurtsever olağanüstü çaba gösteriyordu. 

Ancak yine, her yerde olumsuz ve karşıtçı propagandalar ve özellikle 

İstanbul Hükümetinin engelleyici önlemleri, işi zorlaştırıyordu. Kimi yerlerden, 

hem delege seçmiyorlar hem de halkın yürek gücünü kıracak ve herkesi 

umutsuzluğa sürükleyecek karşılıklar veriyorlar. Örneğin; Yirminci Kolordu 

Komutanı adına Kurmay Başkanı Ömer Halis Bey’in İstanbul’dan 

alınan bilgileri kapsayan 9 Ağustos 1919 günlü gizli telinde şu maddeler ilgi 

çekici görüldü. 

1. İstanbul delege göndermiyor. Orda yapılan işleri uygun görmekle 

birlikte, atılgan bir duruma girmek istemiyor. 

2. İstanbul’dan delege göndermek olanak dışındadır. Önerilen kişiler, 

orada verimli, başarılı iş göreceklerine güvenemediklerinden, 

boşuna para harcamamak ve yolculuk sıkıntıları çekmemek 

için yola çıkmıyorlar (Bilindiği gibi kimi kişileri özel mektupla 

da çağırmıştık).


Biz, dört bir bucaktan delege seçtirmek ve göndertmekte karşılaşılan 

güçlükleri yenmeye çalışırken öte yandan, Kongre için en güvenilir yer 

olarak seçtiğimiz Sivas’ta da bir endişe ve çalkantı başladı. 

Baylar, burada, sırası gelmişken söyleyeyim ki ben Sivas’ı gerçekten 

her yönden güvenilir saymış olmakla birlikte, daha Amasya’da iken, 

Sivas’a gelen bütün yollar üzerinde uzaktan ve yakından her türlü askerî 

önlem ve düzeni aldırmayı da uygun bulmuştum. 

Sivas’taki çalkantı şöyle öğrenildi. 20 Ağustos günü öğleyin, Sivas’taki 

Vali Reşit Paşa’nın istemesiyle telgraf başına çağrıldığım zaman 

Paşa’nın uzun bir teli veriliyordu. 

(Vali bu uzun telinde, Sivas’a gelen bir Fransız Binbaşısı ile arasında 

geçen konuşmayı ve bu konudaki kaygılarını dile getirmekte; Fransız 

Binbaşısının sözlerinden, Sivas Kongresinin toplanmasının tehlike oluşturacağını 

ve kongrenin toplanması durumunda Fransızların, kongre üyelerini 

ele geçirecekleri kanısına vardığını iletmektedir. Bu nedenle de kongrenin 

Erzincan’da toplanması konusunda, Mustafa Kemal Paşa’ya ricada bulunmuştur. 

Yanıtında, bunun yersiz bir kaygı olduğunu ve Fransız subayının 

gözdağı vermeye çalıştığını belirten Atatürk ise; bu asılsız haberlerin 

halkın yürek gücünü sarsacağını düşündüğünden halka duyurulmaması gerektiğini 

de önemle vurgulamış ve sözlerini şöyle sürdürmüştür:) 

Baylar, Diyarbakır ve Bitlis yöresinde, halkı aydınlatmak düşüncesiyle, 

oralarda ordu komutanı olarak bulunduğum sıralarda kendileriyle tanıştığım 

birtakım ileri gelen kişilere özel mektuplar yazdım ve Van, Bayazıt 

çevrelerinde bulunan kimi aşiret başkanlarıyla da bağlantı ve ilişki kurdum. 

Daha sonra Baylar, ağustos içinde, her yerde birtakım delegelerin Sivas’a 

yola çıktıkları ve kimilerinin de Sivas’a varmaya başladıkları anlaşıldı. Sivas’a 

varan delegeler bizim ne zaman yola çıkacağımızı sormaya başladılar. 

Artık Erzurum’dan ayrılmak gerekiyordu. Ama şimdiye değin verdiğim 

bilgiden anlaşılmıştır ki Sivas Kongresi doğu ve batı illerinin ve Trakya’nın 

yani bütün ülkenin birliğini sağlamak amacını güdüyordu. Bunun için doğu 

illerinin bu Kongrede delegelerinin bulunması gerekirdi. Bu illerden, Sivas 

Kongresi için delegeler seçtirmeye kalkışmak, elverişli olmayan bir düşünceydi. 

Erzurum Kongresinde bulunan delegelerin de Sivas’a götürülmeye 

kalkışılamayacağı da anlaşılıyordu. Kaldı ki geldikleri yerlerden Doğu İllerinin 

Haklarını Savunma adına yetki almış olan bu delegelerin daha genel 

bir amaca ilişkin yetkileri de yoktu. Yine bu nedenle, Erzurum Kongresinin, 

Sivas Kongresine doğu illeri adına bir delege topluluğu gönderme yetkisi 

olmayacağı da ortadaydı. Yeniden delege seçtirmeye kalkışmak ne ölçüde 

işe yaramaz idiyse, birtakım kuramsal düşüncelerin çerçevesi içinde sıkışıp 

kalmak da o ölçüde işe yaramazdı. En kolay ve çıkar yol, Doğu İllerinin


Ulusal Haklarını Savunma Derneğinin Temsilciler Kurulunu Sivas’a götürüp 

Kongreye katmaktı. 

(Üyeler çeşitli gerekçe ve özürler bildirerek Kongrede bulunmamıştır.) 

Sonunda, Temsilciler Kurulu üyesi olarak, Erzurum’dan üç kişi, Erzincan’dan 

bir kişi ve Sivas’ta bulduğumuz Bekir Sami Bey’le beş kişi olduk 

ve Sivas Kongresini oluşturan delegelerin belgelerini incelemek gereği 

duyulduğu zaman, ben, orada şöyle bir belge yazdım ve altını Temsilciler 

Kurulu mührüyle mühürledim. 

Temsilciler Kurulundan: 

Mustafa Kemal Paşa 

Rauf Bey 

Din bilginlerinden Raif Efendi 

Şeyh Fevzi Efendi 

Bekir Sami Bey 

Yukarıda adları yazılı kişiler, Doğu Anadolu adına Sivas Kongresi’nde 

bulunmak üzere Erzurum Kongresince görevlendirilmiştir. 

Mühür 

Baylar, Erzurum’dan çıktığımız gün, 29 Ağustos 1919’dur. Amasya’dan 

Erzurum’a gelirken, Sivas’ta küçük bir öyküye konu olan olayı 

unutmamışsınızdır. Şaşırtıcıdır ki Erzurum’dan Sivas’a giderken de buna 

benzer küçük bir durumla karşılaştık. Erzincan’dan batıya doğru yola çıktığımız 

günün sabahı, Erzincan boğazına gelir gelmez, birtakım jandarma erlerinin 

ve subaylarının, tedirgin ve korkulu bir davranışla otomobillerimizi 

durdurduklarını gördük. Durumu açıkladılar: “Dersim 32 Kürtleri, Boğazı 

tutmuşlardır. Tehlike var. Geçilemez.” Bir subay, merkeze güç gönderilmesini 

yazmış, o güç gelince gerekli düzenlemeyi yapacak, saldırıp haydutları 

püskürtecek ve yolu açacakmış… Pek iyi ama bu haydutların gücü nedir, 

neresini nasıl tutmuş, ne kadar güç gelecek ve ne zaman gelecek?! 

Bu bilmeceler çözülünceye değin, geriye, Erzincan’a dönmek ve 

kim bilir kaç gün beklemek gerek! Bizim ise, işimiz pek ivediydi. Ben, Erzurum 

ile Sivas arasındaki yolu belli süre içinde aşıp belli günde, Sivas’ta bulunamazsam 

şurada veya burada, şundan ya da bundan ötürü korktuğum 

ve beklediğim Sivas’ta ve her yerde duyulursa bozgun başlayabilir, işler altüst 

olabilirdi. Öyleyse karar? tehlikeyi göze alıp yola devam etmek. Başka 

32 Tunceli


çözümümüz de yoktu. Yalnız küçük bir düzenleme yapmayı uygun buldum. 

Ellerinde hafif makineli tüfekler bulunan özverili arkadaşlarımızdan 

birkaçını (Şimdi bir alay komutanı olan Osman Bey ki Tufan bey adıyla 

tanınmıştır, bunların başında idi.) bir otomobil ile kendi otomobilimizin 

önüne geçirdik. Sağdan soldan gelecek, uzaktan açılmış ateşlere önem verilmeyerek 

otomobiller hızla şose üzerinde ileri yürümeye devam edecekler. 

Vurulan, ölen olursa, onlarla ilgilenilmeyecek… Tam şose üzerinde ve 

yakınında, yolu kapayan haydutlarla karşılaşılırsa, hepimiz otomobillerden 

atlayacağız ve bunlara saldırarak yolu açacağız ve kalanlar yine, kullanılabilecek 

durumda olan otomobillere binerek ve hızla ilerleyerek yola devam 

edecekler… İşte verilen buyruk da buydu… 

Bu düzenleme ve davranışı akla uygun ve güvenilir görmeyenler 

bulunabilir. Gerçi o günlerde Elazığ Valisi Ali Galip Bey’in Dersim’de dolaştığı 

ve kimi oyalayıcı işler yapmaya ve türlü düzenler kurmaya çalıştığı 

biliniyorduysa da açıklayayım ki ben, her şeyden önce, boğazın gerçekten 

tutulduğuna inanmadım. Bunu, İstanbul Hükümetinin yardakçısı olabileceğini 

sandığım kimi kişilerin, yalnızca beni durdurmaya zorlamak için uydurdukları 

bir düzen saydım. İkincisi, Dersim Kürtleri Boğazı tutmuşlarsa 

bunların yapabilecekleri işin, uzak tepelerden yola ateş etmekten başka bir 

şey olmayacağı bence çok olasıydı. Kısacası yürüdük, Boğazı geçtik ve 2 

Eylül 1919 günü Sivas’a vardık. Halkın, kentin çok uzaklarından başlayan 

büyük ve parlak gösterileriyle karşılandık. 

Üçüncü Kolordu Komutanı olan Selahattin Bey, Sivas’ta bulunuyordu. 

Vali Paşa ile birlikte, Kongreye gelen delegelerin yerleştirilmesinde 

ve Temsilciler Kurulu için lise binasının ve kongre toplantı salonunun düzenlenmesinde 

ve her türlü önlemin alınmasında konukseverliğe örnek 

olacak biçimde olağanüstü çalışmışlardı. Refet Bey orada değildi. Nerede 

bulunduğunu da kimse bilmiyordu. Oysa 7 Temmuz 1919 günlü yönergemiz 

gereğince, kendi bölgesi olan Üçüncü Kolordu bölgesinden ayrılmaması 

gerekli ve üstelik tam Sivas’ta Kongre toplanacağı günlerde orada bulunması 

da uygun olacaktı. Yazışma sonunda kendisinin Ankara’da olduğu 

anlaşıldı. Ankara’da Kolordu Komutanı Ali Fuat Paşa’ya, “Hemen ve kesinlikle 

Sivas’a gönderilmesini” buyurdum. 7 Eylülde geldi. Kendisini Temsilciler 

Kurulu üyesi olarak Kongre üyelerine tanıttım. 

Baylar, bizden önce gelmiş olan delegeler, bizi beklerken aralarında 

toplantılar yapmışlar ve hazırlık niteliğinde kimi tasarılar kaleme almışlar. 

Bizim varışımızdan sonra da kimi özel toplantılar ve görüşmeler olmuş 

ve bu kez birtakım kararlar da verilmiş. İzin verirseniz, çok özel bir niteliği 

olduğu için, bu noktayı açıklayayım:


Sivas Kongresi 1919 Eylülünün dördüncü Perşembe günü öğleden 

sonra saat ikide açıldı. 

(Atatürk, Söylev’in bu noktasında, Hüsrev Sami Bey’den Rauf Bey 

ve birtakım kişilerin Refet Bey’in evinde toplanarak kendisini başkan yapmama 

kararı aldıklarını öğrendiğini ve buna başlangıçta inanamadığını anlatır. 

Ancak, Kongre sırasında, Rauf Bey’in, Atatürk’ün “Kim Başkan olsun?” 

yönündeki sorusuna “Siz olmayın” biçiminde yanıt vermesi ve ardından 

da yaşlı bir delegenin abece sırasına göre başkan olunmasını önermesi, 

bu bilgiyi büyük ölçüde doğrulamıştır. Arkadaşlarının sergilediği bu 

olumsuz tutum karşısında büyük üzüntü duyduğunu belirten Atatürk, duygularını 

‘Baylar, ben yurdun, öneriyi yapanla birlikte bütün ulusun, hepimizin 

nasıl bir felaket çıkmazında bulunduğumuzu göz önüne getirerek, 

kurtuluş çaresi olduğuna inandığım girişimleri bitmez tükenmez güçlükler 

ve engellere karşın nesnel ve tinsel bütün varlığımla yürütmeye çalışırken, 

benim en yakın arkadaşlarım, daha dün İstanbul’dan gelmiş olup ve işlerin 

içyüzünü elbette bilmeyen, saygı duyduğum yaşlı bir kişinin diliyle bana, 

senlikten benlikten söz ediyorlar.’ Tümcesiyle dile getirmiştir. Tüm bunlara 

karşın, büyük önder, yapılan gizli oylamada, üç kişi dışında diğer bütün 

üyelerin oylarını alarak başkan seçilmiştir.) 

Sivas Kongresi’nin gündemi, Erzurum Kongresi’nin tüzük ve bildirisi 

ve bir de bizden önce Sivas’a gelmiş olan yirmi beş kadar üyenin düzenlediği 

bir andırıdan oluşacaktı. İlk açılış günü olan 4 Eylül günü ile beşinci, 

altıncı günleri, yani üç gün. 

İttihatçı olmadığımızı açıkça belirtmek için ant içmek gereğini konuşmakla 

ve ant örneğini düzenlemekle; Padişaha sunulacak yazıyı yazmakla 

ve Kongrenin açılışı dolayısıyla gelen tellere karşılık vermekle ve daha 

çok da Kongre, siyasetle uğraşacak mı, uğraşmayacak mı konusunun 

tartışılmasıyla geçti. İçinde bulunulan didişme ve uğraşmalar, siyasetten 

başka bir şey değilken bu son tartışmalara şaşılmaz mı? Sonunda, Kongrenin 

dördüncü günü asıl konuya geldik ve o gün, Erzurum Kongresi Tüzüğü’nü 

görüşerek hemen sonuca bağladık. Çünkü Erzurum Kongresi Tüzüğü’nde 

yapılması gereken değişiklikleri önceden hazırlamış ve gerekli gördüğümüz 

üyeleri bu konuda aydınlatmış bulunuyorduk. Bununla birlikte, 

yapılan değişiklikler, sonradan kimi direnmelere, anlaşmazlıklara ve birçok 

yazışma ve tartışmalara yol açtığı için, bu değiştirilen noktaların önemlilerini 

bildireceğim: 

1. Derneğin adı “Şarki Anadolu Müdafaai Hukuk Cemiyeti” 33 idi, 

“Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti” 34 oldu. 

33 Doğu Anadolu’nun Haklarını Savunma Derneği


2. “Temsilciler Kurulu Doğu Anadolu’nun bütününü temsil eder” 

sözü yerine “Temsilciler Kurulu yurdun bütününü temsil eder.” 

dendi. Üyeler arasına da altı kişi daha eklendi. 

3. “Nasıl olursa olsun, yurdumuza girmeyi ve işimize karışmayı 

Rumluk ve Ermenilik örgütleri oluşturma amacıyla yapılmış sayacağımızdan 

elbirliğiyle savunma ve direnme ilkesi kabul edilmiştir.” 

yerine “Nasıl olursa olsun, yurdumuza girmeyi ve işimize 

karışmanın ve özellikle Rumluk ve Ermenilik örgütleri oluşturma 

amacını güden davranışların durdurulması için elbirliğiyle 

savunma ve uğraşma ilkesi kabul edilmiştir.” denildi. Bu iki 

tümcedeki ayrılık, anlam bakımından elbette pek büyüktür. Birincisinde 

Anlaşma Devletleri’ne karşı düşmanca bir durum alınacağı 

ve direnileceği söylenmiyor. İkincisinde bu yön açıkça 

belirmiş oluyor. 

4. Tüzüğün dördüncü maddesini oluşturan sorun, oldukça tartışmalara 

yol açtı. Madde şuydu: “Osmanlı Hükümetinin yabancı 

devletler baskısı karşısında, buraları (yani doğu illerini) bırakmak 

ve buralarla ilgilenmemek zorunda kaldığı anlaşılırsa yönetim, 

siyaset, askerlik bakımlarından nasıl davranılacağının belirtilmesi 

ve saptanması” yani geçici yönetim kurma işi. 

Sivas Kongresi Tüzüğü’nde bu maddedeki “buraları” yerine “ülkemizin 

her hangi bir parçasını bırakmak ve orası ile ilgilenmemek…” biçiminde 

kapsayıcı ve genel sözler kondu. 

Bundan sonra, 8 Eylül toplantısında, söz ettiğim andırıya değinildi. 

Bu andırıda başlıca Amerikan güdümü sorunu üzerinde duruluyordu. 

O günlerde, İstanbul’dan gelen kimi kişiler, Amerikalı Bay Bravn 

(Browne) adında bir gazeteciyi de Sivas’a getirmişlerdi. Bu işle ilgili olarak 

Kongrede geçen görüşmelerden söz açmadan önce konu üzerinde, yüce 

kurulunuzun yeterince aydınlanmasını sağlamak üzere, ilkin, bu konuya giriş 

olarak birtakım bilgileri sunayım. Bu bilgiler, Erzurum’dan beri başlayan 

kimi yazışmalardan daha iyi anlaşılacağı için, onları olduğu gibi sunacağım. 

(Atatürk Söylev’in bu bölümünde, Amerikan güdümüyle ilgili çok 

ilginç on bir telyazısına yer vermektedir. Bu telyazılarında özetle şunlar dile 

getirilmektedir: 

1. Beşinci Kafkas Tümeni Komutanı Vekili Arif Bey, kendisiyle 

görüşme yaptığı Bekir Sami Bey’in Amerikan güdümünü doğ- 

34 Anadolu ve Rumeli’nin Haklarını Savunma Derneği


ru bulduğunu bildirmekte ve Sivas Kongresinin toplanma tarihi 

konusunda bilgilendirilmek istemektedir. 

2. Bunun üzerine Mustafa Kemal Paşa, doğrudan Bekir Sami 

Bey’e bir telyazı göndererek, Amerikan güdümüne taraftar olmasının 

ayrıntılı gerekçelerini bildirmelerini istemiştir. 

3. Bekir Sami Bey yine Arif Bey aracılığıyla Mustafa Kemal Paşa’ya 

tel yazdırmış ve Amerikan güdümünün, savaştan önceki 

sınırlarıyla Osmanlı Ülkesinin bizde kalması ve Padişah soyunun 

egemenlik haklarına dokunulmaması koşullarıyla isteneceğini 

belirtmiştir. 

4. Atatürk, Bekir Sami Bey’e 1 Ağustos 1919’da gönderdiği telde, 

böyle bir güdümcülüğün Amerika’ya ne gibi bir çıkar sağlayacağını 

ve kendisinin bu konudaki kişisel düşünce ve bilgilerinin 

ne olduğunu sormaktadır. 

5. Bunun üzerine Bekir Sami Bey, Amerika ile yapılan görüşmelerin 

resmî değil özel olduğunu, bu nedenle güdümün koşulları 

üzerinde durulmadığını söylemiştir. 

6. Halide Edip (Adıvar) 10 Ağustos 1919’da çok uzun bir tel 

göndererek; Fransa, İngiltere ve İtalya’ya neden güvenilemeyeceğini 

anlatmakta ve Amerikan güdümünü ‘katlanılabilir kötü 

durum’ olarak tanımladıktan sonra, bu öneri üzerinde düşünülüp 

çalışılmasını beklediklerini iletmektedir. 

7. Afyonkarahisar’daki 12. Kolordu Komutanı Selahattin Bey’den 

12 Ağustos 1919’da gelen gizli telde, İstanbul’daki çeşitli partilerin 

Amerikan Komisyonuna verilmek üzere aldıkları ortak kararlar 

bildirilmektedir. Buna göre: 1- Türkiye’nin doğu sınırlarında 

bir Ermenistan kurulması; 2- Bu amaçla bölgeden boşaltılacak 

Türk ve Kürtlere Amerika’nın yardım etmesi; 3- Erzincan 

ve Sivas yöresindeki Ermenilerin yeni Ermenistan sınırları 

içine gönderilmelerinin sağlanması; 4- Ermenistan hesabına 

toprak vermenin bağımsız bir Ermenistan değil, büyük ve uygar 

bir devletin güdümü altında bulunacak bir Ermenistan olacağının 

bilinmesi; 5- Amerikan Komisyonundan bir kişinin bu 

amaçla oralara gönderilmesi; 6- Bu işin yasal bir karara bağlanmasının 

Mebuslar Meclisine bırakılması önerilecektir. 

8. Mustafa Kemal Paşa, On İkinci ve Yirminci Kolordu Komutanlıklarına 

yazdığı yanıtta, İstanbul’daki çeşitli siyasal partilerin 

aldıkları kararların Erzurum’da, Hakları Koruma Derneği Temsilciler 

Kurulunda büyük üzüntü ile karşılandığını, bu kararların 

kabul edilemez olduğunu, İstanbul’daki parti ve derneklerin


kendi yetkileri dışına çıkmamaları gerektiğini ve bu telin olduğu 

gibi İstanbul’a gönderilmesini istediğini bildirir. 

9. Ali Fuat Paşa 14 Ağustos 1919’da gönderdiği yanıtında, İstanbul’dan 

gelen yanıtlarda Amerikan güdümünün kabulünden 

söz edildiğini ve yazılan mektuplardan, bu görüşün tanınmış 

pek çok kişinin düşüncesine uygun olduğunun anlaşıldığını bildirmektedir. 

10. 17 Ağustos 1919 tarihli telde ise Ali Fuat Paşa, Kara Vâsıf 

Bey’in yolladığı ek bilgiden söz etmekte ve Amerikan güdümünün 

kabul edilmesi durumunda İngiliz, Fransız ve İtalyanları çıkarma 

olanağının doğacağının ve yalnızca Amerikalarla uğraşmanın 

daha kolay olacağının düşünüldüğü bildirilmektedir. 

11. Mustafa Kemal Paşa 20. Kolordu Komutanlığı aracılığıyla Kara 

Vâsıf Bey’e gönderdiği telde; “Sözü edilen Amerikan güdüm 

ve yardımının pek çok dikkatle incelenmesi, ulusal amacımızla 

karşılaştırılması pek önemlidir. İstanbul’da çalışanların amacının, 

ulusal birliğin, yurdun bütünlüğünün, bağımsızlık ve egemenliğinin 

sağlanması diye anlatıldığına ve gösterildiğine göre, 

Amerika’nın güdümü kabul edilince bu amaç, dokunulmaz olarak 

kalabilir mi” diye sormuş ve ulusal onaya bağlanmamış 

olan kararların, ulusça hiçbir zaman tanınmayacağını kesin bir 

dille belirtmiştir.) 

Şimdi Baylar, Kongrede güdüm işi üzerine yapılan görüşme ve tartışmayı, 

elden geldiğince orada geçtiği gibi yüce kurulunuza dinletmeye çalışacağım: 

Birçok kişi söz aldılar. Kimseye söz vermeden önce, başkanlık yerinden 

tutanaklara olduğu gibi geçen şu kısa düşünceleri öne sürdüm: “Bu 

andırıdaki konular üzerinde görüşmeye başlamadan önce, kimi noktalara 

dikkatinizi çekmek isterim. Bu raporda, örneğin Bay Bravn’dan söz edilmekte 

ve elli bin kişilik bir işçi ordusu getirileceğini söylediği yazılmaktadır.” 

Baylar, Bay Bravn: “Ben resmî bir kişi olarak görüşmüyorum, büsbütün 

özel olarak görüşüyorum.” diyor ve Amerika’nın güdümü kabul 

edeceğini değil, belki etmeyeceğini söylüyor! Onun için sözleri, Amerika 

adına değil, kendi adınadır; güdümün ne olduğunu kendisi de bilmiyor! 

“Güdüm, siz ne derseniz odur!” diyor. Bu andırıda önemli olarak güdüm 

sorunu vardır. Bunun üzerinde görüşme açmadan önce on dakika dinlenelim 

(saat: 15.25). 

Sonraki oturumda - İlk söz Vâsıf Bey’indir dedim. Vâsıf Bey ilkin, 

güdümün tanımı üzerinde uzun bir konuşma yaptı. Sözü başkalarına bırak-


tı. Bir daha söz aldı ve “İlkin genel olarak güdümü kabul edelim de koşulları 

üzerinde sonradan görüşürüz.” dedi. 

Üyelerden Macit Bey adında bir kişi – “Genel kurulca asıl görüşülecek 

konu, şimdiden sonra yalnız yaşayabilecek miyiz, yaşayamayacak 

mıyız? Güdümü ne türlü anlayarak güdümcü ile nasıl görüşeceğiz? Güdümcü 

kim olacaktır? Asıl sorun budur” yollu konuştu. Ben, başkanlık yerinden 

- “Sanırım bu raporda iki görüş beliriyor: Bunların birincisi, devletin 

iç ve dış bağımsızlığından vazgeçmemesi ve ikincisi de devlet ve ulusun zararlı 

dış baskılara karşı bir yardım ve desteğe gereksinmesi bulunup bulunmamasıdır. 

Asıl duraksamayı gerektiren nokta budur. İzin verilirse, bu 

nokta üzerinde düşünülmesi için raporu, Öneri Komisyonuna verelim. 

Sonra da yüce kurulunuza sunalım. Herhalde iç ve dış bağımsızlığımızı yitirmek 

istemiyoruz.” dedim. Bunun üzerine söz alan Bekir Sami Bey: “Üzerimize 

aldığımız görev çok ağır ve önemlidir; boş tartışmalara ayıracak hiçbir 

dakikamız yoktur. Bu andırımız üzerinde görüşelim ve ivedilikle zaman 

geçirmeksizin bir karara varalım.” dedi. Ben, başkanlık yerinden: “Bu sorunu, 

Komisyon Başkanı olmak dolayısıyla, açıklayayım (Ben aynı zamanda 

Öneri Komisyonu Başkanı idim): Bu andırı, Komisyonda okundu ve 

pek çok görüşüldü, tartışıldı ancak kesin karar oluşturacak bir kanıya varılamadı. 

Daha önce, genel kurulda okunmaksızın Öneri Komisyonuna verilmişti. 

Bunun için bir kez de burada okunup genel kurulun görüşü belli 

olduktan sonra gene Öneri Komisyonuna sunarak kesin kararı vermek istemiştik.” 

dedim. İsmail Fazıl Paşa (rahmetli) da söz alarak şunları söyledi: 

“Bekir Sami Bey’in düşüncesine katılırım; yitirecek zamanımız yoktur. Aslına 

bakılırsa iş de kolaylaşmıştır: Tam bağımsızlık mı, yoksa yabancı bir 

devletin güdümünü mü isteyeceğiz? Alacağımız karar budur. Böyle önemli, 

en önemli olan bir işi, bir daha komisyona göndermek ve ondan sonra yeniden 

genel kurula getirmekle zaman geçirmeyelim. İş uzar. Zamanımız 

değerlidir. Buna, bugün, yarın ya da öbür gün her durumda genel kurulda 

bir karar verelim. Komisyonda zaman geçirmeyelim. Çünkü pek önemli bir 

sorundur.” 

Bundan sonra Hâmi Bey söz alarak İsmail Paşa Hazretleri ile Bekir 

Sami Beyefendi’nin düşüncelerine katıldığını söyledikten sonra “Herhalde 

bize bir yardım gereklidir; bunun en ilkel kanıtı da devlet gelirlerinin ancak 

borcumuzun faizini karşılayabilmesidir.” buyurdular. 

Bundan sonra, Raif Efendi, güdüme karşı konuştu. İsmail Fâzıl Paşa 

ona karşılık yollu uzun bir konuşma yaptı. Ondan sonra yeniden Bekir 

Sami Bey konuştu ve dedi ki: “İsmail Fâzıl Paşa Hazretlerinin her bakımdan 

katıldığım konuşmasına bir şey ekleyeceğim: Kırım Savaşını, düşmanı 

yenerek bitirdikten sonra katıldığım Paris Kongresinde, savaş ortaklarımızın


bize yükledikleri o bilinen koşullarla, bu şimdi okunan andırıdaki isteklerimiz 

karşılaştırılacak olursa, hangisinin daha çok bağımsızlığı zedeleyeceği 

anlaşılır sanırım!” 

Bekir Sami Bey’den sonra Hâmi Bey ve Hâmi Bey’den sonra da 

Refet Bey (Refet Paşa) konuştular. Refet Bey’in söylediği şuydu: “Güdümün 

bağımsızlığı zedelemeyeceği kuşku götürmez iken, kimi arkadaşlarımız: 

‘Bağımsız mı kalacağız, yoksa güdümümü kabul edeceğiz?’ yollu birtakım 

düşünceler ileri sürüyorlar! Onun için her şeyden önce güdümün ne 

olduğu anlaşılmalıdır. Bununla birlikte, güdümden söz açmadan önce de 

zihinleri gıcıklayan bu raporda, bu deyime ne gözle bakıldığını anlamak gerekir. 

Fâzıl Paşa Hazretleri ‘bağımsızlığı koruma koşulu ile güdüm’ buyuruyorlar. 

Hâmi Beyefendi’nin güdümle ilgili olarak verdiği andırı iki bölüme 

ayrılıyor: Bir gerekçe bölümü var, ondan sonra bir de güdümün tanımıyla 

ilgili bölüm var… Güdüm sorununu bunlardaki görüşlere göre ele almak 

için önce bir noktayı anlamak isterim; bu andırının içindekiler genel kurulca 

görüşülmüş müdür, görüşülmemiş midir?” İsmail Fâzıl Paşa: “Yanlış anlamaya 

yol açtığından biz üçümüz -yani Fâzıl Paşa, Bekir Sami ve Hâmi 

Beyler- bu andırıyı geri alıyoruz. Verilmemiş saydık.” dedi. (Bu andırının 

müsveddesi de temizi de kendilerinde kalmıştır.) 

Başkanlıktan - “Andırı geri alınmıştır.” dedim. 

Andırının geri alındığına bakmayarak söz alan Refet Bey, tutanakta 

beş altı sayfa yer tutan anlaşılır bir söylev verdi. Bu söylevin tutanaktan olduğu 

gibi aldığım kimi tümceleri, konuşmacının amacını açıklamaya yetecektir 

sanırım. 

Refet Bey diyor ki: “Bizim Amerikan güdümünü yeğlemekten amacımız, 

bütün toplumları tutsak kılan; yürekleri, vicdanları söndüren İngiliz 

güdümünden kurtulmak, yumuşak ve ulusların vicdanlarına saygı gösteren 

Amerika’yı kabul etmektir. Yoksa asıl iş, para sorunu değildir. ………. söz 

olarak, güdüm ile bağımsızlık birbirine engel şeyler değildir; yalnız, eğer biz 

gerçekte güçlü olmazsak işte o zaman güdüm altında eziliriz ve o zaman 

güdüm bizim için bağımsızlığı bozucu olur. Bir de diyelim ki biz içerde ve 

dışarıda tam bir bağımsızlık isteriz. Ama acaba kendi başımıza yapabilecek 

miyiz, yapamayacak mıyız? Ondan önce, acaba bizi kendi başımıza bırakacaklar 

mı, bırakmayacaklar mı? bunu düşünelim! Şurası kuşku götürmez ki 

bugün İngiltere, Fransa, İtalya ve Yunanistan bizi paylaşmak istiyorlar ama 

eğer biz, bugün bir devletin kefilliği altında bir barış yapacak olursak ileride, 

uygun koşullar altında bulunur bulunmaz, hemen döner ve kendi çıkarımızı 

sağlarız. Ama eğer olumsuz bir durum ortaya çıkacak olursa, acaba 

büsbütün zarar etmiş olmayacak mıyız? ………. Her durumda bir Amerika 

kefilliğini kabul etmek zorundayız. Yirminci yüzyılda beş yüz milyon lira


borcu, yıkık bir yurdu, pek verimli olmayan bir toprağı ve ancak on, on beş 

milyon lira geliri olan bir ulus için bir dış yardım olmaksızın yaşamak olanağı 

bulunmaz! Eğer bundan sonra da bu durumumuzda kalır ve bir dış 

yardımla kalkınmayacak olursak belki ileride Yunanistan’ın bile saldırılarına 

karşı kendimizi savunamayız… Tanrı korusun, eğer İzmir Yunanlılarda 

kalsa ve aramızda bir savaş açılsa düşmanımız, Yunanistan’dan vapurla 

asker getirecek durumda iken, acaba biz Erzurum’dan hangi trenlerle ulaştırmamızı 

yapabileceğiz? Bundan dolayı Amerikan güdümü her şeyden önce 

bir kefil ve destek bulmak için gereklidir.” Konuşmacı sözlerini şöyle bitirdi: 

“Eğer bu söylediklerimle gelecek görüşmelere bir başlangıç yapabildimse 

buna sevinirim.” 

Baylar, bu parlak ve ustaca söylevin, dinleyenlerin düşünce ve kanıları 

üzerinde yapabileceği yanıltıcı etkinin ölçüsünü kolaylıkla kavrayabilirsiniz… 

Bunun ardından, gelebilecek olan aynı düşüncedeki konuşmacıların 

söylevleriyle, Kongre üyelerinin büsbütün zehirlenmesine ortam hazırlamamak 

ve özel aydınlatma ve uyarmalara zaman bulabilmek için, hemen: 

-On dakika dinlenelim efendim, diyerek oturuma ara verdim (saat: 

17:30) 

Baylar, bu söylevin son tümceleri dikkat çekicidir. Refet Beyefendi, 

Yunanlıları İzmir’de geçici sayıyor ve onlarla savaşmakta olduğumuzu kabul 

etmiyor. Yunanlılar İzmir’de kalırsa ve savaş durumuna girilirse başa 

çıkamayacağımız kanısında bulunuyor. Bundan sonraki oturumda Bursa 

delegelerinden Ahmet Nuri Bey, güdüme karşı uzun bir konuşma yaptı. 

Hâmi Bey buna daha uzun bir konuşma ile karşılık verdi ve gerçekten pek 

uzun olan konuşmasının sonlarına doğru konuşmasını şu bilgileri vererek 

pekiştiriyordu: “Ama şimdi biraz da işin kesin bildiğim bir yönünden söz 

açacağım. İşin bu evresinde ilgili kişi ile kendim görüştüğümden sözlerim 

yaklaşık değil, kesindir. İstanbul’dan ayrılmadan önce eski Sadrazam İzzet 

Paşa Hazretlerini görmeğe gitmiştim; kendileri de kesinlikle bir güdümün 

bizim için gerekli olduğu kanısında idiler; benden de bu konudaki düşüncemi 

sordular, ben de düşündüklerimi söyledim; birkaç gün sonra beni çağırtıp 

şu sorunu açıkladılar: Suriye ve Adana bölgesinde dolaştıktan sonra 

İstanbul’a gelip siyasal partilerin görüşlerini öğrenmeye çalışan Amerika 

Soruşturma Kurulu üyeleri, İzzet Paşa’yı konağında ziyaret ederek Anadolu’daki 

ulusal örgütün Türk ulusunu temsil ettiğine inandıklarını ve Paşa’yı 

da -yani İzzet Paşa’yı- bu işe önayak olan bir kişi olarak bildiklerini söylemişler 

ve “Eğer siz, Erzurum ve Sivas Kongrelerine Amerika’nın güdümünü 

istetecek olursanız, Amerika da Osmanlı Devleti’nin güdümcülüğünü kabul 

edecektir.” demişler. Paşa, bana bunu anlattıktan sonra, bu ulusun bir savaşa 

daha gücü kalmadığını ve her durumda böyle bir yola başvurmak zorunda 

bulunduğumuzu söyledi ve Sivas’a gittiğim zaman oradakilere bu


durumu anlatmamı öğütledi. İzzet Paşa’nın kanısı da bu yolla istenecek bir 

güdümün yüzde doksan kabul edilebileceği ve yalnız bizim için birtakım 

koşullar ileri sürmenin zorunlu bulunduğu yolundadır. Hatta Paşa, ulusun 

isteğine dayanmaksızın Amerika’nın güdümcülüğü kabul etmeyeceğini, 

Kongrece belirtilecek isteğin Avrupa Devletlerine karşı Amerika için bir dayanak 

olacağını bile söyledi. Ben bu sorunu İstanbul’dan gizli telle Erzurum’da 

Rauf Bey’le bildirdim.” “Güdümün kendisinden çok adına takılanlar 

yok yere kaygıya düşüyorlar, sözcüğün önemi yoktur. Önem, işin özünde 

ve niteliğindedir. Güdüm altına girdik demeyelim de isterlerse, sonsuza 

dek yaşayacak devlet olduk! diyelim.” 

(Bunun üzerine Vâsıf Bey de söz almış ve Refet Bey’in konuşmasını 

destekler nitelikte bir konuşma yapmıştır.) 

Eylülün dokuzuncu salı günü yapılan toplantıda güdüm konusuna 

dokunan Rauf Bey’in tutanağa geçen sözleri şudur: “Bu güdüm sorunu 

üzerine şimdiye dek gerek basın ve gerekse başka çevrelerce birçok sözler 

söylendi. Yüce kurulunuz, dış destek düşüncesini kabul buyurduysa da bu 

desteği kimden isteyeceğimiz belirtilmedi. Amerika olduğu kapalı olarak 

anlatılıyorsa da bence, doğrudan doğruya adının söylenmesinde bir sakınca 

olamaz.” 

Bu sözlere bakılırsa Rauf Bey’in görüşüyle, gerek Sivas Kongresi ve 

gerek Erzurum Kongresi Genel Kurullarının görüşleri arasında bir yanlış anlama 

olduğu kuşku götürmez. Rauf Bey’in konuşmasında yorumlanan bu 

anlayışın, gerek Erzurum ve gerek Sivas Kongreleri bildirilerinin yedinci 

maddesindeki yazılış özelliğinden doğduğu kanısına varılabilir. Gerçekten, 

bu maddenin yazılışında, belki güdüm istemede pek ileri giderek sonu 

gelmez propagandalarıyla kamuoyunu bulandıranları susturmak ve belki 

bundan daha çok, onların savlarına bir karşılık olmak üzere bir tür özellik 

vardır. Maddede yazılanlar mantık ışığında okunup incelenince bunların 

içinde ne güdümü ne de Amerika’nın güdümcülüğünü isteme düşüncesinin 

bulunmadığı anlaşılır. Bu noktayı açıkça göstermek için söz konusu maddeyi 

olduğu gibi anımsatmak isterim: 

Madde 7- Ulusumuz, bu çağın ülkülerini yüce bilir; teknik, sanayi 

ve ekonomi durumumuzu ve bize gerekli olanları iyice anlar. Bundan ötürü, 

devletimizin ve ulusumuzun içte ve dışta bağımsızlığı ve yurdumuzun 

bütünlüğü korunmak koşuluyla, altıncı maddede belirtilen sınır içinde ulusçuluk 

ilkelerine saygılı ve yurdumuzu ele geçirme amacı gütmeyen herhangi 

devletin, teknik, sanayi, ekonomi yardımını sevinçle karşılarız ve bu adaletlice, 

insanca koşulları kapsayan bir barışın da ivedilikle gerçekleşmesi, 

insanlığın esenliği ve dünyanın rahatlığı adına ulusal isteklerimizin en 

önemlisidir.


Baylar, bu maddenin hangi noktasında güdüm ve güdümcünün 

Amerika olacağı düşüncesi vardır? Olsa olsa: “Herhangi devletin teknik, 

sanayi, iktisat yardımını sevinçle karşılarız.” sözlerinden güdüm düşüncesine 

kapılanlar bulunabilir. Ama güdümün anlamı ve özü elbette bu değildir. 

Her zaman ve bugün de bu açık anlama göre yapılacak yardımları sevinçle 

karşılamaktayız ve karşılarız. Sonuçta Ankara-Ereğli ve Fevzipaşa 35 - 

Diyarbakır demiryollarının yapılması için bir İsveç grubunun ve Kayseri- 

Sivas-Turhal yollarının yapılması için de bir Belçika grubunun teknik, sanayi, 

ekonomi yardımlarını seve seve kabul ettik ve sözgelişi Ankara kentinin 

ve öbür Anadolu kentlerimizin bir an önce bayındırlaşmasına ve bütün 

öteki demiryollarımızla karayollarımızın ve limanlarımızın yapımına yardım 

etmek isteyecek yabancı sermaye sahiplerinin yardımlarını seve seve kabul 

ederiz. Yeter ki yurdumuza sermaye getireceklerin, devletimizin ve ulusumuzun 

iç ve dış bağımsızlığını ve yurdumuzun bütünlüğünü zedeleme ereğini 

güden gizli düşünceleri olmasın. Bu maddede yer alan “ulusçuluk ilkelerine 

saygılı ve yurdumuzu ele geçirme amacı gütmeyen herhangi devlet” 

sözünden Amerika Devleti anlamı çıkarılmasına yer yoktur. Çünkü bu ilkelere 

saygılı dünya devleti yalnız Amerika değildir. Örneğin İsveç Devleti, 

Belçika Devleti de bu nitelikte devletler değil midir? Bu devletlerden herhangi 

birinin güdümcülüğü de söz konusu olabilir mi? Bir de eğer Amerika 

Devleti’ne kapalı olarak gönderme yapılmak istenseydi “herhangi devletin” 

yerine “bir devletin” ya da hiç olmazsa sadece “devletin” sözleriyle yetinmek 

gerekirdi. Demek ki maddenin açıkladığı koşullar içinde teknik, sanayi, 

ekonomik yardımın iyiye yorulduğu, bütün devletleri kapsar görüldüğü 

açıktır. 

Baylar, bu güdüm konusundaki görüşümü –ki bundan önce yapılan 

ve bu dakikada yüce kurulunuzun da bilgi edinmiş bulunduğu bunca 

yazışma ve tartışmalarımızla kanıtlanmıştır- aylardan beri, gece gündüz yanımda 

bulunan bir arkadaşın daha anlamamış olduğu düşünülebilir mi? 

Öyle ise ya Rauf Bey’in öteden beri benimle görüş birliği yoktu ya da görüş 

birliği vardı da Sivas’ta, İstanbul’dan gelenlerle konuştuktan sonra düşüncesini 

değiştirmişti. Burasını kestirmek bence güçtür. Şimdi biraz daha 

Rauf Bey’i dinleyelim. Rauf Bey, sözlerine şöylece devam ediyor: “Ateşkes 

Antlaşmasının yapıldığı sıralarda Almanlar Barış Antlaşmasını imza etmeyecek 

sanılırken İngiliz basını kimi gizli şeyleri açığa vurdu. Bunlardan birincisi, 

Almanya’nın barış antlaşmasını imza edeceği konusuydu. Bu gerçekleşti. 

İkincisi de Türkiye’nin paylaşılması konusuydu. Bu çok şükür gerçekleşmedi. 

Buna göre: Konferansın kararı gereğince Kızılırmak’ın doğu 

yanı Ermenistan sayılarak Amerika koruyuculuğuna veriliyor. Belki Gürcis- 

35 Eski adı, Keller


tan’la Azerbaycan da Amerika’ya bırakılıyor deniliyordu. Kızılırmak’ın batısındaki 

toprakların, İzmir ve İstanbul dışındaki kısımları da denize çıkış kapısı 

Antalya limanı olmak üzere, Türkiye oluyordu. Bu bölgenin kuzeyi, 

İtalyan ve Fransız; güneyi de İngiliz koruyuculuğuna ve yönetimine veriliyordu. 

İzmir’in ele geçirilişi bunların doğruluğunu ortaya koymaya başladı. 

Demek ki bu tehlike karşısında ülkemiz için en yansız durumda bulunan 

Amerika’nın yardımını kabul etmek zorundayız. Ben bu kanıdayım.” 

Rauf Bey’in düşüncesini anlamak için, bundan sonra daha uzun 

süren sözlerini dinlemeye bilmem gereklik kaldı mı? 

Baylar, pek uzun ve tartışmalı geçen bu güdüm görüşmeleri, güdüm 

isteyenleri susturacak ortalama bir çözüm yolu bulunarak bitirildi. 

Hem de bunu öneren yine Rauf Bey oldu: “Amerika’da yıllardan beri bize 

karşı yapılmakta olan kötüleyici propagandaların doğurduğu düşünce akımını 

düzeltmek için, her şeyden önce Amerika Kongresinden ülkemizi inceleyecek 

ve gerçeği görecek bir kurulu çağırmak.” Bu öneri oybirliğiyle kabul 

olundu. Kongre Başkanlık Kurulunun imzalarıyla bu yolda bir mektup 

müsveddesi hazırlandığını anımsıyorsam da bu mektubun gönderilip gönderilmediğini 

pekiyi anımsamıyorum. Doğrusu, bu mektuba özel bir önem 

vermiş değildim. 

Baylar, bu arada şunu da söyleyeyim: Belge olarak başvurduğum 

Kongre tutanakları, Başkanlık Kurulu yazmanlığında bulunan Afyonkarahisar 

delegesi Şükrü ve güdümü savunan konuşmalarını dinlediğimiz Hâmi 

Bey’ler eliyle tutulmuş ve Hâmi Bey’in yazısıyla düzgün bir deftere temize 

çekilmiştir. 

Baylar, Kongre 11 Eylülde sona erdi. 12 Eylülde Sivas halkının da 

katıldığı bir açıkoturum yapılarak kimi söylevler verildi. Kongre görüşmeleri 

sırasında önemli olarak Mebuslar Meclisinin tez elden seçilmesi ve toplantı 

yerinin neresi olması gerekeceği konularına değinildi. Ancak şimdi açıklayacağım 

sorunlar, Kongre görüşmelerini kısa kesmeyi gerektiriyordu. Bu 

son noktalarla daha sonra Temsilciler Kurulu uğraştı. 9 Eylül 1919 günü 

toplanmış olan kimi bilgiler Kongreye şöylece açıklandı: “Eskişehir ve Afyonkarahisar’daki 

İngiliz kuvvetleri iki katına çıkarıldı. General Miln (Milne), 

Konya’ya geldi. Konya Valisi Cemal Bey ve Ankara Valisi Muhittin 

Paşa karşı koymakta duraksıyorlar. Yeni Kastamonu Valisi Ali Rıza Bey de 

Cemal Bey türünden bir adammış. Değerli arkadaşlarımın böyle durumlar 

karşısında sert davranmak isteyeceklerini bildiğimden, çabuk ve sert önlemler 

alınmasını Fuat Paşa’dan rica etmiştim. Fuat Paşa da Kongrenin 

kendisine olan güvenine dayanarak Kongre adına gereken bildirim ve girişimlerde 

bulunmuştur. Bu türlü yürütümün yüce kurulunuzca kabul edilmesini 

rica ediyor. Fuat Paşa, valilere sert uyarmalar yapıyor. Bölgelere üst


subaylardan ulusal komutanlar atıyor ve bu komutanlara ulus adına her 

türlü yetki verilmiştir, diyor.” Kongre öneriyi kabul etti. Bundan sonra açıklamaları 

şu yönde sürdürdüm. 

“Buraya Galip Bey adında bir vali atanmış, geliyormuş ama bunun 

Harput Valisi Ali Galip Bey mi, yoksa Trabzon Valisi Mehmet Galip Bey mi 

olduğu anlaşılamadı. Ancak biz başka bir bilgi elde ettik. Bay Novil (Noel) 

adında bir İngiliz Binbaşısı, Bedirhanlılardan Kâmuran, Celâdet ve Cemil 

Beylerle birlikte yanında on beş kadar Kürt atlısı ile Malatya’ya gelmiş ve 

kendilerini Mutasarrıf Bedirhanlı Halil Bey karşılamıştır. Harput Valisi de 

bir posta hırsızını izliyor görünerek otomobille Malatya’ya gelmiştir. Bu 

amaçla bunlara Adıyaman’daki 36 birlik de verilmiştir. Amaçlarının Kürtleri, 

Kürdistan kurmaya söz vererek işlerimizi bozmaya ve bizi öldürtmeye yollamak 

olduğu anlaşılmış ve karşı önlemlere de başvurulmuştur. Bu arada 

valiyi ve ötekilerini yakalatmak istiyoruz. Malatya Mutasarrıfı da Kürt aşiretlerini 

Malatya’ya çağırmıştır. Bunun üzerine On Üçüncü Kolordu bölgesinde 

işe giriştik. Gereken önlemler alınmıştır. Yarın akşam Harput’tan 

gönderilen bir birlik, ortalığı karıştıranları tepeleyecektir. Buradaki Kolordu 

Komutanı da gereken önlemleri almıştır. Malatya’ya ve öbür yerlere de gereken 

buyruklar verilmiştir.” 

Baylar, hemen hemen Sivas Kongresinin toplantı süresince, sinirlere 

gerginlik verecek nitelikte haberler almaktan geri kalmıyordum. Ancak 

aldığım bütün bilgileri olduğu gibi Kongre üyelerine sunmakta yarardan 

çok sakınca buluyordum. Gördünüz ki şimdi açıklayacağım üzere, gerçekten 

tehlikeli sayılabilecek nitelikte olan Ali Galip sorunundan da söz ederken 

sakıngan bir dil kullanmayı yeğ tutmuştum. Bence en önemli sorun, 

her türlü güçlüklere ve tehlikelere göğüs gererek Sivas Kongresi görüşmelerini 

bir an önce sonuçlu kararlarla bitirmek ve bu kararları yurtta uygulamaya 

girişmekti. Bu dileğim gerçekleşti. Bütün ülkeyi kapsayan ulusal örgüt 

tüzüğünün ve Genel Kongre Bildirisi’nin hemen basılıp dağıtılması için 

gereken işler yapıldı. Yalnız beklenenin üstünde yeni olaylar karşısında kalındığından 

Kongre sona erdiği halde Kongre üyelerinin, durum gelişinceye 

değin, Sivas’ta kalmalarını uygun gördüm ve gerekirse daha güçlü bir olağanüstü 

Kongre toplamak için de hazırlıklar yaptım. Ali Galip’in kaçması 

üzerine Kongre üyelerinin Sivas’ta alıkonulmasından vazgeçildiği gibi, Ferit 

Paşa Hükümetinin düşmesi üzerine olağanüstü kongre toplamaya da gereklik 

görülmedi. 

36 Eski adı, Hısnımansur


BÖLÜM II 

İSTANBUL HÜKÜMETLERİNİN İHANETİ 

II.1. DAMAT FERİT PAŞA HÜKÜMETİ DÖNEMİ 

Şimdi Baylar, savaş tarihimizde önemli bir olay olan Ali Galip sorunu 

üzerinde, izin verirseniz, biraz geniş bilgi vereyim. 

“Baylar, daha temmuz başında, Erzurum’da bulunduğumuz sırada 

Celâdet ve Kâmuran Âli adında iki kişinin yabancılarca, pek çok para ile İstanbul’dan 

Kürdistan’a gönderileceği, bunların türlü yalanlar söyleyerek 

kafaları karıştırmak ve bize karşı halkı kışkırtmakla görevlendirildikleri ve 

bir iki gün içinde yola çıktıkları ya da çıkacakları haber alındı. Bu haber 

üzerine, bunların, sessizce gözetlenmeleri ve tutulmaları gereğini 3 Temmuz 

gününde Diyarbakır’da On üçüncü Kolordu Komutanına ve ayrıca 

Kurmay Başkanı olan Halit Bey’e ve Samsun Mutasarrıfına bildirdim. 20 

Ağustosta, On Üçüncü Kolordu Komutanına verdiğim buyrukta, söz konusu 

kişilerin, İstanbul’dan yola çıktıklarının bildirildiğini ve alınacak önlemler 

arasında özellikle Mardin istasyonunda sıkı bir denetleme yapılmasının uygun 

olacağını yazdım. 

Sivas Kongresinin ikinci günü, yani 6 Eylül gününde, “Bedirhanlı 

ailesinden Celâdet ve Kamuran ile Diyarbakırlı Cemil Paşaoğlu Ekrem adlarında 

üç kişinin, yanlarında, eskiden Diyarbakır ilinde bize karşı propaganda 

yapan bir yabancı subayla birlikte, silahlı Kürtler koruyuculuğunda 

Elbistan ve Akçadağ 37 üzerinden Malatya’ya geldikleri ve mutasarrıf, belediye 

başkanınca karşılandıkları, On Üçüncü Kolordunun yazısından anlaşılıyor.” 

15. Kolordu Komutanı Kâzım Karabekir Paşa’nın 3. Kolordu Komutanlığına 

bununla ilgili olarak gönderdiği 6 Eylül 1919 gün ve 529 sayılı 

gizli telinde verilen bilgide: “Yabancı subayın, Türk, Kürt ve Ermeni nüfusunu 

incelemek üzere İstanbul Hükümetinin izniyle dolaştığını söyledikleri; 

Malatya’da bulunan atlı alayının, er sayısı az olduğundan bunları yakalamaktan 

çekindiği; bununla birlikte, bunların hemen yakalanması için İs- 

37 

Eski adı, Arga


tanbul’a başvurulduğu 13. Kolordudan bildirilmiştir. Bu adamların ne 

amaçla ve ne görev için nereleri gezecekleri konusundaki bilgisini, Harput 

Valisinden sordum.” denilmekteydi. Harput Valisi Ali Galip Bey’dir. Bu 

adamların ne amaçla geldiklerini 3 Temmuzdan beri biliyoruz. Beş-on silahlı 

Kürt’e karşı bir atlı alayının er sayısı az görülmüş, tutuklamaktan çekinilmiş, 

asıl dikkate değer şey, bunların yakalanması için İstanbul’a başvurulmuş 

olduğu haberidir! Bu küçük ve önemsiz gibi görünen noktaları; o 

zamanki durumu görüşte dikkati çeken düşünce ve anlayış ayrılıklarını gösterdiği 

için anıyor ve belirtiyorum. 

(Atatürk, Söylev’in bu bölümünde, Ali Galip ile yanındaki hainleri 

yakalatmak için verdiği buyruk ve yönergeleri, aldığı askerî önlemleri, bu 

konuda karşılaştığı olumsuz durumları, yapılan işbirliği sonucunda hainlerin 

yakalanmak yerine elden kaçırıldığını ve bu gelişmelere ilişkin yazışmaların 

ayrıntılarını anlatmakta ve konuşmasını şöyle sürdürmektedir:) 

10 Eylülde İlyas Bey’e 38 verdiğim yönergede başlıca belirttiğim 

noktalar: 

1. Kaçakların ivedilikle yakalanmaları, 

2. Kürtlük akımına hiçbir elverişli alan bırakılmaması, 

3. Malatya’da mutasarrıflık görevini Jandarma Komutanı Tevfik 

Bey’in üstlenmesi; uygun görülecek namuslu ve yurtsever bir kişinin 

de Harput’a valilik görevine hemen başlaması, 

4. Malatya ve Harput’taki Hükümet gücünün, eksiksiz ele alınarak 

ulusa ve yurda karşı hiçbir davranışa meydan verilmemesi, 

5. Kaçaklara uyanların aman verilmeden acımasızca yok edileceğinin 

duyurulması ve namuslu halka gerçeğin bildirilmesi, 

6. Ulusal varlığımızı tehlikeye sokacak olan yabancı askerlere de 

karşı konulacağının göz önünde bulundurulması gibi önlemlerin 

ve düzenlenmelerin bildirilmesinden oluşmaktaydı. 

Baylar, kaçakların, o çevredeki aşiretlerden birtakım Kürtleri toplayabileceklerini 

ve Maraş’ta bulunan yabancı birliklerden bile yararlanabileceklerini 

yüzde yüz olacakmış gibi kabul etmek gerekiyordu. Onun için, 

alınmış olan düzeni pekiştirmek ve bu işe ayrılmış olan birlikleri artırmak 

gerekiyordu. Bu amaçla Sivas’tan katıra bindirilmiş bir birlik daha 9 Eylül 

akşamı Malatya’ya gönderildiği gibi, Üçüncü Kolordu da elden geldiğince, 

birliklerini güneye indirecek; On Üçüncü Kolordu, izleme işini sağlayacak 

ve –hainlere kıpırdayacak elverişli bir durum yaratmamak için en geniş ölçüde 

etkin olmak gerekli olduğundan- Mamahatun’daki atlı alayı da Har- 

38 Malatya’da 15. Alay Komutanı


put’a doğru gönderilecekti. Bu konuda 3., 13. ve 15. Kolordu Komutanlarına 

gereği gibi bildirimler yapıldı ve dileklerde bulunuldu. 

Baylar, verdiğimiz yönergeler çerçevesinde kaçakları izletirken, bir 

yandan da elimize geçen kimi belgeleri gözden geçirelim. Bu belgelerin, 

olayı ve Ali Galip’in giriştiği işleri, İstanbul Hükümetinin kötülüklerini, her 

türlü açıklamadan daha iyi belirteceğini sandığımdan, olduğu gibi okunmaları 

gereksiz görülmez düşüncesindeydim. 

(Burada Atatürk, İçişleri Bakanı Adil Bey’in Milli Savunma Bakanı 

Süleyman Şefik Paşa ile birlikte imzalayıp Elazığ Valisi Ali Galip Bey’e 

gönderdiği 3 Eylül 1919 tarihli yönergeyi okumuştur. Bu yönergede, yapılan 

Kongrelerin önemsiz olduğu ancak Avrupa’ya bunu anlatmanın olanaksızlığı 

vurgulanmakta ve bu nedenle Sivas’ta toplanacak olan yeni 

Kongrenin durdurulması gerektiği bildirilip bu konuda yapılması gerekenlere 

yer verilmektedir. Her türlü önlemi almak için İstanbul Hükümetinin 

de desteğiyle valilik görevine Ali Galip getirilmiştir. Ayrıca Ali Galip’in Sivas’ta 

yapılacak toplantıya engel olması için buyruğuna, güvenilir iki yüz 

kişinin verildiği ve oradaki Kürtlerden de 100-150 kadar atlıyı alması gerektiği 

belirtilmiş ve Ali Galip’in kendisine de bu görevi kimseye söylememesi 

gerektiği vurgulanmıştır. 

İçişleri Bakanı Adil Bey, Ali Galip Bey’e daha sonra yolladığı 6 ve 9 

Eylül 1919 tarihli telyazılarında da Mustafa Kemal Paşa’nın ve arkadaşlarının 

yakalanması için gereken paranın ildeki maliye kasasından alınmasını 

ve Sivas’a doğru, bir an önce yola çıkılmasını bildirmiştir. Ali Galip, bunlara 

verdiği 9 Eylül 1919 tarihli yanıtta şöyle diyor: ‘İçinde bulunduğumuz 

ayın on dördüncü günü yeterince güçle haydutların (yani Mustafa Kemal 

Paşa ve arkadaşlarının) yakalanması için Malatya’dan yola çıkmak üzere 

gerekli önlemler alınmıştır. Tanrının yardımıyla çarpışmada başarı sağlanacağına 

güvenilsin.) 

9-10 Eylül gecesini hükümet konağında yürek çarpıntıları içinde 

sabaha dek uykusuz geçiren Ali Galip’in, 9 Eylül 1919 günü daha yiğitliğinin 

üzerinde olduğu ve Tanrı’nın yardımıyla çarpışmada başarı sağlayacağından 

çok umutlu olduğu bu telden anlaşılıyor. 

Baylar, olaydan ve bu belgelerden kendilerine bilgi verilen sivil yönetim 

başkanlarının, İçişleri Bakanı Adil Bey’e ve komutanların da Milli 

Savunma Bakanı Süleyman Şefik Paşa’ya güvensizliklerini bildiren teller 

çekmelerinin uygun olacağı düşünüldü. Herkesin dikkati çekildi. 

Sivas Valisi Reşit Paşa’nın teline karşılık veren Adil Bey’in şu sözleri 

pek şaşılmaya ve yadırganmaya değer. Adil Bey, sözünü ettiğim telini şu 

cümlelerle bitiriyordu: “…Elbette Padişah ve Halife Hazretlerinin yüksek is-


tençlerine uymak gereğini anlarsınız!” Baylar, bir rastlantıyla bu telin alındığı 

sırada ben de telgrafhanede bulunuyordum. Bir aralık dayanamadım, 

şu teli yazdım ve çekilmek üzere görevliye verdim: 

11 Eylül 1919 

İçişleri Bakanı Adil Bey’e 

Ulusun düşünce ve dileklerini Padişahına bildirmesine engel oluyorsunuz. 

Alçaklar, cana kıyıcılar! Düşmanlarla birlik olup ulusa karşı haince 

düzenler kuruyorsunuz. Ulusun gücünü ve istencini anlamaya gücünüzün 

yetmeyeceğine kuşkum yoktu. Ancak yurda ve ulusa karşı, haincesine 

ve bütün gücünüzle uğraşacağınıza inanmak istemiyordum. Aklınızı başınıza 

toplayın. Galip Bey ve yardakçıları gibi akılsızların bönce ve kuruntuya 

dayanan sözlerine kapılarak ve Bay Novil gibi ulusumuz ve yurdumuz için 

zararlı olan yabancılara vicdanınızı satarak işlediğiniz alçaklıkların ulusça 

yükletilecek sorumluluğunu göz önünde tutunuz. Güvendiğimiz kişilerin ve 

gücün sonunu öğrendiğiniz zaman kendi sonunuzla karşılaştırmayı unutmayınız. 

Mustafa Kemal 

Bütün komutanlar ilgililere, gerektiği gibi başvurdular. 12 Eylüle 

değin aldığımız raporlardan kaçakların, 10-11 Eylül gecesini Raka’da geçirdikleri 

ve 11-12 Eylül gecesini de Raka’nın yarım saat yakınında bir 

köyde, bir aşiret başkanının yanında geçireceklerinin anlaşıldığı bildiriliyordu. 

Bu bilgi 20., 15. ve 13. Kolordu Komutanlarına bildirildi. 

11 Eylülde ve 11-12 Eylülde Malatya ile telgraf başında yapılan 

haberleşme, Malatya’da, kesin buyruk ve yönerge almış kişilerin kafalarında 

hâlâ karışıklık olduğunu gösterir nitelikteydi. 

(Atatürk, bu noktada öncelikle Malatya’daki birlik komutanlarıyla 

yaptığı yazışmalara ve Ali Galip ile yanındakilerin yakalanması için verdiği 

buyruklara değinmektedir. Bu yazışmalardan birinde, P. Pil (Peel) adında 

bir İngiliz subayının Malatya’ya gelmiş olduğunu bildiren İlyas Bey’e verdiği 

yanıtta, bu subayın, memur ve ileri gelenlerle konuşturulmamasını istemekte 

ve bu subaya, ‘kaçak Ali Galip Bey’in yurt hainliğiyle suçlandığının, 

yakalanır yakalanmaz adalete verileceğinin ve başka türlü bir işlem yapılamayacağının’ 

söylenmesi buyruğunu vermiştir.) 

Baylar, alınan önlemler, yapılan düzenlemeler ve özellikle gösterilen 

hırslı ve sert tutum sonucunda, Ali Galip ve Halil Beylerin kandırmaya 

çalıştıkları aşiretler dağılmış, umutsuz kalan Ali Galip ilkin Urfa’ya ve oradan 

Halep’e kaçmıştır. Bay Novil de gözaltında rahatça Elbistan üzerinden


gitmiştir. Ötekiler de birer yol bulup kaçmışlardır. Bu evreleri, daha çok 

açıklamayı yararlı görmüyorum. Bu konuda söylediklerime ek olarak yayımlanacak 

olan belgeler okununca bugün ve yarın için uyarıcı sonuçlar 

çıkarılacağını umarım. 

Baylar, Ali Galip’in giriştiği işin, Padişahın ve Ferit Paşa Hükümetinin 

ve yabancıların ortak bir girişimi olduğuna, bilginize sunduğum belgeleri 

gördükten sonra, kimsenin kuşkusu kalmaz, sanırım. Bu hainliğin, ortak 

girişimlerine karşı takınılması gereken tutum açıktır. Ancak karşı girişimde 

elden geldiğince açık saldırıdan sakınmak, o günün gereği olmakla 

birlikte, girişim gücünü türlü hedeflere çevirmekten sakınarak bir noktada 

toplamak, uygun bir davranış olacaktı. Biz de saldırılacak hedef olarak yalnız 

Ferit Paşa Hükümetini seçtik ve bu işte Padişahın parmağı olduğunu 

bilmezlikten geldik. Ferit Paşa Hükümetinin, gerçekleri bildirmeyerek Padişahı 

aldatmakta olduğu tezini tuttuk. 

(Atatürk bu noktada, kendi buyruğuyla tüm birlik komutanlarınca 

Ferit Paşa’ya telgraflar çekilmiş olduğunu anlatmakta ve en sonunda İstanbul 

ile ilişkileri kesme aşamasına gelindiğini belirterek, konuşmasını şöyle 

sürdürmektedir:) 

12 Eylül 1919 günü tüm komutanlara ve illere şu genel bildirim 

yapıldı: 

“Bir saate değin, örneği aşağıda bulunan telyazısı, Kongre Genel 

Kurulunca Sadrazama çekilecektir. Bundan dolayı siz de hemen buna uygun 

ve bu anlamda birer telyazısı çekiniz ve hemen bildiriniz efendim.” 

Genel Kongre Kurulu 

Saat beşte Sadrazama da bilgi için diye ulaştırılan ve bütün komutanlara, 

valilere gönderilen bildirim şu idi: 

1. Hükümet, ulusun sevgili padişahına dileklerini ulaştırmasını engelleyip 

onunla bağlantısını kesmekte ve gerçekleşen haince davranışını 

sürdürmekte direndiğinden, ulus da yasal bir hükümet başa geçinceye dek 

İstanbul Hükümeti ile yönetim yönünden ilişkisini ve İstanbul ile her türlü 

telgraf ve posta haberleşme ve ulaştırmasını büsbütün kesmeye karar vermiştir. 

Her yerdeki sivil memurlar, askerî komutanlarla birlikte, bu kararı 

yerine getirecek ve sonucu Sivas’ta Kongre Genel Kuruluna bildirecektir. 

2. İşbu bildirim tüm komutanlara ve sivil yönetim başkanlarına 

gönderilmiştir. 

12.09.1919 Genel Kongre Kurulu


Baylar, ayın on ikinci günü İstanbul Hükümetiyle genel olarak haberleşme 

ve bağlantı kesildi. Buna uymayan kimi yerler ve bu yerlerle olan 

tartışmamızı ayrıca açıklayacağım. Ondan önce izin verirseniz, daha önemli 

sayılması gereken bir sorun üzerinde bilgi sunayım. Bildiğiniz gibi Ferit 

Paşa Hükümeti, milletvekilleri seçimi için sözde bir buyruk vermişti. Ama 

içinde bulunduğumuz güne değin, yani Anadolu’nun İstanbul’la bağlantıyı 

kestiği 12 Eylül gününe dek, bu buyruk uygulanmamıştı. Son durum üzerine 

en önemli işin milletvekilleri seçimini tez elden sağlamak olacağını çok 

iyi anlarsınız. Bunun için, 13 Eylülde hemen bu konuyla uğraşılmaya başlanıldı. 

Uzun ayrıntılara girmektense, sözünü ettiğim gün (tüm birlik komutanlıklarına, 

illere, bağımsız sancaklara, belediyelere ve Hakları Koruma 

dernek merkez kurullarına) gönderilen ilk genel yönergeyi, olduğu gibi bilginize 

sunmayı daha yararlı sayarım. Bildirim şudur: 

İstanbul Hükümetinin tuttuğu ve sürdürdüğü gerici yönteme ve yaşamakta 

olduğumuz günlerin büyük korku ve tehlikelerine karşı haklarımızı 

savunmak ve varlığımızı korumak için Ulusal Meclisin seçilmesini ve toplanmasını 

sağlamak ve çabuklaştırmak bugünün en önemli işidir. 

İstanbul Hükümeti ulusu aldatarak milletvekili seçimlerini aylarca 

yaptırmamış olduğu gibi, son zamanda verdiği seçim buyruğunun yerine 

getirilmesini de türlü nedenlerle geciktirmekte ve geri bırakmaktadır. Ferit 

Paşa’nın, Toros’un ötesindeki illerimizi gözden çıkardığı, Barış Konferansına 

verdiği nota ile kanıtlanmış; Aydın ilinde Yunanlılarla aramızda sınır 

çizmeye girişmesi de orada düşman eline düşen yerlerin bir oldubitti biçiminde 

Yunan topraklarına katılmasını kabul ettiğine kanıt sayılmıştır. Düşmanın 

akılsızca ve haince siyaset güderek ülkenin ve ulusun bölünüşüne 

yol açması kesinlikle beklenir. Ulusal Meclis toplanmadan önce Barış Antlaşmasını 

imza ederek ulusu bir oldubitti karşısında bulundurmak istediği 

sanılmaktadır. Bundan dolayı, Genel Kongre, orduyu ve ulusu uyanıklığa 

çağırır ve aşağıdaki işlerin ivedilikle yapılmasını, ulusun var ya da yok oluşu 

ile sonuçlanacak önemde saydığını bildirir: 

Birincisi- Seçim hazırlıklarının yürürlükteki yasada gösterilen en kısa 

süre içinde yapılıp bitirilmesi için Belediyeler ve Hakları Savunma Dernekleri 

bütün güçleriyle çalışmalıdırlar. 

İkincisi- Sancaklardan çıkarılacak milletvekillerinin sayısı, nüfusa 

göre, hemen saptanarak Temsilciler Kuruluna şimdiden bildirilmelidir. 

Adaylar sorunu, daha sonra haberleşme ile çözümlenecektir. 

Üçüncüsü- Gerek seçim hazırlıkları sırasında, gerek seçim yapılırken 

gecikmeye yol açacak nedenler şimdiden düşünülerek ortadan kaldırılmalı 

ve hiçbir gecikmeye yer verilmeyerek en kısa süre içinde seçimlerin 

sonuçlandırılması.


Bu kararın bölgenizdeki bütün belediyelere ve Hakları Savunma 

Derneklerine bildirilmesine ve gereğinin tez elden yapılmasına yardım buyurmanız 

rica olunur. 

Temsilciler Kurulu 

Ferit Paşa Hükümeti, direnmesini sürdürüyordu. Bilindiği üzere, 

devrilinceye değin de sürdürdü. Ülkeyi günlerce başsız bırakmak kuşkusuz 

pek büyük sakıncalar doğururdu. Bundan dolayı, önce ne düşünüldüğünü 

sormak üzere, sonra da –ileri sürülen kimi aykırı görüşlere bakmaksızınbuyruk 

olarak ilgililere bildirdiğimiz kararları, Eylülün 13-14’üncü gecesi, 

şöylece saptamış ve yazmıştım: 

“Kongrece alınması düşünülen önlemleri kapsayan buyruk örneği 

aşağıda bilginize sunulmuştur: Bu konudaki yüksek görüş ve düşünceleriniz 

alındıktan sonra Genel Kurulca görüşülerek yürürlüğe konulacaktır. 

15.09.1919 günü öğleye değin görüşlerinizi bildirmenizi bekliyoruz efendim. 

Ulusal amaçları haincesine yorumlayan ve başka anlamlara çeken; 

girişimlerimizin ve ulusal ayaklanmamızın yasa dışı olduğunu ilan eden, 

padişahlık ve halifelik katına karşı ulusun sonsuz bağlılığını yasaya ve türeye 

uygun her türlü araçla belirtmeye can attığımız halde, Padişah ile ulus 

arasında bir engel duvarı kuran; halkı birbirine karşı silahlandıran ve birbirini 

öldürmeye yöneltip kışkırtan İstanbul Hükümeti ile bağlantıyı kesmek 

zorunda kalan Genel Kongre Kurulu, aşağıdaki kararları size bildirmeyi 

ödev sayar: 

1. Devlet işleri, Padişah Hazretleri adına ve yürürlükteki yasalara 

göre, eskisi gibi yürütülecektir. Soy ve mezhep ayrılığı gözetilmeksizin 

halkın canı, malı, ırzı ve her türlü hakları güven altında 

bulundurulacaktır. 

2. Hükümet görevlilerinin kendilerine verilmiş görevleri, ulusun 

yasal isteklerine göre yürütmeleri doğaldır. Bununla birlikte, görev 

yapmaktan çekinenlerin özür bildirmeleri, görevden çekilme 

sayılarak yerlerine uygun görülen kişiler vekil olarak atanacaklardır. 

3. Görev sırasında ulusal amaç ve gidişe aykırı davranışları görülecek 

ve anlaşılacak olanlar, din ve ulusun esenliği adına kesin 

olarak ağır cezalara çarptırılacaklardır. 

4. Görevden çekilmiş memurlardan ve halktan, her kim olursa olsun 

ulusal kararlara aykırı davranışlarda bulunan ve bozgunculuk 

aşılayanlar da ağır cezalara çarptırılacaklardır.


5. Ülkenin ve ulusun esenliği ve mutluluğu, adalet ve haktanırlıkla 

ve ülkede dirlik ve güvenin sağlanmasıyla gerçekleşebilir. Bu 

yolda gereken her türlü önlem alınması, kolordu komutanlarıyla 

valiliklerden ve bağımsız mutasarrıflıklardan beklenir. 

6. Ulusun dileklerinin Padişah Hazretlerine bildirilmesi başarıldıktan 

sonra ulusça inanılıp güvenilecek, yasal bir hükümet kuruluncaya 

dek, yazışmalar Sivas’taki Genel Kongre Temsilciler Kuruluyla 

yapılacaktır. 

7. İşbu kararlar, bütün ulusal örgütlerin merkezlerine bildirilecek ve 

halka duyurulacaktır.” 

Mustafa Kemal 

Baylar, bilginize sunduğum bu son genelgemiz üzerine, kimi hafif 

kimi de oldukça ağır karşı görüşler, direnmeler ve dahası, karşı girişimler 

ve korkutmalarla bile karşılaştık. Karşı görüşler ve yermeler, yalnız son genelgemiz 

içeriği üzerinde de kalmadı. Bununla ilgili olarak, daha başka 

noktaları da kapsadı. Bu konuda yüksek kurulunuzu özel olarak aydınlatmak 

için bu yolda geçmiş olan yazışmalardan bir bölümünü kısaca sunmama 

izin vermenizi rica ederim. 

(Söylev’in bu bölümünde Atatürk, İstanbul Hükümeti ile ilişkiyi 

kesme konusunda Erzincan Hakları Savunma Derneği, Diyarbakır 13. Kolordu 

Komutanı Cevdet Bey, Erzurum Merkez Kurulu, Malatya’daki İlyas 

Bey, Sivas Hakları Savunma Derneği, Temsilciler Kurulu üyesi ve birçok 

çağrıya karşın Sivas Kongresine gelmemiş olan Servet Bey ve 15. Kolordu 

Komutanı Kâzım Karabekir Paşa gibi kişi ve kurumların kaygılarına, düşüncelerine, 

direnmelerine ve kendisinin bunlara verdiği yanıtlara, belgelere 

dayalı olarak yer vermiştir.) 

Bu tartışmalar üzerinde daha birçok sorular soruldu ve açıklamalar 

yapıldı. Üstelik “Hakları Savunma Kurulunun Trabzon Merkezi” uydurma 

imzasıyla, başka illere bizi yeren teller de çekildiği görüldü. On beş gün 

sonra da Trabzon’dan bir tel aldık. Ama Servet Bey’den değil… Olduğu 

gibi bildirirsem durum anlaşılır. 

Sivas’ta Temsilciler Kurulu Adına 

Mustafa Kemal Paşa Hazretleri’ne 

Trabzon Belediye Kurulunun, örneği aşağıda bulunan telyazısı İstanbul’a 

şimdi çekiliyor. Bir örneğinin de 15. Kolordu Komutanlığına yazdırıldığı 

bilgilerinize sunulur. 

1 Ekim 1919 Mevki Komutanı 

Ali Rıza


Örnek 

İstanbul, Sadrazam Ferit Paşa Hazretleri’ne 

Bugüne dek Anadolu’dan yükselen ulusal çığlığı Trabzon, kendisine 

özgü ağırbaşlılıkla inceledi ve izledi. Ülke bu duruma daha çok katlanamaz. 

Yurt sevginiz varsa artık görevinizi bırakınız Paşa Hazretleri. 

Belediye Başkanı Üye Üye Üye 

Hüseyin Ahmet Mehmet Avni Mehmet Salih 

Üye Üye Üye Üye 

Hüsnü Temel Mehmet Şefik 

Kâzım Karabekir Paşa’dan 17 Eylül 1919 günü de kişiye özel bir 

gizli tel aldım. Pek içten ve kardeşçe bir dille yazılmış olan bu telde bir iki 

uyarma vardı. Kâzım Karabekir Paşa: “Paşam!” diyor, “Sivas’tan gelen 

bildirimler ve genelgeler, kimi zaman Temsilciler Kurulu adına kimi zaman 

da doğrudan doğruya sizden geliyor. 10 Eylül 1919 günü, İstanbul’daki 

Hükümete doğrudan doğruya bildirim yaptığınız ve uyarma yazıları yolladığınız 

olmuştur. Şuna inanmalısınız ki böyle imzanızla yaptığınız bildirimler, 

sizi çok sevgi ve saygıyla sevenler arasında bile, büyük bir içtenlik ve 

düşünce esenliği ile eleştiriliyor… Bunun ne denli etkili olacağını ve tepkilere 

yol açacağını çok iyi bilirsiniz. Bu bakımdan Temsilciler Kurulu ve 

Kongre kararlarının her zaman imzasız, yalnızca Temsilciler Kurulu diye 

yayılmasını rica ederim.” Telyazısı şu sözlerle son buluyordu. “Yüksek kişiliğinizin, 

elbette ortada tek başına görülmemesi ülke yararı bakımından gereklidir. 

Oy birliği ile (bu işte oyları toplanan kişilerin ya da kurulun bugüne 

değin öğrenilememiştir.) bilginize sunulan bu dileklerimin iyi karşılanacağına 

inanıyorum, ellerinizden öperim.” 

Kâzım Karabekir Paşa’yı gerçekten duraksattığını ve bizi eleştirmeye 

dek götürdüğünü gördüğünüz noktaları elden geldiğince belirgin olarak 

yorumlamanın ve açıklamanın gerekli olduğu besbellidir. O günlerdeki 

duygu ve düşüncelerimden esinlenen görüşlerimi, bugünün yeni etkilerine 

kendimi kaptırmaktan çekinerek belirtmek için, o gün verdiğim karşılığı olduğu 

gibi bilginize sunmayı yeğlerim. 

19 Eylül 1919 

On Beşinci Kolordu Komutanı Kâzım Paşa Hazretleri’ne 

Sayın Kardeşim, 

Derin bir içtenliğe dayandığından kuşku duymadığım kanılarınızı 

açık ve kardeşçe bir dille bildirmiş olmanız, kardeşlik bağlarımızı pekiştirmiş 

ve beni yürekten sevindirmiştir. Aklınıza gelen sakıncaları çok iyi anlıyorum. 

10 Eylül günü Hükümete doğrudan doğruya yazılmış bir bildirim yok-


tur. Yalnız telgrafhanede bulunduğum bir sırada İçişleri Bakanı Adil Bey’le 

makine başında bir rastlantı sonucu karşı karşıya geliverdik. Onun Sivas 

Valisi Reşit Paşa’ya verdiği yersiz karşılıklar üzerine, ben de ona karşı, salt 

kişisel olmak üzere, bildiğiniz biraz sertçe uyarmalarda bulundum. Bu, 

basbayağı bir konuşma biçiminde olup geçmiştir. Bundan başka gerek hükümete 

gerek Padişaha, gerekse yabancılara başvurmalarımızda hep 

“Kongre Kurulu” ya da “Temsilciler Kurulu” sözleri, imza yerine geçmiştir. 

Yalnız Amerika Senatosuna yazılan ve sizin de bildiğiniz bir mektuba 

Kongre kararıyla beş kişi imza koymuştur ki bu arada benim de imzam 

vardır. İçerde yapılan açık yazışmalara gelince bunda da “Temsilciler Kurulu” 

sözlerini imza yerine kullanmakta idik. Ancak bunun kimi çevrelerde 

kötü etki yaptığı, güvensizliğe yol açtığı görüldü. Gerçekten böyle genel bir 

deyimin bildirdiği kişiler ve güç gizli kalıyor. Ortada sorumlu kimdir? (…) 

İşte bu nedenlerden dolayı, bu imza işi siz kardeşimin bildirmenizden önce, 

Temsilciler Kurulunda görüşülmüştü. Temsilciler Kurulunun gizli bir komitenin 

yürütme kurulu olmayıp hükümetten resmî izin almış, yasal ve türeye 

uygun bir derneğin temsilcilerinden meydana gelmiş olması dolayısıyla, ilgili 

yasaya uyularak kararları ve bildirimleri sorumlu bir kişinin imzalaması 

zorunlu görülmüştü. Temsilciler Kurulunun bildirim ve yayımlarını genel ve 

belirsiz bir ad altında yaparak düşeceği yasa dışı durumdan doğacak sakıncalar, 

bu bildirim ve yayımlara imza atılması üzerine ulusal akıma karşı 

olanların yapmakta oldukları zararlı propagandalara katabilecekleri zarardan 

üstün görüldü ve sonuç olarak, bildirim ve yayımlara imza atılması, oy 

birliği ile karar altına alındı. Bu karar alındığı halde, bu kez yaptığınız kardeşçe 

uyarma üzerine, sorunun bir daha görüşülmesini Temsilciler Kuruluna 

önerdim. Daha önce ileri sürülmüş olan gerekçe ve düşüncelerden dolayı, 

yazılan şeylerin, Temsilciler Kurulu kararıyla olduğu açıklanmak üzere 

yazılmasına oy birliğiyle karar verdiler. Kendimle ilgili bulunduğundan, bu 

görüşmelerde yansız kalmayı uygun gördüm. İlke olarak, bir kişinin imza 

etmesi kabul edildikten sonra, benim yerime başka bir kişinin imza etmesi 

söz konusu oldu. Bu noktada, Kurulun ileri sürdüğü sakıncalar şunlardır: 

Bütün dünya, benim bu işin içinde bulunduğumu bilir. Bugün başka bir kişinin 

imzasıyla bildirimler yapmaya başlanınca ve benim adımın ortadan 

kalkmasıyla, ya aramızda bir bozuşma ve ayrılık olduğu sanılacak ya da 

herhangi bir kişi imza eylediği halde benim ortaya çıkmaktan çekinir, yasal 

olmayan bir durumda bulunduğum ve böylelikle, yapılan işlerin de yasal 

olmadığı sanısına düşülecektir. Bundan başka, kamuya inan ve güven verici 

başka bir arkadaşımız, imzasıyla ortaya çıkınca, bugün benim için düşünülen 

sakıncalar o arkadaşımız için de düşünülecektir. O zaman onun da 

çekilip başka birinin imza atmaya başlaması gibi sonunda bizim için güçsüzlük 

belirtisi olacak bir sıra gütmek gerekecektir. Bilmem böyle bir tutu-


mu ne ölçüde uygun bulursunuz? (…) Benim, kamu yararına ve geniş kapsamlı 

olan işlerimizde kendi görüşlerime göre değil, bütün değerli arkadaşlarımın 

candan ve gönülden birliği ile çalışmayı yeğlediğimi, siz kardeşim 

de kabul edersiniz. Bununla birlikte bu konuda başkaca düşünceleriniz 

olursa bildirmenizi siz kardeşimden bekler, üstün saygı ve içtenlikle gözlerinizden 

öperim kardeşim. 

Mustafa Kemal 

Baylar, İstanbul Hükümetiyle yazışmayı kestiğimiz 12 Eylül 1919 

gününden sonra Ferit Paşa Hükümetinin düştüğü güne dek değişik zamanlarda 

Padişaha, yabancı devlet temsilcilerine, İstanbul Belediyesine ve bütün 

basına çeşitli andırı ve bildiriler yazıldı. 20 Eylül 1919 günlü, Sadrazam 

Damat Ferit imzalı bir genel bildirim ile Padişahın da bir bildirisinin yayımlandığını 

anımsayacaksınız. Bu bildirinin önemli yerlerini bir daha anımsatmak 

isterim. Bunları sıra ile göstereceğim: 

1. Hükümetin izlediği siyaset sonucunda, İzmir’de geçen acıklı 

olaylar, Avrupa’daki uygar devlet ve ulusların dikkatlerini çekti 

ve kardeşlik duygularını uyandırdı. 

2. Bir özel kurul, olay yerinde yansız olarak soruşturmaya başladı. 

Hakkımız uygarlık dünyasının gözleri önünde belirmektedir. 

3. Ulusal birliğimizi bozacak hiçbir karar ve öneri olmadı. 

4. Kimi kimselerce, sözde halk ile hükümet arasında karşıtlık olduğu 

ilan ediliyor. 

5. Bu durum, yasa koşullarına uygun olarak bir an önce yapılmasını 

istediğimiz seçimleri de geri bıraktırdığı gibi barışın yaklaşmakta 

bulunduğu bir sırada, varlığı çok gerekli olan Millet Meclisinin 

toplanmasını da geciktirecektir. 

6. Bugün bütün ulusumdan beklediğim, Hükümetin buyruklarına 

tam uymaktır. 

7. Büyük devletlerin adalet duyguları, Avrupa ve Amerika kamuoyunun 

ılımlı davranışı, durumumuzu ve onurumuzu koruyacak 

bir barışa yakında kavuşmak umudumu sağlamlaştırmaktadır. 

Bilirsiniz ki bu bildirinin yayımlanması bizim, ülke ile İstanbul Hükümeti 

arasında yazışmayı ve ilişkiyi kestiğimiz ve bunda direnmekte bulunduğumuz 

günlerde oluyor. Her halde, verdiğimiz yönerge ve genel buyruklara 

uyulsa, hiçbir yerden alınmaması ve halka okutturulmaması gerekirdi. 

Oysa karar ve bildirilerimize uyulmayarak ve görüşümüze büsbütün 

aykırı olarak bu bildirinin kimi yerlerce alındığı, şimdi bilginize sunacağım 

bir telyazısından anlaşıldı.


(Burada, Karabekir Paşa’nın Trabzon Mevki Komutanına yazdığı 

ve bu bildirinin yayılması yolundaki düşüncelerini içeren bir teline yer veren 

Atatürk; Kâzım Karabekir Paşa’ya bu bildirinin yayılması için aracılık 

yapmayı doğru bulmadığını, ancak, her merkezden İstanbul’a bir tel çekilmesinin 

daha uygun olacağını bildirmekte ve sözlerini şöyle sürdürmektedir:) 

Padişahın bu bildirisinin, ulus üzerinde yapacağı kuşku götürmeyen 

kötü etkilerin bir ölçüde önüne geçebilmek için, söz konusu bildirinin 

içindekileri yalanlamaya ve etkisiz bırakmaya yarayacak nitelikte Padişaha 

bir karşılık yazmayı ve bunu yurtta dağıtıp yayarak okutturmayı tek çıkar 

yol olarak düşündük ve öyle yaptık. 

(Atatürk Söylev’in bu bölümünde, ulusal girişim ve kararların gereği 

gibi yürütülmediği Trabzon’da ulusal örgütlenmeyi sağlayabilmek için 

Yarbay Halit Bey’in görevlendirildiğini ve Karabekir Paşa’nın bu görevlendirmeye 

karşıcıl bir tutumla yaklaştığını anlatmaktadır. Öte yandan Ferit 

Paşa Hükümetinden dolayı pek çok sorunla karşılaşıldığı da vurgulanmakta 

ve bu sorunlara bazı örnekler verilmektedir. İstanbul Hükümetince Dersim 

Mutasarrıflığına atanan Osman Nuri Bey, Ankara Valisi Muhittin Paşa, Çorum 

Mutasarrıfı Samih Fethi Bey, Niğde Mutasarrıfı, Saymanı ve Komiserinin 

tutuklanmaları bu örnekler arasında sayılabilir. Atatürk daha sonra, 

İstanbul Hükümetinin Kastamonu Valisini değiştirmesi sonucunda çıkan 

olayları ayrıntılı bir biçimde ele almakta ve Kastamonu’daki birlik komutanı 

Albay Osman Bey ile yaptığı yazışmalarına yer vermektedir. Kendisine 16- 

17 Eylülde çekmiş olduğu şu teli okuyarak sözlerini şöyle sürdürmektedir:) 

Önlemlerinizde ve işlerinizde başarılar dilerim. Bize durumunuzdan 

ve gelmekte olan valinin tutuklandığından bilgi vermenizi bekleriz. 

Mustafa Kemal 

Ferit Bey, Vali Vekili; Albay Osman Bey, Kastamonu ve dolayları 

Komutanı olarak çalışmaya başladıktan bir iki gün sonra, kendilerini yeniden 

telgraf başına çağırarak bilgi istemiştim. İstanbul’dan gereken yerlere, 

istenildiği gibi halkın imzası altında teller yazıldığı ve bütün illerle ve sancaklara 

da bu tellerin gönderildiği bildirilmekle birlikte, birtakım sorular da 

soruluyordu. Bu arada “Halk diyormuş ki: 

1. Başka illerin kamuoyu bizimle birlik değiller midir? 

2. Bu olağan dışı durum ne zamana dek sürecektir? 

3. Hükümetin direnmesine karşı ne gibi önlem alındı? Bizi aydınlatmak 

iyiliğinde bulununuz Paşam!”


Halktan geliyormuşçasına sorulan bu soruların Vali Vekili ve Komutan 

Beylerin de kafalarında yer etmekte olduğunu düşünmek, ona göre 

karşılık vermek yorulmaya değerdi. Bundan dolayı Sivas- Kastamonu telini 

saatlerce tutan uzun bilgi verildi ve açıklamalar yapıldı. Bu açıklamaları 

şöylece özetleyebilirim: 

1. Ulusal tepki yurdun her köşesinde sarsılmaz ve ateşli olarak 

vardır. Bütün illerin en ufak köylerine değin halk ve en ufak birliğine değin 

bütün ordularımız baştan aşağı duyarlı ve tam birlik olarak kendilerine bildirilen 

kararları uygulamakta ve yürütmektedirler ve halkın ikinci ve üçüncü 

sorularına yanıt olmak üzere de: 

2. Ne zaman ki Kastamonu halkı, bu durumu olağan dışı bulup 

kaygıya düşmekten kurtulacak ve amacımızı gerçekleştirinceye dek dayanmakta 

kararsızlık belirtisi göstermeyecektir; işte o zaman bu olağan dışı 

durum kendiliğinden ortadan kalkacaktır. Hükümetin direnmesi olağandır. 

Buna karşı başka önlem almadan önce, ilk önlemimizi gereği gibi ve her 

yerde kesinlikle uygulama yollarını düşünelim. Örneğin: Bolu durumu üzerine 

ne yapılmıştır? Bolu kesimine dek bütün yerlerin İstanbul’la resmî iletişiminin 

kesildiğine güvenebilir miyiz? Bununla ilgili olarak beklediğimiz bilgi 

daha gelmedi. İşte bu dediğim önlem İstanbul’a değin yayılabilirse Hükümetin 

direnme gücü kalmayacağını sanırım. Ama bundan sonra da gene 

çok bilinçsizce ve çok bönce bir direnmeyi sürdürmek isterlerse, elbette 

daha etkili önlemler uygulanabilir. 

(Sonra edinilen bilgilerden, Yeni Valinin -İçişleri Bakanından- Zonguldak’ta 

kalması yönünde buyruk aldığı, ancak barınamayınca İstanbul’a 

döndüğü öğrenilmiştir.) 

Sırası gelince bildirmiştim ki 20. Kolordu Komutanı Ali Fuat Paşa, 

Kongre adına, kimi kararlar ve önlemler almıştı. Ali Fuat Paşa’ya Kongrece 

“Batı Anadolu Ulusal Güçler Komutanı” diye bir san verildi. Paşa, Eskişehir 

ve dolaylarını ulusal bir bölge sayıp komutanlığına Süvari Yarbayı Atıf 

Bey’i; Afyonkarahisar dolaylarını da ulusal bir bölge sayıp komutanlığına 

23. Tümen Komutanı Ömer Lûtfi Bey’i atamıştı. Bu tümen ile Anadolu’ya 

geldiğimizin daha ilk günlerinde ilgilenildiğini o günlerle ilgili konuşmalarım 

sırasında söylemiştim. İstanbul Hükümeti Fuat Paşa’nın yerine Hamdi 

Paşa’yı atamış ve göndermişti. Hamdi Paşa, Eskişehir’e dek geldi. Orada, 

kendisine 16 Eylülde İstanbul’a dönmesi gerektiği bildirildi. 

İngilizler, Eskişehir Bölgesi Ulusal Güçler Komutanı olan Atıf Bey’i 

tutuklayıp İstanbul’a gönderdiler. Ulusal Güçler Komutanı olan bir kişinin 

kendini kolaylıkla düşman eline düşürmeyecek önlemleri almış olması gerekirdi. 

Bu konudaki dikkatsizlik ve önlemsizlik, kendisini kurtarmak için 

uzun süre üst üste girişimlerde bulunmamızı gerektirdi. Bilirsiniz, o sırada


Eskişehir’de İngiliz birlikleri vardı. Fuat Paşa toplayabildiği Ulusal Güçler 

ile birlikte Eskişehir’e yakın Cemşit denilen yere gitmişti. Eskişehir’i uzaktan 

sardı. Eskişehir’de bulunan Anlaşma Birlikleri Komutanı General’un 

Soli Flud (Solly Flood) Fuat Paşa’ya gönderdiği bir mektupta kullanılan 

deyimler ve Ulusal Güçlerimizi niteleyişi; komutanlarımızın ve Ulusal Güçlerimizin 

yüksek onur ve özsaygılarına karşı bir saldırı sayıldığından ve adı 

geçen Generalin hak ve yetkisi dışında görüldüğünden, bu konu üzerine İstanbul’da 

bulunan Anlaşma Devletleri siyasal temsilcilerinin bir andırı ile 

dikkatleri çekilmişti. 25 Eylül 1919 günü General Soli Flud’un Fuat Paşa’ya 

gönderdiği bir kurul –ki bir kurmay binbaşı ile Eskişehir’deki İngiliz 

denetleme subayından meydana gelmişti- İngilizlerin içişlerimize ve ulusal 

hareketimize hiç karışmayacaklarına söz verdi. Bu sıralarda, İngilizler, Merzifon’da 

bulunan birliklerinin geriye alınmasına memnun olup olmayacağımızı 

sormuşlardı. Elbette, pek memnun olacağımızı bildirmiştik. Gerçekten 

oradaki kuvvetlerini bütün ağırlıkları ile birlikte önce, Samsun’a çektiler. 

Sonra oradan da İstanbul’a götürdüler. Eskişehir’de üstünlük sağladıktan 

sonra, Fuat Paşa’yı, Bilecik ve Bursa dolaylarına göndermeyi düşünüyorduk. 

Baylar, Konya’da Vali Bulunan Cemal Bey, Ferit Paşa Hükümetinin 

Anadolu’da önemli bir dayanak noktası durumuna girdi. Konya’da 

Ordu Müfettişi olan Cemal Paşa’nın İstanbul’a gidip gelememesi, orada 

bulunan Kolordu Komutanı Selahattin Bey’in kararsızca davranışları ve 

sonunda habersizce İstanbul’a çekilip gitmesi, Konya ve dolaylarını Vali 

Cemal Bey’in etkisi altında bırakmıştı. Oraya, amacı yakından anlamış bir 

kişinin gönderilmesi gerekiyordu. Sivas’ta yanımızda bulunan Refet Bey’in 

gönderilmesi, uygun görüldü. Refet Bey yola çıktı. Konya’da Temsilciler 

Kurulunca gönderilen bir komutanın gelmekte olduğu haber alınınca, yurtsever 

kişiler canlanmış; öte yandan da Vali Cemal Bey cezaevinde ne kadar 

kanlı katil, ne kadar tutuklu varsa hepsini çıkarıp silahlandırarak kendisine 

bir güç sağlamak istemişti. Ancak Konya’nın sayın halkı, bu alçakça 

davranışa karşı ayaklanarak, yurtseverliğin gerektirdiğini yapmaya karar 

vermiş ve bunu sezen Cemal Bey, 26 Eylülde İstanbul’a kaçmıştır. Halk, 

belediye dairesinde toplanarak Hoca Vehbi Efendi’yi vali vekilliğine getirmişti. 

(Atatürk burada, Albay Refet Bey’in istediği 2. Ordu Müfettişliği 

unvan ve yetkisinin yerinde olmadığını belirtmekte ve konuşmasını şöyle 


Baylar, her yeri çalışmaya ve ulusal örgütler kurmaya yöneltmek 

için uğraşırken İstanbul Hükümetinin isteklerine hizmet eden kimi sivil örgütlerin 

baş yöneticilerinin sözde ruhsal gözdağı veren telyazılarını da alı-


yorduk. Örneğin; Urfa Mutasarrıfı Ali Rıza adında biri, yaptıklarımızın Anlaşma 

Devletleri’ne saldırı sayıldığını ve bu yüzden bütün Osmanlı ülkesinin 

Anlaşma Devletleri askerlerince ele geçirileceğini, böylelikle Türk Hükümetine 

son verileceğini, ilgililerle görüşerek öğrendiğini bildiriyor ve İstanbul 

Hükümeti ile anlaşmamızı öneriyordu. Bu telin mutasarrıfa yabancılarca 

yazdırıldığına kuşku yoktu. Buna, elbette gereği gibi karşılık verildi. 

Baylar, anımsarsınız ki yurdumuzda ve Kafkasya’da inceleme 

yapmak üzere Amerika Hükümeti, General Harbord’un başkanlığı altında 

bir kurul göndermişti. Bu kurul Sivas’a geldi. 22 Eylül 1919 günü General 

Harbord ile uzun uzadıya görüşmelerde bulunduk. Generale, ulusal ayaklanmanın 

amacı ve ereği, ulusal örgüt ve birliğin ortaya çıkış nedeni, Müslüman 

olmayan azınlıklara karşı olan duygular, yabancıların ülkemizde yıkıcı 

propagandaları ve işleri üzerine geniş ve kanıtlı açıklamada bulundum. 

Generalin kimi beklenmedik sorularıyla karşılaştım. Örneğin; Ulus düşünülebilen 

her türlü girişim ve özveride bulunduktan sonra da başarı elde edilemezse 

ne yapacaksın? sorusuna verdiğim karşılıkta –yanlış anımsamıyorsam- 

demiştim ki: Bir ulus varlığını ve bağımsızlığını korumak için düşünülebilen 

girişim ve özveriyi yaptıktan sonra başarır. Ya başarmazsa demek, o 

ulusu ölmüş saymak demektir. Öyle ise, ulus yaşadıkça ve özverili girişimlerini 

sürdürdükçe başarısızlık söz konusu olamaz. 

Generalin sorduğu sorudan asıl amacın ne olabileceğini araştırmak 

istemedim. Ama verdiğim karşılığı onun beğendiğini bugün yeri gelmişken 

söylemek isterim. 

Baylar, Eylülün 25. günü akşamı, Ankara’da bulunan 20. Kolordu 

Komutan Vekili Mahmut Bey’den aldığım bir gizli telde şunlar bildiriliyordu: 

(Atatürk, Söylev’in bu noktasında Selanik’ten tanıyıp sevdiği ve 

aynı zamanda bir tarikat üyesi de olan Abdülkerim Paşa’nın, kendisine İstanbul 

Hükümeti ile Ulusal Güçler arasında arabuluculuk yapmayı önerdiğini 

anlatmakta, bu öneriye yönelik yazışmaların ayrıntılarına değinmekte 

ve bu girişimin herhangi bir sonuç vermediğini bildirmektedir. Kerim Paşa 

ise bu yazışmaları ve bunlardan doğan sonuçları doğal olarak Padişaha da 

bildirmiş ve Ferit Paşa Hükümetinin direnci iyice kırılmıştır. Bu noktaya gelindikten 

sonra; Atatürk elbette, Padişah ile görüşmek isteyen Ali Galip, 

Servet ve Zeki Beylere de engel olduğunu belirtmekte ve sözlerini şöyle 


Baylar, bu son söylediklerimle bir gerçek üzerinde daha sizleri aydınlatmak 

isterim. Trabzon Valisi Galip Bey ile Zeki Bey’in, Saray ve Ferit 

Paşa ile ilişkileri vardır. Bir kurul olarak İstanbul’a gitmek istemelerinin, 

ulusal amaca hizmet için olmayıp İstanbul’da gerekenleri aydınlatmak ve


kimi önlemler önermek ve yeni buyruklar almak gibi ereklere dayandığından, 

bence kuşkulanmaya yer yoktu. Nitekim Zeki Bey daha sonra İstanbul’a 

gittiğinde arkadan yeterince para ve cephane yollamaya söz verilerek 

ve özel yönerge ile Trabzon ve Gümüşhane dolaylarında, örgütler kurmak 

üzere gönderilmiştir. Adı geçeni İnebolu’da tutuklatarak Ankara’ya getirtmiştim. 

Bana, bu söylediklerimin tümünü itiraf etti. Yalnız, sözde İstanbul’u 

aldattığını, alacağı para ve silahları bize teslim etmek isteğinde bulunduğunu 

söyledi. Buna, o gün ve dahası, bugün bile inanacak kolay kandırılabilen 

kimseler bulunabilir mi? Bununla birlikte ben, bu kişiyi Erzurum Kongresi 

ile ilişkisine saygı gösterip yalnız gerekli uyarma ve öğütlemelerle yetinerek 

salıvermiştim. 

Baylar, İstanbul Hükümetince, Kolordu Komutanı olarak Konya’ya 

gönderilen Sait Paşa’yı 30 Eylülde İstanbul’a geri gönderdik. Konya Valisi 

kaçak Cemal Bey’in, kaçmadan önce düzenlediği ilk bozkır olayının önüne 

geçmek için, Yirminci Kolordu ve Niğde’deki On birinci Tümenin aracılık 

ve yardımlarıyla gereken önlemler alındı ve İstanbul’un beklediği kötülüğü 

durdurduk. Ereğli, Bolu, Adapazarı, İzmit dolaylarında kurulmasına çalışılan 

Ulusal Güçler, eylül ayının son günlerinde büyük duyarlık göstermeye 

başladı ve o çevrelerdeki Ulusal Güçlerin başkanları, Hükümet çekilmemekte 

direnirse İstanbul’a yürümeye hazır bulunduklarını bildiriyorlardı. 

Bu durumu, 28 Eylülde, bütün yurda ve elbette İstanbul’a da genelge ile 

bildirdik. Ancak İzmit kentinde 2 Ekim günü olumsuz denebilecek yeni bir 

durum karşısında kaldık. O sırada İzmit Mutasarrıfı, Suat Bey adında bir kişi 

idi. Kendisini telgraf başına çağırdık. Son günlerdeki bildirimlerimizin 

tümü alınarak gereğinin yapılıp yapılmadığını sordum. Mutasarrıf Bey yaptığı 

açıklamada diyordu ki: “Bildirimleri aldım. Anlaşmazlık ve karşıtlık olmaması 

için, halkı serbest bırakarak dinlemeyi, en doğru bir tutum olarak 

gördüm. Olumsuz söylentiler vardır. Temsilciler Kurulundan açıklama istemek 

ve özellikle amacın, İttihat Hükümetini önceki biçimde diriltmek 

olup olmadığını kesin olarak anlamak istemektedirler. Ben en yansız bir 

adam olmak üzere düzeni ve güvenliği korumakla yükümlüyüm. Ben her 

kim ve her ne için olursa olsun, sonucu bilinmeyen bir serüvene başkalarını 

sürüklemeyi doğru görmem. Ölçülü ve ağır davranılması düşüncesinde 

olduğumu tam bir tecrübem üzerine bilginize sunarım.” 

Verdiğim yanıt tam olarak şöyleydi: 

Sivas, 2 Ekim 1919 

Suat Bey’e 

İzmit’te en küçük anlaşmazlığa ve karışıklığa meydan vermemek, 

temel göreviniz olduğu gibi bizim de özelikle rica ettiğimiz bir iştir. Örgütlerimizin 

ve ulusal eylemimizin yasal amacını ve niteliğini gerek size ve gerek


İzmit’te birçok kişiye ve bütün dünyaya karşı yazdığımız ve yazmakta bulunduğumuz 

bildiri ve açıklamalarla, en kinci düşmanlarımıza bile anlatmış 

olduğumuza kuşkumuz kalmamıştır. Artık ancak ayak takımının söylentisinden 

başka bir niteliği olmayan dedikoduların karar vermede etkili olabileceğine 

olanak vermiyoruz. Bundan başka, halkın sorup öğrenmeyi gerekli 

gördüğü noktalar vardıysa, bunlar neden hemen sorulup çözümlenmemiş 

bulunuyor? Siz yansız durumda kalmayı yeğ görüyorsunuz. Oysa tutumunuz 

hiçbir zaman yansızlık olamaz. Çünkü siz ulusun yasal ayaklanmasına 

karşı yansızlığınızı ileri sürdüğünüz halde, haince davranışlarıyla yasa dışı 

olan ve aslında yok sayılan Ferit Paşa Hükümetinin memurluğunu yapıyorsunuz. 

İttihatçılığın diriltilmesiyle uğraşacak dar görüşlülerden olmadığımızı 

siz pek güzel anlayabilirsiniz. Size, pek temiz duygularla fakat bütün 

kesinliği ile şunu bildiririm ki siz artık Ferit Paşa Hükümetine güven beslemiyorsanız 

bunu, İçişleri Bakanlığına resmî olarak bildirmelisiniz. Eğer ulusun 

buyruk ve isteğine aykırı olarak Ferit Paşa Hükümetine güveniniz varsa 

İzmit’in sayın halkını, yasal ve ulusal eyleminde serbest bırakmak üzere 

hemen görevinizden ayrılıp İstanbul’a gidiniz. Bu iki noktadan herhangi birine 

uymazsanız, sizin için doğabilecek durumun yaratıcısı ve sorumlusu 

yine siz olacağınızı tam bir içtenlikle bildirmeyi bir vicdan görevi sayarım. 

Temsilciler Kurulu adına 

Mustafa Kemal 

Mutasarrıf Bey’in: “Kulunuzu soğukkanlılıkla dinleyiniz efendim; 

ben iyi anlatamadım. Amacınızın yüceliği ve yasallığı üzerine hiç söz söylenemez.” 

cümleleriyle başlayan yanıtında, yazılan satırlar: “Bizi yarınki cuma 

namazı toplantısına dek, kendi hâlimize bırakınız. Ferit Paşa’ya, kim bilir 

kaç kez kalemle saldıran beni ne denli kötü gözle görüyorsunuz efendim?” 

cümleleriyle sona eriyordu. Bunun üzerine, ertesi günkü cuma namazı 

toplantısına değin bekleyeceğimizi bildirmek için yazdığım telyazısına, 

şu iki cümleyi ekledim: “Sizi kötü gözle gördüğümü sanmanız doğru değildir. 

Çünkü vicdanımız sızlamaksızın varabileceğimiz yargılar, ancak gerçek 

sonuçların alınmasına bağlıdır efendim.” 

O günlerde İzmit’te, Albay Asım Bey adında bir kişi, tümen komutanı 

olarak bulunuyordu. Asım Bey’e de bir iki günden beri, telgraf başında 

bildirimde bulunulmuştu. Ama hiçbir yanıt alınamıyordu. Onu da 2 Ekim 

günü makine başına çağırdım, konuştum. Kendisine: “Hükümetin düşeceği 

ve belki de düşmüş olması kesin olarak beklenir; bu durumda ulusun dayancı 

ve istenci her türlü kuşkunun üstünde bir sağlamlık gösteriyor.” dedikten 

sonra, kesin düşünce ve kararını beklemekte olduğumu söyledim. 

Tümen Komutanı Asım Bey’in uzun uzun özür ve düşünce bildirmekle dol-


durduğu karşılığından çıkan somut anlam, şimdiye dek yanıt vermeyişinin 

nedeni, İstanbul’daki Kolordu Komutanına yazdığı buyruk isteme yazısına 

karşılık alamayışından ileri geldiği ve yarınki cuma namazında kararlar alınacağı, 

cümleleriyle özetlenebilir. Kimi öğüt ve özendirmeleri kapsayan 

yanıtımda başlıca şunları dedim: “Ferit Paşa’nın, yarına dek çekilmesi çok 

kuvvetle beklenebilir. Böyle olunca, yarınki toplantınız sonunda Padişah 

Hazretlerinden ve belli olursa yeni hükümet başkanından, hükümetin ulusal 

isteklere tam olarak uyacak yansız kişilerden kurulmasının rica edilmesini 

ve bunun beklendiğinin bildirilmesini sağlayınız. Bir de yurdumuzu ve 

ulusal bağımsızlığımızı kurtarmak için, kurulacak yeni hükümet ile birlik 

olarak, daha pek çok çalışmamız gerektiğinden Temsilciler Kurulu kararı ile 

bildirdiğim noktaları göz önünde bulundurarak tam sessizlik içinde örgütler 

kurulmasının sürdürülmesini rica ederim.” 

Baylar, ben Asım Bey’e bu son cümleleri yazdırırken (2 Ekim 

1919, saat 15.40’tan sonra) araya imzasız şöyle bir özel tel girdi: 

“Paşa Hazretleri, İstanbul’da yakın arkadaşlar söylediler. Bütün akşam 

gazeteleri yazıyormuş. Ferit Paşa sağlık durumu dolayısıyla çekilmiş. 

Tevfik Paşa, hükümeti kurmakla görevlendirilmiş. Daha sabahtan söyleniyordu 

fakat doğrulanmamıştı, şimdi doğrulandı efendim.” Bu teli kim veriyor? 

Anlayınız, dedim. Sormaya zaman kalmadan telin şöylece arkası geldi: 

“Biz, Ankara telgrafçıları! Paşa Hazretlerine saygılarımızı sunarız ve 

yurdumuzun başına karabasanlı bir bela olan bu Hükümetin devrilmesi 

için, ulusun başında bulunup başarı sağlayışınızı kutlarız. Lütfen söyleyiniz.” 

Telgraf iletişimi kesildi. Gerçekten 2 Ekim günü Ferit Paşa Hükümeti 

düşmüş bulunuyordu. Ancak yeni hükümeti kuran Tevfik Paşa değil, 

Senato üyelerinden Korgeneral Ali Rıza Paşa idi. Baylar, sırası gelmişken 

bilginize sunayım; bütün telgrafçılarımızın, ulusal girişim ve eylemlerimize 

yaptıkları özverili hizmetlerin ulusal tarihimizde önemli yeri vardır. Kendilerine 

bugün açıkça teşekkür etmeyi bir ödev sayarım. 

II.2. ALİ RIZA PAŞA HÜKÜMETİ DÖNEMİ 

Baylar, Ferit Paşa Hükümetinin düştüğünü ve Ali Rıza Paşa’nın 

yeni hükümeti kurmakla görevlendirildiğini 2-3 Ekim 1919 günü yazdığım 

bir genelge ile bütün ulusa bildirdim. Bu genelgenin bir örneğini de bilgi 

edinilmesi için, yeni Sadrazama ulaştırdım. 2 Ekim günü, yeni hükümet 

başkanıyla, görüşmek istemiştik. Ertesi gün, Bakanlar Kurulunun toplantısı 

sırasında, Temsilciler Kurulu ile görüşeceklerine söz vermişlerdi. Bilginize 

sunduğum bu genelgede belli başlı noktalar şunlardı:


1. Yeni Hükümet, Erzurum ve Sivas Kongrelerinde kararlaştırılan 

ve saptanan örgütlere ve ulusal amaçlara saygı gösterirse, Ulusal 

Güçler ona yardımcı olacaktır. 

2. Yeni Hükümet, Mebuslar Meclisi toplanarak gerçekten denetleme 

işine başlayıncaya dek, ulusun yazgısı ile ilgili hiçbir yüküm 

altına girmeyecektir. 

3. Barış Konferansına atanacak delegeler, ulusun isteklerini gerçekten 

anlamış ve güvenini kazanmış bilgili ve güçlü kişilerden 

seçilecektir. 

Bildiride; bu saydığım ilkelerin, yeni hükümetçe kabul edilmesinin 

önerileceği belirtildikten sonra, “Bu konuda başkaca düşündükleri varsa 

yarın öğleye değin tez elden bildirilmesi” istendi. 3 Ekim 1919 günü, Sadrazam 

Ali Rıza Paşa’ya yazdığım telyazısında, “Ulus, şimdiye dek başa geçenlerin, 

Anayasa’ya ve ulusal isteklere aykırı davranışlarından üzüntü 

duydu. Bundan dolayı yasal haklarını tanıtmak ve yazgısını yetkili ve güvenilir 

ellerde görmek için kesin kararını verdi. Gereken sağlam girişimlere 

başladı. Düzenli örgütlere bağlı Ulusal Güçler, ulusun kesin istencini, bütünüyle 

gösterme ve kanıtlama gücünü kazandı. Ulus, Padişahın güvendiği 

yüce kişiliğinizle yüksek arkadaşlarınızı, güç durumda bırakmak istemez. 

Tersine, yardımcı olmaya bütün içtenliğiyle hazırdır. Ancak hükümet üyeleri 

arasında Ferit Paşa ile işbirliği yapmış bakanların bulunuşu, yüksek hükümetinizin 

görüşleriyle, ulusal isteklerin uygunluk derecesini, büyük bir 

açık yüreklilikle anlamak zorunluluğunu doğurmuştur. Ulusa tam güven 

gelmeden, iyiliğe doğru atılmış olan adımın durdurulması ve yarım önlemlerle 

yetinilmesi uygun görülmemektedir. Bundan dolayı şu ilkelerin sizce, 

kabul edilip edilmeyeceğini kesin ve açık olarak anlamak isteriz.” dedik ve 

genelge dolayısıyla bildirdiğim üç ilkeyi saydık. Daha sonra, “Bu temel 

noktalarda uyuşma olduğu anlaşıldıktan sonra, olağandışı durumun düzeltilmesi 

amacıyla, ikinci derecede kimi diyeceklerimizin de” bulunduğunu 

bildirdik. Ali Rıza Paşa, bugün, ant içmek üzere Saray’a gideceklerinden 

telyazımıza, yarın yanıt verileceği bildirildi. 

Biz, bu davranışlardan, Ali Rıza Paşa Hükümetinde, bir duraksama, 

bu hükümette bulunan kişilerin de kafalarında bir bulanıklık sezer gibi 

olduk. Onun için kimi önlemler almayı uygun gördük. Aynı gün, bir genelge 

yazdık. Bunda, “Hükümet ile ulus arasında, görüş ve istek yönünden 

uyuşma sağlandığı, genelge ile bildirilinceye dek, resmî yazışmanın eskisi 

gibi kesilmiş bir durumda bulundurulması” gerektiğini bildirdik. Bundan 

başka, her yerden gelen öneri ve düşünceleri birleştirerek bütün kolordu 

komutanlarına ve ulusal eyleme yardımcı olan valilere de 3 Ekim günü, 

kimi gizli bildirimlerde bulunduk. Yeni hükümet ile ilk yazışmalarımızı gös-


teren bu belgeleri, olduğu gibi, yüksek görüşlerinize sunmayı -bundan sonraki- 

yazışmalarımızın ve ilişkilerin kolaylıkla anlaşılabilmesi için uygun görüyorum. 

İzin verir misiniz? 

(Atatürk, Söylev’in bu bölümünde 3 Ekim 1919’da Kolordu Komutanlıklarına, 

Valiliklere, bağımsız mutasarrıflara, Ali Fuat Paşa’ya ve 

Refet Beye göndermiş olduğu üç farklı tele yer vermekte ve bu telyazılarda, 

sivil ve askeri görevlere atanacak kişiler hakkında İstanbul Hükümetine 

telyazılar çekilmesini ve gelecek yanıtlar hakkında kendisine bilgi verilmesini 

istediğini bildirmektedir. 4 Ekimde Ali Rıza Paşa’dan gelen bir telyazıda, 

Erzurum ve Sivas Kongrelerinde alınan kararların bildirilmesinin istendiğini 

belirten Atatürk, sözlerini şöyle sürdürmektedir:) 

Sadrazam Paşa ve sayın arkadaşlarının –içlerinde, biraz sonra görüleceği 

gibi, Ulusal Güçlerin delegesi olarak hükümete girdiğini bildiren 

Cemal Paşa bulunmasına rağmen- hükümeti kurdukları güne değin, ulusal 

amaçların neler olduğunu bilmediklerini söylemeleri şaşılacak iş değil midir? 

Bundan daha çok dikkati çeken nokta, ulusal isteklere uyup uymamak 

konusunda karar verebilmek için, her şeyden önce, Kongrelerin kararlarını 

istemeleridir. Oysa bu denli gürültü doğuran ve uygulanması kendilerinden 

önceki hükümetin düşmesi sonucunu veren Kongre kararlarını bilmemeleri 

düşünülebilir miydi? Amaçlarının zaman kazanmak ve bize karşı hiçbir 

yüklemeye girmeksizin, yeni ve şeytanca önlemlerle ulusu aldatarak kurulmuş 

olan dayanışmayı ve bağlantıyı gevşetmek olduğuna hiç kuşku etmedim. 

Ama bozuşma olacaksa, ben de her şeyden önce onların içlerinde 

sakladıklarını ulus önünde belirtecek bir yol tutmayı yeğledim. Bundan dolayı, 

Sadrazamın ve sayın arkadaşlarının isteklerini yerine getirdim. 4 Ekim 

1919 günlü telyazısı ile Kongre bildirisini, olduğu gibi ve tüzüğün yalnız örgütle 

ilgili temel noktalarını da özet olarak bildirdim. Hiçbir yerden resmî 

yazışmalara girişilmemesi için yeniden genel bildirimler yapıldı. 

Baylar, o gün şöyle bir tel aldık: 

(4 Ekim tarihli, başlıksız ve imzasız bu telde, ülkede yaşanacak ikiliğin 

yabancı devletlerin yararına olacağı belirtilmekte ve tehlikeli sonuçların 

oluşmasına karşı tedirginlik duyulduğu anlatılmaktadır. Bu nedenle, yapılacak 

seçimde, Mustafa Kemal Paşa’dan, el konulan resmî dairelerin boşaltılması 

ve milletvekili seçimlerinde halkın özgür bırakılması için söz vermesi 

istenmektedir:) 

Sayın Baylar, dikkat edilirse, bu telyazısında ne adres vardır ne de 

imza… Sadrazamlık katından yazıldığı anlaşılıyordu. Fakat başka bir şey 

daha anlaşılıyordu ki bu satırları yazan kişi ya da kişiler bir defa, Temsilciler 

Kurulunu tanımak ve onunla imzalı olarak resmî yazışma ve görüşmelerde 

bulunmak istemiyorlardı. Bir de bizim, Kongrelerde aldığımız kararla-


rın ve kendilerine önerdiğimiz üç noktanın dikkate alınmasını, yeni Hükümetin 

Sadrazamı ve bakanları olağan buluyorlar. Bu karar ve ilkelerin sağlanmasına 

çalışmakta olduklarını söylüyorlar. Ancak, Hükümetin kılavuzu 

yasa kararlarıdır. Görevi, aykırı durumları önleyip ortadan kaldırmaktır, gibi 

bir başlangıçtan sonra, bizim durumumuzun ve davranışlarımızın olağandışı 

ve yasaya aykırı olduğuna dokundurarak bu durum sürüp giderse, 

merkezle Anadolu’nun birbirinden ayrılığı sonucunu vereceğini bildirip 

bundan doğacak tehlikeleri sayıyor ve sonunda baklayı ağzından çıkararak; 

Sizin el koyduğunuz resmî dairelerin boşaltılacağına, hükümet işlerindeki 

kesikliğin giderileceğine ve hükümet erkine saygı gösterileceğine, yabancılarla 

siyasal ilişkilere girişilmeyeceğine, milletvekili seçimlerinde halkın 

özgürlüğüne hiç dokunulmayacağına söz vermemizi isteyerek, bizim 

varlığımızı ve çalışmalarımızı ortadan kaldırmak amacında olduğunu anlatmış 

bulunuyor. 

Baylar, belki unuturum, ayrıntılara geçmeden önce söylemeliyim ki 

bizim el koyduğumuz resmî daire yoktu. Yalnız Sivas Valiliği, Temsilciler 

Kurulunu okulların tatil bulunması dolayısıyla lisede konuklamıştı. Söz konusu 

edilmek istenilen resmî daire bu olacaktı. Yeni hükümet her türlü yürütümüne 

başlangıç olmak üzere Temsilciler Kurulunu buradan kovarak, 

onun erkini ve onurunu kamunun gözü önünde kırmak istiyordu. 

(Sivas’taki Kongre Merkezince, kimin tarafından yazıldığı belirsiz 

olan bu telgrafın kabul edilmediğine ilişkin, İstanbul Merkez Müdürlüğüne 

telyazısı yazılmış ve ardından bu telin kimin tarafından hangi makama 

gönderildiği saptanmaya çalışılmıştır.) 

Baylar, ertesi gün yani 5 Ekim 1919 günü, imzasız telin, Sadrazam 

tarafından, Temsilciler Kuruluna yazıldığı ve o kurulun teline yanıt olduğu 

söylendi. Bunu resmî olarak saptayan, resmî ve imzalı bir bildirme olmamakla 

birlikte, biz böyle küçük bir noktada daha çok durmayı yararlı ve 

uygun görmedik. Sadrazam Paşa’ya yanıt yazmayı uygun bulduk. 5 Ekimde 

yazdığımız uzun yanıtın temel noktalarını özetleyeyim: Önerilerimizin 

tümünün uygun görülüp kabul edilmiş olduğu anlaşıldı, dedikten sonra, bizim 

söz vermemizi istedikleri noktalar üzerinde açıklama yaptık ve dedik ki: 

“Olağandışı ve yasaya aykırı durumların etkeni ve yaratıcısı Ferit Paşa Hükümeti 

idi. Ferit Paşa Hükümetinin yaptığı yasal olmayan eylem ve davranışların 

doğurduğu sonuçların kaldırılması için sizler kesin önlem alırsanız, 

bu durum kendiliğinden ortadan kalkar.” “Derneğimizin, şimdiki hükümete 

karşı yüküm altına girmesi ve desteklemesi için önce, hükümetin ulusal örgütlerimizi 

iyi karşıladığını açık ve kesin bir dille söylemesi gerekir. Yoksa 

karşılıklı güven ve yakınlığın doğduğu kuşkulu kalacak ve karşıt davranış 

ve girişimlerin belirmesi beklenecektir.”


Ali Rıza Paşa’nın imzasız telyazısındaki, “Ülkemizde, meşrutiyet 

yöntemi gereğince, ulusal egemenliğin yürürlükte olduğu” noktasına da 

“Gerçekten öyle ise de Mebuslar Meclisinin dağıtıldığı günden sonra, dört 

ay içinde toplanması Anayasa’mızın açık kararlarından iken, bugüne değin 

temel seçim defterleri bile düzenlenmemiştir. Bu davranış, Ferit Paşa Hükümetinin 

açıktan açığa meşrutiyeti vurması ve Anayasa’ya kesin saldırısı 

demektir ve Ceza Yasası’nın özel maddesine göre ağır bir suç sayılarak bu 

suçu işleyenlere yasa kararlarının eksiksiz uygulanması, ulusal egemenliği 

kabul eden ve yasa kararlarının uygulanmasını kendisi için yasal bir ödev 

sayan her yasal hükümetin, ilk kutsal görevidir.” diye yanıt verdik. Ondan 

sonra şu önerileri ileri sürmeye başladık: 

1. Yurtta esenlik ve güvenlik olduğunu ve ulusal isteklerin yüzde 

yüz haklı ve yasal olduğunu resmî bir bildiri ile açıklayarak ulusun 

genel birliğine hükümetin de katıldığını gösteriniz. 

2. Düşük hükümetin haince davranışlarına alet olmuş bulunan birtakım 

yüksek memurlar vardır. Onları ilgili mahkemelere veriniz. 

Ulusal eyleme engel olan kimi eski valilerin devlet hizmetinde 

kullanılmamaları için gerekli işlemi yapınız. Ulusal eyleme hizmet 

ettikleri için çıkarılanları eski görevlerine atayınız. 

3. Önceki rütbeleriyle göreve alınmaları Mebuslar Meclisinin onayından 

geçmemiş olan ve çalıştırılmamalarının tek nedeni birtakım 

kötü siyasal düşüncelerden başka bir şey olmayan emeklileri, 

hemen eski durumlarına getiriniz. Önemli askerî görevleri 

yetkili ellere veriniz. 

4. Eski bakanlardan Ali Kemal ve Âdil Beylerle Süleyman Şefik 

Paşa’nın, Mebuslar Meclisi açılınca Yüce Divana verilmek üzere, 

hiçbir yere kaçmalarına meydan bırakılmamasını; Posta ve 

Telgraf Genel Müdürü Refik Halit Bey’in hemen tutuklanarak ilgili 

mahkemeye verilmesini; yasanın dokunulmazlığı ve ulusal 

hakların kutsallığı adına isteriz. 

5. Ulusal eyleme katılmış ya da ulusal eylemi desteklemiş olanlara 

karşı başlanan kovuşturma ve baskılara son veriniz. 

6. Basını yabancı sansüründen kurtarınız. 

İşte Baylar, özet olarak saydığım bu noktalarla ilgili düşünce ve 

önerilerden sonra telimizi şöyle bitirdik: 

Bilginize sunduğumuz şeylere ve ileri sürdüğümüz önerilere ulusu 

inandıracak açık ve uygun yanıt verilinceye dek, ulusal amaçları gerçekleştirmek 

için, ulusça alınmış olan eylemli önlemlerin, eskisi gibi sürdürülmesinin 

zorunlu olacağını, bütün illerle bağımsız sancaklardan ve bunlara 

bağlı yerlerden aldığımız kararlar üzerine tam kesinlikle bildiririz.


İmza: Anadolu ve Rumeli Hakları Savunma Derneği Temsilciler 

Kurulu adına 

Mustafa Kemal. 

Baylar, İstanbul’la iletişim biter bitmez, şu genelge ile ülkeye durumu 

bildirdim: 

Genelge 

Belediyelere ve Basına 

5.10.1919 

Sadrazam Paşa Hazretleri Erzurum ve Sivas Kongrelerindeki temel 

kararları ve ulusal örgütlerin isteklerini yerinde görüyorlarsa da düşüncelerinde 

açıklanması gerekli kimi yönler bulunduğundan, hükümetle ulusun 

gerçekten anlaşmasının sağlanması amacıyla ve bütün merkezlerden alınan 

düşüncelerin özüne dayanılarak verilen yanıt ve ileri sürülen öneriler, aşağıda 

gösterilmiştir. Kamuoyuna bildirilir. Gelecek yanıt ve ona göre alınacak 

kararlar da hemen bildirilecektir. 

Anadolu ve Rumeli Hakları Savunma Derneği 

Temsilciler Kurulu adına, 

Mustafa Kemal 

Baylar, Ali Rıza Paşa Hükümetinin iş başına geçtiğinin beşinci gününe 

geldik. Daha da anlaşamıyoruz. Ülkenin, İstanbul ile olan resmî yazışması 

ve resmî ilişkisi kopmuş durumda sürüp gidiyor. Sadrazam Paşa 

Hazretleri, önerilerimize karşılık vermiyor ve hiçbir zaman da vermemiş olduğunu 

göreceksiniz. Hükümet üyelerinden hiç kimse, bizimle görüşmek 

istemiyor. Bugün, yani 6 Ekim 1919 günü, Yunus Nadi Bey arkadaşımız, 

Milli Savunma Bakanı olan Cemal Paşa’yı, çağrısı üzerine, dairesinde ziyarete 

gitmiş. Cemal Paşa, Yunus Nadi Bey’e durumdan, özellikle Hükümetle 

Temsilciler Kurulu arasında, daha anlaşmaya varılamadığından söz açmış 

ve anlaşıldığına göre, bizi haksız göstermiş ve kendilerinin her şeyi kabule 

ve uygulamaya hazır bulunduklarını anlatmış ve her halde anlaşmazlık çıkaran 

ve bunda direnen yanın, Temsilciler Kurulu olduğunu söylemiş; belki 

de Yunus Nadi Bey’in bizimle yakından tanışıklığı dolayısıyla, arabuluculuk 

yapmasını önermiş olacak. Yunus Nadi Bey, bu arabuluculuk isteğini 

kıvançla kabul etmiş; yalnız Yunus Nadi Bey’in, Cemal Paşa’nın verdiği 

bilgiyi temel ve gerçek olarak aldığı ve durumu ona göre yorumladığı şimdi 

sözünü edeceğim telyazısından anlaşılmaktaydı. 

(Bu telyazısı, Yunus Nadi Bey’in Hükümet ile Temsilciler Kurulu 

arasında görünüşte de olsa anlaşmayı sağlaması bakımından önemlidir.


Yunus Nadi, bu görüşmede Mustafa Kemal’e anlaşma sağlamak gerektiğinden 

söz etmiş ve kimi dileklerde bulunmuştur. Görüşme Yunus Nadi’nin 

ilk sorun olarak gördüğü şu düşünceleriyle sürmüştür.) 

1. Ferit Paşa Hükümetinde bulunmuş olan kimi kişilerin, bu hükümete 

katılmalarından dolayı kötü gözle görülmelerinin doğru 

olmadığını ve Abuk Paşa’nın, Ferit Paşa Hükümetinin düşürülmesinde 

rol oynadığını, 

2. Rıza Paşa Hükümetinin, geçiş dönemi hükümeti olduğunu, yaşamının 

milletvekili seçimleri sonuna dek sürebileceğini, 

3. Şimdiki Hükümetin, ulusal isteklerin tümünü iyi karşılamak ve 

iyi sonuçlanmasına çalışmak konusunda en ufak bir kuşkuya 

yer vermemekte olduğunu söylediler ve 

4. Özelikle, Cemal ve Abuk Paşalar gibi kişilerin, hükümette ulusal 

örgütlerin birer delegesi ve kefili gibi görülmelerinde duraksamaya 

yer yoktur, yargısına vardılar. 

İkinci sorun olarak da Yunus Nadi Bey, kişilerle ilgili yöne dokundular; 

bunda bizimle tam duygu birliğinde olmakla birlikte: “Biraz ılımlı 

davranmayı salık vermeye cesaret edeceğim.” dedi ve görüşünü, ulusal başarının 

sağladığı iyi etkilerin, kimilerince öç alma olarak yorumlanıp lekelenmekten 

korunmasının önemli olduğu sözleriyle açıkladı. Yunus Nadi 

Bey: “Şimdiki hükümetin ileri gelenleriyle yaptığım görüşmelerden, ulusal 

örgütün isteklerinin tümünü yerine getirmeye ve yürütmeye kararlı oldukları 

anlaşılıyor” dedikten sonra, şu bilgiyi verdi: “Milli Savunma Bakanı Cemal 

Paşa, bugün yayımlanacak bildiride, bu yönün yeterince belirtilmiş olduğunu 

ve ancak bildiri, hükümetin resmî diliyle yazıldığına göre, her yön 

dikkate alınılarak yazılmış olduğunu, göstermelik birkaç sözcüğe önem verilmemesi 

gerektiğini söyledi.” Yunus Nadi Bey, yeni Sadrazamın ve hükümetinin 

–her türlü yanlış anlamayı ortadan kaldırmak için- ulusal örgütlerin 

ileri gelenlerinin göstereceği bir kurulla, doğrudan doğruya görüşmek 

konusundaki gönülden isteğini bildirdikten sonra, bütün düşüncelerini şu 

cümle ile özetledi: “Şimdi benim en önemli saydığım yön, bunalımın geçmemiş 

olması ve karışık durumda sürüp gitmemesidir.” 

Yunus Nadi Bey, düşüncemi beklediğini söylediği için ben de şu 

yanıtı verdim: 

(Atatürk burada, Yunus Nadi ile yaptığı yazışmalara yer vermekte 

ve kendisine bazı konularda yanlış bilgilendirildiğini açıkladıktan sonra sözlerini 

şöyle sürdürmektedir:) 

Baylar, Yunus Nadi Bey, verdiğim bilgilerden ve yaptığım açıklamalardan 

gerçek durumu anladı. Bizimle yazışmayı sürdürmeye gereklilik


görmedi. Tersine, yeni hükümeti ve özellikle Cemal Paşa’yı uyarmaya çalışmış… 

Gerçekten, anlayacağım üzere, görünüşte olsun bir uzlaşma durumu 

ve görünümü belirdi. 

Baylar, 6 Ekim 1919 günü de geçti. Biz, alınmış olan önlemlerin 

önemle ve özenle yürütülmesi gereğini genelgeyle duyurduk. 

(Atatürk, Söylev’in bu bölümünde, Yunus Nadi Bey ile yazışmalarının 

ertesi günü, bekledikleri yanıtın Sadrazam yerine Cemal Paşa’dan 

geldiğini ve bu yanıtta yurdun kurtarılması için elbirliğiyle çalışılacağının 

bildirildiğini açıklamaktadır. Bunun üzerine Atatürk de bu tele olumlu ve 

içten bir tel ile yanıt vermiş; Temsilciler Kurulunun, bundan sonra hükümetin 

gücünü ve erkini pekiştirmek amacıyla çalışacağını dile getirmiş ve 

sağlanan uzlaşma sonucunda, iletişim konusundaki kısıtlamaların kaldırılacağını, 

ancak hükümetin bildirimi yayımlamadan önce, olduğu gibi göndermesini 

ve ilgililere bildirimi yapabilmek için 48 saat süreye gereksinim 

olduğunu belirtmiştir. Temel konularda birlik sağlandığı anda, ayrıntılar 

konusundaki birliğin kendiliğinden sağlanacağını belirten Atatürk, Hükümetin, 

Temsilciler Kurulunun yurdun kurtuluşu için çalıştığına güvenmesi 

konusunda da ricada bulunmuştur.) 

Cemal Paşa, bu telyazımıza o gece yanıt verdi. Bunda “Bildiriyi 

çabuk yayımlamanın zorunlu olduğunu, ancak gerekli noktalara dikkat 

olunduğunu” bildiriyordu. Biz de aynı gecede incelik gereği, yanıt verdik. 

Ancak Baylar, hükümetin bildirisini yayımlamadan önce, bize göstermek 

istemediği anlaşılınca, biz de ulusa olan bildirimizi, onlara danışmadan yayımladık 

ve Padişaha yazılan teli de öylece çektik. Baylar, 7 Ekim 1919 

günlü olan bildirimiz; ulusu, yürüdüğümüz yolun doğru ve başarıya ulaştırıcı 

olduğu ve bugüne dek olduğu gibi, tutulan yolda birliği koruyarak yürünmesi 

gerektiği konusunda, dolaylı olarak aydınlatıp uyarmaya ve yürek 

gücünü artırmaya yardım etmek amaçlarını güdüyordu. Padişaha yazılan 

tel de ulus adına teşekkürü kapsıyordu. 

Baylar, söz arasında küçük bir bilgi vereceğim. Kurulumuz, bütün 

yurda, ortak ulusal amacın gerektirdiği işleri yaptırmaya çalıştığı sırada, 

düşman elinde bulunan İzmir’e de doğrudan doğruya bildirimler yapıyordu. 

Ali Rıza Paşa Hükümetiyle anlaşmakta olduğumuz 7 Ekim 1919 tarihinde, 

İzmir’e de şu teli çekiyorduk.


İvedidir Sivas, 7 Ekim 1919 

İzmir Valiliği Yüksek Katına 

Şimdiye dek yapılan bildirimler ulaşarak gereği yapılmakta olup 

olmadığının, ulaşmamış ise ne gibi engeller bulunduğunun tezlikle bildirilmesi 

rica olunur. 

Anadolu ve Rumeli Hakları 

Savunma Derneği Temsilciler Kurulu adına 

Mustafa Kemal 

İzmir’in ve İzmir Valisinin hangi koşullar içinde bulunduğunu, kuşkusuz 

biliyorduk. Bildirimlerimizi alıp alamayacağı kuşkulu olsa bile, uygulayamayacağı 

besbelliydi. Ancak biz, bütün yurdun alınyazısıyla uğraşan 

ve düşmanın yurda girişini tanımayan bir güç merkezi bulunduğunu düşmanlarımıza 

da bildirmekte yarar görüyorduk. 

(Atatürk, içinde bulunulan sorunları vurgularken, ‘küçük bir nokta’ 

diye tanımladığı bir ayrıntıya da yer verir. Bu, Karabekir Paşa’nın, Atatürk 

ve Rauf Bey gibi etkin kişilerin İstanbul’daki hükümete katılmak yerine denetsel 

ve gözlemci bir konumda kalmalarına yönelik önerisidir. Bu öneriye 

olumlu bakmayan Atatürk, görevlerinin öncelikle ülkede ulusal örgütler 

kurmak, sonra da gücünü bu örgütlerden alan Mecliste çalışmak olduğunu 

dile getirmekte ve doğru olanın ‘ulusun çoğunluğunu temsil eden ve özel 

amacı belli olan partinin, hükümeti kurma sorumluluğunu üzerine alması 

ve kendi amaç ve ilkelerini yurtta uygulaması’ olduğunu düşünmektedir. 

Atatürk daha sonra, TBMM açılıp da hükümet kurulurken, Karabekir Paşa’nın 

da hükümet başkanlığına eğilimli olduğunu, Fevzi Paşa’nın aracılığında 

Karabekir Paşa ve Fethi Bey arasında bir tercih noktasına gelindiğini 

ve yapılan görüşmeler sonucunda Fethi Bey üzerinde anlaşma sağlanınca 

Fethi Bey kabinesi kurulduğunu anlatarak, sözlerini şöyle sürdürür:) 

Baylar, Ali Rıza Paşa Hükümeti ile başladığımız görüşme noktasına 

gelelim: Söylemiştim ki hükümet, bize, bildirisini yayımlamadan önce vermediği 

için, biz de ulusa olan bildirimizi, hükümetin düşüncesini almadan 

yayımlamıştık. Bunun üzerine, Hükümet, Cemal Paşa aracılığıyla daha 

dört maddenin türlü araçlarla yayılmasını gerekli görmekte olduğunu, 9 

Ekimde bildirdi. Bu maddeler, şunlardı: 

1. İttihatçılıkla ilişki bulunmadığı, 

2. Osmanlı Devleti’nin Birinci Dünya Savaşına karışmasının doğru 

olmadığı ve savaşa sürükleyenlere karşı adları açıklanarak, kimi 

yayımlar yapılması ve kendilerinin yasa yoluyla kovuşturulup 

cezalandırılmaları,


3. Savaş sırasında her türlü ağır suçları işleyenlerin yasaya göre 

cezalanmaktan kurtulamayacakları, 

4. Seçimlerin serbest yapılacağı. 

Cemal Paşa, bu maddeleri saydıktan sonra, bunların açıklanması 

ve yayılmasının, içerde ve dışarıda birtakım yanlış anlamaların önüne geçeceğinden 

söz açarak ülkenin yüksek çıkarları gereği olarak özellikle iyi 

karşılanmasını rica ediyordu. 

Baylar, Ali Rıza Paşa Hükümetinin, ne denli yetersiz ve cılız düşündüğünü 

ve gerçeği görmekteki kısa görüşlülüğünü anlamak için, bu 

maddeler sanki birer ölçüdür. Devletin, içine düştüğü dağılış çıkmazının 

derinliğini ve korkunçluğunu göremeyen zavallılar, elbette gerçek ve güvenilir 

çözümü görmemek için gözlerini yumarlar. Çünkü o gerçek ve güvenilir 

çözüm, kendilerini daha çok korkutur. Akıl ve anlayışlarındaki sınırlılık, 

yaratılış ve karakterlerindeki gevşeme ve duraksama gereği böyledir. Çoktan 

köle olduğuna kuşku kalmamış olması gereken Padişah ve Halifenin, 

köleliği ile kazanılabilecek iktidarın, iktidarsızlığa örnek olması olağan değil 

midir? Ferit Paşa’nın yerine geçen Ali Rıza Paşa ve önceki hükümetten kalan 

ve hükümete yeni giren çalışma arkadaşları, aslında Ferit Paşa’nın bıraktığı 

yerden başlayarak, onun gerçekleştiremediği yabancı isteklerini izleyip 

sonuçlandırmaktan başka, ne yapabileceklerdi? Bu, bizce, açık olarak 

biliniyordu. Ama kolayca kestirip kavrayabileceğiniz birçok nedenlerden ve 

düşüncelerden dolayı, sabırlı ve dayanıklı davranmaktan başka başarı yolu 

yoktu. 

Baylar, uzlaşmış görünmeyi uygun bulduğumuz bu yeni hükümetle, 

bizim görüşlerimiz arasındaki uyuşmazlığın gelişen başlangıcını görmek 

için, bu dört madde ile ilgili düşüncelerimizi kapsayan yanıtımızı, Büyük 

Millet Meclisi tutanaklarının ilk günlerle ilgili sayfalarında, bir kez daha 

gözden geçirmek iyiliğinde bulunursunuz. 

Baylar, bu günlerde İstanbul’daki basın ilgilileri, bir dernek kurmuşlar 

ve Tasviri Efkâr, Vakit, Akşam, Türk Dünyası ve İstiklâl gazeteleri 

adına, 9 Ekimde, kimi sorular soruyorlar ve bu konuda yapacakları yayına 

temel olacak görüşlerin bildirilmesini istiyorlardı. Bunlara, gereken konu ve 

bilgiler verildi. Bu basın kurulunun başkanı olan Velit Bey’in de kendi gazetesi 

adına dikkate değer soruları içine alan bir teli vardı. Ona da yaverim 

aracılığıyla yanıt verdirdim. Bunları belgeler arasında okuyacaksınız. 

Baylar, yeni hükümete girmiş olan ve Temsilciler Kurulunun delegesi 

durumunda bulunan Cemal Paşa ile yapılan yazışmaların anlatılması, 

yüksek topluluğunuza, İçişleri Bakanlığı makamını ele geçirmiş olan Damat 

Mehmet Şerif Paşa’dan söz açmayı geciktirdi. Biz, yeni hükümet ile uzlaşma 

yolu ararken Şerif Paşa, çoktan ulusu zehirlemeye başlamış bulunu-


yordu. Bakanlığa geçtiğini ilk bildiren 2 Ekim günlü genelgesinde yer alan 

şeyler anımsanırsa, orada, şu cümlelere rastlanır: “Yurttaşların tam uzlaşmış 

ve birleşik durumda bulunması, devletin gerçek çıkarları için gerekli 

olduğu halde, bir süredir, yurt içinde uyuşmazlık ve bölünme belirtileri görülmesi, 

güçlükleri bir kat daha artırması dolayısıyla, pek çok acınacak bir 

durumdur.” “…….. başarı ……… hükümetin isteklerine uymakla; yurt yararına 

aykırı davranışlardan kaçınmakla sağlanabileceğinden, hemen merkezlere 

ve onlara bağlı yerlere bu yolda öğütlemelerde bulununuz.” 

(Şerif Paşa’nın acemi davranışlar sergilediğini anlatan Atatürk, sözlerini 

şöyle sürdürüyor.) 

Bir de Baylar, hükümetin İçişleri Bakanı Mehmet Şerif imzasıyla 

yayımlanan bildirinin birkaç noktasına hep birlikte göz gezdirelim. “Şimdiki 

bakanlar kurulu bağdaşıktır.” Çok doğrudur. Bu yön bütünüyle açığa çıkacaktır. 

“Temel ilkelerde düşünce birliğindedir. Hiçbir partiden değildir. Türlü 

siyasal grupların hiçbirine de eğilimi yoktur. Hepsinden tinsel yardım 

bekliyor.” Bu cümlelerden çıkan anlam açıktır. Hükümet, ulusal örgütler ve 

onu yöneten Temsilciler Kurulu ile birlik değildir. Üstelik buna eğilimi bile 

yoktur. Anlaşma ve Hürriyet Partisinden, İngiliz Dostları Derneğinden, Kızıl 

Hançercilerden, Nigehbancılardan 39 , bunlara benzer derneklerden ne ölçüde 

yardım bekliyorsa bizden de ancak o ölçüde… Cemal Paşa aracılığıyla 

bizi oyalamak ve aldatmak için gelen tellerde sözü edilen şeyler hep yalandır. 

Sonra Baylar, şu cümleyi okuyalım: “Yurt yazgısına, ulusun vekilleri 

aracılığıyla yön verilmesi, isteklerimizin en başta gelenidir.” Bundan çıkan 

anlam da şudur: Sivas’ta birkaç kişi toplanmış, ulus adına konuşuyor, ulusun 

yazgısıyla ilgileniyor. Temsilciler Kurulu diye bir ad takınarak ulusun ve 

yurdun işlerine –görevleri olmadığı halde- karışıyorlar. Bunların sözünü 

dinlemeyiniz. Çünkü bunlar ulusun vekili değildir! 

Hükümet, bu bildiride, barış üzerindeki görüşünü de şöylece açıklıyor: 

“Vilson ilkelerinden gereği gibi yararlanılarak, Osmanlı Devleti’nin birlik 

halinde ve padişahına bağlı, bağımsız bir devlet olarak yaşatılması için 

hiçbir girişimden geri durulmayacaktır.” Yeni hükümet, bu görüşlerini başarabileceği 

görüşünü desteklemek üzere şunları söylüyor: “Aslında büyük 

devletlerin adaletli duyguları ve gerçekten gittikçe belirmekte olan Avrupa 

ve Amerika kamuoyunun ılımlı davranma isteği, bu konuda güven vermektedir.” 

Baylar, bütün bu düşünceler, Ferit Paşa Hükümetinin Padişah ağzı 

ile yayımladığı bildirinin harfi harfine benzeri değil midir? Bu biçim bildiriler 

yayımlamanın amacı, ulusu aldatmak ve uyuşukluğa sürüklemek değil 

midir? Hangi adaletten söz ediliyor? Hangi ılımlı davranma isteğinden dem 

39 

Askeri Gözcü Derneği


vuruluyor? Bunların asılları var mıydı? Ülkenin merkezinden başlayarak 

her yerde yabancıların davranışları, gerçekte bunun tersini ortaya koyacak 

eylemli ve seçik kanıtlar değil miydi? Gerçekte Vilson; ilkeleriyle birlikte, 

ortadan çekilmiş ve Osmanlı ülkesinin Suriye’de, Filistin’de, Irak’ta, İzmir’de, 

Adana’da ve her yerde düşmanlarca ele geçirilmesine ilgisiz kalmıyor 

muydu? Bunca kesin dağılış belirtileri karşısında, aklı, anlayışı, vicdanı 

olan adamların kendilerini aldatmaları düşünülebilir mi? Bu gibi adamlar, 

doğrusu kendilerini aldatacak kadar enayi olurlarsa onların yurdun yazgısını 

yönetmelerine, aklı eren, gerçeği ve acıklı durumu gören kişiler dayanabilirler 

mi? Eğer bu adamlar, gerçeği biliyor ve kendilerini aldatmıyorlarsa, 

bunların ulusu aldatarak koyun sürüsü gibi düşmanın pençesine bırakmaya 

canla başla çalışmalarına ne anlam verilebilir? Bu yönler düşünülerek 

yargıya varılmasını kamuoyuna bırakırım. 

Baylar, hükümetin bildirisi, yersiz ve kapsadığı düşünceler yanlış 

olduğu halde, biz Temsilciler Kurulu adına aynı gün, 7 Ekim günü, yeni 

hükümeti desteklemeye karar veriyoruz. Yeni hükümet ile ulusal amaçlar 

arasında tam uzlaşma olduğunu ulusa muştuluyoruz ve her yerde hükümet 

işlerine kesinlikle karışılmamasını sağlayacak ve hükümetin erkini ve yürütümünü 

berkitecek önlemler alıyoruz. İçeride ve dışarıda, tam birlik olduğunu 

eylemle kanıtlayacak biçimde davranıyoruz. Kısacası, ülkenin esenliğini 

sağlamayı temiz yürek ve içtenlikle düşünenlerin, akılca ve vicdanca 

yapmak zorunda oldukları –akla gelebilen- her şeyi yapmaya çalışıyoruz. 

Bir an önce milletvekillerinin seçimini sağlamak için özendirmelerde ve 

öğütlemelerde bulunuyoruz. Yalnız bir şey yapmıyoruz. Ulusal örgütleri 

kaldırmıyoruz ve Temsilciler Kurulunu dağıtmıyoruz. Biricik suçumuz budur. 

Damat Ferit Paşa’dan sonra, başka bir Damat Paşa’nın çevresinde, 

sadrazam diye, bakan diye toplanmış birtakım beyinsizleri, alçak bir Padişahın 

alçakça düşüncelerini kolaylıkla uygulamakta serbest bırakmayacağımızı 

sezdiriyoruz. Delegemiz Cemal Paşa, bizim, hükümete karşı iyi niyet 

ve güven göstermemizi sağlamak için her yola başvurmaktan geri durmuyor. 

Ahmet İzzet Paşa’ya da hükümeti övdürerek varlığımızın silinmesi gereği 

üzerine öğütler verdiriyordu. 

(Atatürk bu noktada, Ahmet İzzet Paşa’nın Cemal Paşa aracılığıyla 

gönderdiği öğüt teli ile kendisinin buna verdiği yumuşak yanıta yer vermekte 

ve bir gün Ahmet İzzet Paşa’yı ziyaret eden Ali Rıza Paşa’nın 

“Cumhuriyet yapacaklar, cumhuriyet!” diye bağırdığını anımsatarak, Paşanın, 

ulusal savaşımın cumhuriyet kurma amacı güttüğünü bu denli çabuk 

kavramasını beğenmemenin olanaksız olduğunu belirterek, konuşmasını 

şöyle sürdürmektedir:)


Baylar, Cemal Paşa 9 Ekim 1919 günlü bir gizli telle, Temsilciler 

Kurulu ile yakından görüşmek üzere, Donanma Bakanı Salih Paşa’nın yola 

çıkmasının uygun görülmekte olduğunu bildirdi. Ama Salih Paşa, biraz rahatsız 

olduğu için görüşme yerinin olabildiğince yakın olması ve İstanbul’dan 

deniz yoluyla gitmesinin düşünüldüğü belirtildikten sonra, Temsilciler 

Kurulundan kimlerle ve nerede buluşmalarının tasarlandığı soruldu. 

10 Ekimde verdiğimiz yanıtta, buluşma yeri olarak Amasya’yı bildirdik. 

Görüşmek üzere, Temsilciler Kurulundan benimle birlikte Rauf ve Bekir 

Sami Beyler gidecekti. Bunu da bildirdik. Salih Paşa’nın İstanbul’dan hangi 

gün ayrılacağının ve Amasya’ya hangi gün ulaşabileceğinin zamanında 

bildirilmesini rica ettik. 

Baylar, ülkenin her yerinde, ulusal örgütleri genişletme ve sağlamlaştırma 

işlerini sürdürüyorduk. Bir yandan da milletvekilleri seçimini sağlamaya 

ve çabuklaştırmaya çalışıyor, bu konudaki görüşlerimizi de gerekenlere 

bildiriyor ve kimi kişilerin seçilmesini de öğütlüyorduk. Ancak Dernek 

adına, aday göstermemeyi ilke olarak kabul etmekle birlikte, milletvekili 

olmak için çalışanların, Anadolu ve Rumeli’nin Haklarını Savunma 

Dernekleri ilkelerini ve kararlarını iyi karşılamış kişilerden olmasını, pek çok 

istiyor ve bu gibi kimselerin, kendiliklerinden dernek adına adaylıklarını 

koymaları gereğini de duyuruyorduk. 11 Ekim 1919 günü, bu bildirdiğim 

işlerle ilgili olarak, yeniden kimi buyruklar verdik. 

(Atatürk, Söylev’in bu bölümünde, Askerî Gözcü Derneği 40 adıyla 

İstanbul’da kurulan bozguncu bir örgütten söz etmekte; bu sorunun çözümü 

için Cemal Paşa’ya uyarıda bulunduğunu ve kendisinden olumlu yanıt 

almasına karşın, gelişmeler hakkında bir daha bilgi sahibi olamadığını anlatarak, 

konuşmasını şöyle sürdürmektedir:) 

Baylar, anımsarsınız, İngilizler Merzifon’u ve arkasından Samsun’u 

boşaltmışlardı. Bu nedenle ve Ferit Paşa Hükümetinin düşmesi üzerine, Sivas 

halkı fener alayı yaptı, gösterilerde bulundu. Birtakım söylevler verildi. 

Bu sırada halk da “Kahrolsun işgal!” diye bağırdılar. Sivas’ta çıkmakta olan 

İrade-i Milliye 41 gazetesi, bu olayı olduğu gibi yazdı. İçişleri Bakanı Damat 

Şerif Paşa, bu gazetenin haberini söz konusu ederek Sivas Valiliğine yaptığı 

bir bildirimde, “Kahrolsun işgal!” gibi yazılar, hükümetin şimdiki politikasına 

uygun değildir, diyordu. Bu ne demektir, Baylar? Hükümet, düşmanların 

yurdumuza girişini kötü görmeyen bir siyaset mi güdüyordu? 

Yoksa kahrolsun işgal dedikçe, ülkenin daha çok işgaline mi yol açılacaktı? 

Düşmanın yurda girişi ve saldırılar karşısında ulusun durup susması, bun- 

40 Askeri Nigehban Cemiyeti 

41 Ulusal İrade


dan üzülmüş görünmemesi mi akla ve siyasete uygundu? Böyle bozuk ve 

bilinçsiz bir düşünce, batış ve dağılış uçurumuna dek tekmelenmiş bir devleti 

kurtarabilecek siyasete temel olabilir miydi? 

İşte bunun üzerine, 13 Ekim 1919’da, Milli Savunma Bakanı Cemal 

Paşa’ya çektiğim bir telde; “Yurdun kimi yerlerinin boşaltıldığını gören 

ulusun, böylece ve daha da belirgin olarak, duygusunu göstermesini pek 

uygun ve yerinde gördüğümüzü” ve: “Ulusun gerçek duygularına dayanarak 

hükümetin, haksız ele geçirişleri tanımadığını, resmî siyaset diliyle bildirmesini 

ve Ateşkes Antlaşması kararlarına aykırı olarak, düşmanların bugüne 

dek işlerimize karışmalarını protesto etmesini ve düzeltilme istemesini 

beklemekteyiz.” dedikten sonra, “Bu durumdan yararlanarak hükümetin 

güttüğü siyasette, Temsilciler Kurulunca, daha öğrenilmemiş yönler varsa 

aydınlatılmasını” rica ettim. Delegemiz ve Milli Savunma Bakanı olan Cemal 

Paşa’nın verdiği yanıt, çok ilgi çekicidir. 18 Ekim 1919 günlü olan bu 

yanıtta; şu cümlelerin anlamları dikkate değer. “Ulusal isteklere uygun olarak 

işleri yürütme sorumluluğunu yüklenen İstanbul Hükümeti, tutumunda 

ve yürütümünde siyasetin gereklerini kollamak, yabancılara karşı daha konukseverce 

ve ılımlıca davranmak zorunda”dır. 

Baylar, Rıza Paşa Hükümeti ve o hükümette Milli Savunma Bakanı 

olan kişi; sevgili yurdumuza giren, süngülerini ulusun can evine saplayan 

yabancıları, konuk sayıyor ve onlara karşı konukseverce ve ılımlıca davranmakta 

zorunluluk görüyor! Bu ne düşüncedir, bu ne kafadır? Ulusal istekler 

bu muydu? Milli Savunma Bakanı, “Özellikle ulusal girişimlerin yanlış 

yorumlanması yolundaki çalışmaların daha güçten düşmediği şu sıralarda, 

bildirmiş olduğum sakıngan davranışların yersiz olmadığı kabul buyrulur.” 

inancında olduğunu söyleyerek, ulusal girişimlerin zarar vermiş olduğunu 

kapalıca anlatıyor ve bu yüzden doğan kötülüğü gidermek için aldığı 

önlemlerin yersiz olmadığını bize de kabul ettirmek ustalığını göstermeye 

çalışıyor. Milli Savunma Bakanı telyazısını şu cümle ile bitiriyor: “Erginliğini 

kanıtlamış olan soylu ulusumuzun güvenini kazanmış bulunan şimdiki 

hükümetin yürütümünde serbest kaldıkça, dışarıya karşı daha çok sözünü 

dinletebileceği açık bir gerçek olduğuna göre, Sayın Temsilciler Kurulundan, 

hükümetin yaptığı işleri daha çok destekleyici olmalarını rica ederim.” 

Baylar, Cemal Paşa, gerçekten önemli noktalara değiniyor. Önce, 

ulusun erginliğini kanıtladığını söyleyerek bizim, ulus adına yol göstermemize 

ve uyarmalarımıza gereklik olmadığını anlatıyor ve bununla, bizi ulus 

yanında gereksiz birtakım karışıcılar sayıyor. İkincisi; bizim, hükümeti serbest 

bırakmadığımızı ve bu yüzden dışarıya karşı sözünü dinletmeye engel 

olduğumuzu söylüyor.


Baylar, soylu ulusumuzun erginliğini kanıtlayan eserler; Erzurum, 

Sivas Kongreleri ve bu kongrelerde aldığı kararlar ve bu kararların uygulanmasına 

çalışmakla, birlik ve dayanışma doğması ve Sivas Kongresini 

yapanları yok etmeye kalkışan Ferit Paşa Hükümetini devirmek gibi işler, 

davranışlar ve uyanıklılık idi. Bu kadarla yetinmek, bütün bu çalışma ve 

davranışlarda olduğu gibi bundan sonra da, ulusa yaptığımız kılavuzluk 

ödevinden vazgeçerek, hükümeti serbest bırakabilmek, ancak bir koşulla 

olabilirdi. O da özgür davrandığını kanıtlayacak, bir Millet Meclisine dayanan 

ulusal bir hükümetin, ülkenin ve ulusun yazgısını tam anlamıyla sağlama 

bağladığına inanmaktı. Ulusun “Kahrolsun işgal!” diye yükselen yakınma 

çığlığını boğmaya çalışan, duygusuz ve anlayışsız kimselerden kurulmuş, 

dokusunda bilinçsizlik ve hainlik bulunan bir hükümetin, böncesine, 

bilgisizcesine ve miskincesine davranışlarına seyirci kalmak; aklı, anlayışı 

ve yurtseverliği olan kimselerden istenebilir miydi?! 

Bir de Baylar, Cemal Paşa: “Ulusun güvenini kazanmış bulunan 

şimdiki hükümet” sözleriyle pek büyük ve açık bir yalan söylüyordu. Ulusun 

hükümete güveni daha gerçekleşmemişti. Bu söz, ancak ve hiç olmazsa, 

Millet Meclisi önünde hükümetin güvenoyu almasından sonra söylenebilirdi. 

Oysa daha Millet Meclisinin üyeleri bile seçilmiş değildi. Milli Savunma 

Bakanı, bu sözü söylediği dakikada, yalnız bir kişinin güvenini kazanmış 

bulunuyordu. O kişi de devlet başkanlığını kirletmekte olan hain 

Vahdettin’di. Temsilciler Kurulunun kendileriyle uzlaşmayı gerekli görmüş 

olması, ulustan alınmış bir güven gibi sayılmak isteniyordu. Eğer amaçları 

bu idiyse, ulusun kendilerine güven aracı olan bu Kurulu aradan çıkarmaya 

çalışmak neden gerekli oluyordu? 

Baylar, Ferit Paşa Hükümetinin düşmesi, yurtta kararsız görünen 

kimi yerlerin de duygusu ve iç gücü üzerinde iyi etki yaptı. Her yerde, yüksek 

sivil memurlarla üst komutanlar başta olmak üzere, örgütlenmeye hız 

verildi. Ali Fuat Paşa, batı illerinin hemen hepsi ile ilgilendi. Kendisi Eskişehir, 

Bilecik ve daha sonra Bursa dolaylarında dolaşarak ve gerekenlerle 

yazışarak iş görüyordu. 

Balıkesir’de bulunan Albay Kâzım Bey (Meclis Başkanı Kâzım Paşa) 

o bölgede ulusal örgütler ve askerî düzenlemelerle ilgileniyor ve uğraşıyordu. 

Bursa’da Albay Bekir Sami Bey, 8 Ekimde, Ferit Paşa’nın adamı 

olan valiyi İstanbul’a göndererek Kongre kararlarını uygulatmaya başlamış 

ve bir merkez kurulu kurdurmuştu. Ulusal örgütlenme ile uğraşıldığı kadar, 

milletvekilleri seçimi ile de büyük ilgi ile uğraşılıyordu. Ülkede, bütün ulusal 

örgütlerin, tek ad altında, Temsilciler Kuruluna bağlılığı ilkesine uyuluyordu. 

Eskişehir, Kütahya, Afyonkarahisar dolaylarında örgütlerin sağlamlaştı-


rılması ve Aydın, Konya, Bursa, Balıkesir 42 bölgelerinin bağlantılarının kolaylaştırılması 

için önlemler alınıyordu. Batı cepheleri üzerinde Milli Savunma 

Bakanlığının aydınlatılmasına ve hükümetçe ne gibi önlemler düşünüldüğü 

de sorularak hükümetin bu konuya ilgisinin çekilmesine çalışılıyordu. 

Efelerce yönetilen Aydın Cephesi kesimlerine bir komutan gönderme 

konusu, düşünülmeye başlandı. 14 Ekimde düşman elindeki yerlerde, 

gizli ulusal örgütler kurulması için Fuat Paşa’ya ve Afyonkarahisar’da 

23. Tümen Komutanı Ömer Lütfi Bey’e yazıldı. Bununla birlikte, bu sıralarda, 

kimi yerlerde, amacın daha tam anlaşılamadığı görülüyordu. Örneğin, 

Katmayı Önleme Derneğinin kendi adlarına bildirim yapmakta olduğu 

ve 10 Ekim 1919 gününde, Katmayı Önleme Derneği Başkanı imzasıyla, 

Ekimin yirmisinde, bir büyük kongre toplanacağı ve bu kongreye iki delege 

gönderilmesi illerden isteniyor ve birtakım önlemler alınması bildiriliyordu. 

Bir yandan, Karakol Derneğinin de İstanbul’dan başka, Bursa dolaylarında 

da çalışmakta olduğu anlaşıldı. Bu karışıklığın önüne geçmek 

için gerekli önlemler alındı. Özellikle, Ali Fuat Paşa’ya, Balıkesir’de Kâzım 

Paşa’ya, Bursa’da Bekir Sami Bey’e, Bursa Merkez Kuruluna gereği gibi 

yazıldı. Anlaşma ve Hürriyet Derneği de, düşmanlarla birlikte Anadolu’da 

karşıt örgüt kurmak üzere yetmiş beş kişi kadar göndermiş, bu haber alındı. 

Kolorduların dikkati çekildi. İstanbul’da gizli çalışmaya karar verildi. Trakya’ya 

örgütlerinin genişletilmesi için Cafer Tayyar Bey aracılığıyla yönerge 

verildi. 

Baylar, milletvekillerinin seçilmesine çalışırken, bir yandan da Mebuslar 

Meclisinin nerede toplanabileceği düşüncesi, kafamızı kurcalıyordu. 

Anımsayacaksınız ki Erzurum’dan, Refet Paşa’nın bu konu ile ilgili bir teline 

karşılık verirken “Meclis toplanmalı, ama İstanbul’da değil, Anadolu’da” 

demiştim. Gerçekten, ben, Meclisin İstanbul’da toplanması kadar mantıksız 

ve amaçsız bir davranış düşünemiyordum. Ancak bu konuda yetkili olanları 

ve kamuoyunu, bu gerçeğe inandırmadıkça, düşüncemiz gerçekleşemezdi. 

İstanbul’da toplanmanın sakıncalarını, açık olarak belirtmek gerekiyordu. 

Bu amaçla, ulusal isteklerimizi Rumlarla yabancılara yani Hıristiyanlara 

karşıymış gibi göstermek için, Ali Kemal ve Mehmet Ali Beylerin çalışmaları, 

Ermeni Patrikhanesinde yapılan toplantılar ve Hürriyet ve Anlaşma Partisinin 

girişimleri üzerine, Milli Savunma Bakanı aracılığı ile, İstanbul Hükümetinin 

dikkatini çektik. 

13 Ekim 1919 günü, Mebuslar Meclisinin açılışından sonra, Hakları 

Savunma Derneğinin nasıl bir siyasal durum alması düşünüldüğünü, Ce- 

42 

Eski adı, Karesi


mal Paşa aracılığı ile hükümetten sorarken, Mebuslar Meclisinin İstanbul’da 

toplanmasında ne gibi siyasal güvence elde edilmesinin düşünüldüğünü 

de sorduk. Aynı gün, Mebuslar Meclisinin İstanbul’da esenliğini sağlama 

yolunda, ne gibi kolluk ve koruma düzeni alınacağını ve neler yapılmak 

gerektiğini, İstanbul örgütümüzün merkez kurulunda bulunan ve Çanakkale 

Müstahkem Mevki Komutanı olan Albay Şevket Bey’den sorduk. 

II.3. AMASYA GÖRÜŞMELERİ VE BIRAKIŞMA DÖNEMİNİN SONU 

Baylar, anımsayacaksınız Donanma Bakanı Salih Paşa’yla, Amasya’da 

buluşmak kararlaşmıştı. Bakan Paşa ile hükümetin dış siyaseti, iç 

yönetimi ve ordunun geleceği ile ilgili konular üzerinde görüşme olasılığı 

vardı. Bunun için, daha önce kolordu komutanlarının düşünce ve görüşlerini 

bilmek, bence pek yararlı olacaktı. 14 Ekim 1919 günlü gizli telimde, 

kolordu komutanlarının bu üç nokta ile ilgili görüşlerini rica ettim. Komutanların 

raporlarını belgeler arasında okursunuz. Salih Paşa, 15 Ekimde İstanbul’dan 

yola çıktı. Biz de 16 Ekimde, Sivas’tan yola çıktık. 18 Ekimde 

Amasya’da olduk. Salih Paşa’ya, uğrayacağı iskelelerde, ulusal örgütlerce 

parlak karşılama törenleri yapılması ve bizim adımıza “Hoş geldiniz” denilmesi 

için yönerge verilmişti. Biz de kendisini, Amasya’da pek büyük gösterilerle 

karşıladık. Salih Paşa’yla, Amasya’da, 20 Ekimde başlayan görüşmelerimiz, 

22 Ekimde sona erdi. Üç gün süren görüşmeler sonunda, ikişer 

nüsha olmak üzere beş tane protokol düzenlendi. Bu beş protokolden üçü 

-Salih Paşa’da kalanlar, bizim tarafımızdan, bizde kalanlar, Salih Paşa tarafından- 

imzalandı. İki tane protokol, gizli sayılarak imza edilmedi. Amasya 

buluşması sonucu olan kararlar, kolordulara da bildirildi. 

Baylar, sırası gelmişken bir noktayı belirtmek isterim. Biz, ulusal 

örgütlerin ve Temsilciler Kurulunun, İstanbul Hükümetince resmî olarak 

tanınmış bir siyasal varlık olduğunun, görüşmelerimizin resmî olduğunun 

ve sonuçlarına göre iş görmek gerektiğinin, taraflarca kabul edilmiş bulunduğunu 

açıkça ortaya koydurmak istiyorduk. Bunun için, görüşme sonuçları 

ile ilgili tutanakların protokol olduğunu kabul ettirmek ve İstanbul Hükümetinin 

delegesi olan Donanma Bakanına imzalatmak, önemli idi. 21 

Ekim 1919 günlü protokolün içeriği, denilebilir ki hemen hepsi Salih Paşa’nın 

önerileri olup kabulünde sakınca görülmeyen birtakım maddelerden 

oluşmaktaydı. 22 Ekim1919 günlü ikinci protokol, uzun süren bir görüşme 

ve tartışmanın tutanak özetidir. Bu görüşmede, yanların halifelik ve saltanat 

konusunda karşılıklı güvenceleriyle ilgili ayrıntıları gösteren bir başlangıçtan 

sonra, Sivas Kongresinin 11 Eylül 1919 günlü bildirisindeki maddelerin 

görüşülmesine başlandı:


1. Bildirinin birinci maddesinde, tasarlanıp kabul olunan sınırın, 

en az bir istek olmak üzere, elde edilmesi gerektiği, birlikte kabul olundu. 

Kürtlerin bağımsızlığını gerçekleştirme amacını güder gibi görünerek yapılmakta 

olan karıştırıcılığın önüne geçmek uygun görüldü. Şimdi yabancıların 

elinde bulunan bölgelerden, Kilikya’yı 43 Arabistan ile Türkiye arasında 

bir “tampon devlet” oluşturmak için, anayurttan ayırmak isteği söz konusu 

edildi. Anadolu’nun, en koyu Türk ortamı ve en verimli ve zengin bir bölgesi 

olan bu toprakların, hiçbir yolla ayrılmasının kabul edilmeyeceği; Aydın 

ilinin de aynı kesinlikle (ve yeğlikle) yurdun bölünmez parçalarından 

olduğu ilkesi, genel olarak kabul edildi. Trakya sorununa gelince: Burada 

da, sözde bağımsız bir hükümet ve gerçekte bir sömürge kurmak ve böylelikle 

Doğu Trakya’dan da Midye-Enez çizgisine kadar olan bölgeyi, bizden 

ayırmak amacı güdülebileceği düşünüldü. Ancak Edirne’yi ve Meriç sınırını, 

bir bağımsız İslam Hükümetine bağlamak için bile olsa, hiçbir şekilde 

bırakmamak ilkesi ortaklaşa uygun görüldü. Bununla birlikte, bütün bu 

maddede söz konusu edilen şeyler üzerinde yasama kurulunun vereceği en 

son karara elbette uyulacaktır, dendi. 

2. Bildirinin dördüncü maddesinde, Müslüman olmayan halka, siyasal 

egemenliğimizi ve toplumsal dengemizi bozacak nitelikte ayrıcalıklar 

verilmesinin kabul edilmeyeceğini belirten bölüm, önemle görüşüldü. Bu 

ilkenin, bağımsızlığımızı gerçekten sağlamak için, elde edilmesi zorunlu bir 

istek niteliğinde sayılması ve bundan yapılacak en ufak bir kısıntının bağımsızlığımızı 

kökten sarsacağı ortaya konuldu. Bu dördüncü maddede söz 

konusu olan, Hıristiyan halka çok ayrıcalıklar vermemek ilkesi, gerçekleştirmemiz 

gerekli bir amaç olarak kabul edilmiştir. Bununla birlikte gerek bu 

konuda gerekse yaşama hakkımızın savunulması yolundaki başka isteklerimizle 

ilgili konularda –birinci maddenin sonunda olduğu gibi burada da- 

Ulusal Meclisin oy ve kararına uyulacağı koşulu konuldu. 

3. Bildirinin yedinci maddesine göre bağımsızlığımız, tam korunmak 

koşuluyla, teknik, sanayi ve ekonomik gereksinimlerimizin nasıl sağlanacağı 

konusu tartışıldı. Ülkemize pek çok sermaye dökecek bir devlet bulunursa, 

bunun parasal işlerimiz üzerinde isteyebileceği denetleme hakkının 

kapsamı kestirilemeyeceğinden, bu konunun bağımsızlığımızı ve gerçek 

ulusal çıkarlarımızı zarara sokmayacak yolda, uzmanlarca iyiden iyiye düşünülerek 

sınırlandırılıp saptanmasından sonra, Ulus Meclisince uygun görülecek 

çözümün kabulü görüşüldü. 

43 

Aşağı yukarı şimdiki Çukurova


4. 11 Eylül 1919 günlü Sivas Kongresi kararlarının başka maddeleri 

de Mebuslar Meclisinin kabulüne sunulmak koşuluyla genel olarak uygun 

görüldü. 

5. Bundan sonra, Sivas Kongresinin 4 Eylül 1919 günlü kararlarının 

örgütler bölümü ile ilgili 11. maddesinde yer alan Anadolu ve Rumeli’nin 

Haklarını Savunma Derneğinin durumu ve bundan sonraki çalışma 

biçimi ve alanı söz konusu oldu. Bu maddede, ulusal istenci egemen kılacak 

olan Ulusal Meclisin, yasama ve denetleme haklarına güven ve serbestlikle 

sahip olduktan ve bu güven Meclisçe belirtildikten sonra, Derneğin ne 

olacağının kongre kararıyla belli edileceği açıklanmıştır. Burada söz konusu 

olan kongrenin, şimdiye değin yapılmış olan Erzurum ve Sivas Kongreleri 

gibi dışarıda ayrı bir kongre durumunda olması koşula bağlı değildir, dendi. 

Derneğin, programını kabul eden milletvekilleri, Derneğin tüzüğünde 

açıklanmış olan delegeler gibi sayılarak yapacakları özel toplantı, 

kongre yerine geçebilir. Bundan sonra, Ulusal Meclisin İstanbul’da, tam 

güvenlik içinde, serbest olarak görev yapabilmesi gerekir, dendi. Bunun, 

şimdiki koşullara göre ne ölçüde sağlanabileceği düşünüldü. İstanbul’un 

yabancılar elinde bulunması dolayısıyla, milletvekillerinin yasama görevlerini 

gereği gibi yapmalarına durumun pek elverişli olmayacağı düşüncesi 

belirdi. Yetmiş Savaşı’nda 44 Fransızların Bordo’da (Bordeaux) ve yakın 

zamanlarda Almanların Vaymar’da (Weimar) yaptıkları gibi, barışın yapılmasına 

değin, Ulusal Meclisin geçici olarak Anadolu’da, İstanbul Hükümetinin 

uygun göreceği güvenilir bir yerde toplanması kararlaştırıldı. Ulusal 

Meclisin toplanmasından sonra, güvenlik ve dokunulmazlık derecesi belli 

olacağından, tam güven görülürse Dernek Temsilciler Kurulunun dağıtılarak 

örgütlerinin çalışma ereğinin, az önce bildirdiğim gibi kongre yerine 

geçecek olan özel bir toplantıda kararlaştırılacağı belirtildi. Milletvekillerinin 

tam özgürlük içinde seçilmesi gerektiği hükümetçe buyrulmuş olduğundan 

seçimler yapılırken, Dernek Temsilciler Kurulunca, karışılmamakta olduğu 

bildirildi. Milletvekilleri arasında, İttihat ve Terakki üyesi ve orduda kötülüğü 

görülmüş kimseler bulunursa, bunların milletvekili seçilmesine meydan 

verilmemek için, Temsilciler Kurulunca uyarma yollu, uygun biçimde kimi 

öğütlemelerde bulunulmasının yerinde olacağı da düşünüldü. Temsilciler 

Kurulunun bu konuda nasıl aracılık yapacağı da ayrıca bir formül halinde, 

üçüncü bir protokol olarak saptandı. Gizli sayılıp imzalanmayan dördüncü 

protokol şuydu: 

44 

1870 Savaşı


1. Kimi komutanların askerlikten kovulması ve bir kısım subayların 

askerî mahkemeye verilmesi ile ilgili olarak çıkan padişah 

buyruklarının ve diğer buyrukların düzeltilmesi, 

2. Malta’ya sürülmüş olanların ilgili mahkemelerimizde yargılanmak 

üzere, İstanbul’a getirilmeleri yoluna gidilmesi, 

3. Zulüm yapmış Ermenilerin de mahkemeye verilmesi (Ulusal 

Meclise bırakılacaktır), 

4. İzmir’in boşaltılması için İstanbul Hükümetince yeniden protesto 

yapılması ve gerekirse gizli yönerge ile halka gösteri toplantıları 

yaptırılması, 

5. Jandarma Genel Komutanı, Merkez Komutanı, Polis Müdürü 

ve İçişleri Bakanlığı Müsteşarının değiştirilmeleri (Savunma ve 

İçişleri Bakanlıklarınca) 

6. İngiliz Dostları Derneğinin (kapı kapı dolaşıp) halka kâğıt mühürlettirmelerine 

engel olunması, 

7. Yabancı parasıyla satın alınmış derneklerin çalışmalarına ve bu 

gibi gazetelerin dokuncalı yayımlarına son verilmesi (özellikle 

subayların ve memurların bu gibi derneklere girmelerinin kesin 

olarak yasaklanması), 

8. Aydın’daki Ulusal Güçlerin gücünün artırılması ve beslenmelerinin 

kolaylaştırılmasının sağlanması (Bu iş Milli Savunma Bakanlığınca 

düzenlenir. Donanma Derneğinin 400.000 lirasından 

gereği kadar hükümetçe bu işe verilebilir.), 

9. Ulusal eyleme katılmış görevlilerin, her yerde yatışma ve tam 

güvenlik sağlanıncaya değin yerlerinden kaldırılmamaları ve 

ulusal amaçlara karşı gelmelerinden dolayı, ulusça işten el çektirilmiş 

görevlilerin yeni görevlere atanmalarından önce, bu işin 

özel olarak görüşülmesi, 

10. Batı Trakya göçmenlerinin taşınma işlerinin sağlanması, 

11. Acemi Sadun Paşa ile buyruğundaki kişilerin, uygun bir yolla 

geçimlerinin sağlanması. 

İmzasız beşinci protokol de Barış Konferansına gidebilecek kişilerin 

adlarını gösteriyordu. Böyle olmakla birlikte hükümet, bu konuda ilkelere 

uymak koşuluyla, serbest bulunacaktı. 

Baylar, bu görüşmelerimizin tutanakları arasında, en önemli noktanın, 

Ulusal Meclisin toplantı yeri ile ilgili olduğu yüksek dikkatinizi çekmiş 

olacaktır. Meclisin, İstanbul’da toplanmasının doğru olmadığı konusundaki 

düşünce ve görüşümüzü, Salih Paşa’ya kabul ettirdik ve onaylattık. Ancak


Paşa, kendisi bu görüşe katılmakla birlikte, bu katılmanın kişisel olduğu, 

şimdiden bütün hükümet adına söz veremeyeceği yolundaki çekimserliğini 

de ileri sürmüştü. Kendisi, hükümet üyelerini inandırmak ve bu düşünceye 

katılmalarını sağlamak için elinden geleni yapacağına söz vermiş ve başaramazsa 

hükümetten çekilmekten başka yapacak bir şey olmadığını bildirmişti. 

Salih Paşa bu konuda başarı sağlayamamıştır. Ulusal Meclisin toplanacağı 

yer konusuna yeniden dönmek üzere, Amasya görüşmeleri ile ilgili 

sözlerime son veriyorum. 

Baylar, biz Amasya’ya gelmek üzere Sivas’tan ayrılır ayrılmaz, Sivas’ta 

pek hoşa gitmeyen bir olay geçmiştir. Bu olay üzerine kısaca bilgi 

vereyim: Amasya’ya vardığımızda, Anlaşma ve Hürriyetçilerin, yabancılarla 

ortaklaşa birtakım haince işlere giriştiklerini gösteren bilgiler almıştık. 

Bunu hemen genelge ile bildirmiştim. Sivas’ta da Padişaha, beni kötüleyen 

teller çekilmek gibi bir girişim olduğunu haber aldım ama inanmadım. Elbette, 

Temsilciler Kurulu arkadaşlarımızın ve karargâhımızda bulunan kişilerin, 

Valinin ve başkalarının dikkati buna engeldir, dedim. Oysa Şeyh Recep 

ile arkadaşlarından Ahmet Kemal ve Celâl adındaki kişiler, bir gece 

telgrafhanede, kendilerinden olan bir telgrafçı aralığıyla, istedikleri telleri 

çekmişler… 

(Burada Atatürk, Şeyh Recep ve arkadaşları tarafından kendisine, 

Salih Paşa’ya ve Padişaha çekilen telgrafları ve bunlarla ilgili yazışmaları 

okumakta ve konuşmasını şöyle sürdürmektedir:) 

Baylar, düşmanlar, Şeyh Recep’e, gerçekten önemli bir rol yaptırmış 

bulunuyorlardı. Sırası gelince bilginize sunacağım belgelerden, Sait 

Molla’nın Rahip Fru’ya yazdığı 24 Ekim günlü bir mektubunda, Molla, Rahip’e: 

“Sivas olayını nasıl buldunuz? Biraz düzensiz ama yavaş yavaş düzelecek.” 

diyordu. Bütün ulusun birlik ve dayanışmasından ve ulusal örgütlerin 

ülkenin her köşesine yayıldığından söz eden, ulusun ortak dileğine uyarak, 

ulusal örgütlere ve askerî güce dayanarak hükümeti düşüren; yeni hükümetle 

karşı karşıya geçen bir kurulun başkanını kötülemek üzere –tam 

yeni hükümetin delegesi ile görüşmeye girişeceği bir sırada ve bu amaçla 

Sivas’tan çıktığının ertesi günü- bütün Sivas halkı adına ayaklanmayı gösterir 

bir telyazısının, telgrafhane korkutularak çektirilebilmesi elbette anlamlı 

idi. Böyle bir kurulu, kendi bulunduğu Sivas’taki halk, kötüleyince bütün 

ulusun da böyle duyup düşünmeyeceğini kanıtlamak gerçekten güçtür. Öyleyse, 

temsil niteliği böyle olan bir kurulun ve başkanının dayandığı gücün 

de çürük olacağına inanmak neden geçerli olmasın! Sivas’tan yükseltilen 

bu sesin düşmanlar için ne denli güçlü ve önemli olduğu kolaylıkla anlaşılır.


Baylar, Salih Paşa’ya gelen telyazısını, Amasya’ya geldiğinde kendisine 

verdirdim. Ama Şeyh Recep ve arkadaşlarının hükümetçe cezalandırılmasını 

istedim. Sivas’taki Temsilciler Kurulu üyelerine de telgraf başında, 

19 Ekimde şunları sordum: 

1. Şeyh Recep, Ahmet Kemal ve Celâl imzasıyla çekilen telyazısını 

gördünüz mü? 

2. Telgrafhanede nöbetçi subayı yok mu? 

3. Hepiniz orada bulunduğunuz halde, böyle bir küstahlık nasıl 

olabilir? Hem de bu delilerin girişimleri hepinizce biliniyor. Salih 

Paşa’ya ve Naci Bey’e çekilmek üzere üç imza ile telyazısı hazırladıklarını 

biz, buradan işitmiştik. Sizin bundan haberiniz yok 

muydu? 

4. Yabancılarla birlikte İtilaf ve Hürriyetçilerin birtakım haince işlere 

giriştikleri üzerine dün genelge ile yapılan bildirim alınmadı 

mı? 

5. Baskı yapılan ve korkutulan telgraf görevlilerinin hemen durumu 

gerekenlere, Vali Paşa’ya ve başka ilgililere haber vermemelerinin 

ve nöbetçi subayının bu işte uyanık davranmamasının 

nedeni nedir? 

6. Başmüdür Bey’in bildirmesi üzerine alınan önlemler nelerdir? 

Mustafa Kemal 

Valiliğin, sorunu askerlere bıraktığının anlaşılması üzerine Kolordu 

Kurmay Başkanı Zeki Bey’e de şunu yazdım: 

Söz konusu olan soruna karışmış bulunanların tutuklanıp cezalandırılmaları 

için valilikçe, buyruğu altındaki güçler kullanılmış ya da bunlar 

yetmemiş de onun için mi iş Kolorduya bırakılıyor? Yoksa bu küstahça 

davranışlara karşı bile, valilikçe önlem almakta duraksanıyor mu? Bunlar 

anlaşıldıktan sonra sorunun çözümlenmesi daha kolay ve kökten olur. 

Mustafa Kemal 

(Atatürk, Sivas’ta bulunanlara, telgrafhanenin tam denetim altına 

alınması, Sivas’taki düzen için ilgililerce sağlam önlemlerin alınması ve 

küstah davranışlarda bulunmuş olanlara gereken cezanın uygulanması 

buyruğunu verdiğini ve yine Osman Tufan ve Recep Zühtü Beylere de ulusal 

eyleme karşı küstahlık yapanlar hakkında yapılması gerekenleri içeren 

bir tel yazdığını belirttikten sonra, konuşmasını şöyle sürdürmektedir:)


20 Ekimde Vali Reşit Paşa, uzun uzadıya olayı anlattıktan sonra, 

“Olay genişleyebilecek iken önüne geçilmiş ve yapılan çabuk ve sert işlemlerden 

dolayı, buna benzer olayların artık çıkmayacağının anlaşılmış” olduğunu 

yazıyordu. 

Baylar, İstanbul Hükümetinin, Şeyh Recep ile arkadaşlarını cezalandırmış 

olduğunu, elbette, düşünmediniz. “Sivaslı Şemsettin oğullarından” 

diye imza atan bu uyuşuk ve aşağılık Şeyh’in, bundan sonra da düşman 

oyuncağı olarak işleyeceği kötülüklere rastlayacağız. 

Baylar daha Amasya’da iken, karşılaştığımız durum, yalnız Şeyh 

Recep olayı ile kalmadı. Adapazarı dolaylarında da buna benzer bir olay 

çıktı. İzin verirseniz, bunu da kısaca bilginize sunayım. Adapazarı ilçesinin 

Akyazı yörelerinde türeyen Talostan Bey, İstanbul’dan para ve yönerge verilerek 

gönderilen ve atlı olacaklara 30 ve piyade yazılacaklara 15 lira aylık 

verileceğini söyleyen Bekir Bey ve Sapanca’nın Avçar köyünden Beslân 

adında bir tahsildar birleşiyorlar. Bu adamlar, başlarına topladıkları atlı, 

yaya birtakım kimselerle Adapazarı kasabasını basmaya karar veriyorlar. 

Tahir Bey adındaki Adapazarı kaymakamı bunu haber alıyor. Tahir Bey, 

İzmit’ten gönderilen bir binbaşıyı ve bulduğu yirmi beş kadar atlıyı alarak 

kasabayı basmaya gelenlere karşı çıkar. Lûtfiye denilen bir köyde karşılaşırlar. 

Bu kalabalığa ne yapmak istedikleri sorulmuş… verdikleri yanıt şu 

imiş: “Padişah Hazretlerinin sağ olup olmadığını ve yüksek halifelik makamında 

oturup oturmadığını öğrenmek için Adapazarı’na telgraf başına 

gelmek istiyoruz, Mustafa Kemal Paşa’yı, Padişah yerine kabul edemeyiz…” 

Tahir Bey’in makine başında, İzmit Mutasarrıfına verdiği bilgide: 

“Adı geçenlerin İstanbul’da önemlice kişilerle ilişkileri olduğundan ve Padişahın 

bile bu yaptıklarından haberli bulunduğunu söylediklerinden” söz 

ediliyordu. Resmî olarak verilen bilgide, Bekir’in, toplanan kimselere, “Bu 

iş için İstanbul’ca, bir hafta süre verdiler. Beş gün geçti. İki günümüz kaldı. 

İşi çabuklaştıralım” diye söylediği de bildiriliyordu. 

(Atatürk, bu ayaklanmanın, alınan önlemlerle dağıtıldığını ancak 

Bekir Bey’in yakalanamadığını belirtmektedir.) 

İstanbul’da hükümetin gözü önünde düzenlenen ve iç, dış düşmanların, 

Padişahın bildikleri ve uygun buldukları kuşku götürmeyen girişimlerinin, 

başarıya ulaşacakları dakikaya dek, beklemek ve elbette hükümet 

önlem alır ve engel olur, diye her şeye böncesine boyun eğmek doğru 

olamazdı. 

Baylar, Amasya’da görüşmelere başladığımız 20 Ekim gününde gelen 

bilgilerin özeti şu idi: İstanbul’da, Hürriyet ve Anlaşma Partisi, Askerî 

Gözcü Derneği ve Dostlar Derneği bir birlik kurdular. Bu birlik ve Ali Ke-


mal, Sait Molla gibi kişiler, Müslüman olmayan halkı durmadan Ulusal 

Güçlere karşı kışkırtmaya başladılar. Rum ve Ermeni patrikleri, Ulusal Güçleri 

kötülemek için Anlaşma Devletleri temsilcilerine başvurdular. Ermeni 

Patriği Zaven Efendi, Neologos gazetesinde yayımladığı bir mektupla son 

ulusal eylem yüzünden Ermenilerin göç etmekte olduklarını ilan etti. 

Asılan Kâzım’ın kardeşi Hikmet adında biri, İstanbul’dan aldığı yönerge 

ile Adapazarı yakınlarında, başına birtakım silahlı adamlar toplamaya 

başladı. Bu Hikmet adına, önemli bir belgede de rastlayacağız. Adapazarı 

yakınında, Değirmendere’de de para ile adam toplanmaya başlandı. 

Çete olarak toplananların, Geyve’de hükümeti basmaya karar verdikleri 

haber alındı. Karacabey’de de buna benzer ufak tefek davranışlar görüldü. 

Bursa’da, Gümülcineli İsmail’in kurduğu çetelerin Ulusal Güçlere karşı kıpırtıları 

sezilmeye başlandı. Gözcülerden tutuklu bulunanların bir günde 

hepsi cezaevinden çıkarıldı. Düşmanlarımızın, Ulusal Güçlere karşı kurdukları 

çetelerin çatışmalara başlaması, karşı birliğin açıktan açığa yaptığı işler, 

İstanbul Polis Müdürünün karşıt çalışmaları, Ali Rıza Paşa Hükümetinin tutumuna 

aykırı davranışta bakanların varlığı, ulusal örgütlerimizin kimi merkezlerimizi, 

özellikle İstanbul merkezimizi umutsuzluğa düşürmeye başladı. 

Hükümetin genel olarak bir amacı ve kararı olduğunu gösterecek davranışta 

bulunamaması ve yalnız İçişleri Bakanı Şerif Paşa’nın olumsuz ve hızlı 

çalışmalarını uygun bulur gibi davranması, gerçekten düşünülecek ve kaygı 

duyulacak bir görüntü ortaya koyuyordu. Bu konuda ilk duyarlığı ve girişimi 

gösteren Ankara oldu. Ankara Vali Vekili Yahya Galip Bey’in Sivas’a 

çektiği 15 Ekim 1919 günlü bir gizli telini, rahmetli Hayati Bey’in imzasıyla 

gelen başka bir gizli tel içinde 22 Ekimde Amasya’da aldım. 

(Bu telde, İstanbul Hükümetince Ankara’ya atanan valinin kabul 

edilmeyeceği belirtilmekte; Cemal Paşa’nın yazdığı telde ise, İstanbul Hükümetinin 

atama kararının uygulanması rica edilmektedir.) 

Gerçekten, başta Müftü Efendi (şimdi Diyanet İşleri Başkanı bulunan 

Sayın Rıfat Efendi Hazretleri idi) olduğu halde, Ankaralılar, protesto 

niteliğinde olarak İstanbul Hükümetine başvurmuşlardı. Ankara’yı yatıştırarak, 

hükümet erkini kırmamak için, telgraf başında, birçok öğütlemelerde 

bulundum. Ancak Ankara’nın haklı olduğunu kabul etmemek, elde değildi. 

Sonunda Cemal Paşa aracılığı ile hükümete yazdığım telyazısından söz 

ederek alınacak yanıta değin, durumun iyi idare edilmesini Ankara’da Kolordu 

Komutanı Vekili Mahmut Bey’e yazdım. 

Burada yeri gelmişken bir gerçeği bilginize sunmak uygun olur. Biz, 

Temsilciler Kurulu, hükümetin durumunu ve içyüzünü pek güzel anlamıştık. 

Hükümet üyelerinden kimilerinin, hükümete girmekten pişman olduklarını 

ve bu gibilerin çekilmek için neden aradıklarını da anlıyorduk. Bun-


dan başka iç ve dış düşmanların ve padişahın birlik olarak, Ali Rıza Paşa 

Hükümeti yerine, kendi görüşlerini, açıktan açığa ve çabucak uygulayacak 

başka bir hükümeti iş başına getirmeye kararlı bulunduklarını da bilmiyor 

değildik. Bunun için de Ali Rıza Paşa Hükümetini, daha katlanılabilir buluyorduk. 

Bir de Ferit Paşa’nın düşmesinden sonra, yeni hükümetle anlaşmak 

için, geçen dört beş gün içinde kimi kişilerin, elden geldiğince çabuk 

uyuşmamız yolunda yaptıkları öğütlemeler de dikkate alınacak anlam ve 

nitelikte idi. Bundan dolayı, amaca güvenle ulaşıncaya dek, gerekirse kimi 

isteklerimizden vazgeçmek zorunluluğunu duyuyorduk. Mahmut Bey’e 

yazdığım gizli telde bunlar da sezdirilmişti. Cemal Paşa’ya verdiğim yanıtı 

olduğu gibi bilginize sunacağım: 

(24 Ekim tarihli bu yanıtta Atatürk, Ankara’da oluşan tepki hareketlerinin, 

İstanbul’daki kimi örgütlerin kışkırtıcılığından kaynaklandığını 

bildirmekte ve Ziya Paşa’nın Ankara Valiliğine atanmasını kabul ettiklerini 

ancak şimdilik gönderilmesinin doğru olmadığını vurgulayarak konuşmasını 


Baylar, Ali Fuat Paşa, 28 Ekim 1919 günlü bir gizli tel ile İstanbul’daki 

örgütümüzden benim adıma gelen bir teli bildirdi. Bu telde verilen 

bilgiler önemli idi. Çerkez Bekir’in çıkardığı bilinen olay, Adapazarı ve çevresinde 

Ulusal Güçlere karşı ayaklanma başlangıcı sayılmış. Bundan ne 

yolda yararlanılacağını görüşmek üzere, “Padişah, Ferit Paşa, Âdil Bey ve 

Sait Molla ile Ali Kemal Bey’den oluşan” bir kurul, birtakım tasarlamalarda 

bulunmuşlar. 

Bu telyazısında, yukarıda adı geçen Hikmet üzerine de bilgi veriliyordu. 

Bu Hikmet, iki ay önce Amasya’dan Adapazarı’na gelmiş. O çevrede 

öteden beri kendisine ve ailesine karşı olanların ulusal örgüte girdiklerini 

anlamış. Hikmet Bey, Amasya’dan geldiğini ve beni tanıdığını, ulusal 

örgüt kurma yetkisinin ancak kendisine verilmiş olduğunu ileri sürerek, Sivas’la 

haberleşmeye girişmek ister. Karşı taraf engel olur. Hikmet, karşıt 

örgüt kurar. Bunu sezen Sait Molla, Hikmet’i elde edecek yolu bulur. Kendisini 

Hıristiyanlara karşı bir ayaklanmaya kışkırtır. Baylar, Hikmet üzerine 

ve düşmanlarımızın Hıristiyanlara karşı kurdukları düzenler üzerine verdiğim 

bilgi, daha sonra değineceğimiz kimi durumların kolaylıkla anlaşılmasına 

yarayacağından, gereksiz sayılmamasını rica ederim. Baylar, bu bilgiler 

üzerine Cemal Paşa’ya çektiğim teli, olduğu gibi görmenizi isterim: 

Şifre Sivas, 31.10.1919 

Milli Savunma Bakanı Cemal Paşa Hazretlerine, 

Adapazarı dolaylarında, hükümete ve ulusal örgütlere karşı oluşan 

olayı biliyorsunuz. Bu olay, ulusal birliğin dayancı ve yüce hükümetin ke-


sin ve yerinde önlemleri ile bastırılmış ise de daha oralarda bozgunculuk 

tohumu vardır. Ulusun birliği karşısında, büsbütün ortadan kalkacağına 

kuşku yoktur. Ancak, bu bozgunculuk olaylarını Damat Ferit Paşa, Eski 

İçişleri Bakanı Âdil ve daha önceki İçişleri Bakanı Ali Kemal Beylerle Sait 

Molla’nın düzenledikleri anlaşılmıştır. Adları bildirilen bu kişiler, kendilerinin 

yaptıkları vatan hainliğinden başka, çok büyük ve tehlikeli bir yanlış iş 

daha yapmışlardır. O da bu haince işlerinden sanki yüce padişahımızın da 

bilgisi olduğu söylentisini yaymak gibi bir büyük alçaklıktır. Sayın hükümet 

üyelerinden tam bir yürek temizliği ile rica ederiz. Zamanında durumu, uygun 

bir yolla yüce Padişaha bildirsinler. Ulusun ve örgütlerinin bu gibi uydurma 

ve yalan sözlere önem vermeyeceği açık bir gerçektir. Bozguncuların, 

yalanlarla ulusal birliği bozmak istedikleri ileri sürülerek, olayın geçtiği 

yerlerde, söylentilerin hükümetçe resmî olarak yalanlanmasını; böylece her 

türlü yanlış anlaşılmanın ortadan kaldırılmasını ve bu dokuncalı kişiler üzerinde 

gereken inceleme yapılarak yasa yoluyla kovuşturmaya girişilmesini, 

çok önemli bir sorun saymaktayız efendim. 


Mustafa Kemal 

Baylar, Ali Rıza Paşa Hükümetinin kuruluş niteliğini bildiğimiz halde, 

tutmayı ve elden geldiğince desteklemeyi neden gerekli gördüğümü bir 

parçacık anlatmıştım. Amasya’dan Sivas’a dönüşümüzden sonra, Temsilciler 

Kurulu ve orada bulunan öteki arkadaşlarımızla yaptığımız toplantıda, 

Amasya buluşması ve başka konular üzerinde arkadaşlara uzun uzadıya 

açıklamada bulundum. Bu toplantıda, Temsilciler Kurulu kararı tutanaklarının 

29 Ekim 1919 günkü görüşmelerle ilgili sayfasında, olduğu gibi yazılı 

olan şu kararı aldık: Başta Sadrazam Ali Rıza Paşa olmak üzere tümünün 

yetersiz, Padişahın gözüne girmek isteyen kişilerden oldukları; kimisinin 

ulusal eylemden yana, kimisinin de buna karşı oldukları; bununla birlikte 

Padişah, kısa zamanda bunları düşürerek yerine zorbalığı sürdürebilecek 

bir hükümet getirmek isteyeceğinden Ulusal Meclis kurulup yasama görevini 

yapmaya başlayıncaya değin Temsilciler Kurulunun bu hükümeti tutmasının 

yurt ve ulus için daha doğru bir iş olduğu kabul olundu. 

(Atatürk, bu noktada bu kararın uygulanması adına yapılan girişimlerden 

söz etmekte ve konuşmasını sürdürmektedir.) 

Baylar, Salih Paşa’nın, İstanbul’a dönüşü üzerine, 21 Ekim günlü 

protokolde yazılı ve önemli olduğuna önceki sözlerim arasında işaret ettiğim 

nokta üzerinde, yani Ulusal Meclisin toplantı yeri konusunda, hükümetle 

aramızda tartışma başladı. Hükümetin Cemal Paşa aracılığı ile yazdıkları, 

bizim ileri sürdüğümüz düşünceler, bir kez daha, gözden geçirilmeye 

değer sanırım. Bu yazışmalarımızın esaslarını Büyük Millet Meclisinin ilk


toplantı tutanaklarında görebileceğiniz için burada, ondan bir daha söz etmeyeceğim. 

(Atatürk, Söylev’in bu bölümünde İstanbul’daki ulusal örgütlerin 

durumuna; bunların, İstanbul Hükümetinin tutumu üzerine verdikleri bilgiye 

ve kendisine milletvekili seçilmeme ve barış yapılana kadar İstanbul’a 

gelmeme konusunda yaptıkları öğüde değinip, örgütün zayıf ve kararsız tutumu 

karşısında onlara verdiği yönergeyi açıkladıktan sonra; Meclisin toplanma 

yerine ilişkin düşüncelere yer vermekte ve bu konuda görüşmek 

üzere kimi birlik komutanlarıyla Temsilciler Kurulu üyelerini 16 Kasım 

1919 günü Sivas’ta bir toplantıya çağırdığını açıklayarak konuşmasını şöyle 


Görüşme gündemimiz yalnız şu üç madde ile sıralanacaktı: 

1. Mebuslar Meclisinin toplantı yeri, 

2. Toplantıdan sonra Temsilciler Kurulu ve Ulusal Örgütün alacağı 

biçim ve çalışma yöntemi, 

3. Paris Barış Konferansının bizim için olumlu ya da olumsuz bir 

karar vermesi üzerine nasıl davranılacağı. 

Baylar, bu zamana değin, dernek merkez kurullarından sorduklarımıza 

gelen yanıtlar, dört görüşe ayrılıyordu: 

1. Birinci görüşe göre, Mebuslar Meclisinin dışarıda toplanması 

uygun görülüyordu. 

2. İkinci görüşe göre, ki bu görüşü ileri sürenlerin başında Erzurum, 

Trabzon ve bütün Karesi 45 , Saruhan 46 kurulları bulunuyordu; 

İstanbul’da… İstanbul’daki ileri gelen kişilerin hemen hepsinin 

bu düşüncede olduğunu biliyoruz. Padişahın isteği, Hükümetin 

üstelediği de buydu. 

3. Üçüncü görüş ki Trakya-Paşaeli’nin düşüncesiydi: İstanbul yakınlarında… 

4. Bir kısım merkez kurulları da, Salih Paşa’nın kişisel görgüsüne 

dayanarak Hükümet uygun bulursa dışarıda toplanmasında bir 

sakınca görmüyorlardı. 

Baylar, İstanbul Hükümetinin ve onun yardakçılarının, kamuoyunu 

ne denli ayrılığa ve karışıklığa uğratmış oldukları, ulusun gösterdiği bu görüş 

ayrılığından kolaylıkla anlaşılabilir. Artık bunun üzerine, direnmenin, 

zararlı sonuç vereceği kanısına varmak da zor değildir. 

45 

Merkezi Balıkesir olan sancak 

46 Merkezi Manisa olan sancak


Şimdi, 16 Kasım 1919’dan 29 Kasım 1919 gününe değin, günlerce 

süren görüşme ve tartışmalardan çıkan sonuçlarla varılan kararların tutanaklarını, 

olduğu gibi yüksek bilginize sunuyorum: 

1. Ulusal Meclisin İstanbul’da toplanmasında sakıncalar ve tehlikeler 

olmasına karşın, toplantının İstanbul dışında yapılmasını Hükümet uygun 

bulmadığı için ve ülkeyi sarsıntıya uğratmaktan çekindiğinden İstanbul’da 

toplanma zorunluluğu kabul edildi. 

a. Bütün milletvekillerini durum üzerinde aydınlatarak teker teker 

düşüncelerini sormak, 

b. Milletvekillerinin, İstanbul’a gitmeden önce Trabzon, Samsun, 

İnebolu, Eskişehir ve Edirne gibi yerlerde kısım kısım toplanarak 

Ulusal Meclis, İstanbul’da toplanacağına göre, gerek İstanbul’da 

ve gerek dışarıda alınması gerekli güvenlik önlemlerini ve programımızın 

esaslarını savunacak güçlü bir grubun kurulması yollarını 

düşünüp görüşmeleri, 

c. Derneğin örgütlerini, çabucak yaymak ve güçlendirmek için Kolordu 

Komutanlarının, bölge komutanları ve askerlik şubesi başkanları 

aracılığıyla çabuk ve eylemli yardımda bulunmaları, 

d. Sivil örgütlerin başında bulunan bütün yüksek görevlilerden her 

olasılığa karşı, ulusal örgüte bağlı kalacakları üzerine söz almak 

ve kendilerinin ellerinde bulunan bütün araçlarla Derneğin örgütlerini 

kurmaya ivedilikle girişmelerini istemek. 

2. Ulusal Meclis İstanbul’da toplandıktan sonra, milletvekillerinin, 

tam güvenlik ve serbestlik içinde yasama görevlerini yapmakta olduklarını 

doğrulayacakları güne değin, Temsilciler Kurulu, şimdiye dek olduğu gibi, 

dışarıda kalarak ulusal ödevini yapacaktır. Ancak bütün sancaklardan birer, 

illerle bağımsız sancaklardan ikişer olmak üzere, milletvekilleri arasından 

seçilecek kişiler, tüzüğün sekizinci maddesi gereğince Temsilciler Kurulu 

üyesi olarak Eskişehir yakınında toplanacaklar; burada durumun açıklanması 

ve Meclisteki yönetimimizin belirtilmesi ile ilgili görüşmeler yapılacaktır. 

Bunun için Temsilciler Kurulu da oraya gidecektir. Bu toplantıdan 

sonra Temsilciler Kurulunun üye sayısı uygun şekilde artırılacak, öteki milletvekilleri 

İstanbul’a Ulusal Meclise gideceklerdir. Temsilciler Kurulunun 

görevde bulunduğu sürece, ulusal örgütlerin kuruluşu ve çalışma yöntemi, 

tüzükteki gibi olacaktır. Mebuslar Meclisi tam güvenlik içinde bulunduğunu 

doğruladığı zaman, Temsilciler Kurulu, tüzükteki yetkisine dayanarak Genel 

Kongreyi toplantıya çağırıp 11. madde gereğince, Derneğin ileride alacağı 

durumun belirtilmesini Kongrenin kararına bırakacaktır. Kongrenin 

nerede ve nasıl toplanacağı, o zamanki duruma bağlı olacaktır. Kongrenin 

toplantıya çağrıldığı zaman ile toplanması arasında geçecek süre içinde


Temsilciler Kurulu, İstanbul Hükümeti ve Mebuslar Meclisi Başkanlığı ile 

kesin zorunluluk görmedikçe resmî ilişkide bulunmaz. 

3. Paris Barış Konferansı, bizim için olumsuz bir karar verir ve Hükümet 

ile Ulusal Meclisçe bu karar kabul edilirse en uygun yolla ve çabuk 

olarak ulusal iradeye başvurulacak ve tüzükte açıklanmış olan ilkelerin gerçekleştirilmesine 

çalışılacaktır. 

Mustafa Kemal 

Rüstem Mazhar Müfit Ali Fuat Hüsrev 

Hüseyin Rauf Kâzım Karabekir Hakkı Behiç Hüseyin Salâhattin 

İ. Süreyya Bekir Sami Ömer Mümtaz Vâsıf 

12. Kolordu Kurmay Başkanı Şemsettin 

(Atatürk, Söylev’in bu bölümünde, bu kararlar gereğince milletvekillerine 

verilen yönergeyi okumuştur. Buna göre, birinci maddede, İstanbul’un 

düşman eline geçmesi ve Rumların milletvekili adayları belirlemiş 

olması gibi nedenlerden dolayı, Meclisin İstanbul’da toplanmasının birtakım 

tehlikeler doğuracağı belirtilmekte ve çözüme yönelik görüşmeler 

planlanmaktadır. İkinci maddede ise, görüşme sonuçlarının Temsilciler Kuruluna 

sorunsuz ulaştırılması için gereken önlemlerin alınması ve milletvekillerinin 

seçim bölgelerince çağırtılması istenmektedir.) 

Baylar, 1919 yılı Ekim ayı ile ilgili olup dokunmak istediğim kimi 

olayları da birkaç sözcükle özetlememe izin vermenizi rica ederim. İzmir ili 

içinde, ele geçirilmiş olan yerlerde bulunan Müslüman halk zulüm görüyor 

ve öldürülüyordu. Bunun için, Anlaşma Devletlerinin temsilcileri katında 

etkili girişimlerde bulunmasını, hükümetten rica ettik. Yunanlılar zulümlerini 

ve yolsuzluklarını sürdürürlerse misilleme yapmak zorunda kalacağımızı 

da bildirdik. İzmir’de geçen acıklı olaylar üzerine İstanbul’da bir gösteri 

toplantısı yapılmak istenmişti. Buna engel olunduğu haberini alınca, Cemal 

Paşa’nın dikkatini çektik. 

Anzavur, Bandırma dolaylarında, haince ve canavarca işlere başlamıştı. 

Onların dokuncalarını giderme önlemlerini ve Karabiga, Bandırma 

yönlerine çıkan Gözcü Derneğinden subaylara karşı yapılacak işlemi, Balıkesir’de 

Kâzım Paşa’ya ve başka ilgililere yazdık. Otuz kadar Gözcü subayın 

da yabancı işgaline yol açmak için, Hıristiyanlara karşı saldırıda bulunmak 

üzere, Trabzon ve Samsun’a çıkacaklarını haber aldık. Hemen 15. 

Kolordu Komutanının ve Samsun Mutasarrıfının dikkatlerini çektik. Bildiğiniz 

gibi Maraş, Urfa, Antep’te, başlangıçta İngiliz birlikleri vardı. Bu birlikleri 

Fransız askerleri değiştirdi. Bu nedenle yeniden Fransız işgalini önlemeye 

çalıştık. Sonra da ilkin siyasal girişimlerde; daha sonra eylemli girişimde 

bulunduk. Bozkır’da, yeniden önemlice bir ayaklanma oldu. Onun bastı-


rılması için çeşitli önlemler aldık. Maraş ve Antep’e Kılıç Ali Bey’i, Çukurova 

bölgesine de Topçu Binbaşısı Kemal ve Yüzbaşı Osman Tufan Beyleri 

göndererek sağlam örgütler kurmaya ve girişimlere başladık. 

Baylar, bu arada aklıma gelen bir noktayı da bildirmiş bulunayım: 

Sivas Kongresinden sonra, kongrelerin tüzük ve bildirilerinden başka, 

Temsilciler Kurulu, sorumluluğu üzerine alarak, Sivas Kongresi tüzüğüne 

ek olmak üzere “Hakları Savunma Derneği Kuruluş Tüzüğü’ne ektir (I)” 

başlıklı, yalnız ilgililere özel ve gizlidir işaretli, silahlı örgütler için gizli bir 

yönerge düzenledi. Düşmanla çatışılan yerlerde bu yönergeye göre silahlı 

birlikler kuruldu. 

(Atatürk Söylev’in bu bölümünde Cemal Paşa ile yürüttüğü yazışmalara 

değinmekte ve İstanbul Hükümeti tarafından Ankara Valiliğine 

atanmasına karşın halk tarafından istenmediği için Eskişehir’e dönen Ziya 

Paşa konusuna, ulusal örgüte karşıymış gibi davranışlarda bulunan İçişleri 

Bakanına, milletvekili seçimlerine ve Meclisin toplantı yerine yönelik açıklamalarda 

bulunmaktadır. Yine bu noktada, Refet Paşa’nın Aydın ve Salihli 

cephelerine komutan olarak gönderilmesine karşın, görev yerinde durmayıp 

sürekli dolaşmasından yakınan Atatürk; bu durumun, düzenli ordu kurulana 

kadar Aydın ve Salihli cephelerinde güvenilir bir komuta düzeninin 

sağlanamamasına yol açtığını anlatmaktadır. Bu arada, olayların İstanbul 

cephesinde de çeşitli sorunlar yaşanmaktadır. Örneğin İçişleri Bakanı, 

Adapazarı, Karacabey, Aznavur ve Bozkır olaylarını suç saymayan kuşkulu 

bir yaklaşım sergilerken, Cemal Paşa da hükümetin bu yaklaşımını savunur 

bir tutum takınmaktadır.) 

Cemal Paşa: “Ulusal ayaklanmadan yana olmayan görevlilerin kodamanları, 

arkalarını, yurttaki düşman ordularına dayamış gibidirler.” yollu, 

sanki bilinmeyen bir bilgi de verdikten ve bu bilgiyi, “Eski hükümet 

üyelerinin çoğu böyledir.” cümlesiyle tamamladıktan sonra “örneğin Polis 

Müdürünün değiştirilmesinde bu durum iyice belli oldu” diye bir de örnek 

veriyor. Cemal Paşa, Hükümet birçok işler yapmayı düşünmüşse de: “Köklü 

bir girişim için, dayandığı gücün sağlamlığına daha inanamadı.” sözleriyle 

bizi suçladıktan sonra, şu kanısını ortaya atıyordu: “İçişleri Bakanı bu 

güce –yani Ulusal Güçlere- gereksinme gösterenlerin başında desem ileri 

gitmiş olmam.” Cemal Paşa’nın mektubunu imzaladıktan sonra, yine kendi 

imzasıyla mektubuna eklediği bir özette, şu cümleler vardı: “Karşıcıllar ve 

yabancılar, Meclisin açılmasını engellemeye karar vermişlerdir. Temsilciler 

Kurulu da toplantı yeri üzerindeki çekişmeyle bu engellemeyi sürdürürse 

işimiz Tanrı’ya kalıyor demektir.” 

Baylar, bu mektuptaki bundan önce gelen yazılardaki ve bundan 

sonra boyuna bildirilecek olan düşüncelerdeki mantık, yorum ve görüş


sağlamlığı üzerinde söz söylemeyeceğim. Yalnız, bu mektuba, 28 Kasım 

1919 günü, verdiğimiz açıklamalı yanıtın bir cümlesini, olduğu gibi aktarmakla 

yetineceğim. O cümle şudur: “Yüksek Hükümetin, köklü bir girişim 

için dayandığı gücün sağlamlığına güvenemediğini ortaya koyan sözlerini, 

gerçeğe uygun bulmuyoruz.” 

(Atatürk, bu noktada, sırtlarını yabancılara dayamış gizli derneklerin, 

başta İçişleri Bakanı Damat Şerif Paşa olmak üzere hükümetin hoşgörüsüne 

sığınarak ulusal birliği bozacak etkinliklerini artırdıklarını ve Cemal 

Paşa’nın da hükümeti savunmayı sürdürdüğünü anlatmaktadır.) 

Ulusal savaşımlar sırasında karşılaştığımız açık ve gizli güçlükler 

üzerinde, köklü bir bilgi edinmeye ve gelecek kuşakların ders almasına ve 

uyanmasına yarayacak nitelikte olan söz konusu belgeleri, olduğu gibi bilginize 

sunmayı uygun buluyorum. Bu belgeler, İngiliz Dostları Derneğinin 

sözde başkanı olarak tanınan Sait Molla’nın Bay Fru adındaki rahibe gönderdiği 

mektupların örnekleridir. 

Baylar, bu mektupların örneklerinin alındığını sezen Sait Molla, 

Türkçe İstanbul gazetesinin 8 Kasım 1919 günlü sayısında, bu mektuplardan 

söz açarak uzun ve sert bir dille yalanlama yayımlamış olsa da gerçeği 

yadsımanın olanağı yoktur. Bu mektupların örnekleri, Sait Molla’nın evinden 

ve mektup karalamalarının yazılı bulunduğu bir defterden, olduğu gibi 

çıkarılmıştır. Bunlar bir yana, mektupların içindekiler, ülkede beliren durumlara, 

olaylara ve kimi kişilere tam bir uygunluk göstermektedir. Şimdi 

izin verirseniz, bu mektupları yazılış sırasıyla sunayım. 

(Atatürk burada Sait Molla’nın Fru’ya yazdığı on iki mektuba yer 

vermekte ve Sait Molla’nın, Anadolu halkını Mustafa Kemal Paşa’ya karşı 

nasıl ayaklandırdığını, ulusal savaşımı tehlikeye düşürmek için nasıl ajanlar 

kullandığını ve bu yönde nasıl gizli planlar yapmış olduğunu tüm çıplaklığıyla 

gözler önüne sermekte ve konuşmasını şöyle sürdürmektedir:) 

Baylar, bu geniş düzene engel olmak ve yaratılan tehlikeli durumları 

ortadan kaldırmak için elimizden gelen her yola ve önleme başvurduk. 

Şimdiye değin anlattığım ve bundan sonra sırası geldikçe anımsatmaya çalışacağım 

o hepinizin bildiği başkaldırmaları, karışıklıkları, resmî düşman 

güçlerinin saldırılarını bastırmak, ortadan kaldırmak için çok uğraştık. Ali 

Rıza Paşa Hükümeti, gözüne batan Ulusal Güçleri bastırmaya ve bunun 

için bizimle didişmeye bakmaktan başka bir yardımda bulunmadığı gibi, 

ondan sonra hükümet kuran yüksek arkadaşları da, onun yolunda gitmekten 

ve sonunda yıkımdan yıkıma, rezillikten rezilliğe sürüklenmekten başka 

bir iş görmediler. 

Baylar, bütün bu gizli düzen kaynaklarının, Rahip Fru’nun kafasında 

toplandığını ve oradan din kardeşlerimiz olacak hainlerin kafalarına so-


kularak uygulama alanına çıkarıldığını kestirdiğimden, Rahip Fru’nun bir 

zaman için olsun durmasını ve işten uzaklaşmasını sağlamaya yarar düşüncesiyle, 

kendisine bir mektup yazdım. Mektubun iyi anlaşılabilmesi için şu 

bilgiyi de ekleyeyim ki ben, Bay Fru ile İstanbul’da bir iki kez görüşmüş ve 

tartışmıştım. Fru’ya Fransızca olarak gönderdiğim mektubun Türkçesi şudur: 

Bay Fru’ya 

Sizinle Bay Marten aracılığıyla, yaptığımız görüşmelerin anısını seve 

seve gönlümde saklıyorum. Yıllarca ülkemizde ve ulusumuz arasında 

yaşamış olan sizin, bizim için en doğru düşünce ve kanılarla dolu bulunacağınızı 

umardım. Oysa ne yazık ki İstanbul çevresinde karşılaştığınız kimi 

aymaz ve çıkarcı kişilerin, sizi yanlış yönlere sürüklediklerini pek çok üzülerek 

anlıyorum. En başta Sait Molla ile düzenlemeye ve uygulamaya başladığınız, 

güvenilir kaynaklardan öğrenilen planın, İngiliz ulusunun gerçekten 

kınayacağı bir nitelikte olduğunu bildirmeme izninizi rica ederim. Ulusumuza 

Sait Molla’nın değil, ancak gerçek yurtseverlerin gözüyle bakıldığı 

zaman, böyle planların artık yurdumuza ve ulusumuza uygulanabilecek bir 

yanı olmadığı yargısına kolaylıkla varılır. Nitekim daha bugünün olaylarından 

olan Adapazarı ve Karacabey olaylarının başarısızlığa uğraması, sözümüzü 

doğrulamaya yeter. Ancak buna neden gerek vardı? İngiliz Subayı 

Novil’in, Diyarbakır dolaylarında, Müslüman Kürt halkı yoldan çıkarmaya 

pek çok çalıştıktan sonra, Malatya’da Eski Elazığ Valisi Galip ve Malatya 

Mutasarrıfı Halil Beylerle, Sivas’a karşı yaratmaya çalıştığı olay, sonucu 

bakımından bütün uygarlık dünyasına karşı utanç verici değil miydi? 

Size önemle ve içtenlikle bildiririm ki İngiliz ulusu, ulusumuzun 

dostluğuna ve güvenine değer vermiyorsa bundaki yanılgı pek derindir. 

Tersi durumda, kullandığınız araçlar pek yanıltıcı olup, sonuç ve verim alınacak 

nitelikte değildir. Sait Molla aracılığıyla Adapazarı’na gönderilen iki 

bin liranın, yakında verimli sonuç sağlayacağı yolunda verilen sözün yalan 

olduğunu, olaylar size anlatmış olacağından, uzun sözü gerekli görmem. 

Hele sizinle ilişki kuran düzmeciler tarafından, Osmanlı Padişahının da ortaklaşa 

yaptığınız işlerinizde ve çalışmalarınızda eli varmış gibi gösterilmesi 

pek tehlikelidir. Siz çok iyi düşünebilirsiniz ki Padişah, sorumsuz ve yansız 

olup, ulusal istenç ve egemenliğimizle ilgili gerçekleri değiştirmez ve bozmazlar. 

Ülkemizde bulunan İngiliz siyasal görevlilerinin, elbette İngiliz ulusunun 

eğilimine ve çıkarına aykırı olarak, yurdumuza ve ulusumuza karşı 

insanlığa ve uygarlığa yaraşmaz bir biçimdeki girişimlerini, elimizde bulunan 

belgelerle İngiliz ulusunun gözü önüne serersek, sonuç dünyaca iyi 

karşılanmaz sanırım. Fakat bu konuda ilginç olması bakımından şunu da 

bildirmek zorundayım ki siz, bir din adamı olarak siyaset oyunlarına, özel-


likle öldürmelere varacak işlere karışmak hevesine kapılmamalıydınız. Sizinle 

yaptığım görüşmelerde, sizi bu türden bir siyaset adamı olarak değil, 

insanlığa hizmet eden, adaleti seven erdemli bir kişi olarak tanımıştım. 

Bunda ne denli aldandığımı son aldığım sağlam bilgilerin doğrulamakta 

olduğunu size bildirmekle onur duyarım. 

Mustafa Kemal 

Baylar, İstanbul’da, Hükümetin gözü önünde ve bilgisi altında yapılmış 

ve yapılmakta olan alçakça girişimlerin ve bu girişimlerin bütün yurtta 

uğursuz belirtileri olduğunu açıkça ortaya koyan olayların gerçek kaynaklarını 

ve etmenlerini, İstanbul Hükümetinin, Temsilciler Kurulundan 

daha iyi bildiği, şimdi de kuşku götürür mü? 

Baylar, işlerin içyüzünü bilen bir hükümetin üyelerinden, düşmanların, 

salt yanıltmak ve yoldan çıkarmak amacıyla ortaya attıkları kara çalma 

ve söylentilere gerçek gözüyle bakıp yine onların öğütlerini çözüm ve 

önlem diye uygulamaya kalkışmak gibi bir davranış beklenebilir mi? Bu sorulara 

yanıt vererek yüksek topluluğunuzu yormaktan çekindiğim için sözü, 

Ali Rıza Paşa Hükümetinin düşüncesini yansıtan Milli Savunma Bakanı 

Cemal Paşa’ya bırakmayı yeğ tutarım. 

(Atatürk, bu konuları aydınlatabilmek için, Cemal Paşa ile olan yazışmalarına 

değinmektedir.) 

Baylar, İstanbul’da yurdun kurtarılmasıyla ilgili en önemli görevlerde 

çalışan saygıdeğer ve akıllı tanınmış kişilerin, o zamanlar, İstanbul’un 

zehirli havasını almaları yüzünden, anlayış ve görüşlerinde ne denli olumsuz 

sapmalar olduğuna bir örnek vermek için, daha Sivas’ta iken karşılaştığım 

küçük bir olayı, izin verirseniz bilginize sunmak isterim. Belki sayın 

üyeler arasında anımsayanlar vardır. Senato üyelerinden Çürüksulu Mahmut 

Paşa, Bosphore (Bosfor) gazetesi yazarlarından birisine, siyasal durumumuz 

üzerine demeç vermişti. Mahmut Paşa’nın, o sıralarda, Barış Hazırlıkları 

Komisyonu üyesi olduğunu da anımsarsınız. Paşa’nın 31 Ekim 1919 

günlü Tasviri Efkâr gazetesinde de yayımlanan demecini, 17 gün sonra Sivas’ta 

okudum. “Ermenilerin pek çok olan isteklerine hak vermeksizin, sınırlarda 

kimi düzeltmeler yapmayı kabul ederiz.” sözleri dikkatimi çekti. 

Doğu Anadolu’da, Ermenistan yararına toprak bırakılacağına söz verme niteliğinde 

olan bu cümlenin, Barış Komisyonu üyelerinden bir devlet adamınca 

söylemiş bulunması gerçekten düşünülmeye ve şaşılmaya değerdi. 

Bundan ötürü 17 Kasım 1919 günü, Çürüksulu Mahmut Paşa Hazretlerine 

göndermeyi yararlı saydığım bir telyazısında, demecindeki işaret ettiğim 

cümleden dolayı, “Doğu Anadolu halkının, pek haklı olarak son derece üzgün 

ve kırgın olduğunu” belirttikten sonra: “Erzurum ve Sivas Kongreleri-


nin kararları uyarınca ulusun Ermenistan’a bir karış toprak bırakmayacağını; 

dahası, hükümet bu denli acı bir zorunluluk karşısında boyun eğerse 

ulusun, kendi haklarını kendisinin savunmaya karar verdiğini ve bunun 

bütün dünyaya ilan edilmiş olduğunu” yazdım ve bu ulusal karar ve direncin, 

herkesten önce Barış Hazırlıkları Komisyonu yüksek üyelerince bilinmesi 

ve benimsenmesi gerektiğini bildirdim. 

Baylar, Sivas’ta kaldığımız sırada, birçok olaylar ve sorunlarla karşılaşılmış 

ve zorunlu olarak ulusal, idarî, askerî siyasal girişim ve yürütümlerde 

bulunulmuştur. Bunların tümünü ayrıntılarıyla anlatmak uzun sürer. 

Yalnız, izlediğimiz olaylar zincirinin birbirine bağlanmasına yarayacak kimi 

noktalara dokunarak ve işaret ederek geçeceğim. 

(Atatürk bu noktada, ulusal örgütlerin düzene sokulması için alınan 

önlemler, seçimler dolayısıyla ortaya çıkan görüş ayrılıklarını giderme çabası, 

Osmaniye ve Dörtyol bölgelerindeki Fransız yöneticisinin kimi Çerkez 

yurttaşlarca Maraş’a çağrılması, Bolu dolaylarında alınan güvenlik önlemleri 

ve ulusal savaşıma karşı olduğu bildirilen Gebze Kaymakamının değiştirilmesi 

gibi konulara değinmiştir. Yine bu bölümde, Sait Molla’nın davranışlarının 

başarıya ulaşmasından ve İstanbul’daki örgütün aldanışına dek 

varan yanılgılardan yakınmakta ve güvenilir bir ulusalcı olan Yahya Kaptan’ın 

İstanbul Hükümetince yollanan askerî birlikler tarafından nasıl sorgusuz 

bir biçimde yakalanıp öldürüldüğünü anlatmaktadır.) 

Baylar, Yahya Kaptan’ın öldürüldüğüne kuşku kalmamıştı. Bu gerçek 

bilindikten sonra, öldürtmüş olan hükümetin, yasal kovuşturmaya girişmiş 

bulunması, cinayeti işleyenlerin ortaya çıkmayacağına yanıt değil 

miydi? Ama baylar, zaman her şeyin, her gerçeğin, tarihin içten kucağında 

incelenmesini sağlayacaktır. 

Saygıdeğer baylar, Hükümeti ve İstanbul’daki örgütümüzün başkanlarını, 

böyle çirkin bir cinayetin işlenmesine aracı olmaya sürükleyen 

nedenlerin ve etmenlerin incelenmesiyle gerçekten ders alınmaya değer 

sonuçlar çıkacağına inandığım içindir ki dıştan bakılınca önemsiz gibi görülebilecek 

olan bir olayı kanıtlara ve belgelere dayanarak açıkladım. Bu 

açıklamamla ulusun gözü önünde aydınlık bir inceleme ortamı doğmasına 

yardım edebildimse vicdan ödevlerimden birini yapmış olduğuma inanacak 

ve gönül rahatlığına ereceğim. Baylar, bu olayı incelerken, iki noktayı 

göz önünde tutmak yararlı olur! 

Birincisi: Sait Molla’nın üyesi ulunduğu gizli örgüt ile Gebze ve 

Kartal dolaylarında, hepsi bu örgütten olan kişilerin ve çetelerin rollerini ve 

bu rolleri, bizim adamlarımız ve örgütümüz yapmış gibi göstererek yurtsever 

geçinen kişileri aldatıp kandırmada gösterilen ustalık ve başarı,


İkincisi: İstanbul örgütümüzün başkanları, bize, Temsilciler Kuruluna 

bağlı ve onun yönerge ve bildirimlerine uygun iş görmekle yükümlü bulunuyorlardı 

ve ancak bu yükümlülüğü, açık yürekle yaparak genel amaç 

yönünde tam uygunlukla yürümenin en büyük olasılık olabileceğini kabul 

etmeleri gerekirdi. Oysa bu kişiler, kendi akıl ve tutumlarını, Temsilciler 

Kurulunun uyarmaları karşısında yüksek görmekten vazgeçememişler ve 

bağımsız olarak çalışmalarına engel olunmasını, onur işi yaparak sinirlenmişler 

ve bu yanlış duygunun etkisi altında, aldatılmaya kadar varmışlardır. 

(Atatürk, burada Yahya Kaptan’ın eşinden gelen tele ve bunun yürekleri 

dağlayan bir tel olduğuna değinmekte ve sözlerini şöyle sürdürmektedir:) 

Baylar, Yahya Kaptan sorununa 20 Kasım 1919 günündeki olaylar 

dolayısıyla dokunduk. Gene olaydan yer ve zaman bakımından çokça 

uzaklaşarak Yahya Kaptan olayının açıklanmasını bütünlemek zorunda 

kaldık. Şimdi, izin verirseniz bıraktığımız yere dönerek olayları izleyelim. 

Ankara-Eskişehir demiryolunun işletilmesine Anlaşma Devletlerince 

engel olunmuştu. Bu yolun işletilmesi için, Anlaşma Devletleri temsilcilerine, 

sert bir protesto notası verilmesi, 21 Ekim 1919’da Ankara Merkez Kuruluna 

bildirildi. Adana örgütü kurucularının, Niğde’ye ya da Kayseri’ye 

gelerek, bizimle görüştükten sonra çalışmalarını sürdürmeleri sağlandı. Aydın 

cephelerinde, durum her gün güçleşmekte ve ağırlaşmakta olduğundan, 

Salih Paşa ile Amasya’da kararlaştırdığımız üzere, Donanma Derneğinin 

dört yüz bin lirasının bu cephelere verilmesini Milli Savunma Bakanına 

yazdık. Bu cephelerde savaşanlara, silah ve cephane verilmesini ve 

cephenin makineli tüfek ve topçu birlikleriyle desteklenmesini, Konya’daki 

12. Kolordu Komutanından rica ettik. Baylar, Fransızlar, Bandırma-Soma 

demiryolunu sözde denetlemek için Bandırma’ya bir birlik çıkarmışlardı. 

Güvenliği çok iyi olan Bandırma’ya, asker çıkarmaya hakları olmadığı 

apaçıktı. Bu noktaya 24 Kasım 1919’da 14. Kolordu ve 56. Tümen Komutanlarının 

dikkatlerini çektik. 

Yabancı subaylar, Aydın cephelerinde dolaşarak propaganda yapıyorlar 

ve durumu anlıyorlardı. Bu gibi subayların cephedeki birliklerle ilişki 

kurmalarına meydan verilmemesini ve resmî olarak hükümete başvurmalarını; 

eğer Ulusal Güçler için bir söyleyecekleri olursa, merkez kurullarımız 

aracılığıyla bize başvurmaları gerektiğinin kendilerine bildirilmesini ve propaganda 

yapanlar bulunursa, gözaltında bölgeden çıkarılmalarını ve kesin 

zorunluluk olursa, cephede görülecek Anlaşma askerlerine karşı da silah 

kullanılmasını cepheye bildirdik. 

Baylar, biz, İzmir halkının da eylemli olarak seçimlere katılmasını 

sağlamak istiyorduk ve o yolda çeşitli araçlarla isteğimizi duyuruyorduk.


Ancak Yunanlılar, elbette buna engel oluyorlardı.29 Kasım 1919 günü, bu 

davranışı Anlaşma Devletleri temsilcileri ile yansız elçilikler katında protesto 

ettik ve bunu, o sırada İzmir Telgraf ve Posta Başmüdürü bulunan Ethem 

Bey’e yazarak İzmir halkına da duyurmak istedik. 

Baylar, belki birçoklarınız anımsarsınız. İşgal zamanında, Adana’da, 

Ferda adında, Ulusal Güçlere karşı, bir yabancı gazetesi yayımlanıyordu. 

Bu gazete, yalnızca Anadolu halkını aldatmak ve yanlış yola sürüklemek 

amacıyla çıkıyordu ve sütunları bizi kötüleyen uydurma yazılarla doluydu. 

Elbette, bu gazetenin Anadolu’nun içerlerine sokulmasını yasak ettik. 

Ancak, bu gazetenin, yurtta okunmasını elbette yararlı bulan, Ali Rıza 

Paşa Hükümetinin İçişleri Bakanı ve Cemal Paşa’nın temiz olduğuna birçok 

kez tanıklık ettiği Damat Şerif Paşa, Ferda gazetesinin, bu ağı saçan 

paçavranın, yurda serbestçe sokulmasına engel olunmaması için buyruklar 

vermişti. Bundan dolayı, Şerif Paşa’nın arkadaşı Cemal Paşa’nın, 3 Aralık 

1919’da dikkatini çekmeyi gerekli bulduk.


BÖLÜM III 

ULUSAL DİRENİŞİN ANKARA’DA TOPLANMASI 

III.1. ANKARA’NIN DİRENİŞ MERKEZİ OLMASI 

Baylar, Mebuslar Meclisinin İstanbul’da toplanmasını önleyememek 

zorunluluğu üzerine, İstanbul’da toplanacak Mecliste, “yurdun bütünlüğünü, 

devletin ve ulusun bağımsızlığını güven altına alma amacımızı korumak 

ve savunmak için birleşik ve dayançlı bir grup oluşturmayı” tek çözüm 

olarak düşündük. Bunun sağlanması için, bildiğiniz gibi, 18 Kasım 

1919 günlü yönerge ve genelgede, milletvekillerinin belli yerlerde grup 

grup toplanarak, görüşecekleri önemli noktalardan biri olarak bu konuyu 

ele almıştık. 

Gene o zaman, düşündük ki bu grubun kurulmasını sağlamak için, 

her sancaktan birer milletvekilini Eskişehir’e çağıralım. Eskişehir üzerinden 

trenle İstanbul’a gidecek milletvekillerini de çağıracağımız milletvekilleriyle 

birleştirelim ve kendimiz de Eskişehir’e giderek, genel bir toplantı yaparak, 

işleri enine boyuna görüşelim. Bu arada, İstanbul’da milletvekillerinin güvenliğiyle 

ilgili önlemleri de söz konusu etmek istiyorduk. Ancak bundan 

sonra açıklayacağım nedenlerle, bu toplantıyı Ankara’da yapmayı yeğledik. 

Daha bir ay kadar Sivas’ta kaldıktan sonra artık Ankara yolunu tuttuk. 

Ankara’ya gelişimizi 27 Aralık 1919 günlü, şu açık bildirimle her yere duyurduk: 

Sivas’tan Kayseri yoluyla Ankara’ya gitmek üzere yola çıkan Temsilciler 

Kurulu, bütün yol boyunca ve Ankara’da, büyük ulusumuzun sıcak 

ve içten yurtseverlik gösterileri içinde bugün buraya geldi. Ulusumuzun 

gösterdiği birlik ve kararlılık, ülkemizin geleceğini güven altına alma konusundaki 

inancı sarsılmaz bir biçimde destekleyecek niteliktedir. 

Şimdilik Temsilciler Kurulu merkezi Ankara’dadır. Saygılarımızı sunarız 

efendim. 


Mustafa Kemal


2 Ocak 1920 günü, Derneğin merkez kurullarına, Hacıbektaş’ta 

Çelebi Cemalettin Efendi’ye, Mutki’de Hacı Musa Bey’e ayrıca bir bildirim 

yaptık. Bu bildirimimizin içindekiler ve yazılış biçimi şöyleydi: 

… Yolculuğumuz sırasında görüp incelediklerimiz bizlere, gerçek 

koruyucu Ulu Tanrı’nın yardımıyla gerçekleşen ulusal birliğimizin dayanağı 

olan Ulusal Örgütün kök salmış ve ulusun ve ülkenin geleceğini kurtarmak 

için gerçekten güvenilir bir güç ve erk durumuna gelmiş olduğunu sevinçle 

gösterdi. 

Dış durum, bu ulusal dayanç ve birlik sayesinde, Erzurum ve Sivas 

Kongresi ilkelerine göre, ulusun ve yurdun çıkarına elverişli bir yola girmiştir. 

Kutsal birliğimize, dayanç ve inancımıza güvenerek yasal isteklerimizin 

elde edileceği güne değin, direnerek çalışılması ve bu bildirimimizin 

köylere varıncaya dek bütün ulusa duyurulması rica olunur. 

Anadolu ve Rumeli Haklarını Savunma Derneği 

Temsilciler Kurulu Adına 

Mustafa Kemal 

Baylar, Temsilciler Kurulu merkezinin, Ankara’ya taşınması düşüncesi 

oldukça eski idi. Bu düşünce, ilk olarak ortaya atıldığı sıralarda, Kâzım 

Karabekir Paşa’dan gelmiş olan bir teli olduğu gibi burada bildireceğim: 

Üçüncü Kolordu Komutanlığına, 

Erzurum’dan, 3 Ekim 1919 

Temsilciler Kuruluna: Ulusal Güçleri temsil eden yüksek Kurulun, 

değil Ankara’ya gitmek, Sivas’ın batısına bile geçmemesi düşüncesindeyim. 

Çünkü doğu illerinin Ulusal Güçleri olan kurulun, bütün bütün uzaklaşması, 

dolayısıyla bu illerin örgütsüz kalmasına yol açacaktır. Bundan 

başka, şimdiye değin tam yasal ve mantıklı olarak yönetilmekte olan ulusal 

eylemin, öteden beri her zaman her girişimimizi kötü görmek ve göstermek 

isteyen düşmanlarımızın yaptıklarını göz önünde tutarak belli bir yerde korunması 

için Temsilciler Kurulunun Sivas’tan batıya geçmemesi düşüncesinde 

bulunduğumu bilgilerinize sunarım. 

On Beşinci Kolordu Komutanı 

Kâzım Karabekir 

Böyle bir telin, gerçek olamayacağı yargısına varmak istedim. Ancak 

ne çare ki bu gizli tel, Erzurum’dan, Sivas’taki Üçüncü Kolorduya çekilmiştir. 

Açılan gizli telin altında (Açıldı. Fethi 4-5 Ekim) yazısı ve imzası 

olduğu halde Üçüncü Kolordudan bize gönderilmiştir.


Baylar, Kâzım Karabekir Paşa, çağrımız üzerine Sivas’a geldikten 

ve bizimle görüştükten sonra kuşkusuz, bu telle önceden bildirdiği düşünce 

ve görüşün yerinde olmadığını görmüş olacaktır. Ancak, bu düşünce ve görüşteki 

yanlışlığı anlamak için, ille yüz yüze gelip görüşmeye hiç de gereklik 

olmayacağı apaçık bir şeydir. Bu düşünce ve görüşün dayandığı nedenlere, 

şöylece bir göz atmak, onların yanlışlığını anlamaya yeter sanırım. Başta 

Temsilciler Kurulunun yalnız doğu illerinin Ulusal Güçleri olmadığı ya da 

o örgütleri temsil etmediği ve belki bütün ülkenin –Anadolu ve Rumeli’nin- 

Ulusal Güçlerini temsil ettiği çoktan bilinmeliydi. Özellikle, bu nokta üzerinde, 

günlerce süren telgraf başı tartışmaları olmuştu. Bir de Temsilciler 

Kurulunun Sivas’tan Ankara’ya taşınması, doğu illerinin örgütsüz kalmasını 

gerektirecek bir etmen olamazdı. Temsilciler Kurulunun, doğu illerine Sivas’tan 

telle verdiği buyrukları ve yönergeleri, Ankara’dan da eskisi gibi 

verilebileceği kuşku götürmezdi. Ancak Temsilciler Kurulunun, doğu illerinden 

daha çok Batı illerine, İstanbul’a yakın bulunmasını gerektiren ve 

haklı gösteren mantıklı nedenler, elbette çoktu. Öncelikle, batı ve güneybatı 

illerimizden, eylemli olarak düşman eline geçmiş olanlar vardı. Bu illerimize 

giren düşman karşısında, sağlam savunma cepheleri kurmak ve onların 

güçlendirilmesini sağlamak gerekti. Oysa doğu illerimizde, böyle acıklı 

bir durum yoktu. Kesin olarak yakın bir eylemli tehlike de doğabileceğe 

benzemiyordu. Uzak bir olasılığa göre, sözgelimi doğudan Ermenilerin eylemli 

bir saldırıda bulunacağı kabul olunsaydı bile, onun karşısında Ulusal 

Güçler ile güçlendirilmesi kararlaştırılmış olan, kendilerinin komutasında 

15. Kolordu hazır bulunuyordu. Ancak, İzmir cephelerine, türlü yöntemde 

komutanlıklar, türlü nitelikte güçler ve türlü türlü olumsuz kaynaklardan 

gelen dokuncalı etkiler vardı. Adana’ya giren düşmanlara karşı daha cephe 

kurulamamıştı. 

Şu durumda yol ve yöntem odur ki genel durumu yönetip yürütme 

sorumluluğunu yüklenenler, en önemli hedefe ve en yakın tehlikeye, elden 

geldiğince yakın yerde bulunurlar. Yeter ki bu yaklaşma, genel durumu 

gözden uzak bırakacak ölçüde olmasın! Ankara, bu koşulları üzerinde toplayan 

bir noktaydı. Her halde cephelerle ilgileneceğiz diye Balıkesir’e, Nazilli’ye 

ya da Karahisar’a gitmiyorduk. Ancak cephelere ve İstanbul’a demiryolu 

ile bağlı ve genel durumu yönetme bakımından Sivas’tan hiçbir 

ayrılığı olmayan Ankara’ya gelecektik. Mebuslar Meclisinin İstanbul’da toplanması 

zorunlu görüldükten sonra ise, Ankara’ya gelmenin ne kadar yerinde 

ve yararlı sayılması gerektiğini açıklamayı gerekli görmem. 

Baylar, Temsilciler Kurulunun Ankara’ya taşınmaması için nedenler 

ortaya konulurken, bu arada hele “Öteden beri her zaman her girişimimizi 

kötü görmek ve göstermek isteyen düşmanlardan” söz edilmiş olmasına 

hiçbir anlam veremedim. Gerçekten, kendisinin dediği gibi düşmanlar


bizim hangi davranışımızı, hangi girişimimizi iyi görmüşlerdir ya da görebilirler 

ki ona göre davranalım! Eğer, bu düşünce ve görüşe yol açan: “İstanbul’da 

ulusal isteğe uygun davranan bir Ali Rıza Paşa Hükümeti vardır. 

Mebuslar Meclisi de orada toplanarak ulusun ve ülkenin yazgısını denetlemeye 

başladıktan sonra, Temsilciler Kurulunun batı cepheleriyle, Mebuslar 

Meclisi ile ilgi ve ilişki kurmasına ne gereklik kalır. Öyle ise, Temsilciler Kurulunun 

yalnız doğu illerinin örgütleri ile ilgilenmesi ve bununla yetinmesi 

daha yerinde ve daha yararlı olmaz mı?” gibi bir düşünce ve görüş idiyse, 

bir ölçüye dek, üzerinde durulabilir. Ancak böyle olunca da genel durumu 

ve olaylarla koşulların gerçek yüzünü görüşte ve anlayışta Temsilciler Kurulu 

ile Kâzım Karabekir Paşa arasında doldurulamayacak bir hendek olduğunu 

kabul etmek gerekir. Temsilciler Kurulunun Ankara’ya gelmesini 

düşmanlar kötü görecektir, noktasında çok durularak belki, ileri sürülmüş 

olan düşünce ve görüşün kaynağı ve kökeni daha iyi kavranabilirse de bizim 

şimdilik buna ayıracak zamanımız yoktur. 

Baylar, bundan önce söylediğim gibi, bir iki günlük bir toplantı ve 

görüşme isteğiyle, milletvekillerini çağırmak için ilk yazdığımız telde –ki bu 

tel örneğini, bir resmî yazı biçiminde, basılı olarak da postayla göndermiştik- 

amaç bildirildikten sonra “Temsilciler Kurulunun bulunacağı bir yerde 

toplanılacak, toplantı zamanı ise, gönderilecek milletvekillerinin adları ve 

adresleri belli olduktan sonra haberleşerek kararlaştırılacaktır. Temsilciler 

Kurulu, kısa sürede İstanbul’a yakın bir yere gidecektir.” denilmişti. 

Ankara’ya varışımızda, Ankara-Eskişehir demiryolu işlemeye başlamış 

olduğundan, önceki bildirimimize 29 Aralık 1919 gününde yaptığımız 

bir ekte, milletvekilleriyle görüşme yeri olarak Ankara’yı gösterdik ve 

genelge ile bildirdik. Bu genelgenin bir maddesi de öteki milletvekillerinden 

olabildiğince çok kişinin görüşmelere katılmasının pek çok istenmekte olduğu 

yolundaydı. 

Baylar, sonucunun pek çok yararlı olacağını umduğumuz bu iyicil 

ve yurtseverce girişimin bile, İstanbul Hükümeti üyelerince önüne çıkıldığını 

bilginize sunarsam şaşmazsınız sanırım. İzin verirseniz, bu noktayı biraz 

açıklayayım; biz milletvekillerini, Ankara’ya çağırırken, onlar da birtakım 

kişilerin bu çağrıya gelmemelerini ve tasarlanan toplantının yapılmamasını 

sağlamak için, karşı önlem alıyorlar ve girişimde bulunuyorlarmış. Kimi 

milletvekillerinin çektikleri teller üzerine bu işi anladık. 

(Atatürk burada, Aydın Milletvekili Hüseyin Kâzım tarafından İstanbul’a 

çağrıldıklarını bildiren Burdur Milletvekili Hüseyin Baki ve Akdağmadeni 

Milletvekili Bahri’nin yolladığı birbirine benzer tellere yer vermektedir. 

Atatürk bunlara yanıt olarak bu çağrılarla kendilerinin bir ilgisi 

olmadığını açıklamış ve bu açıklamayı tüm milletvekillerine göndermiştir.)


30 Aralık 1919 günlü bir gizli telle de İstanbul’daki örgütümüze: 

“Hüseyin Kâzım Bey’in girişiminden söz ettikten sonra, bizim bildirimlerimizin 

kendisine duyurulmasını ve görüşmelere katılmak istiyorsa tez elden 

Ankara’ya buyurup gelmeleri gerektiğinin anlatılmasını” bildirdik. 

Baylar, biz, İstanbul’daki örgütümüzden haber beklerken, karşımıza 

bir kişi çıktı. Bunun kim olabileceğini kestirmede güçlük çekmezsiniz, sanırım. 

Bildiğiniz gibi, hem bizim İstanbul’da delegemiz hem de bakan olan 

bir kişi… Cemal Paşa… Evet, 1 Ocak 1920 günlü şu tel “Milli Savunma 

Bakanı Cemal Paşa” imzasıyla geliyordu. 

(Bu telde beş maddelik bir önerge bulunmaktadır. Bu önergeye 

göre, Ankara’ya çağrılan milletvekillerinin İstanbul’a gelmeleri gerektiği ve 

Ankara’da toplanma kararının doğru olmadığı belirtilmektedir.) 

Baylar, böyle bir davranma ve bildiride bir içtenlik ve soyluluk görüyor 

musunuz? İlkin, bizim, milletvekilleriyle toplanma kararımız ve bununla 

ilgili bildirimiz, bundan bir buçuk ay öncesinden beri bilinmekteydi. 

Eğer bu girişimimiz, yurt yararına gerçekten uymaz ve sakıncalı görülmüş 

idiyse, güdülen ulusal amaçta bizimle birlik olduklarını ileri sürmekte bulunan 

bayların ve Hükümetin, bizim çağırdığımız milletvekillerine, İstanbul’a 

gelmeleri için tel çekmeden önce bizimle anlaşmaları; hiç olmazsa düşüncelerinden 

ve girişimlerinden bize bilgi vermeleri gerekmez miydi? Böyle 

yapmayıp da doğrudan doğruya İstanbul’a gidişlerini çabuklaştırmak için 

Denetleme Kurulu Başkanlıkları aracılığıyla Şeyh Muhsini Fâni’nin 47 ve 

İçişleri Bakanının imzalarıyla, taşradaki milletvekillerini sıkıştırıp şaşırtmak 

ve olupbittiler yaratarak bizim girişimimizi sonuçsuz bırakmaya kalkışmak 

doğru muydu? 

İkincisi Baylar, seçimi yenileme işi aylarca ve aylarca yapılmayıp 

tüzeye göre belli süre çoktan geçirilmiş olduğu sıralarda hiç de tez canlılık 

göstermeyi aklına getirmeyen bu baylar, bizim Erzurum’dan, Sivas’tan beri 

yaptığımız sonu gelmez girişim ve çalışmalarımızın bir başarısı olarak gerçekleştirilen 

yeni seçimlerden sonra, ayrıca araya girip izleyerek her birinin 

milletvekili seçimlerini sağladıktan sonra, çok çok üç beş gün gibi az bir gecikme 

üzerine böyle tez canlılık göstermeli miydiler? Hele bu gecikme, büyük 

bir ülkenin gerçekleştirilmesi, özellikle İstanbul’da toplanma aymazlığını 

gösterenlerin kendi güvenlikleri ile ilgili önlemlerin alınması yollarını görüşmek 

amacıyla olursa, bu bayları bu denli ivediye sürüklemeli miydi? 

Hiçbir önlem ve karar almadan, bir an önce, horlanmaya ve rezilliğe koşup 

gitmek neden ileri geliyordu? 

47 

Hüseyin Kâzım Kadri’nin takma adı


Üçüncüsü Baylar, temiz ve lekesiz arkadaşlarını aldatarak İstanbul’da, 

kendilerinin içinde bulundukları tehlike ve aşağılama çemberine, 

onları da tez elden sokmak isteyen bu baylar, Anadolu ve Rumeli Haklarını 

Savunma Derneğinden değiller miydi? Bu ulusal derneğin üyesi bulunmuyorlar 

mıydı? Bir derneğin üyeleri, milletvekili olsalar bile, derneğin liderleriyle 

görüşerek en sonunda saptanacak programa göre iş görmek zorunda 

değil midirler? Dünyanın her yerinde, bütün uygar toplumlarda bu, böyle 

değil midir? Bir grubun, bir partinin kendi liderleriyle görüşmesinden ve 

ilişki kurmasından, yasama gücünün, başka güçlerin etkisi altında iş görmüş 

olduğu sanısının doğacağı kuruntusundan ve bunun yabancıların dikkatini 

çekeceğinden, niçin korkuluyordu? Bu baylar, seçimin yenilenmesini 

ve milletvekillerinin seçilmesini sağlamış olan örgütün etkisinde kalmış görünmeyi, 

yüksek onur ve özsaygılarıyla bağdaşmaz mı buluyorlardı? Milletvekillerinin, 

yurt içinde, güçlü bir ulusal örgüte bağlı olduklarını ve o geniş 

örgütün saptadığı belirli amaçlardan ayrılamayacaklarını ve her olasılığa 

karşı, o örgütün etkisi altında bulunduklarını, açık bir vicdan ve açık bir 

alınla ortaya koymanın, asıl bunun, içte ve dışta en büyük güveni ve saygıyı 

sağlayabileceğini, bu baylar, anlamıyorlar mıydı? Ve dahası, böyle bir 

vicdan ve inanç sağlamlığı içinde, belirli ulusal amacı gerçekleştirme yolunda, 

her tehlikeyi göze almaya hazır bir durum ve davranış alınmadıkça, 

Meclisin, kendisinden beklenilen hizmetleri yapamayacağını anlamak, 

kâhinliğe mi, yoksa yapıldığı gibi, saldırı ve aşağılamaya uyuşukçasına boyun 

eğmeye mi bağlı idi? 

Bu baylar, benim, milletvekilleriyle aracısız görüşmemi istemiyorlar, 

Hükümet ve kimi baylar, benim, İstanbul’a gitmemi de uygun görmüyorlar. 

Ancak geniş yetki ile bir delegenin gönderilmesini öneriyorlar. Doğrusu 

bu noktadaki akıllarına ve anlayışlarına diyecek yok! Gönderdiğimiz 

delegeler değil miydi ki milletvekillerinin düşman pençesine girmesinde en 

çok etkili olanlar ve sonunda, kendilerini bile savunmak için önlem ve çözüm 

bulmakta güçsüz olduklarını kanıtlayanlar. Milletvekillerinin, kimseye 

danışmadan İstanbul’a çağrılmalarında, aldatmayı ve oldubittiye getirmeyi 

başaramadıktan sonra, bize bildirim yaptırmayı istemekte gösterilen yumuşaklık 

da pek ince değil midir Baylar? 

(Atatürk, Cemal Paşa’ya, önergeyi veren milletvekillerinin kimler 

olduğunu öğrenmeye yönelik tel yazmış ve yanıt olarak da bunların, Hüseyin 

Kâzım, Tahsin, Celalettin, Arif, Hâmit… ve başkaları olduğunu öğrendikten 

sonra, sözlerini şöyle sürdürmüştür:) 

Baylar, bize sonradan verilen bilgiye göre, bana tel çeken kişiler, 

milletvekillerinden bir topluluk değildi. Sadrazam, kendi tanıdığı Hakkı Bey 

adında bir kişiyi –Siverek milletvekili olduğunu öğrenmesi üzerine- ve Hü-


seyin Kâzım Bey’i, yanına çağırarak, bana kısa bir tel yazdırmıştır. Bu teli, 

elden kimi kişilere imza ettirmişler. Gizli olarak gönderilmek üzere, Hakkı 

ve Hüseyin Beyler Cemal Paşa’ya götürmüşlerdir. Demek, beş maddelik 

olan ve önerge adı verilen telyazısı, sonradan uydurulmuştur. Aslına bakılırsa, 

önergeden söz edildiği halde, bunun nereye sunulduğunun bugüne 

değin belli olmaması da bu işte dolap ve özel erek olduğunu göstermeye 

yeterdi. Meclis yeni açılmış ve Meclis Başkanlığı daha görevine başlamış 

değildi. Bununla birlikte, Cemal Paşa’nın bu telini aldıktan sonra, şu gizli 

teli yazdım: 

Ankara, 09.01.1920 


Hüseyin Kâzım, Tahsin, Arif, Hamit Beyefendilere, 

Ankara’ya gelmenin kötü yorumlara yol açacağı üzerine, Milli Savunma 

Bakanı Paşa Hazretleri aracılığıyla bildirilen görüşlerinizi öğrendik. 

Konu, yurdun ve ulusun varlığıyla ilgilidir. Ulusal Mecliste ulusal örgüte 

dayanan güçlü bir grup kurulmaz ve Sivas Genel Kongresi ile ulusun bütün 

dünyaya duyurduğu kararlar, büyük çoğunlukça bir inanç ve bir ilke olarak 

benimsenemezse ulusal hizmetimizin sağlayacağı başarı boşa gider. Ülke 

bir felakete uğrayabilir. Bundan dolayı, birtakım vatansız ve dinsizlerin 

propagandaları bizim için uyulacak ilke olamaz. Amaç ulusun esenliği ve 

yurdun kurtuluşudur. Bir iki günlüğüne buyurmanız ve karşılıklı görüşülerek 

ülkü birliğine varmamız bizce pek önemlidir. Buna göre tutulacak yolun 

seçilmesi yüksek görüşünüze bağlıdır. Saygılarımızı sunarız efendim. 


Mustafa Kemal 

Saygıdeğer Baylar, İstanbul’un değindiğimiz ve açıkladığımız can 

sıkıcı durumuyla uğraşırken, yurdun doğu ucunda da bir yalancı peygamberin 

ortaya çıkardığı önemlice ve kanlı bir olay geçiyordu. 

(Atatürk burada, Bayburt’a dört saat uzaklıktaki Hart köyünde, 

kendisini Mehdi ilan eden Şeyh Eşref’in halka Şiilik propagandası yaptığını, 

engel olunmak istenilince de güvenlik güçleriyle silahlı çatışmaya girdiğini 

ve sonunda Halit Bey komutasındaki 9. Tümen tarafından yok edildiğini 

anlatmakta ve sözlerini şöyle sürdürmektedir:) 

Baylar, Milli Savunma Bakanlığı ile Temsilciler Kurulu arasında, 

sürüp giden bir sorun vardı. Bakan Paşa, İstanbul’da bulunan generalleri, 

kolorduların başına ve albayları, tümenlerin başına geçirmek istiyordu. 

Öteki üstsubaylarla subayları da Anadolu’daki birliklere göndereceğinden 

söz ediyordu. Bu isteği, bir ilke olarak ileri sürmüş ve uygulanmasını da


Milli Savunma Bakanlığı Eski Müsteşarı Ahmet Fevzi Paşa’yı, Ankara’da 

Ali Fuat Paşa’nın yerine 20. Kolordu Komutanlığına ve Nurettin Paşa’yı 

da, Konya’da Albay Fahrettin Bey’in yerine 12. Kolordu Komutanlığına 

atamakla bir oldubittiye getirmek istemişti. Bu yöntem izlenip uygulandığında, 

Genel Savaşta, yetişmiş ve kolordu ve tümen komutanlıklarına yükselmiş 

ne kadar genç general ve üstsubay varsa, hiç kuşku yok, bunların 

tümü bu görevlerden uzaklaştırılmış olacaklardı. Çünkü İstanbul’da toplanmış 

eski general ve üstsubaylar, kıdem ve rütbe bakımından, ordudaki 

büyük birliklerin başında bulunan genç komutanlardan önde idiler. Biz, 

hiçbir zaman bu ilkeden yana olamazdık. Özellikle, içinde bulunduğumuz 

koşullar unutularak, böyle yanlış işlerin yapılmasına olur diyemezdik. Bunun 

için, Cemal Paşa’ya her zaman görüşümüzü ve atanan yeni kolordu 

komutanlarının gönderilmemeleri gerektiğini bildiriyorduk. 

Fahrettin Paşa, kolordusunun başında bulunarak, Aydın cephesine 

yardım etmeye ve destek olmaya çalışıyordu. Ali Fuat Paşa, Ferit Paşa zamanında 

görevden alınmıştı. Cemal Paşa, o haksız işlemi düzeltmek istememişti. 

20. Kolorduya, Ankara’da bulunan 24. Tümen Komutanı Yarbay 

rahmetli Mahmut Bey, vekil olarak komuta ediyordu. Ali Fuat Paşa, hem 

Ulusal Güçlerin Komutanlığını yapıyor hem de gerçekte kolordusunu elinde 

tutuyordu. Biz, kolordu ve tümen gibi birliklerde komuta değişikliğini 

kabul etmemeye; özellikle ulusal isteklere uymuş ve o yolda çalışan kişilikleri 

belli komutanları, böyle boş ve nasıl bir özel amaca dayandığı bilinmeyen 

bir ilke için elden çıkarmamaya kesin olarak karar verdik. Yalnız, İstanbul’da 

bulunan genç ve özverili subayların ve doktorların, bir an önce 

Anadolu’ya, ordu birliklerine gönderilmelerini yararlı buluyor ve istiyorduk. 

(Atatürk, isteğinde direnen Cemal Paşa’ya yazdığı yanıtta; savaşta 

çalışarak yükselmiş kişilerin ast duruma düşmelerinin yerinde olmadığını 

ve bu gibi girişimlerin ulusal birliğin bozulmasına neden olacağını belirterek 

değişikliğe kesinlikle yer olmadığını bildirmiştir.) 

Baylar, bu konu üzerinde Anadolu ve Rumeli’de bulunan bütün 

komutanlarla yazışmalar yaparak, dikkatlerini çekmiştim. Ocak ayı başında, 

Ankara’da bulunan Fuat Paşa’ya olduğu gibi, Konya’da bulunan Fahrettin 

Paşa’ya da “Nurettin Paşa atanacak olursa, komutayı bırakmayarak 

eskisi gibi ulus ve yurt görevinizi sürdürmeniz gerekmektedir. Şu durumda, 

bu konuda yapılacak bildirimlerden zamanında bize bilgi veriniz.” diye 

buyruk verdim. 

Cemal Paşa Ocak ayı başlarında, o sırada Milli Savunma Bakanlığı 

başyaveri olan Salih Bey’i -8. Kolordu Komutanı Salih Paşa’dır.- iki mektubunu, 

bu mektuplara ekli olarak Anlaşma Devletleri olağanüstü temsilcilerinin 

verdikleri 24 Aralık 1919 günlü ortak bir nota ve bu notaya hükü-


metin verdiği yanıt örneği ile Ankara’ya gönderdi. Cemal Paşa bu mektuplarında 

da komuta değişikliği ve yapılacak düzenlemeler konusundaki ilkesinden 

ve komutanlığa atadığı Ahmet Fevzi ve Nurettin Paşaların görev 

yerlerine gitmelerini sağlamak zorunluluğundan söz ediyor ve özellikle 

“Ordunun önemli komuta görevlerinde, son ulusal harekete açıkça katılmış 

kişilerin doğrudan doğruya ve resmî olarak bulunmaları, dışarıya ve özellikle 

yabancılara karşı orduda siyasetin hüküm sürdüğü görünümünü verir 

ve bu da her halde kötü etki yapar. Bakanlık, eylemli olarak bu etkilerin 

baskısı altındadır” diyordu ve görevinden yine çekileceğini bildiriyor ve bu 

kez, şu duruma göre artık Mebuslar Meclisinin toplanmasının gerçekleşmez 

bir düş olacağını haber veriyordu. 

Baylar, bu konuda verdiğim yanıtları şöylece özetleyebilirim: “Düşüncelerimizin 

yerinde olduğu yolundaki inancımızı yeniden bildiririz. Ferit 

Paşa’nın kötülüklerinin sonucu olan, Aydın cephesinin ve bölgesinin ve 

oralardaki Ulusal Güçlerin şimdiki durumunu ve geleceğini, son derece ilgiyle 

dikkate alıyoruz. Gelecek için umut verici bir durumun sağlanmasını 

düşünüyoruz. Ali Fuat Paşa’nın, devlet gözünde olsun, kamunun gözünde 

olsun, her türlü eleştiriden uzak bulunduğu kanısının unutulmaması ana 

koşuldur. Ulusal eylem sırasında, her nasıl olursa olsun ileri atılmış olanların, 

görevlerinin ve durumlarının değiştirilmesi, özverilerinin suç sayıldığı 

yolunda yorumlanır. Bu, bizim değişmez zorunlu görüşümüze göre, hiç de 

uygun sayılamaz. Hükümetin olabilir saydığı siyasal sakıncaları ortadan 

kaldırmak için gerekli her şey yapılmıştır. Ahmet Fevzi Paşa, bizimle işbirliği 

yapacak yeterlikte değildir. Ahmet Fevzi Paşa’nın özel görevle gezip dolaşırken 

söylediği mantıksız sözlerini bildirmiştik. Bunu ummam, diye buyurmuştunuz. 

Ahmet Fevzi Paşa’nın, arkadaşlara yazdığı özel bir gizli telde, 

ordu, bugünkü başıbozuk durumunda kaldıkça ülke için yüzde yüz yıkım 

olacaktır, diyor. Bu adam, ordunun ulusal örgüte yardımcı olma durumunu 

başıbozukluk sayıyor. Oysa bilmek gerekir ki ordu, ulusal örgütün kadrosu 

dışında değildir; belki onun ruhu ve temelidir. Ahmet Fevzi Paşa’nın 

Gönen’de ilk olarak yaptığı iş, Anzavur olayından dolayı bin güçlükle ele 

geçirilen cana kıyıcıların salıverilmelerini istemek olmuştur. Bizimle görüşmeden 

atadığınız iki kişinin, kabul edilmeyeceği yolundaki zorunlu ve haklı 

düşüncelerimiz üzerine, ortaya bir onur sorunu çıkarmayınız. Bu, yurda ve 

ulusa bağlılıkla bağdaştırılamaz. “Görevinizden çekilirseniz, Mebuslar Meclisinin 

toplanmasının gerçekleşmez biz düş olacağı” yolundaki sözlerinizden, 

Sadrazamla birlikte bütün hükümetin, meşrutiyetiyle yönetime karşı 

olduğu anlaşılmaktadır. Pek önemli olan bu noktanın tam olarak açıklanması 

rica olunur.


Baylar, şimdi, Başyaver Salih Bey eliyle gönderildiğini bildirdiğim, 

Anlaşma Devletleri olağanüstü temsilcilerinin, Ali Rıza Paşa Hükümetine 

verdikleri ortak notadan biraz söz edeyim: 

Fransa, Büyük Britanya ve İtalya Olağanüstü Komiserleri; Karadeniz 

Ordusu Başkomutanı Sayın Corc Miln (George Milne) ile Osmanlı Milli 

Savunma Bakanı arasında yapılan birtakım yazışmalara, Osmanlı Hükümetinin 

dikkatini çektikten sonra, “Bu yazışmalardan açıkça anlaşılıyor ki 

Milli Savunma Bakanı Cemal Paşa, Karadeniz Ordusu Başkomutanının, 

Paris’teki Yüksek Kurul kararlarına uyarak, verdiği yönergeyi uygulayacak 

yerde, yüksek görevinin gerektirdiği sorumluluktan kaçınarak, kabul edilmeyecek 

birtakım özürler ve nedenler ileri sürmüştür. Olağanüstü Komiserler, 

Milli Savunma Bakanının bu davranışından doğacak kötü sonuçlar 

üzerine, Osmanlı Hükümetinin dikkatini çekmekle birlikte, Karadeniz Ordusu 

Başkomutanının bildirdiği konferans kararını uygulamak için ne gibi 

önlemler almayı düşündüğünü öğrenmek isterler. Olağanüstü Komiserler, 

olayı öğrenen Anlaşma Devletleri Yüksek Kurulunu aydınlatmak üzere, 

Yüksek Kurul adına verilen buyrukları Milli Savunma Bakanının yerine getirmemesi 

karşısında Osmanlı Hükümetinin görüşlerini hemen bildirmesini 

isterler.” diyorlar. 

Baylar, Osmanlı Hükümeti, bu notaya verdiği yanıtta: “İzmir’e Yunanlıların 

nasıl girdiğini, Karma Komisyonun nasıl soruşturma yaptığını ve 

soruşturmaya değin geçen zaman içinde, Yunan yırtıcılığı karşısında, halkın 

nasıl canını kurtarma ve namusunu koruma kaygısına düştüğünü; Hükümetle 

ordunun her zaman Soruşturma Komisyonunun adaletine ve insafına 

güvendiğini ve yalnız akan kanları, geçici de olsa dindirmek için, Osmanlı 

Milli Savunma Bakanlığının, General Miln Cenaplarına 23 Ağustos 

1919 günlü yazı ile öneride bulunmuş olduğunu bildiriyor ve bu önerinin, 

Yunan birlikleriyle Ulusal Güçler arasına Osmanlı birlikleri yerleştirmek olduğunu 

ancak bu önerinin kabul edilmediğini” açıklıyor. 

Sonra; “Yunanlıların girdikleri bölgeye Yunan birliklerinden başka, 

Anlaşma Devletleri birliklerinin girmeleri önerisiyle ilgili, 20 ve 27 Ağustos 

1919 günlü iki yazıya ve bunların karşılıksız kaldığına” işaret olunuyor. 

Bundan sonra da “General Miln Cenaplarının, kendi çizdiği sınırı gösterir 

yazılarının (3 Kasım 1919) Milli Savunma Bakanlığına gönderilmesi noktasına 

değinilerek, Milli Savunma Bakanının, böyle bir yazı hükümlerini uygulamaya 

tek başına yetkili olmaması dolayısıyla, Hükümete başvurduğundan 

ve Hükümetçe de Komiserlere durumun bildirildiğinden” söz ediliyor. 

Daha sonra -geçici sınır çizgisine değin Yunanlıların girmesine engel 

olan- gücün, halk topluluğu olduğu bildiriliyor. Hükümetin ve ordunun, 

halkın bu tutumunu önleyemediği belirtilerek işe bir çözüm yolu bulunması


bir daha rica edildikten sonra “Gerek Hükümeti ve gerek Milli Savunma 

Bakanlığını, sözde Yüksek Kurul kararlarını uygulamıyor gibi bir suçlamadan 

artık kurtarmaya iyilikseverlikle aracı olunması” yolundaki yalvarmalara 

üstün saygılar da eklenerek yanıt yazısına son veriliyor. 

Saygıdeğer Baylar, şimdi de Cemal Paşa’nın mektuplarında dokunduğu 

noktaları işaret edeceğim. Milli Savunma Bakanı, bize Anlaşma 

Devletleri Komiserlerinin notasını okuturken bir yandan da öteden beri 

yaptırmak ya da bizi yapmaktan alıkoymak istediği noktaları bir daha bildiriyor 

ve pekiştiriyordu. Cemal Paşa’nın, istediklerini bu kez ileri sürer ve 

önerirken sözü geçen notayı da okutarak, bizim ruhsal ve içsel durumumuz 

üzerinde etki yapmayı düşünmüş olduğunu kestirmek, bilmem doğru olur 

mu? 

Cemal Paşa, Anlaşma Devletleri’nin siyasal eğilimlerinden söz ettikten 

sonra, Hükümet; Vilson ilkelerine göre kabul edebileceği yenilikleri 

yapmaya söz verir nitelikte bir bildiriyi, yakında yayımlayacaktır. İçişleri 

Bakanını gücendirmemelidir çünkü görevinden çekilir. O çekilince de bunalım 

olur. Meclis açıldığı zaman İçişleri ve Dışişleri Bakanları kesin olarak 

değiştirilecektir. Düşmanlar, Meclisi açtırmamak istiyor, dahası, Dostlar 

Derneğinin Padişaha başvurarak, bu Meclisin yasal olmadığını bildirip dağıtılmasını 

isteyeceği haber alındı diyor ve milletvekillerinin Ankara’ya 

gelmesi işinden söz ediyor. 

Şimdi Baylar, bu üç belgeyi göz önünde tutarak, hep birlikte, kısa 

bir yorumlama yapalım! Komiserlerin notasından anlıyoruz ki Anlaşma 

Devletlerinin Karadeniz Başkomutanı Bay George Miln, Osmanlı Devleti’nin 

Milli Savunma Bakanına yani Cemal Paşa’ya, doğrudan doğruya 

kendi buyruğu altındaymış gibi yönerge ve buyruklar vermektedir. Cemal 

Paşa, şimdiye dek bundan bize söz etmedi. Ve yine anlıyoruz ki Osmanlı 

Devleti’nin Milli Savunma Bakanı, aldığı yönerge ve buyrukları yerine getirmemekten 

ve kabul edilemeyecek özürler ve nedenler ileri sürmüş olmaktan 

ötürü suçlandırılıyor. Milli Savunma Bakanının aldığı buyrukların 

ne olduğunu kestiriyoruz ve niçin yerine getirmemekte olduğunu da anlıyoruz. 

Çünkü Ulusal Güçler engel olmaktadır… Ulusal Güçler, Milli Savunma 

Bakanının ve Hükümetin, Başkomutan Bay Miln’in buyruklarına ve 

yönergelerine uyarak verdiği ya da vereceği buyruklara boyun eğmiyor… 

İşte komiserler, Paris’teki Yüksek Kurul adına, bunu kabul edilebilecek özür 

ve neden saymıyorlar. Demek istiyorlar ki hükümet iseniz, Milli Savunma 

Bakanı iseniz, ülkeye, ulusa, orduya egemen olmalısınız! Egemen iseniz 

özürler ve nedenler kabul edilemez. 

Baylar, Ali Rıza Paşa Hükümeti, 2 Ekim 1919’da iş başına geldi. 

Ondan önce Ferit Paşa Hükümeti vardı. Buna göre, Ulusal Güçler ile Yu-


nan birlikleri arasında Osmanlı birlikleri yerleştirilmesiyle ilgili, 23 Ağustos 

1919 günlü öneriyi yapan Ferit Paşa Hükümetidir. Düşman eline geçen 

bölgenin, yalnız Anlaşma Devletleri elinde bulunmasıyla ilgili 20 ve 27 

Ağustos 1919 günlü önerileri yapan da Ferit Paşa Hükümetidir. 

Ali Rıza Paşa Hükümeti daha, bir öneri ortaya atmış değildir. Ama 

tersine, 3 Kasım 1919 günü Yunanlıların gireceği bölgenin sınırını belirtiyor 

ve bu sınıra değin Yunanlıların girmesinin sağlanmasını, Başkomutan Miln, 

Milli Savunma Bakanı Cemal Paşa’ya buyuruyor. İşte Cemal Paşa’nın yerine 

getiremediği buyruk budur. Teşekkür olunur ki gerek kendisi ve gerek 

üyesi bulunduğu Hükümet, iş başına geldiklerinden çok çok bir ay sonra, 

Ulusal Güçlere karşı güçsüz olduklarını, yabancı komiserlere söyleyebilmişlerdir. 

Baylar, bu delegelerden anlaşılması gereken en önemli ve en anlamlı 

nokta, bence, Hükümetin ortak notaya verdiği yanıtında, komiserlerin 

ileri sürdükleri noktalara büyük bir alçakgönüllülükle ve büyük bir incelikle 

karşılık verilirken, bir yön üzerinde hiç durulmamış olmasıdır. O da 

Baylar, Bay George Miln’in doğrudan doğruya Osmanlı Devleti’nin Milli 

Savunma Bakanına buyruk ve yönerge vermekte olmasıdır. Bu durum, ne 

Ulusal Örgüte karşı, her şeyi onur sorunu yapan Milli Savunma Bakanının 

ne de Osmanlı Devleti’nin bağımsızlığını sağlamak sorumluluğunu yüklenmiş 

olan Hükümetin onuruna, saygınlığına dokunmuyor. Bu durumun, 

kendilerinin onurunu ve devletin bağımsızlığını çoktan zedelemiş olduğunu 

anlamak istemiyorlar. Hiç olmazsa protesto etmiyorlar. Hiç olmazsa, bağımsızlığı 

ortadan kaldıran bu sataşmaya ve saldırıya araç olamayız diye 

bağırmayı göze alamıyorlar… Göze alamıyorlar Baylar, çünkü korkuyorlar. 

Nitekim korktukları başlarına geldi. Bunu yakında göreceğiz. Korkmamak 

için, insanlık onuruna ve ulusal onura saldırılamayacak bir çevrede ve öyle 

koşullar içinde bulunmak gerekir. Buna önem vermeyenlerin, aslında bir 

insan için, bir ulus için dokunulmaz olarak kalması, en büyük namus ülküsü 

olan kutsal kavramlara karşı, çoktan saygısız ve duyarsız oldukları yargısına 

varmakta yanlışlık yoktur! 

Adalet dilenmekle ve başkalarını kendine acındırmakla ulus işleri, 

devlet işleri görülemez; ulusun ve devletin onuru ve bağımsızlığı güven altına 

alınamaz. 

Adalet dilenmek ve acındırmak gibi bir ilke yoktur. Türk 

ulusu, Türkiye’nin yarınki çocukları, bunu bir an akıllarından çıkarmamalıdırlar. 

Baylar, Cemal Paşa’ya, komuta değişikliğiyle ilgili noktalarda verdiğimiz 

yanıtı bilginize sunmuştum. İzin verirseniz, o yanıtın başlangıcını


oluşturan konular üzerindeki düşüncelerimizi de özetleyeyim. Temel noktalar 

üzerindeki görüşlerimiz şunlardı: 

1. Anlaşma Devletleri’nin her biri, bütün Türkiye’den en büyük çıkarını 

sağlamak amacını gütmektedir. Bu, Türkiye’de, güvenilir bir dayanak 

noktası bulmaya bağlıdır. Yabancıların açıktan açığa karşıt ve kırgın 

görünmelerinin nedenini, Hükümetin yansızlık durumunda aramalıdır; 

güçsüz ve dayanaksız olmasında aramalıdır. 

2. Hükümet, bildiri yayımlamakta tez canlılık göstermemelidir. Bildiri, 

hükümet durumu sağlamlaştıktan sonra yayımlanmalıdır. Hükümetin 

güçlü olması, her bakımdan Ulusal Güçlere dayandığı kanısını uyandıracak 

bir yol tutturmasına ve bunu bütün dünyaya duyurmasına bağlıdır. Meclis 

toplandıktan ve sonra orada güçlü bir “Hakları Savunma Derneği Grubu” 

kurulduktan sonra, bildiriye sıra gelebilir. Herhalde bildiri, Barış Konferansına 

gidecek delegeler yola çıkmadan önce, ama grupla görüş birliğine varılarak 

düzenlenmelidir. Çünkü böyle olmazsa, önem ve değer verilmeyecektir. 

Bir de işe, kabul olunacak yenilikleri duyurmakla başlamak doğru 

değildir. Tersine bildiride, ulusun bağımsızlığından ve ülkenin bütünlüğünden 

başlamak, ancak bunun sağlanması koşullarına bağlı olmak üzere yönetim 

işlerinin ana çizgilerini saptamak uygun olur. Bu bildiriye temel olacak 

önemli noktalar, Sivas Genel Kongresi Bildirisi’nde ve Tüzüğü’nde 

vardır. Orada, yarınki sınırlar, devletin ve ulusun bağımsızlığı, azınlıkların 

hakları, yapılacak yardımın ulusça nasıl anlaşıldığı açıkça belirtilmiştir. 

Böyle bir bildiri, şimdiden düzenlenir ve Meclis açıldığı zaman çoğunluk 

grubuyla görüşüldükten sonra yayımlanır. Uygun olan budur. 

3. İçişleri Bakanının çekilmesiyle hükümette bir bunalım çıkmasına 

neden görülememektedir. Böyle bir düşünceden İçişleri Bakanına Sadrazam 

gözüyle baktığınız anlamı çıkar. Bir hükümette bunalım ancak hükümet 

başkanının çekilmesiyle çıkabilir. Hükümetin, İçişleri Bakanı Şerif Paşa’ya, 

onun da Ferit Paşa’ya ayak uydurduğu ve bağlı olduğu anlaşılıyor. 

Meclisin açılması üzerine, İçişleri ve Dışişleri bakanlarının kesin olarak değiştirilecekleri 

yolundaki işareti anlayamadık. Bu bakanlar, şimdiden böyle 

bir söz verdiler mi? Düşmanların, Meclisi açtırmak istemeyecekleri doğaldır. 

Yalnız Padişahın Meclisi dağıtacağı da düşünülebilir mi? Eğer böyle olasılık 

varsa o halde Meclisi, İstanbul’da, dağıtmak ve ulusu Mebuslar Meclissiz 

bırakmak için mi topluyoruz? Öyle ise Padişahın bu konudaki görüşlerinin, 

kurulumuzca kesin olarak şimdiden bilinmesi gerekir ki milletvekillerini dışarıda, 

güvenli bir yerde toplamak için girişimlerde bulunalım! Yoksa Meclis, 

İstanbul’da toplanma yüzünden yukarıda belirtilen durumlara düşerse, 

bunun sorumluluğu, İstanbul’da toplanması için direnenlere düşecektir. 

4. Milletvekillerinin görüşmek üzere Ankara’ya gelmeleri yararlıdır.


III.2. SON OSMANLI PARLAMENTOSU VE ULUSAL ANT 

Baylar, beni gerçekten içten gelen parlak ve güven verici duygularla 

karşılamış olan Sayın Ankara halkı ile daha yakından tanışmak ve onlarla 

görüşmek bir ödev olmuştu. Onun için -görüşmek üzere- çağırdığımız 

milletvekillerinin gelişlerini beklediğimiz günlerde, toplanan Sayın Ankaralılara, 

bir konferans vermiştim. Bu konferansta temel olarak aldığım noktalar 

üzerinde kısaca konuşayım. 

Vilson ilkeleri: Bu ilkelerin 14 maddesinden Türkiye’yi ilgilendirenleri 

vardı. Aslına bakılırsa yenilmiş ve Ateşkes Anlaşması imzalamış olan 

Osmanlı Devleti, bu ilkelerin gönül okşayıcı göz aldatıcı görünümüyle bir 

zaman oyalandı. 30 Ekim 1918, Mondros Ateşkes Anlaşması maddeleri ve 

özellikle bu maddeler arasında yedincisi, beyni yakan ateşli bir ağı idi. Yalnız 

bu madde bile, yurdun geri kalan kısmını, düşmanların almasına hazır 

bir durumda bulundurmaya yeterdi! 

İstanbul’da, birbiri ardınca gelen ve güçsüz kişilerle kurulan hükümetler 

onursuz, özsaygısız, aşağılık görünüşleriyle, suçsuz ve yazgıya boyun 

eğmiş ulusun simgesi tanındı, saygıdeğer bir durumda görülmemeye başlandı. 

Bu yüzden, dünyanın uygar devletleri, uygarlık gereğini unutacak 

kadar saygısız oldular. Öteden beri, Türk ulusuna karşı, dünyanın dört bucağında 

yapılan en mantıksız propagandalar, her zamandan çok dinlenmeye 

değer görüldü. Dokuz aydan beri, başlayan ulusal uyanış ve çalışma, 

durumu ve görünümü değiştirdi daha da çok değiştirecektir. Ulus, gerçekleşen 

birliği korur ve bağımsızlığı için özveriden çekinmezse başarı kesindir. 

Erzurum ve Sivas Kongrelerinde saptanan ilkeler, ulusun ulaşacağı amaçlar 

için temel olacaktır. Ferit Paşa Hükümetini düşüren ulustur. Ancak Ali Rıza 

Paşa Hükümetini iş başına getirme sorumluluğu ulusun değildir. Ama bu 

konuda uzlaşmış durumdayız. 

Baylar, şimdi de Ankara’ya gelen milletvekilleriyle ilişki kurmaya ve 

görüşmeye başlayalım: Milletvekilleri, hepsi bir günde ya da çeşitli günlerde 

topluca bulunamadılar. Tek tek ya da küçük küçük topluluklar olarak 

gelip gittiler. Bu kişilerin ya da toplulukların tümüne, ayrı ayrı hemen aynı 

temel noktaları günlerce ve birçok kez anlatmak zorunda kaldık. Her şeyden 

önce, iç gücünün, yürek ve vicdan gücünün yüksek tutulması gerekir. 

Bunu bilirsiniz. Biz de bu gücü artırmak üzere: İlkin, iç ve dış durumun güven 

ve iç açıcı nitelikte gelişim gösteren noktalarını ve yönlerini araştırarak 

açıklamaya ve kanıtlamaya çalıştık. Sonra, belirli bir amaçta bilinçli ve kararlı 

olarak birleşmenin, sarsılmaz bir güç olduğu gerçeğini, yorulmaksızın 

yineledik. Bir toplumun yaşamasının kalıcılığının ve mutluluğunun, ancak 

dilekte ve dileği gerçekleştirme yolunda tam birlik olmasına bağlı bulunduğunu 

açıkladık. “Yurdun kurtarılması, bağımsızlığın sağlanması” amacına


yönelmiş olan ulusal birliğimizin, köklü ve düzenli örgütlerin varlığı ve bu 

örgütleri iyi yönetebilecek kafaların ve güçlerin bir tek beyin, bir tek güç 

olarak birleşmiş ve kaynaşmış duruma gelmesi ile ereğe ulaşılabileceğini 

söyledik ve bu arada, İstanbul’da açılacak Mebuslar Meclisinde, güçlü, dayanışmalı 

bir grup oluşturulması zorunluluğunu ortaya koyduk. 

Ulus, ancak devletlerin yıkılma ve çökme kargaşaları içinde bulunduğu 

zamanlarda, tarihin yazdığı çok önemli ve korkunç günler yaşıyordu. 

Böyle anlarda, yazgısını kendi eline almak uyanıklığını gösteremeyen ulusların 

geleceği, karanlık ve yıkım doludur. Türk ulusu bu gerçeği anlamaya 

başlamıştı. Bu anlayış sonucuydu ki kurtuluş umudu veren, her içten çağrıya 

koşmakta idi. Ancak uzun yüzyılların uyuşturucu yönetim ve eğitiminin, 

bir toplumun etkisinden, bir günde, bir yılda kurtulabileceğini düşünmek 

ve kabul etmek doğru değildir. Bu nedenle, durumu ve gerçeği bilenler, 

elinden geldiği ölçüde, kendi ulusunu uyarıp aydınlatarak, onlara, kurtuluş 

yolunda kılavuzluk etmeyi, en büyük insanlık ödevi bilmelidirler. 

Türk ulusunun yüreğinden, vicdanından kopup gelen en köklü, en 

belirgin istek ve inanç belli olmuştu: Kurtuluş! Bu kurtuluş çığlığı, Türk yurdunun 

tüm ufuklarında yankılanmaktaydı. Ulustan, başka bir açıklama istemenin 

yeri yoktu. Artık, bu isteği, dile getirmek kolaydı. Nitekim Erzurum 

ve Sivas Kongrelerinde, ulusal istek belirtilmiş ve dile getirilmişti. Bu Kongrelerin 

ilkelerine bağlı olduklarını söyledikleri için ulusça vekil seçilen kişiler; 

her şeyden önce, bu ilkelere bağlı kimselerden, bu ilkeleri yayan dernekle 

ilgisini gösterir ad ve sanda bir grup kuracaklardı: “Hakları Savunma 

Derneği Grubu”… İşte bu grup, ulusal örgüte ve dolayısıyla ulusa dayanarak 

her nerede olursa olsun, ulusun kutsal isteklerini korkmadan dile getirecek 

ve savunacaktı. 

Baylar, ulusun istek ve amaçlarının da kısa bir programa temel olacak 

biçimde topluca yazılması görüşüldü. Ulusal Ant 48 adı verilen bu programın 

ilk karalamaları da bir düşünce vermek amacıyla kaleme alındı. İstanbul 

Meclisinde bu ilkeler, gerçekten toplu olarak yazılmış ve saptanmıştır. 

Baylar, görüştüğümüz tüm kişi ya da kişiler, bizimle, düşünce ve 

görüş birliği yaparak ayrılmışlardı. Ama İstanbul Meclisinde, “Hakları Savunma 

Derneği Grubu” diye bir grup kurulduğunu işitmedik. Niçin?! Evet, 

niçin? Buna bugün yanıt isterim! Çünkü Baylar, bu grubu kurmayı, vicdan 

borcu, ulus borcu bilmek durum ve yeteneğinde bulunan baylar inançsızdılar… 

korkaktılar… bilgisizdiler. İnançsızdılar; çünkü ulusal isteklerin gerçekliğine, 

kesinliğine ve bu isteklerin dayanağı olan ulusal örgütün sağlamlığı- 

48 

Misak-ı Milli


na inanmıyorlardı. Korkaktılar; çünkü ulusal örgütten olmayı tehlikeli görüyorlardı. 

Bilgisizdiler; çünkü tek kurtuluş dayanağının ulus olduğunu ve 

olacağını kavrayamıyorlardı. Padişaha dalkavukluk ederek, yabancılara 

hoş görünerek, yumuşak ve nazik davranarak, büyük ülkülerin gerçekleştirilebileceğine 

inanma aymazlığını gösteriyorlardı. 

Bundan başka, Baylar, iyilikbilmez ve bencildiler… Ulusal düşünce 

ve ulusal örgütün, kısa bir sürede sağladığı onuru ve varlığı küçümsüyorlardı. 

Yaratılan durumun ve varlığın kolayca elde edilebileceği sanısına ve 

kuruntusuna kapılmakla çirkin büyüklenme duygularını doyurup kandırmak 

istiyorlardı. Erzurum’da, Sivas’ta söylenmiş, saptanmış bir adı olduğu 

gibi kabul etmek küçüklük olmaz mıydı?! O addan daha anlamlı ad mı 

yoktu?! Evet, işittik Baylar; varmış: “Fellâh-ı 49 Vatan Grubu” 

Baylar, geçmişle ilgili evreleri ve olayları; burada anlatabileceğim 

çerçeve içinde, gerçeğe uygun olarak saptamak kararındayım. Bunun için, 

tam üzerinde bulunduğumuz noktayla ilgili bir konuyu da açık yürekle bilginize 

sunacağım. 

Ben, Mebuslar Meclisinin, İstanbul’da saldırıya uğrayacağını, dağılacağını 

kesinlikle bekliyordum. Böyle bir durumda, başvurulacak önlemi 

de kararlaştırmıştım. Hazırlık ve gerekli düzenlemeler de başlamıştı. Ankara’da 

toplanmak… İşte bu görevi yaparken, ulusça, yanlış anlaşılmaya yol 

açmamak için önlem olarak da bir şey düşünmüştüm. Mebuslar Meclisi 

Başkanlığına seçilmek… Amacım, dağıtılan milletvekillerini, Mebuslar Meclisi 

Başkanı niteliği ve yetkisiyle, çağırmaktı. Gerçi bu önlem, ancak görünüşü 

kurtarmak için ve geçici olarak işe yarardı. Ama herhalde, bunalımlı 

zamanlarda, yararı geçici olsa da her türlü önlemin alınmış olması gereksiz 

sayılamaz. Gerçekte İstanbul’a gitmeyecektim. Ama bunu açığa vurmaksızın, 

zaman kazanacak ve geçici olarak görev başında bulunmuyormuşum 

gibi durum ve işler düzenlenecek ve Meclis, başkan vekillerince yönetilecekti. 

Bu önlemin uygulanması, elbette, Meclise katılan ve işin aslını kavramış 

olması gereken arkadaşların yardım ve çalışmalarıyla olabilecekti. 

Baylar bunu, gereken kişilere söyledim. Düşüncemi ve görüşümü 

uygun buldular. Bu yolda çalışacaklarına söz ve güvence vererek İstanbul’a 

gittiler. Ama pek az, belki bir ya da iki arkadaştan başkasının, bu konunun 

sözünü bile etmediklerini öğrendim. Bu sorunda üstün gelen düşünüş ve 

mantık şu imiş: Bunca milletvekili içinde Meclis Başkanı olacak yeterlikte 

bir adam bile yok mudur ki Meclise gelmemiş olan bir milletvekilini kendi 

yokken başkan seçeceğiz… Meclisi oluşturan sayın üyeleri bu denli yetersiz 

49 Aslı “felâh” olup Atatürk özellikle “fellâh” dediğine işaret ediyor. Felâh, “kurtuluş, esenlik” demektir. 

Fellâh ise “çiftçi, zenci, kıpti” anlamına gelimektedir.


göstermek yabancılar üzerinde kötü etki yapmaz mı? Bir başka mantık da 

şu: Meclis Başkanlığına Ulusal Güçlerin başkanını seçmekle daha ilk günden, 

Meclis üzerine kuşku ve saldırı çekmeye yol açmıştır. Akıllı işi değildir. 

Bu türlü düşünen ve mantık yürütenlerin bana pek de uzak kişiler olmadıklarını 

görenler, susmayı yeğ tutmuşlar. 

Baylar, açıkça söylemeliyim ki bu önlemin alınmamış olması, Meclis 

dağıldıktan sonra, beni küçük bir güçlükle karşılaştırmıştır. Bunu da sırası 

gelince bilginize sunacağım. 

Baylar, Mebuslar Meclisi, 12 Ocak 1920 günü açılmıştı. Aşağı yukarı 

on gün sonra, Milli Savunma Bakanının 21 Ocak 1920 günlü bir telini 

aldım. Olduğu gibi bilginize sunuyorum: 

Geciktirilmesi sorumluluğu gerektirir. Harbiye, 21.01.1920 

Ankara’da Yirminci Kolordu Komutanlığına 

Mustafa Kemal Paşa Hazretleri’ne, 

İngilizler, hükümete verdikleri bir notada, benimle Cevat Paşa Hazretleri’nin 

görevden çekilmemizi istediler. Hükümetçe, olmaz diye şiddetle 

bir karşılık verildiyse de durum hükümetin kalmasını ve yalnız benimle Cevat 

Paşa’nın çekilmemizi gerektirdi. Milli Savunma Bakanlığına Salih Paşa 

vekillik edecektir. Hükümeti güç duruma sokacak bir davranışta bulunulmamasını 

rica ederim. Yoksa durum düşündüğümüzden daha ağır olur. 

Milli Savunma Bakanı 

Cemal 

(Atatürk burada, Cemal Paşa’ya, notanın olduğu gibi gönderilmesini 

ve inceleme yapıldıktan sonra kendilerini bilgilendirileceklerini belirten 

bir tel yazdığını; ancak, Cemal Paşa’nın, kendilerine kısaltılmış bir nota örneği 

gönderdiğini açıklamakta ve konuşmasını şöyle sürdürmektedir:) 

Cemal Paşa bu notada, Aydın cephesinin söz konusu edilmediğine 

işaret etmekle bilmem ne demek istiyor? Kuşku yok ki söz konusu olan Aydın 

Cephesidir, ona yardım işidir ve Ulusal Güçlerdir. Yalnız Cemal Paşa 

bu dokundurmasıyla, işleri bu duruma sokanın Temsilciler Kurulu olduğunu 

anlatmak istemektedir. Cemal Paşa’ya bu teline yanıt olarak yazdığım 

telle şu buyruğu verdim: 

22.01.1920 


Görevden çekilerek İngilizlerin isteğine uymanız öyle ağır bir durum 

yaratır ki sizin çekilmemekle ortaya çıkacağını düşündüğünüz durum-


dan daha ağır olur. Bundan başka Temsilciler Kurulunun bir delegesi olan 

sizin, Temsilciler Kurulunun haberi olmaksızın ve dahası, onun görüşüne 

karşın çekilmeniz kabul edilemez. İngilizlerin sizi zor kullanarak, görevden 

ayırabileceklerini bile biz hesaba kattık ve tez elden önlemler aldık. Şu duruma 

göre, önce notayı, olduğu gibi bildirmenizi, sonra olup bitenlerden 

bilgi vererek kararımızı beklemenizi ve sarsılmaksızın görevinizde kalmanızı 

kesin olarak istiyoruz. 


Mustafa Kemal 

(Atatürk Söylev’in bu bölümünde Sadrazam Ali Rıza Paşa ile Cemal 

Paşa’ya yazdığı telyazılar hakkında bilgi vermektedir. Buna göre, Ali 

Rıza Paşa’ya yazdığı telde, İngilizlerin Cemal ve Cevat Paşaların görevden 

alınmalarını istemelerinin siyasal bağımsızlığa saldırı niteliği taşıdığını bildirirken; 

Cemal Paşa’ya yazdığı telde de kendisinden görevini bırakmamasını 

beklediklerini iletmiştir. Ali Rıza Paşa, söz konusu notanın her ne kadar 

Fransa ve İtalya’nın da imzaladığı ortak bir nota olduğunu bildirmiş ve tüm 

sorunların parlamentonun açılmasıyla çözüleceğini dile getirmişse de Atatürk, 

siyasal bağımsızlığa karışan İngilizlerin, Meclisin toplanmasına ve alacağı 

kararlara da karışacağından kuşku duyduğunu açıklamıştır. Atatürk, 

bununla da kalmayıp, önemli birlik komutanlarının dikkatini çekerek düşüncelerini 

sormuş, İstanbul’daki telgraf haberleşmesinin güvenliğinin sağlanması 

için ilgili komutanlığa buyruk vermiş ve gizli bir tel ile tüm milletvekillerinden 

İngiltere’yi kınamalarını ve gerekirse Anadolu’ya geçmelerini 

istemiştir.) 

Baylar, ayrıca Rauf Bey’e de 23 Ocak 1920’de, 10. Kafkas Tümeni 

Komutanı aracılığı ile yazdığım gizli telde: “Milli Savunma Bakanının ayrılması 

bir oldubitti olmakla birlikte, bu işin önemi sürüp gidiyor” dedim. 

Anlaşma Devletleri temsilcileri, Hükümetimizi istedikleri biçimde kurmak 

yolunu tutmuş oluyorlardı. Yarın, Meclisin güveneceği bir Hükümete karşı 

da böyle davranmalarına örnek hazırlamış oluyordu. Hükümetin, ulusa ve 

basına bilgi vermeden, bir hükümet sorunu yapmayarak boyun eğmesi, 

ulusun bağımsızlığını zedeliyordu. Olayı kapatmayarak, ulusun bağımsızlığını 

koruyamadığı için, Hükümeti Mebuslar Meclisinde açıkça düşürmek 

gerekirdi. İşte, bütün bunları Rauf Bey’e yazdım. 

Baylar, yabancıların İstanbul’da saldırıları artırarak bakan ya da 

milletvekillerinden kimilerini tutuklamaya başlayabileceklerini kestirip karşılıklı 

olmak üzere, Anadolu’da bulunan yabancı subayların tutuklanmasına 

karar verdim. Bu kararımı ve buna göre önlem alınmasını, 22 Ocak 1920 

günü Ankara, Konya, Sivas ve Erzurum’daki Kolordu Komutanlarına, kişiye 

özel olarak gizli bir telle buyurdum.


Baylar, milletvekillerine yazdığım tele, Vâsıf, Rauf, Bekir Sami Beylerin 

birlikte imzaladıkları yanıt geldi. Bu yanıtta; Meclis resmî olarak görüşmelere 

başlayınca, günün sorunu dolayısıyla Hükümet çekilecektir. O 

zamana değin, durumun esenliği için Hükümetin iş başında bırakılması gerekmektedir. 

Siz, bir girişimde bulunmayınız ve karışmayınız. Buyruklarınızı 

bize bildiriniz. Görüşlerinizin bütün ilgililer katında gereği gibi savunulacağına 

inanınız, denilmekteydi. Ben ne Hükümete ne de Meclise bir şey yazmamaya 

karar vermiş ve artık işi sayın milletvekili arkadaşlarımıza bırakmıştım. 

Baylar, İstanbul’daki kişilerin ne gibi öğütlere uyarak davranışlarını 

düzenlediklerini belirtmek için, şu kısa bilgiyi sunayım: Filan siyasal temsilci, 

çok namuslu, doğru sözlü ve Türk dostuymuş. Bu kişi, çok içten ve 

üzüntülü bir dille demiş ki eğer Milli Savunma Bakanı ile Cevat Paşa çekilmeseydiler, 

Milli Savunma Bakanlığına el konulacaktı. Ulusal Güçlerin 

gösterdiği suskunluk ve yılmazlık, kimilerini çıldırtıyordu. Ancak tez canlılık 

göstermeyin, ezilirsiniz. Bana inanın. Aşağılama varsa, yapanlar utansın. 

Belki daha delilikler olacaktır. Ancak siz, sakın delilik yapmayın. İstanbul’daki 

kişiler; biz, bu sözlerin içtenliğinden kuşkulanmıyoruz, diyorlardı. 

Baylar, milletvekilleri, İstanbul’da toplanmalarından bir hafta sonra, 

başkanlık kurulu seçimi üzerinde ve dolayısıyla Meclis Başkanlığı üzerinde 

görüşmeye başlamışlar. Bir yerde işaret etmiştim ki ben, Meclis Başkanı 

seçilmeyi, kimi yararlarından ötürü, gerekli bir önlem saymış ve gereken 

kişilere görüşümü bildirmiştim. İşte, anlattığım gibi, bu konu üzerinde 

görüşülmeye başlandığı günlerde, 28 Ocak 1920 ve 1 Şubat 1920 günlerinde 

Rauf Bey’in yolladığı yazılarda, birtakım düşüncelerden sonra, “Biz, 

pek büyük sakınca doğuracak olan bu işi ileri sürmekten vazgeçiyoruz.” 

denmekte ve “… özel, gizli bir toplantıda yeniden söz konusu oldu. Şeref 

Bey, seçilmenizin yararlarından söz etti… Seçimde oyların dağılacağı yeniden 

kesin olarak anlaşıldığından, ulusun başında Ulusal Meclise, gözcü olarak 

kalmayı öteden beri yeğlediğinizi söyledik ve sizin için alkışlarla içten 

gösteriler yapıldığını gördük. Genel toplantıda Reşat Hikmet Bey Başkan, 

Hüseyin Kâzım Bey birinci ve Hoca Abdülâziz Mecdi Efendi ikinci başkan 

vekili seçildi.” haberi verilmekteydi. 

Baylar, benim başkanlığımdan söz eden, demek ki yalnız Şeref Bey 

oluyor. Öteki kişiler, başkanlığa seçilmemin niçin söz konusu olduğunu, 

gizli yapıldığı bildirilen bu toplantıda, anıştırma yoluyla olsun, söyleyemiyor. 

Sağlam gerekçelere dayanarak, benim başkan seçilmemi söz konusu 

etmeliydiler. Ondan sonra, oyların dağılıp dağılmayacağını incelemeliydiler. 

Yalnız Şeref Bey’in sözleri üzerine, genel eğilimin yönü yolunda yargıya 

varmak, yerinde bir iş olmayabilirdi.


Baylar, Rauf Bey’in başkanlık konusundaki açıklamasına verdiğim 

karşılıkta demiştim ki: “İleri sürülen sakıncalar önceden enine boyuna düşünülen 

şeylerdir. Benim başkan olmamı gerektiren nedenler bellidir; Ulusal 

Güçlerin ulusça kabul edildiğini berkitmek, Meclis dağılırsa başkanlıkla 

ilgili görevleri güvenle yapmak, hayatımızla uyuşmaz bir barış önerisi karşısında 

ulusal ayaklanma yapılırsa başkan olarak ulusun nesnel ve tinsel bütün 

gücünü savunmayı yöneltmek düşünceleridir. Sözlerinizden, savunmayla 

ilgili bu nedenlerin, bugün İstanbul çevresinde savsaklanabilir görüldüğü 

anlaşılıyor. Eğer doğru düşünmemek yüzünden, ulusal savunmada 

bugün ya da gelecekte aksaklıklar belirirse, sorumluluk, yanlışlığı yapanlara 

düşer. Bu işi benim kişisel düşüncelerle istemediğim yolunda güvence 

vermeye gereklik yoktur.” 

Baylar, Milli Savunma Bakanının ve Genelkurmay Başkanının zorla 

düşürüldüğünü biliyoruz. Meclis Başkanlığına seçilen rahmetli Reşat 

Hikmet Bey’in, bir uydurma nedenle yabancılarca tutuklandığını öğrenmiştik. 

İstanbul’da bulunan Temsilciler Kurulu üyelerinin tutuklanmalarının 

düşünüldüğü, Rauf Bey’in 28 Ocak 1920 günlü teliyle bildiriliyordu. Bu 

olaylardan, Ulusal Güçlere karşıt davranışlar bulunduğu, Meclisin dağıtılma 

olasılığı ve dolayısıyla, ulusal savunmaya girişme zamanının daha da yaklaştığı 

belli oluyordu. Ama bu gerçeği sezinleyen azdı. Baylar, Reşat Hikmet 

Bey’in kurtarılması için de Ankara’dan çalışmak gerekti. Rauf Bey’in 

Meclis durumunu anlatan 27 Ocak 1920 günlü gizli telinde kaygı uyandıracak 

kimi cümleler vardı. Örneğin; Hükümet, başlangıçta çekilmeyi düşünmüş 

ama çekilmemiştir. Meclisin bugünkü durumu, bu sorunu çözmeye 

elverişli değildir. Buradaki milletvekillerinin durumları, ulusun Maraş çevresindeki 

olaylarla ilgili olarak gönderdiği telleri, Genel Kurulda okumaya bile 

elverişli değildir. Anlaşma Devletleri’nden filan falana ayak uydurmamızı 

öğütlüyor. Toplanacak yerimiz yoktur. 

Rauf Bey’e 7 Şubat 1920’de yolladığımız bir yazıda, şu görüşlerimizi 

bildirdik: Milletvekilleri, İstanbul’daki iç ve dış etkiler altında, barışı 

sağlama ülküsünü bir yana bırakarak, kulluk, yükselme isteği, kıskançlık, 

kuruntu… gibi etkenlerle bölünmüşlerdir. Arkadaşlarımız, çok sayıda milletvekilinden 

oluşan bir çoğunluk elde edebilmek için kendi düşünce ve 

inançlarından boyuna özveride bulunmuşlar ve uysal davranma ereğiyle, 

Hükümet ve bilinen çevreler üzerindeki etkilerini büsbütün yitirmişlerdir. 

Düzeni bozmamak kaygısıyla sürdürülürse, ulus yararına aykırı isteklere ve 

türlü türlü tutkulara araç olmaktan, ulusal işleri baltalayıcı kararlar alınmasını 

önleyememekten, korkulur. Bu duruma karşı önlem şudur: İlkelerimize 

yüzde yüz bağlı arkadaşlardan oluşan, azınlık bile olsa, bir grupla yetinmek… 

Bunun sakıncası uysallıktan azdır. Hükümeti, kayıtsız koşulsuz düşürmek 

gerekir. Kesin savaşım durumu alınması gerekir.


Baylar, Ali Rıza Paşa Hükümeti çekilmemiş, Meclis de başına iş 

açmaktan sakınarak, düşürme yoluna gidememiş ve kimi üyeleri değiştirilmiş 

olan Ali Rıza Paşa Hükümetine güvenoyu vermiştir. Ali Rıza Paşa Hükümetinin, 

Meclis önünde okuduğu bildiriyi bilmem anımsar mısınız? Bu 

bildiride: Sadrazam Paşa, yaptığı en önemli görevi sözlerine başlangıç olarak 

alıyor; İstanbul Hükümeti ile Anadolu arasında haberleşmenin kesilmesine 

dek varan anlaşmazlığın giderilmesini başardığını, bundan böyle ulusal 

istencin yüksek Mecliste belireceğini, artık meşrutiyet kurallarına eksiksiz 

uymaya hiçbir engel düşünmediğini söylüyor. 

Baylar, bu sözlerle, Temsilciler Kurulunun ulusal istenç adına iş 

görmesine ve meşrutiyet kurallarına uygun işlere engel olmasına artık yer 

olmadığı üstü kapalı olarak anlatılmak isteniyor. Daha dün, Ulusal Meclisin, 

İstanbul’da toplantıda bulunduğu sırada, ulusal istence de uluslararası 

kurallara da aykırı olarak, kendilerinin ve kendileriyle birlikte, Meclisin ve 

ulusun ne denli ağır bir saldırıya uğradığını söylemeyi gerekli görmeyen 

Sadrazam, gene Temsilciler Kurulunu jurnal ederek gönlünü rahatlatmaya 

çalışıyor ve bizim sayın milletvekili arkadaşlarımız da bu sözleri tam bir sessizlikle 

dinliyorlar. Hükümet, siyasal topluluklara karşı yansızlıktan ayrılmadığını 

ve ayrılmayacağını belirtikten sonra, bugüne değin elde ettiği başarıların 

değerlendirilmesini Meclise bırakıyor. Sadrazam, devlet işlerinin 

düzeltilmesi gerektiğini söylemekle, Osmanlı Devleti’nin, her yabancı devlet 

baskısı karşısında kaldıkça izlediği eski yöntemi yeniden dirilterek, dünyaya, 

yeni düzeltmelere girişileceği yolunda söz veriyor. Büyük ölçüde yetki 

genişliği vereceğiz. Azınlıkların haklarını güven altına almak için nispi 

temsil kuralına başvuracağız. Adalet, maliye, bayındırlık ve güvenlik işlerinde, 

dahası, sivil yönetim işlerinde bile yabancılara yeterince denetleme 

yetkisi vereceğiz, diyerek düşündükleri düzeltmelerin ilkelerini sayıyor. 

Sadrazam Paşa, dışişlerinden söz ederken de Ateşkes Antlaşması koşullarından 

ayrılmamak Hükümetçe gerekli görülmektedir, diye söz veriyor; öte 

yandan: “İzmir’e Yunanlıların girişi yüzünden oluşan ayaklanmayı sona 

erdirecek, ancak barıştır” demekle yetiniyor ve “Dayancın ve sağgörünün” 

güçlüğü kolaylığa döndüreceğine tam kanısı olduğunu söyleyerek bildirisini 

bitiriyor. 

Baylar, Mebuslar Meclisinin onayına sunulan bu bildiriyi inceleyip 

yorumlamakla burada vakit geçirmeyi gereksiz sayarım. Yalnız Baylar, 

Sadrazam Ali Rıza Paşa’nın ve Hükümetinin içyüzünü ve utanmazlığını 

gösteren bir belgeyi, olduğu gibi bilginize sunmama izin vermenizi rica 

edeceğim:


Çok ivedidir. İstanbul’dan 14 Şubat 1920 

İllere ve Bağımsız Sancaklara 

Bu kez Mebuslar Meclisinde okunup büyük bir çoğunlukla onaylanan 

ve Hükümete güvenoyu verilen programın önemli noktalarından birinde 

belirtildiği üzere: Artık meclis toplanarak, ulusun her türlü isteklerinin 

belireceği tek yer niteliğiyle Tanrı’ya şükür çalışmaya başladığına göre, 

meşrutiyet kurallarının bütün engel ve etkilerden uzak olarak, eksiksiz işlemesi 

gereken yurdumuzda, bu meclisten başka yerde, ulusal istenç adına 

söz söylemeye ve istekler ileri sürmeye yer ve olanak kalmadığından, hükümet 

işlerine karışma sayılıp cezalandırılması gerektiği bildirilir. 

Sadrazam 

Ali Rıza 

Baylar, böyle bir genelgeye ne gerek vardı! Temsilciler Kurulunu 

ulus gözünde, küçük düşürmekten, onun cezalandırılabileceğinden söz etmekte 

ne yarar vardı? Eğer Temsilciler Kurulu zaman zaman Hükümetin 

dikkatini çekmeye gereklik görüyor idiyse, bunun ne denli temiz ve yüksek 

düşüncelerle olduğundan ve ne denli yurtsever zorunluluklarla yapıldığından 

daha da kuşku duyulabilir miydi? Temsilciler Kurulunu, dolayısıyla 

ulusun birliğini ve dayanışmasını ortadan kaldırmayı başlıca erek bilen 

Hükümet, Aydın, Adana, Maraş, Urfa, Antep 50 cephelerinde yapılmakta 

olan çarpışmalardan ise hiç de duygulanmış görünmüyordu. Yabancı Devletlerin, 

doğrudan doğruya hükümetlerine yapmış oldukları saldırıdan Hükümet 

üzüntü duymuyordu. Şunu da açık olarak söylemeliyim ki her türlü 

ulusal isteklerin belirdiği tek yer olması gereken Ulusal Meclisin, Sadrazam 

Paşa’nın Tanrı’ya teşekkür ederek söylediği gibi çalışmaya başladığı da ne 

yazık ki görülmüyordu. 

Baylar, Sadrazamın bu bildirisi üzerine biz de şu genel bildirimle 

ulusun dikkatini çekmeyi gerekli gördük: 

Genelge 17.02.1920 

Ulusal istencin yasaya göre belirdiği yer olan Mebuslar Meclisini 

açarak ulusal egemenliği berkitmeyi başaran Derneğimizin en önemli ve 

köklü ödevlerinden biri de ulusal isteklere uygun ilkelere göre bir barış yapılıncaya 

dek, ulusal birliği korumaktır. Derneğimiz, her güçlüğü yenerek 

ulusal varlığı koruma yolundaki kurtarıcı çalışmalarını, ulusal amacın gerçekleştirilmesine 

değin, daha büyük bir dayanç ve inançla sürdürecektir. 

50 Eski adı, Ayıntap


Bundan dolayı, yaşama ve var olma temeline dayanan Ulusal Örgütlerimizin, 

yurdun her köşesinde genel ve yaygın olarak oluşturulmasının eskisi 

gibi sürdürülmesini, bütün merkez ve yönetim kurullarından, bir kez daha 

yineleyerek rica ederiz. 

Anadolu ve Rumeli Hakları 

Savunma Derneği adına 

Mustafa Kemal 

Baylar, İstanbul’dan gelen 19 Şubat 1920 günlü yazıda: “İngiltere 

Devleti Dışişleri Bakanlığının İstanbul’daki siyasal temsilciliğine gönderdiği, 

siyasal temsilciliğin de resmî olarak Hükümete ulaştırdığı sözlü bildirimde, 

saltanatlık başkentinin, Osmanlı Devleti’ne bırakıldığı bildirilmiş ancak bununla 

birlikte Ermeni kırımının durdurulması ve Yunanlılarla bütün Anlaşma 

güçlerine karşı olan tutumumuzun değiştirilmesi istenmiş; yoksa barış 

koşullarımızın değiştirebileceği de eklenmiştir” denilmekte ve kimi noktalarda, 

özellikle “sızıntıya yol açacak en küçük olaylara bile meydan bırakılmaması” 

öğütlenmekteydi. 

Baylar bu sözlü vaadin anlamı ve kapsamı ne olabilirdi? Yunanlıların, 

Fransızların ve başkalarının elinde bulunan ülke parçalarından başka, 

İstanbul’a da el konulması kararlaştırılmıştı. Ancak ileri sürülen koşula uyulursa, 

İstanbul’u almaktan vazgeçeceğiz mi denilmek isteniyordu? Yoksa 

Yunanlıların, Fransızların, İtalyanların yurdumuza girmeleri, aslında geçicidir; 

Anlaşma Devletleri yalnız İstanbul’u alacaktı ancak önerdikleri koşula 

uyarsak onu da bırakacaklardır, anlamı mı çıkarılıyordu? Yoksa Baylar, 

Yunanlıların, Fransızların, İtalyanların yurda girişleri bir olupbittidir. İstanbul’un 

alınması da düşünülmektedir. Ancak Yunanlıları, Fransızları, İtalyanları 

girdikleri bölgelerde esenlik ve güvenlik içinde bırakırsanız, onların 

girişini kabul ettiğinizi eylemli olarak gösterirseniz, İstanbul’u ele geçirmek 

düşüncesinden vazgeçeriz mi denilmek isteniyordu? Ya da Baylar, Anlaşma 

Devletleri, düşman eline geçmiş bölgelerdeki düşman birliklerine karşı, 

Ulusal Güçlerin kurduğu cepheleri bozdurmayı, açtığı savaşları ve giriştiği 

hareketleri durdurmayı, İstanbul Hükümetinin başaramayacağını iyice anladıkları 

için, Yunanlılara ve Anlaşma Devletleri’ne yapılan saldırının önlenememiş 

ve aslı olmayan Ermeni kırımına son verilmemiş olduğu gibi uydurma 

nedenlerle İstanbul’u da mı almak düşüncesinde idiler?! Sonraki 

olaylar, bu son görüşün doğru olduğunu göstermiştir sanırım. Ancak, İstanbul 

Hükümetinin, İngiliz Temsilciliğinin önerisinden, böyle bir anlam çıkarmaya 

yanaşmadığı, tersine umuda kapıldığı görülüyordu. 

Baylar, yapılan önerinin ne denli yersiz olduğu üzerinde bir düşünce 

verebilmek için biz de o günlerle ilgili kimi durumları anımsayalım. Kuş-


ku edilmemek gerekirdi ki Ermeni kırımı üzerine söylenen sözler, gerçeğe 

uygun değildi. Tam tersine, güney bölgelerinde yabancı güçlerce silahlandırılan 

Ermeniler, koruyucularından yüz bularak bulundukları yerlerdeki 

Müslümanlara saldırmaktaydılar. Öç alma düşüncesiyle her yerde acımaksızın 

öldürme ve yok etme yolunu tutmaktaydılar. Maraş’taki o acıklı olay, 

bu yüzden oluşmuştu. Yabancı güçlerle birleşen Ermeniler, top ve ağır makineli 

tüfeklerle Maraş gibi eski bir Müslüman şehrini yerle bir etmişlerdi. 

Binlerce güçsüz ve günahsız ana ve çocukları ezip yok etmişlerdi. Tarihte 

bir benzeri görülmemiş olan bu yırtıcılığı yapanlar Ermenilerdi. Müslümanlar 

ancak namuslarını ve yaşamlarını korumak kaygısıyla karşı koymuşlar 

ve savunmada bulunmuşlardı. Yirmi gün süren Maraş kırımında, Müslümanlarla 

birlikte kentte kalan Amerikalıların, bu olay üzerine İstanbul’daki 

temsilciliklerine çektikleri tel, bu acıklı olayı yaratanları, yalanlanamaz bir 

biçimde belirlemekteydi. 

Adana ili içindeki Müslümanlar, tepeden tırnağa kadar silahlandırılan 

Ermenilerin süngü baskısı altında, her dakika ölüm tehlikesiyle karşı 

karşıyaydılar. Canını ve bağımsızlığını korumaktan başka bir şey istemeyen 

Müslümanlara karşı uygulanan bu kıyım ve yok etme siyaseti, uygar insanlığın 

dikkatini çekecek, acıma duygularını uyandıracak nitelikte iken olayların 

tam tersini ileri sürmek ve bundan vazgeçilmesini istemek gibi bir öneriye 

nasıl güvenilebilirdi? 

İzmir ve Aydın bölgesinde durum buna benzer ve belki daha da 

acıklı değil miydi? Yunanlılar her gün güçlerini, savaş gereçlerini artırıyor 

ve saldırı hazırlıklarını tamamlıyorlardı. Bir yandan da bölge bölge saldırıdan 

geri durmuyorlardı. O günlerde İzmir’e yeniden bir piyade alayı ile 

tam donatılmış bir atlı alayı ve yirmi dört tane yük otomobiliyle pek çok 

yük arabası, altı tane top ve birçok savaş gereci çıkarıldığı ve cephelere pek 

çok cephane gönderilmekte olduğu anlaşılmıştı. Gerçek şu idi ki ulusumuz, 

hiçbir yerde, hiçbir yabancıya nedensiz saldırmıyordu. Şu duruma göre 

Baylar, yurdumuzun ele geçirilmiş bölgelerinden düşmanların çekildiklerini 

görmeden ya da hiç olmazsa çekilecekleri kanısına tam olarak varmadan, 

aldatıcı sözlere gereğinden çok önem vermek akıllı işi miydi? Ülkenin geleceğine 

tek dayanak noktası olarak kalmış bulunan Ulusal Güçleri, dağıtma 

ereğini güden, bu gibi öneri ve girişimleri anlamakta güçlük var mıydı? Geleceğimiz 

kuşku dolu ve belirsizlik içinde iken ulusal isteklerimizden hemen 

vazgeçmek doğru olur muydu? Yalnız İstanbul’un değil, Boğazların, İzmir’in, 

Adana dolaylarının, kısaca ulusal sınırlarımız içindeki bütün yurt 

parçalarının egemenliğimiz altında bırakılması, ulusal amacımız değil miydi? 

Böyle bir durumda, yalnız İstanbul’un, Osmanlı Devletine bırakılacağına 

söz verilmesi karşısında, Osmanlı Devletinin Sadrazamı Ali Rıza Paşa 

sevinse de Türk ulusunun sevineceği ve bununla yetinerek susacağı ve otu-


racağı nasıl düşünülebilirdi? Vahdettin’in Sadrazamı, Ulusal Güçleri dağıtma 

ereğini güden bütün bu girişimlerin tarihsel sorumluluğunu ölçüp düşünmek 

istemiyor muydu? Baylar, yabancıların önerisine ve onu uygulamaya 

kalkışan hükümetin istek ve buyruğuna, ulusça ve Ulusal Güçlerce 

uyulamayacağı doğaldı. 

(Atatürk Söylev’in bu bölümünde, 19 Şubat 1920 tarihinde Rauf 

Bey imzasıyla gelen ve hükümet ve Meclis hakkında düşündürücü bilgiler 

içeren gizli bir tele değinmektedir. Buna göre; Sadrazam, İçişleri Bakanı ile 

birlikte, Felâhı Vatan grubunun toplantısına gitmiş ve yeni bir ulusal hükümetin 

kurulamayacağını dile getirmiştir. Bunun üzerine Atatürk, Anadolu 

ve Rumeli’deki tüm komutanlıkları telin içeriği konusunda bilgilendirip 

uyardıktan sonra; Rauf Bey’e de ‘ulusal birlik ve dayanışmayı bozacak 

tarzdaki girişimleri yurt hainliği sayacakları’ yanıtını vermiş, İstanbul Hükümetinin 

ulusal güçlere yönelik olumsuz tutumunu eleştirmiş ve bu ağır 

durum karşısında milletvekillerinin susmamaları gerektiğini belirtmiştir. Yine 

aynı gün, bir örneği Karabekir Paşa’ya da gönderilen ayrıntılı bir telde 

Rauf Bey’e şu düşünce de iletilmiştir: ‘Sadrazamın, ulusal güçlerin yasadışı 

olduğunu öne süren konuşması, Temsilciler Kurulu’nu güç durumda bırakmıştır. 

Milletvekilleri, bu durumda, gereğini yapmak yerine dış güçlere 

umut besler görünmektedir.’ Ancak, bu tele Karabekir Paşa’dan gelen yanıt, 

şaşırtıcı bir biçimde ‘ulusal güçlerin hükümet karşısında üstün ve karşıt 

bir durumda olmamasını” öğütleyen bir yanıt olmuştur.) 

Baylar, düşmanların İstanbul’u eylemli olarak ele geçirmesinden 

aşağı yukarı yirmi gün önce, açığa vurulan bu görüş ve düşünce incelenmeye 

değer. Ben, yalnız bir noktaya dokunmakla yetineceğim. O nokta, 

olayların gidişine bağlı kalma gibi bir yazgıcılıktır. Biz elbette, kendimizi 

böyle bir yazgıcılığa bırakamazdık. Tersine, olayların nasıl gelişebileceğini 

önceden, gerçeğe yakın olarak kestirip karşı önlemlerini düşünmek ve zamanında, 

duraksamadan uygulama yanlısıydık. İşte bundan ötürüdür ki 

daha önceden düşünceleri yoklamaya başlamıştık. 

(Atatürk bu konuda, Hakkâri Milletvekili Mazhar Müfit Bey’e yazdığı 

mektuba yer vermiş ve milletvekillerinin vurdumduymaz tutumlarını 

eleştirerek, ulusun yaşamını ve geleceğini korumak yolundaki görevlerini 

unuttuklarını dile getirmiştir.) 

Baylar, Rauf Bey’e yazdığımız son gizli telde, Akbaş Cephaneliğindeki 

cephanenin bir bölümünün İngilizlere verilmesine yardım ettikleri yolunda 

bir dokundurma vardı. Bu konuyu biraz açıklayayım. Rumeli kıyısında, 

Gelibolu yakınında, Akbaş denilen yerde, bir cephane deposu vardı. 

Orada, Fransızların gözaltında tuttukları pek çok silah ve cephane bulunuyordu. 

Hükümet Anlaşma Devletleri’ne bütün bütüne boyun eğmiş gö-


rünmeyi yararlı saydığından, sözünü ettiğim cephanelikteki silah ve cephaneden 

bir kısmını, Anlaşma Devletlerine bırakmaya söz vermiş. Onlar da 

Vrangel (Wrangel) ordusuna göndereceklermiş. Rusya’ya götürmek için bir 

Rus Vapuru da Gelibolu’ya gelmiş. Hükümet daha önce, İstanbul’daki örgütümüz 

başkanlarının olurunu ve yardımını da sağlamış… 

Oysa Baylar, Köprülü Hamdi Bey adında yiğit bir arkadaşımız, 

Ulusal Güçlerden bir birlikle, 26-27 Ocak 1920 gecesi, sallarla Rumeli kıyısına 

geçti. Akbaş Cephaneliklerine el koydu. Depoyu bekleyen Fransızları 

tutukladı ve iletişim yollarını kesti. Silahların tümünü, cephanenin bir kısmını, 

gözaltına aldığı Fransız erlerini Lapseki’ye getirdi. Silahlarla cephaneyi 

yurt içine yolladıktan sonra, Fransız erlerini geri gönderdi. Akbaş deposunda 

sekiz bin Rus tüfeği, kırk Rus ağır makineli tüfeği, yirmi bin sandık 

cephane olduğu kestiriliyordu. Bu olay üzerine İngilizler, Bandırma’ya iki 

yüz kişilik bir birlik çıkardılar. Biz Anlaşma Devletleri askerlerinin, bulundukları 

yerlerdeki ve ulusal savaş bölgeleri gerilerindeki depolarda bulunan 

silah ve cephaneyi başka yere götürebileceklerini, kullanılmayacak bir duruma 

getirebileceklerini ya da depoların bulunduğu yerleri ele geçireceklerini 

düşünerek bütün komutanlara verdiğimiz buyrukta, kimi önlemler almakla 

birlikte tümünün tam kararlı ve kesin davranmaları gereğini de bildirdik. 

Baylar, hemen gene o günlerde, Anzavur, Balıkesir ve Biga dolaylarında 

oldukça önemli ve korkulu durumlar yaratmayı başarmıştı. Balıkesir’de, 

ulusal cephelerimizi arkadan vurmak istiyordu. Başına pek çok 

adam toplamıştı. Karşısına gönderilen Ulusal Güçlerle Biga’da kanlı bir savaş 

oldu. Anzavur, yendi. Gücümüzü dağıttı. Toplarımızı ve ağır makineli 

tüfeklerimizi ele geçirdi. Erlerimizi ve subaylarımızı tutsak ve şehit etti. Akbaş 

olayının yiğidi Hamdi Bey de bu şehitler arasında idi. Bundan sonra, 

Ahmet Anzavur, kendi adıyla andığı Ahmediye Cemiyeti adı altında, alçaklık 

alanını genişletti durdu. 

Baylar, 3 Mart 1920 günü çekilen ve bize olağanüstü haberler ulaştıran 

bir gizli tel aldım. Bu tel, İstanbul’dan, İsmet Paşa’dan geliyordu. İsmet 

Paşa, ben Ankara’ya vardıktan sonra, Ankara’ya yanıma gelmişti. Birlikte 

çalışıyorduk. Ancak Cemal Paşa’dan sonra, Milli Savunma Bakanlığına 

Fevzi Paşa Hazretleri geldi. Fevzi Paşa’nın özel isteği üzerine ve çok 

önemli bir amaç için, kendisini telin çekilişinden birkaç gün önce, İstanbul’a 

göndermiştim. Önemli olarak gördüğümüz nokta şuydu: Yunanlılar 

saldırıya hazırlanıyorlardı. Buna karşı akla yakın davranış, bütün güçleri 

hazırlayarak düzenli bir savaşa girmekti. Özellikle Fevzi Paşa Hazretleri, bu 

gereği ve bu zorunluluğu anlamaktaydı. İşte bu hazırlığı yapmak üzere, 

İsmet Paşa’nın İstanbul’da bulunması ve dahası, Genelkurmay Başkanlığı-


na resmî olarak atanıp çalıştırılması çok yararlı olacaktı. Bu düşünceyle 

onun İstanbul’a gitmesini gerekli görmüştüm. İsmet Paşa’nın telyazısı şudur: 

Harbiye, 03.03.1920 

Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine, 

Alınan bilgiye göre, İstanbul’da bir dernek kurulmuş ve bu dernek, 

İngilizlerle birlik olarak şu kararları almış: Şimdiki hükümetin düşürülmesi 

ve bilinen bir hükümetin kurulması, Meclisin dağıtılması, İzmir ve Adana’nın 

düşman elinde kalmasını sağlamak için Ulusal Güçlerin ortadan 

kaldırılması, dünyaya barış ve esenlik getirmek üzere İstanbul’da Müslümanlar 

arası bir Halifelik Danışma Kurulu kurulması, Bolşevikliğe karşı fetva 

çıkarılması. Bakan Paşa bu derneğin giriştiği işlere önem veriyor. Anadolu’daki 

Anzavur’un girişimleri bu çalışmalara dayandığı gibi, İngilizlerin 

Hükümete en çok baskı yapmaları da, buradan gelmektedir. Bilgi olarak 

sunmamı istediler. (İsmet) 

Milli Savunma Bakanlığı Başyaveri 

Salih 

Baylar, biliyorsunuz ki İngiliz Temsilcisi, Yunanlılarla birlikte, bütün 

Anlaşma Devletlerine karşı savaşa son verilmesini Hükümete önermişti ve 

bu sağlanırsa, İstanbul’un Osmanlı Devletine bırakılacağı yönünde yaldızlı 

bir söz de vermişti. Ancak İstanbul’da bu öneri yapılırken, Şubatın 18., 19. 

ve 20. günlerinde, Yunanlıların İzmir’e yeni güç, taşıt ve pek çok cephane 

getirdiğini ve cephelere yollayarak yeni bir saldırıya hazırlandığını, biz biliyorduk. 

Bu bilgimizi –Hükümet işlerine karışmayınız yaygarasına bakmaksızın- 

İstanbul Hükümetine de duyurarak dikkatini çekmekten geri kalmadık. 

Yunanlılar böylece saldırıya hazırlanırlarken, Ali Rıza Paşa Hükümeti, 

başka bir öneri karşısında kalıyor: “Yunanlılar karşısında bulunan Ulusal 

Güçleri üç kilometre geri aldırmak!” Ali Rıza Paşa Hükümetinin, bunu yapamayacağı 

besbelliydi. Ama amaç, onun düşürülmesiydi. Sadrazam ister 

istemez, bu önerinin yerine getirilemeyeceğini, yanıt olarak bildirmiş. 

3 Mart 1920 günü Yunanlılar saldırıya başladılar. Gölcük yaylasında 

Bozdağ’ı ele geçirdiler. İşte bu olay üzerine Ali Rıza Paşa’nın, düşünebildiği 

tek çıkar yol, yerinde daha uzun kalmaktan vazgeçerek hemen çekilip 

bu sorumlu işten yakayı sıyırmak olmuştur. Çünkü ulusal eylemi durdurma 

konusunda yapılan öneriyi, yerine getirmeye çalışmış ama başaramamış 

olan Ali Rıza Paşa, bu kez de öneriyi uygulattıracağım diye söz verip 

de bunu başaramazsa Anlaşma Devletleri’nce sorumlu tutulması olasılığı 

da akla gelmez miydi? Milli Savunma Bakanı Cemal Paşa, Başkomutan


Bay George Miln’in buyruklarını uygulattıramadığından ötürü en sonunda 

Hükümetten çıkarılmak durumunda kalmamış mıydı? Ali Rıza Paşa için de 

böyle bir işlem yapmaya kalkışılırsa, kendisini Padişah’ın koruyabileceğine 

güvenebilir miydi? Böyle bir durumda, ulusal isteklerin tek belirme yeri olduğunu 

söylediği İstanbul’daki Ulusal Meclise güvenebilecek miydi? Ulusal 

istenç adına konuşmasının ve isteklerde bulunmasının artık yeri ve olanağı 

kalmadığını söyleyerek cezalandıracağım diye gözdağı verdiği Temsilciler 

Kurulunda destek aramaya katlanmalı mıydı? Demek ki kendisi için çekilmekten 

daha uygun bir yol olamazdı. İşte o da öyle yapmıştır. Ali Rıza Paşa, 

Hükümete ilk saldırıldığında çekilmesi gerektiği yolundaki uyarımızı kabul 

etmedi. Görevde kalmakla yurda yararlı olacağını söyledi. Ulusal Meclis 

de bu bilgisizce görüşü uygun bularak onu yerinde tuttu. Acaba, yapılması 

söz konusu olan ödev, Yunanlılara, saldırı hazırlıklarını tamamlayarak 

yurdun kutsal topraklarından bir kısmını daha çiğnetmek ve pek sevgili 

yurttaşlarımızdan bir bölümünü daha süngüler altında inletmek için, gerekli 

fırsatı ses çıkarmadan bağışlamak mıydı?! 

3 Mart 1920 günlü gizli tellerle, Rauf ve Kara Vâsıf Beyler, hükümetin 

çekildiği haberini verirken, Felâhı Vatan Grubu Başkanı ile Meclis 

Başkan Vekillerinin saraya gönderildiklerini de bildiriliyorlardı. Bu başkanlar, 

Padişah katına kabul olunmamışlar. Başyazman ve Başmabeyinci ile 

görüşmeleri buyrulmuş. Grup Başkanı, Ulusal Örgütün Padişaha bağlılığını 

bildirmiş. Sözü Hükümetin çekilmesine getirmiş. Padişah, Başyazman ararcılığıyla 

şu buyruğu bildirmiş: “Bütün milletvekillerine selam. İşin ve durumun 

ağırlığını ben de onlar kadar anlıyorum. İşin ve durumun gereğine göre 

bir kişiyi Sadrazamlığa seçeceğim. Onun yetkisine el uzatarak arkadaşlarının 

seçimine karışamam. Ancak, ona, çoğunluk grubuyla anlaşmasını 

öğütleyeceğim.” 

Başkanlardan oluşan kurul, teşekkür ederek ayrılmış. Verilmekte 

olan bilgiler arasında şunlar da vardır: “Milletvekilleri telaşlı ama isteğe uygun 

bir Hükümet kurulacağına güveniyorlar. Yabancıların, Hürriyet ve Anlaşmacıların 

ve Gözcülerin, düzenledikleri gerici hareketlerde başarıya ulaşabilmek 

için, Ferit Paşa’yı ya da yakınlarından birini iş başına getirmeleri 

de düşünülebilir. Meclisi, elbette dağıtacaklardır. Padişah katında etkili olacak 

önlemlerin oraca alınması buyruklarınıza sunulur.” 

Baylar, tuhaf değil midir ki bugün bunları bildirenler, daha birkaç 

hafta önce: “Meclis resmî olarak açıldığına göre, bundan sonraki buyruklarınızın 

bana bildirilmesini ve görüşlerinizin her yerde gereği gibi savunulacağına 

güvenmenizi” diye yazan kişilerdir. Birkaç hafta önce, İstanbul Hükümeti 

ile görüş birliğine vararak beni, işlere ve yürütüme karışmaktan alıkoymak 

isteyen kişiler, bugün, İstanbul’da hiçbir şey yapmaya güçleri yet-


mediğini açığa vurarak buradan, Temsilciler Kurulundan etkili önlemler 

bekliyorlar. Biz, bu isteği de yerine getireceğiz. Ama bu kişilerin isteği olduğu 

için değil; yurdun yararı böyle gerektirdiği için… 

Baylar, 3 Mart günü ve 3-4 Mart gecesi, İstanbul’la iletişim kurmak 

ve oradaki durumu anlatmakla geçti. 4 Mart günü, gerek İsmet Paşa’dan 

gerekse öbür kişilerden aldığım bilgiler üzerine durumu genelgeyle bütün 

ordularla örgüt merkezlerimize ve ulusa bildirdim. Mebuslar Meclisi Başkanlığına 

şunu yazdım: 

(Bu yazıda özetle; ulusal güçlerin düşmana karşı savaşmakta olduğu 

ve yurtsever çocukların bu yolda canlarını verdikleri; bunun hiçbir güç 

ve yetki tarafından durdurulamayacak ulusal bir görev olduğu, ulusun yatışabilmesinin 

ancak ulusun tam güvenebileceği bir hükümetin iş başına getirilmesiyle 

olanaklı olabileceği dile getirilmektedir. Atatürk, bu yazının ardından 

Padişaha da bir tel göndermiş ve ‘Hükümetin çekilmesiyle bir hükümet 

bunalımının oluştuğunu ve bu bunalımın, olabildiğince çabuk ve 

ulusal amaçlara uygun bir hükümetin kurulması yoluyla çözülmesinin beklendiğini’ 

bildirmiştir.) 

Bu telin birer örneğini, bilgi için Mebuslar Meclisi Başkanlığına ve 

kolordu komutanlarına yollamakla birlikte, birer örneğini de İstanbul gazetelerine 

ve Basın Derneğine vermesini İstanbul telgrafhanesine buyurduk. 

Bundan başka Baylar, komutanlara, valilere, mutasarrıflara ve Hakları Savunma 

merkez kurullarına ayrıca şu genelgeyi de yolladık. 

(Atatürk, 4 Mart tarihli bu genelge ile tüm vali ve örgütlerden Padişaha, 

Meclis Başkanlığına ve basına ‘ulusun, ulusal amaçları gerçekleştiremeyecek 

bir hükümet başkanına katlanamayacağını’ çok sert bir dille bildirmelerini 

istemiştir.) 

Baylar, verdiğimiz yönerge gereğince, ülkenin her yanından, ulusun 

her yönetim katından 4-5 Mart gecesi başlayan telgraf fırtınası, ayın 

beşinci ve altıncı günleri, Padişah ve Mebuslar Meclisi saraylarında istenilen 

etkiyi yaptı. 

(Atatürk, Halit Bey adında bir kişi ve Meclis Başkanı Celadettin Arif 

Bey’den almış olduğu tellerde, Sadrazamlık görevinin Donanma Bakanı 

Salih Paşa’ya verildiğinin bildirildiğini açıklamakta ve daha Hükümet Başkanı 

belli olmadan önce Rauf Bey’den almış olduğu bir telde de Rauf 

Bey’in Padişahın adamlarından birine kendisini Sadrazam olarak önerdiğini 

öğrendiğini anlatmakta ve sözlerini şöyle sürdürmektedir:) 

Baylar, Rauf Bey’in, sadrazam bulmak söz konusu olurken benden 

söz açması elbette gereksizdi. Aramızda hiç böyle bir söz konuşulmuş değildi. 

Ben, aslında İstanbul Hükümetinin yaşayacağından umutlu değildim. 

Osmanlı Devleti’nin yaşamını bitirdiğine ise çoktan inanmıştım. Osmanlı


Devletinin Sadrazamlığını üzerime almak gibi cılız ve anlamsız bir düşüncenin 

benim kafamda yeri olamayacağı kuşkusuzdu. Ben, doğal bir biçimde 

geçmekte olan devrim evrelerini soğukkanlılıkla izlerken, yarının önlemlerinden 

başka bir şey düşünmüyordum. 

Rauf Bey söz konusu ettiği Celalettin Arif Bey’in rapor örneğini de 

gönderdi. Hükümet kurulduktan sonra da şu bilgiyi verdi: 

(Atatürk, Rauf Bey’den gelen bu rapor örneğini ve 8 Mart 1920 tarihli 

telgrafta yer alan bakanların adlarını okuyarak konuşmasını sürdürür.) 

İzin verirseniz, yeniden İstanbul’a dönmek üzere, biraz da Edirne 

dolaylarındaki duruma göz atalım. Şimdiye değin genel olarak söylediklerim 

arasında yeri geldikçe Trakya’yı da hiçbir zaman örgütlerimizin ve tasarılarımızın 

dışında tutmadığımızı anlatmış olduğumu umarım. Edirne ile 

ilişkimiz ve iletişimimiz, yurdun her yeri ile olduğu gibi sürdürülmekteydi. 

Yaptığımız yazışmalardaki dikkate değer kimi noktaları yüce topluluğunuza 

açıklayarak bildirmek uygun olur. 

Birinci Kolordu Komutanı Cafer Tayyar Bey, 31 Aralık 1919 günlü 

çok ayrıntılı bir raporunda, Trakya’da ve özellikle Batı Trakya’da, Yunanlıların 

yaptıkları girişimleri ve çalışmaları eksiksiz açıklıyordu. Düşmanın bu 

olağanüstü çalışmalarına karşı kendisinin gereği gibi önlem alamadığından 

yakınıyordu. “Kolordusunun, bu durum ve gelecekte çıkabilecek olaylar 

karşısında uygun bir konum almasına General Miln’in olmaz dediğinin yazışma 

sonunda anlaşıldığını” bildiriyordu. General Miln’in gerekli düzenlemeleri 

yapmamıza olmaz diyeceği, elbette kuşku götürmezdi. Bu açık gerçeği, 

yazışma yoluyla sorup anlamaya bilmem nasıl bir düşünce ve mantıkla 

kalkışmıştı? Cafer Tayyar Bey’e, 3 Ocak 1920’de verdiğim yönergede, 

gönderdiğimiz gizli yönetmeliğe göre silahlı birlikler kurulmasını yeniden 

hatırlattım: “Askerî durumu değiştirmekle elde edilemeyen yararların böylece 

karşılanması gerekir.” dedim. Milli Savunma Bakanı bulunan Cemal 

Paşa’ya da gene o gün durumu bildirerek Yunanlıların Doğu Trakya’da olsun, 

hazırlıklarına engel olmasını yazdım. 

Trakya Paşaeli Derneğinin gönderdiği raporlarda, gereği gibi örgütler 

kurulamadığından söz ediliyor ve kimi yüksek görevlilerden yakınılıyordu. 

Bu gibi görevlilere öteden beri, kimi uyarmalarda bulunuyordum. 

(Atatürk, burada 26 Ocak 1920’de Vâsıf Bey’in gönderdiği ve Cafer 

Tayyar Bey’le ilgili yakınmaların olduğu bir mektubu okumuş ve Cafer 

Tayyar Bey’in hiçbir örgüt kurmadığından ve silahlandırma desteği sağlamadığından 

söz edildiğini açıklamıştır.) 

Baylar, Edirne’den gelen yazılardan, raporlardan, bence, yanlış bir 

siyasal görüş üzerinde durulduğu anlaşılıyordu. Şimdi okunan mektupta da 

bu yanlış görüşün benimsendiğini gösteren cümleler vardır. Bu yanlış ilkeyi


düzeltmek için, öteden beri ileri sürdüğümüz düşüncemizi, 3 Şubat 1920 

günü bir kez daha Cafer Tayyar Paşa’ya ve İstanbul’da Rauf Bey’e bildirdim. 

Yinelediğim düşünce şu idi: Doğu ve Batı Trakya’nın ulusal bir bütün 

olarak tasarlanması ve söylenmesi doğru bir siyaset değildir. Doğu Trakya’nın 

yurdumuzun bir parçası olduğuna karşı gelinemez ve bu tartışılamaz. 

Batı Trakya ise, bir antlaşma ile daha önce bırakılmış bir topraktır. 

Olsa olsa, Doğu Trakya, Batı Trakya’yı, kurtarmaya çalışanların bir toplanma 

ve yönetim yeri olabilir. Doğu ve Batı Trakya’nın birliğini üsteleyerek 

ileri sürmek, Doğu Trakya’da da kimi isteklerin ileri sürülmesine yol 

açabilir. Bulgarların da Ege Denizi’nde iktisadi bir çıkış yeri istemeleri ayrıca 

üzerinde durmayı gerektirir. Bulgaristan’da bu bakımdan çalışmalıdır. 

Cafer Tayyar Paşa da görevlilerden ileri gelen kişilerden, halktan 

yakınıyordu. 7-8 Mart 1920 günlü bir gizli telinde, “Bizde halk, her işi hükümetten 

beklemekte, yüksek sivil görevlilerin yansız bir durum takınmaları 

yüzünden sizin istediğiniz gibi ulusal örgütler kurulamamaktadır. İl içinde 

sık sık yapmakta olduğum denetlemelerde, özellikle köylülerle sıkı ilişki kuruyorum 

(…)Ama her köye gidemiyorum (…) İşin, köklü ve yaygın olması 

hepimizce istenilmekte olup bunun da bildirilen sakıncaların ortadan kaldırılmasına 

çalışmakla gerçekleştirilebileceğini bilginize sunarım” diyordu. 

Baylar, General Miln, Cafer Tayyar Paşa’ya askerî konumunu değiştirtmiyor. 

Vali ve mutasarrıflıklar yansız kalıyor ve her işi hükümetten 

bekleyen halka, ulusal örgüt kurmada önderlik ve yol göstericilik etmiyorlar. 

Bu sakıncalar kalkmadıkça işin köklü ve yaygın olamayacağı kanısında 

bulunuluyor. 

Şimdi isterseniz, yeniden İstanbul’a dönelim. 11 Mart 1920 günlü 

bir gizli telle Rauf Bey şu bilgiyi veriyordu: 10 Mart 1920 günü öğleden 

sonra, Anlaşma temsilcileri toplanmışlar, Londra’dan gelen ve İstanbul’daki 

Ulusal Güçlerin ileri gelenlerinin tutuklanması ile ilgili olan bir 

buyruk üzerinde görüşmüşler ve buyruğu yerine getirmeye karar vermişler. 

Bu bilgi, güvenilir bir kişiye, sağlam bir yerden gizlice verilmiş ve bu gibi 

kimselerin bir an önce İstanbul’dan uzaklaşmaları gerektiği bildirilmiş. Bu 

konuyu, çeşitli olasılıklara göre inceledikten sonra, işin sonuna dek İstanbul’da 

kalarak namus ödevini yapmaya karar vermişler. Sadrazam Salih 

Paşa, bu duruma bilerek yol açmaktaymış. Onun için Hükümeti düşürmeye 

çalışacaklarmış. Başaracaklarına da inanıyorlarmış. 

Rauf Bey’in bu telinin arkasından, gene o gün gelen kısa bir telinde, 

“Son bildirdiklerimize karşı ve hükümetin durumu üzerine hiçbir düşünce 

bildirmediğimiz için, telin size varmamış olmasından ve sağlığınızdan 

haklı olarak kaygılıyım. Yanıtınızı gözlüyoruz.” denilmekteydi.


(Atatürk, burada Rauf Bey’e ve 15. ile 3. Kolordulara 11 Mart günü 

şu bilgiyi vermiştir. “İngilizlerin tutuklama kararına karşı Meclisin, sonuna 

değin yiğitçesine görevini yapması pek yararlı ve parlaktır. Ancak, sizinle 

birlikte, varlıkları ilerideki girişimlerimiz ve eylemlerimiz için çok gerekli 

olan arkadaşların, sonunda bize katılabilmeleri kesin olarak güven altına 

alınmalıdır. Yoksa grubun birlik ve kararlı olarak iş görmesini düzenleyebilecek 

kişileri şimdiden görevlendirerek sizlerin hemen buraya gelmeniz 

çok gereklidir.”) 

Baylar, Rauf Bey’i ve öteki kişileri tam zamanında çağırmış olduğumuz, 

olaylarla hem de üç dört gün geçmeden belli oldu. Ama ne yazık ki 

bu çağrımız, gerektiği önem ve ciddiyeti göremedi. Rauf Bey, Vâsıf Bey gibi 

kişiler, en sonunda büyük bir uysallıkla Malta’ya gittiler. Bunu biliyorsunuz. 

Son ana kadar Anadolu’ya geçmek ve Ankara’ya gelmek yolunun ve 

önlemlerinin kimi arkadaşlarca hazırlandığı ve sağlandığı bana anlatılmıştır. 

Eğer böyleydiyse, bu kişilerin Ankara’ya gelmeyi kabul etmeyip İngilizlere 

teslim olmayı ve Malta’ya gitmeyi yeğlemelerindeki neden ve özür, geçekten 

incelenmeye değer. Doğrusu, Türkiye durumun ve geleceğinin kuşkulu, 

karanlık, ölümcül görüldüğü kuramına göre bu karanlık tehlike içine atılanların, 

korkunç ve ürkünç bir sonuçla karşılaşmaları kuruntusunun etkisi altında, 

en sonunda herhangi bir zindanda bir süre kalmak üzere düşmana 

teslim olmayı yeğleyebilecekleri uzak görülemez. Bununla birlikte, ben burada 

böyle ağır bir yargıya varmaktan çekinirim. Bu düşünce iledir ki bu 

kişileri Malta zindanlarından kurtarmak için her yola başvurarak elden gelen 

girişimleri yapmaktan geri durmadım. 

III.2. İSTANBUL’UN İŞGALİ VE ULUSAL BİR MECLİSE DOĞRU 

Baylar, İstanbul’da 10. Tümen Komutanından Ankara’da 20. Kolordu 

Komutanlığına 9 Mart 1920 gün ve 465 sayılı, gizli bir tel ile kapatılmış 

bir yazı 14 Mart 1920 günü geldi. Açılmışı şuydu: 

(Telgraf Memuru Hamdi Bey aracılığıyla yapılan bu yazışmalardan, 

İngilizlerin, Türk Ocağı ile Mızıka Karakolu’nu basıp ele geçirdikleri ve İstanbul’u 

adım adım işgal etmeye başladıkları bilgileri edinilmektedir. Hamdi 

Bey dışında hiçbir bakan ya da milletvekilinden bu yönde bilgi gelmemiş 

olmasına dikkat çeken Atatürk, Hamdi Bey’e de duyarlılığından dolayı teşekkür 

etmekte ve ardından 16 Mart tarihli teliyle tüm valilik, mutasarrıflık 

ve kolordu komutanlıklarını uyarmaktadır: ‘Dış dünya ile ilişkiler kesilecek, 

Hıristiyan halkın huzuru bozulmayacak ve gerekenler hakkında yasal işlemler 

uygulanacaktır.)


Baylar, Anlaşma Güçleri, İstanbul telgraf merkezlerini ele geçirdikten 

sonra, yurda telle bir resmî bildirim yapmak istediler. Uyarmamız ve 

anımsatmamız üzerine, bu resmî bildirim –kimi merkezler dışında- hiçbir 

yerden alınmadı. Alanlar ve yanıt verenlerden belli başlıları şunlardır: İzmit 

Mutasarrıfı Suat Bey, Konya Valisi Suphi Bey. 

(Bu resmî bildirimde; Osmanlı Devleti’nin Birinci Dünya Savaşı’na 

katılmasına yol açan İttihat ve Terakki Hükümeti ile şimdi Ulusal Örgüt 

adıyla etkin olan kişiler kınanmakta ve bu direniş nedeniyle İstanbul’a el 

konulduğu açıklanmaktadır. Bildiriye göre, bu, geçici ve Padişahlık erkine 

saygılı bir işgaldir ve İstanbul’un Türklerde kalması ve güvenliğin sağlanması 

için yalnızca İstanbul’dan verilecek buyruklara uyulmalıdır. Bu düzmece 

karşısında, 16 Mart 1920’de tüm vali ve komutanlar ile Hakları Savunma 

Derneklerine bir genelge yayımlayan Atatürk, bildiriye önem verilmemesi 

gerektiğini ve doğru bildirimi Anadolu ve Rumeli Hakları Savunma 

Derneğinin yapacağını belirtmiştir.) 

Baylar, o gün türlü araçlarla şu protestoyu gönderdim: 

16 Mart 1920 

Protesto 

İstanbul’da İngiliz, Fransız, İtalyan Siyasal Temsilcilerine, 

Amerika Siyasal Temsilcisine, 

Bütün yansız Devletler Dışişleri Bakanlıklarına ve 

Fransa, İngiltere, İtalya Millet Meclislerine verilmek üzere Antalya’da 

İtalyan Temsilciliğine, 

İstanbul’da bütün resmî dairelere, ulusal bağımsızlığımızı temsil 

eden Mebuslar Meclisi ile birlikte, Anlaşma Devletleri’nin erleri açık açık ve 

zorla girmişlerdir ve ulusal amaçlara uygun iş gören birçok yurtsever kimsenin 

tutuklanmasına da girişilmiştir. Osmanlı ulusunun siyasal egemenliğine 

ve özgürlüğüne indirilen bu son yumruk; hayatımızı ve varlığımızı, ne 

pahasına olursa olsun, savunmaya kararlı olan biz Osmanlılardan çok, 

yirminci yüzyıl uygarlık ve insanlığının kutsal saydığı bütün ilkelere; özgürlük 

ve ulus duygusu gibi bugünkü insan topluluklarının temeli olan bütün 

ilkelere ve bu ilkeleri ortaya koyan insanlığın genel vicdanına indirilmiş 

demektir. 

Biz, haklarımızı ve bağımsızlığımızı savunmak için giriştiğimiz savaşımın 

kutsallığına ve hiçbir gücün bir ulusu yaşama hakkından yoksun bırakamayacağına 

inanıyoruz. Tarihin bugüne dek yazmadığı nitelikte bir kıyım 

olan ve Vilson ilkelerine göre düzenlenmiş bir Ateşkes Antlaşması ile 

ulusumuzu savunma araçlarından yoksun etmek gibi bir düzene dayanılarak 

yapıldığı için, ilgili ulusların şeref ve onurlarıyla da bağdaşmayan bir


davranış üzerine yargıya varmayı, resmî Avrupa ve Amerika’nın değil, bilim, 

kültür ve uygarlık Avrupa ve Amerika’sının 51 vicdanına bırakmakla yetinir 

ve bu olaydan doğacak büyük tarihsel sorumluluğa son olarak bir daha 

dünyanın dikkatini çekeriz. Savımızın yasallığı ve kutsallığı bu güç zamanlarda, 

Tanrı’dan sonra en büyük desteğimizdir. 

Anadolu ve Rumeli’nin Haklarını 

Savunma Temsilciler Kurulu adına 

Mustafa Kemal 

(Atatürk, 16-17 Mart 1920’de ayrıca yayımladığı bir genelge ile Vali 

ve komutanlardan Anlaşma Devletleri’nin Millet Meclisi Başkanlıklarına 

protesto telleri çekmelerini, bu tellerde, saldırının özgürlük, yurtseverlik ve 

ulusalcılık ilkelerine yöneldiğinin ve uygar ulusların buna göz yummasının 

tarihsel bir sorumluluk olduğunun vurgulanmasını istemiş ve gösteri toplantıları 

yapılmasını sağlamaları buyruğunu vermiştir.) 

Baylar, gene o gün ulusa şu bildiriyi yayımladım: 

Bildiri 

Bütün Komutanlara, Vali ve Mutasarrıflıklara ve 

Hakları Savunma Derneklerine, Belediye Başkanlıklarına, 

Basın Derneğine, 

Anlaşma Devletleri’nin şimdiye dek ülkemizi bölüşmeye yol bulmak 

için giriştikleri çeşitli önlemler biliniyor. Önce Ferit Paşa ile anlaşarak 

ulusu savunmasız bir durumda yabancılara tutsak etmek ve yurdun birtakım 

önemli yerlerini savaşı kazanan devletlerin sömürgelerine katmak düşünülmüştü. 

Ulusal Örgütün, ulusun genel desteğiyle bağımsızlığı savunmada 

gösterdiği dayanç ve direniş bu düşünceyi altüst etti. İkincisi, Ulusal 

Güçleri aldatarak ve ondan izin alarak Doğu’da üstünlük sağlama siyaseti 

gütmek için, Temsilciler Kuruluna başvuruldu. Kurul, ulusun bağımsızlığını 

ve ülkenin bütünlüğünü sağlamadıkça ve özellikle düşman elindeki yerlerin 

boşaltılmasına girişilmedikçe, hiçbir türlü görüşmeye yanaşmadı. Üçüncüsü, 

Ulusal Güçler ile işbirliği yapan hükümetlerin işlerine karışarak, ulusal 

birliği sarsma ve haince karşı koymaları özendirip daha çok kötülüğe sürükleme 

yolu tutuldu. Ulusal birliğin oluşturduğu direnme ve dayanışma 

karşısında bu saldırılar da eridi. Dördüncüsü, yurdun yazgısı üzerine kaygı 

verici kararlar alındığından söz edilerek kamuoyuna baskı yapılmaya başlandı. 

Namusu ve yurdu koruma uğrunda her türlü özveriyi göze almış 

olan Osmanlı ulusunun dayancı ve direnci önünde, bu korkutmalar da işe 

yaramadı. En sonunda, bugün İstanbul’u zorla ele geçirerek Osmanlı Dev- 

51 

Amerika’ya, altı çizilen kısım yazılmamıştır. Yalnız “Amerikanın” sözü yazılmıştır. (Atatürk’ün notu)


leti’nin yedi yüzyıllık yaşam ve egemenliğine son verildi. Açıkçası, bugün 

Türk ulusu, uygarlık yeteneğini, yaşama ve bağımsızlık hakkını ve bütün 

geleceğini savunmaya çağrıldı. İnsanlık dünyasının beğenisi, İslam dünyasının 

kurtuluş dilekleri, yüksek halifeliğin yabancı etkilerden kurtarılmasına 

ve ulusal bağımsızlığın geçmişteki şanımıza yaraşır bir inançla savunulup 

sağlanmasına bağlıdır. Giriştiğimiz bağımsızlık ve yurt savaşında Ulu Tanrı’nın 

yardım ve kayırıcılığı bizimledir. 

Anadolu ve Rumeli’nin Haklarını Savunma 


Mustafa Kemal 

Baylar, bir yandan da bütün İslam dünyasına seslenerek bu saldırıyı 

bir bildiri ile türlü araçlarla ayrıntılı olarak yaydık. 

Baylar, olay üzerine daha çok bilgi almayı beklemeksizin, telgrafçı 

Manastırlı Hamdi Efendi’nin verdiği bilgiden ve bu bilgiyi destekleyen, İşgal 

Güçleri Bildiriminden durumun iç yüzünü anlayarak gerekli gördüğüm 

ivedi önlemleri, açıklandığı üzere, hemen el koyma günü aldım ve uyguladım. 

İstanbul’un ele geçirilmesi ve yapılan tutuklamalar üzerine, türlü kaynaklardan 

birbirini tutmaz ve şişirilmiş bilgiler gelmeye başladı. Bir de çeşitli 

yollarla soruşturmaları sürdürdük. Yasama görevlerini yapamayacakları 

kanısına vararak dağılan milletvekillerinin ve kimi kişilerin İstanbul’dan kaçıp 

Ankara’ya gelmekte oldukları anlaşıldı. Yolculuklarını kolaylaştırmak 

için, geçecekleri yerlerdeki ilgililere gerekli buyrukları verdim. 

Baylar, 16 Martta İstanbul ele geçirilir geçirilmez, aldığım önlemler 

arasında, daha birtakımları vardır ki onları Büyük Millet Meclisinin ilk açılışında 

bildirmiş olduğum için burada yeniden ayrıntıya girmedim. Örneğin; 

Eskişehir ve Afyonkarahisar’daki yabancı birliklerinin silahlarının alınması 

ya da oradan uzaklaştırılmaları; Geyve, Ulukışla yakınlarında demiryollarının 

bozulması ve Anadolu’da bulunan yabancı subayların tutuklanmaları 

vb. gibi önlemlerle ilgili ayrıntıları, Büyük Millet Meclisinin ilk tutanaklarında 

okumuşsunuzdur. Bunlar arasında en önemlisi, olağanüstü yetkili bir 

Meclisin Ankara’da toplanmasını sağlama amacını güden ulusal ve yurtsal 

görevlerimizle ilgili karar ve bu kararın uygulanmasıdır. Baylar, bu konudaki 

kararımızı ve bu kararın nasıl uygulanacağını gösteren bir bildirimi, 19 

Mart 1920’de, yani İstanbul’un ele geçirilişinden üç gün sonra yayımladım. 

Baylar, bu konu üzerinde komutanlarla hemen hemen iki gün kadar makine 

başında görüşerek düşüncelerini öğrendim. Ben, ilk yaptığım karalamada 

“Kurucu Meclis” deyimini kullanmıştım. Amacım da toplanacak meclise, 

“devletin yönetim biçimini” değiştirme yetkisi verilmesini ilk anda sağlamak 

idi. Ama bu terimin kullanılmasındaki amacı gereği gibi açıklayama-


dığım ya da açıklamak istemediğim için, halkın alışkın olmadığı bir terimdir 

diye, Erzurum ve Sivas’tan uyarıldım. Bunun üzerine “olağanüstü yetkili 

bir Meclis” sözünü kullanmakla yetindim. 

İllere, Bağımsız Sancaklara ve Kolordu Komutanlarına, 

Devlet Başkentinin de Anlaşma Devletlerince resmî olarak ele geçirilmesi; 

yasama, adalet ve yürütme gücünden oluşan ulusal devlet gücünü 

kırmış ve Mebuslar Meclisi, bu durum karşısında görev yapamayacağını 

Hükümete resmî olarak bildirerek dağılmıştır. Şu duruma göre, devlet başkentinin 

korunmasını, ulusun bağımsızlığını ve devletin kurtarılmasını sağlayacak 

önlemleri düşünüp uygulamak üzere ulusça olağanüstü yetki verilecek 

bir meclisin Ankara’da toplantıya çağrılması ve dağılmış olan milletvekillerinden 

Ankara’ya gelebileceklerin de bu meclise katılmaları zorunlu 

görülmüştür. Bunun için aşağıda bildirilen yönerge gereğince, seçimlerin 

yapılmasını yurtseverlik onurunuz ve anlayışınızdan beklerim: 

1. Ankara’da olağanüstü yetkili bir meclis, ulusun işlerini yürütmek 

ve denetlemek üzere toplanacaktır. 

2. Bu meclise üye olarak seçilecek kişiler, milletvekilleri ile ilgili 

yasal koşullara uyacaklardır. 

3. Seçimde sancaklar seçim bölgesi olacaktır. 

4. Her sancaktan, beş üye seçilecektir. 

5. Her sancakta ilçelerden gelecek ikinci seçmenlerle sancak merkezinden 

seçilecek ikinci seçmenlerden ve sancak idare ve belediye 

meclisleriyle Hakları Savunma yönetim kurullarından; illerde, 

il merkez kurullarından ve il yönetim kurulu ile il merkezlerindeki 

belediye meclisinden ve il merkezi ile merkez ilçesi ve 

merkeze bağlı ilçelerin ikinci seçmenlerinden oluşmuş bir kurulca 

aynı günde ve aynı oturumda seçim yapılacaktır. 

6. Bu meclis üyeliğine, her parti, dernek ve her toplulukça aday 

gösterilebileceği gibi, her kişinin de bu kutsal savaşıma eylemli 

olarak katılması için bağımsız adaylığını istediği yerden koymaya 

hakkı vardır. 

7. Seçimlere, her yerin en yüksek sivil yöneticisi başkanlık edecek 

ve seçimi doğru yapılmasından sorumlu olacaktır. 

8. Seçim, gizli oyla ve salt çoğunlukla yapılacak; oyları kurulun 

kendi içinden seçeceği iki kişi, kurul önünde sayacaklardır. 

9. Seçim sonunda, bütün kurul üyelerinin imza edecekleri ya da 

kendi mühürleri ile mühürleyecekleri üç tane tutanak düzenle-


necek; bir tanesi yerinde alıkonularak öteki iki taneden biri seçilen 

kişiye verilecek, öteki de Meclise gönderilecektir. 

10. Üyelerin alacakları ödenek, daha sonra Meclisçe kararlaştırılacaktır. 

Ancak geliş yollukları seçimi yapan kurulların zorunlu 

giderleri olarak uygun görecekleri tutarlar üzerinden, her yerin 

hükümetince sağlanacaktır. 

11. Seçimler, en geç on beş gün içinde Ankara’da çoğunlukla toplanmayı 

sağlamak üzere bitirilerek üyeler yola çıkarılacak ve 

sonuç, üyelerin adlarıyla birlikte hemen bildirilecektir. 

12. Bu telin varış saati bildirilecektir. 

13. Ek: Kolordu Komutanlarına, İllere, Bağımsız Sancaklara bildirilmiştir. 

Temsiler Kurulu Adına 

Mustafa Kemal 

Baylar, bir hafta içinde, çeşitli yönlerden Ankara’ya gelmekte olan 

milletvekilleriyle, telyazı görüşmeleriyle ilişki kuruldu. Kendilerine, acılarını 

azaltmaya, yürek güçlerini artırmaya yarayacak bilgiler verildi. İstanbul’da 

artık bizim görüşümüzü izleyecek kimse kalmamıştı. Aylarca ve türlü yol ve 

yöntemlerle uyarmalarda bulunduğumuz halde, bizim dediğimiz biçimde 

örgütler kurmayıp Karakol Derneğini kurup geliştirmeye çalışanların başları, 

Malta’ya sürülmüş ve İstanbul’da üyelerinin varlıklarından ve çalışmalarından 

bir iz kalmamıştı. Orada yeniden örgüt kurmak için çok sıkıntılı çalışmalar 

yapmak ve o zamanki durumumuza göre gücümüzün üstünde para 

harcamak zorunda kaldık. 

Saygıdeğer Baylar, genel konuşmam arasında bir iki yerde, benim 

İstanbul’daki Mebuslar Meclisine başkan seçilmem konusuyla ilgili sorundan 

ve bununla güdülen amaçtan söz etmiştim. Bunun sağlanamamış olmasından, 

küçük bir zorluk ile karşılaştığımı da bildirmiştim. Gerçekten, İstanbul’da 

Meclis saldırıya uğrayıp dağılınca milletvekillerini toplamak ve 

özellikle, daha önce açıkladığım gibi bir meclis kurmaya girişebilmek için 

bir an duraksadım. Mebuslar Meclisi Başkanı Celâlettin Arif Bey’in Ankara’ya 

gelip gelmeyeceğini elbette bilemiyordum. Gelecek olursa, onun gelişini 

beklemeyi ve çağrıyı onun aracılığıyla yaptırmayı düşündüm. Ama durum 

pek çok hızlı ve ivedi davranmayı gerektiriyordu. Bilinmeyen bir olasılığı 

bekleyerek zaman yitirmeyi uygun bulmadım. Ama vereceğim kararın 

uygulanmasını sağlamak için de bir iki gün telgraf başında bütün komutanların 

düşündüklerini dinlemekle zaman geçirmek zorunda kaldım. Celâlettin 

Arif Bey’le Martın 27-28’inci gecesi Düzce’ye varışında, bağlantı kurulmuştu. 

Kendisine şu teli yazdım.


(Atatürk, Celâlettin Bey’e, olağanüstü yetkiye sahip bir meclisin kurulması 

ve seçimlerin çabuklaştırılması konusundaki düşüncelerini soran 

bir tel yazdığını; aldığı yanıtta, Celâlettin Bey’in buna katıldığını ancak bu 

meclisin bir yasaya göre açılması gerektiğinin bildirildiğini açıklamaktadır. 

Celalettin Bey ayrıca, bizim Anayasamızda buna uygun madde olmadığı 

için, Fransız Anayasası ilkelerine uyulabileceğini ve böylece meclis bir saldırıya 

uğrarsa, il ve sancak yönetim kurullarından seçilecek ikişer üyenin, 

yaptırım gücü yüksek olan meclisi yeniden kurabileceklerini dile getirmektedir.) 

Bu yanıt tel dikkatle gözden geçirilirse, Celalettin Arif Bey’le aramızda 

büyük bir görüş ayrılığı olduğu kolaylıkla anlaşılır. Ben, olağanüstü 

yetkileri olan bir meclisin, Ankara’da toplanmasına karar verirken bizim 

Anayasamızda böyle bir meclisin toplanabilmesiyle ilgili bir işaret olmadığını 

elbette bilirdim. Ancak kararımı verebilmek için böyle bir işaretin varlığını 

ve yokluğunu düşünmek, hiç aklıma gelmedi. Ayrıca saldırıya uğrayan 

meclis üyelerinden kurtulanlar ile iller ve sancaklar yönetim kurullarından 

seçilecek ikişer üyeden oluşacak Mebuslar Meclisinin yeniden, eski biçim 

ve niteliği ile toplanmasını sağlamak için çalışmasını hiç aklıma getirmedim. 

Tersine, büsbütün başka nitelik ve yetkide, sürekli bir meclis kurmayı 

ve bu meclisle, tasarladığım devrim evrelerini birlikte geçirmeyi düşündüm. 

Buna göre, uyuşmazlığından kuşku etmediğim düşüncelerimizin, görüştükten 

sonra birleşebileceğinden umudum yoktu. Bununla birlikte 19 Mart 

günlü bildirimimi telle Celâlettin Arif Bey’e verdirdim. 

(Celâlettin Bey’in yanıtında, bildirimin genel olarak uygun olduğundan, 

Ankara’ya vardığında görüşülüp ayrıca bir bildiri yayımlanacağından 

söz edilmiştir.) 

Celâlettin Arif Bey, bildirimizi okuduktan sonra, onun içeriğinin 

düşündüğü ilkelere genel olarak uyduğunu söylemekle birlikte, bunları destekleyici 

bir bildiriyi hemen yazıp yayımlamıyor. Bu işi Ankara’ya geldikten 

ve görüştükten sonraya bırakıyor. 

Baylar, Celâlettin Arif Bey, Ankara’ya geldikten sonra, kendisiyle 

ve yasalardan anlar başka kimi kişilerle bu konu üzerine oldukça uzun süren 

görüşmeler ve tartışmalar yapıldı. Ancak yanılmıyorsam Celâlettin Arif 

Bey, hiçbir zaman benim, Büyük Millet Meclisinin niteliği ve yetkisi ile ilgili 

görüşüme katılmamıştır. O, her zaman, toplanmış olan meclisin temel görevinin, 

İstanbul’daki Mebuslar Meclisinin toplanmasını sağlamak olduğunu 

düşünmüş ve kendisini hep o Mebuslar Meclisinin başkanı saymıştır. 

Bunu pekiştiren küçük bir anımı izin verirseniz anlatayım: 

Ben, Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanı bulunduğum ve kendisi 

ikinci başkan bulunduğu sırada, bir gün Başkanlık Kurulu toplantısında,


Celâlettin Arif Bey’in ödenek işinden söz ettiğini ve kendisinin Mebuslar 

Meclisi Başkanı olması dolayısıyla o göreve özgü ödeneği istediğini, o zaman 

Meclis başyazmanlığı görevinde bulunan Recep Bey bildirdi. Bilirsiniz 

ki o zaman Meclis Başkanı, İkinci Başkanı ve öteki başkanlar ile Meclis 

üyelerinin ödenekleri arasında ayrım yoktu. Celâlettin Arif Bey, yalnız kendisinin, 

Mebuslar Meclisi Başkanı kimliğiyle ayrı tutularak daha çok ödenek 

almasının yasaya göre haklı olduğundan söz ediyordu. Ben, bu sorunu karara 

bağlamaya Başkanlık Kurulunun yetkili olmadığını; isteğinde ve savında 

direnirse işin, Meclis Genel Kuruluna sunulabileceğini ve alınacak 

karara göre işlem yapılabileceğini ileri sürdüm. Celâlettin Arif Bey, meclis 

önüne çıkmayı uygun görmeyerek isteğinden vazgeçti. 

Saygıdeğer Baylar, 19 Mart 1920 günlü yönerge gereğince ülkenin 

her yerinde seçimler, hızla ve dikkatle yapılmaya başlandı. Yalnız, kimi yerlerde 

duraksayanlar ve işi engelleyenler oldu ve bunlardan kimileri az, kimileri 

uzunca süre duraksama ve direnmelerini sürdürdüler. Sonunda, bütün 

seçim bölgelerinin milletvekilleri, Büyük Millet Meclisinde bütün ulusun, 

yurdun temsilcisi olarak hazır bulundular. Bu üstün yerler şunlardır: 

Dersim, Malatya, Elazığ, Konya, Diyarbakır, Trabzon… Baylar, gerçek durumu 

söylemiş olmak için şunu da açıklayayım ki duraksama gösterenler 

ve direnenler, bu seçim bölgelerinin halkı değildir; belki o sırada o bölgelerde 

bulunan üst sivil yöneticilerdir. Halk gerçeği anlar anlamaz, hemen 

ortak ulusal isteğe uymakta hiç duraksama göstermemiştir. 

Şimdi Baylar, devrimin doğal gereklerinden olan olayların kimilerine 

değinelim: 

29 Mart 1920 günlü olup 3. Kolordu Komutanı Selahattin Bey’den 

aldığım bir gizli telde, “Samsun’da bulunan 15. Tümenin ruhsal durumunun 

bozuk olduğundan ve sözde, subaylar arasında Padişaha bağlılık duyguları 

bulunduğundan” söz ediliyordu. “Subaylar, Padişaha karşı olarak 

verilecek buyrukları yerine getiremeyeceklerini, üstlerine bildirmişler. Kendilerine 

baskı yapılırsa görevi bırakacakları seziliyormuş. İstanbul’dan gelen 

yolculardan ve gazetelerden, ele geçirilişin ikinci günü, el konulmuş yerlerin 

hepsinin boşaltıldığı ve Salih Paşa Hükümetinin yerinde olduğu, 

Ayan’ın görevini yapmakta olduğu, son cuma selamlığında Savunma ve 

Donanma Bakanlığı hazır bulunarak, eskisi gibi, gerekli törenin yapıldığı 

anlaşılmış…” “Şu duruma göre, İstanbul’da bir Hükümet varken bu Hükümetin 

haberi olmaksızın yapılan işler nedir?” diyorlarmış. Subayları bu 

düşünce ve davranışlarını bildiren 15. Tümen Komutanı, şu yolda bir düşünce 

ileri sürüyordu: “Burada bir subayı tutuklamanın olağanüstü bir durum 

yaratması akla gelmez ancak bundan yararlanarak Anadolu üzerine 

yürümek gibi olaylar ortaya çıkacaktır. İzmir Cephesinde Ulusal Güçlerin


nasıl çalıştırıldığını bilemiyorum. Sanırım bunlar para ile çalıştırılmaktaymış. 

Bir savaş çıktığında, bütün halka aylık verilemeyeceği açık bir gerçek 

olduğundan, Ulusal Güçler adı altındaki güçten, savaşın ikinci günü ortada 

hiçbir kimsenin kalmayacağına kuşkum yoktur. Ordu birliklerine gelince, 

şimdiden kaçma olayları başlamıştır. Parasızlık böyle sürdükçe ve İstanbul 

Hükümeti yerinde kaldıkça subaylardan bile kuşkum vardır.” Bundan başka 

3. Kolordu Komutanı Selahattin Bey, vermiş olduğumuz yönerge gereğince, 

Amasya’ya gelen kontrol görevlisi Forbes adında bir yüzbaşıyı tutuklamış. 

Samsun’a bir İngiliz temsilcisi yüzbaşı gelmiş. Selahattin Bey’e, Yüzbaşı 

Forbes’in bir dakika geciktirilmeden Samsun’a gönderilmesini yazmış 

yoksa Selâhattin Bey’in sorumlu olacağını sözlerine eklemiş. Selahattin 

Bey’in sorması üzerine, bu konuda vereceği yanıt için şu öğütlemede bulundum: 

“Forbes’i tutuklayan ben değilim. Başkentleri, Ateşkes Antlaşması 

ile ve insanlığa yaraşmaz bir yolla ele geçirilen ulustur. Bunun için, salıverilmesini 

de ancak ulus sağlayabilir.” Bununla birlikte, bu Forbes’i ülkeden 

çıkarmakla yetinildi, kendisi tutuklanmadı. 

Bolu mutasarrıfı Haydar Bey’in 9 Nisan 1920 günlü kısa bir gizli telinden 

Adapazarı ile Hendek arasında bulunan ve Çatalköprü denilen yerdeki 

köprülerin ve Mudurnu suyu üzerindeki köprünün, Ulusal Güçlere 

karşı olan kişilerce yıkıldığı anlaşıldı. Bolu ve çevresi Komutanı Mahmut 

Nedim Bey’in, Düzce’den yazdığı 9 Nisan 1920 günlü gizli telinde de, 8 

Nisan’da Adapazarı’nda Ulusal Güçlere karşı gösteriler yapıldığı, Hendek 

ve Adapazarı arasındaki telgraf ve telefon tellerinin kesildiği ve Düzce Abazalarından 

yansız kalanların da karşıcıllara katılmak üzere yola çıktıkları anlaşıldı. 

Hendek ile Adapazarı arasında, Mudurnu suyu üzerindeki büyük 

köprünün yıkılması dolayısıyla, ulaşımın durduğu da anlaşılıyordu. Bu haberler 

üzerine, Geyve’de bulunan 24. Tümen Komutanı Mahmut Bey’in 

dikkati çekildi. Nevşehir’de de Nevşehir Kaymakamı Nedim Bey’in başkanlığı 

altında İslam Yükselme Derneğinin bir şubesi kurulmuş; verilen raporda, 

derneğin en karıştırıcı üyelerinden sekiz kişinin Niğde’ye getirildiği bildiriliyordu. 

Bu derneğin üyeleri, Padişahtan başka hiçbir güç tanımayız, 

Ulusal Güçleri dağıtmak için malca, bedence bütün gücümüzü harcamaya 

ant içtik, diyorlarmış. Her gece toplanıyorlarmış, ileri gelenleri, Niğde’deki 

Tümen Komutanı’nın gönderdiği bir birlikçe tutuklanmış.


BÖLÜM IV 

ULUSAL BAĞIMSIZLIK SAVAŞI 

IV.1. TBMM’NİN AÇILMASI VE TEPKİLER 

Büyük Millet Meclisi’nin toplanmasını ve açılmasını sağlamak için 

çalıştığımız günlerde bizi en çok uğraştıran, Düzce, Hendek, Gerede gibi 

Bolu bölgesindeki yerlerden başlayıp Nallıhan, Beypazarı üzerinden Ankara’ya 

yaklaşacak gibi görünen gericilik ve ayaklanma dalgaları olmuştur. 

Ben, bir yandan bu dalgaların durdurulmasına çalışırken bir yandan da 

Ankara’da toplanmakta olan ve genel durumu henüz gereği gibi bilmeyen 

milletvekillerini korkulu olaylar karşısında bırakmamak ve bu gibi olayların 

ortaya çıkmasıyla Meclisin toplanamaması gibi uğursuz olasılıkları önlemek 

yollarını düşünüyordum. Bunun için, Meclisin açılmasında çok ivedi davranıyordum. 

Sonunda, gelebilmiş milletvekilleriyle yetinerek, Meclisin, Nisanın 

yirmi üçüncü Cuma günü açılmasına karar verdik. Bu karar üzerine, 

21 nisan 1920 günü yaptığım bildirimi, o günün duygu ve anlayışına ne 

denli uymak zorunluluğu bulunduğunu gösterir bir belge olması bakımından, 

olduğu gibi bilginize sunmayı uygun görüyorum. 

Tel: Çok ivedidir. 

Ankara'ya ivedi yazı gönderilmesi Ankara, 21.4.1920 

Kolordulara (On Dördüncü Kolordu Komutanı Vekilliğine), 

Altmış Birinci Tümen Komutanlığına, Refet Beyefendi'ye, 

Bütün İllere, Bağımsız Sancaklara, 

Müdafaai Hukuk Merkez Kurullarına, Belediye Başkanlıklarına 

1. Tanrı'nın yardımıyla Nisanın yirmi üçüncü günü, cuma namazından 

sonra Ankara'da Büyük Millet Meclisi açılacaktır. 

2. Yurdun bağımsızlığı, yüce Halifelik ve Padişahlığın kurtarılması 

gibi en önemli ve yaşamsal görevleri yapacak olan bu Büyük Millet Meclisinin 

açılış gününü cumaya denk getirmekle o günün kutsallığından yararlanılacak 

ve bütün sayın milletvekilleriyle birlikte, kutlu Hacı Bayram camisinde 

cuma namazı kılınarak Kuran’ın ve namazın nurlarından ışık alınacak


ve güç kazanılacaktır. Namazdan sonra, Peygamberimizin kutlu sakalı ve 

kutsal sancak alınarak Meclisin toplanacağı özel yere gidilecektir. Toplantı 

yerine girilmeden önce bir dua okunarak kurbanlar kesilecektir. İşbu törende, 

camiden başlayarak, Meclise değin, Kolordu Komutanlığınca askeri 

birliklerle özel tören düzeni alınacaktır. 

3. Açılış gününün kutsallığını pekiştirmek için, bugünden başlayarak 

il merkezinde, Vali Beyefendi Hazretlerinin düzenleyeceği üzere, hatim 

indirilmeye ve Buhari 52 okunmaya başlanacak ve hatimin son bölümleri, 

uğur için Cuma günü namazdan sonra Meclisin toplantı yeri önünde okunup 

bitirilecektir. 

4. Kutsal ve yaralı yurdumuzun her köşesinde, yukarda belirtildiği 

gibi bugünden başlayarak hatim indirmeye ve Buhari okunmaya başlanacak; 

cuma günü ezandan önce minarelerde sala verilecek; hutbe okunurken 

Halifemiz ve Padişahımız Efendimiz Hazretlerinin kutlu adı anıldığı sırada 

kendisinin, ülkesinin ve bütün uyruklarının bir an önce kurtulmaları 

ve mutluluğa ermeleri için ayrıca dua edilecek; cuma namazı kılındıktan 

sonra da hatim tamamlanarak yüce Halifelik ve Padişahlığın ve bütün yurt 

parçalarının kurtarılması amacıyla yapılan ulusal çalışmaların önemini ve 

kutsallığını ve her yurttaşın, kendi vekillerinden oluşmuş olan Büyük Millet 

Meclisince verilecek yurt görevlerini yapmak zorunda olduğunu anlatan 

dinsel öğütler verilecektir. Daha sonra, Halife ve Padişahımızın, din ve 

devletimizin, yurdumuzun ve ulusumuzun kurtuluşu, esenliği ve bağımsızlığı 

için dua edilecektir. Bu dinsel ve yurtsal tören yapıldıktan ve camilerden 

çıkıldıktan sonra, Osmanlı ülkesinin her yerinde, hükümet konağına 

gidilerek, Meclisin açılışından dolayı resmi kutlamalarda bulunulacaktır. 

Her yerde cuma namazından önce, uygun görülecek biçimde mevlit okunacaktır. 

5. İşbu bildirimin hemen yayılması için her araca başvurulacak ve 

tez elden en sapa köylere, en küçük askeri birliklere, yurttaki bütün örgütlere 

ve kurumlara ulaştırılması sağlanacaktır. Ayrıca büyük kâğıtlara yazılarak 

her yere asılacak ve yapılabilen yerlerde bastırılıp çoğaltılarak parasız 

dağıtılacaktır. 

6. Ulu Tanrı'dan tam başarıya ulaştırmasını yakarırız. 


Mustafa Kemal 

52 

Buhari sanı ile tanınmış Buharalı bilgin tarafından kaleme alınan ve içeriğinde Hz. Muhammed’in söz 

ve buyrukları yer alan hadis kitabı.


22 Nisan 1920 günü de şu bildirimi yaydım: 

Tel 

Dakika geciktirilmeyecektir 22.4.1940 

Bütün İllere, Bağımsız Sancaklara, 

Kolordulara, Nazilli’de Albay Refet Beyefendi’ye, 

Bursa’da Yirminci Kolordu Komutanı Ali Fuat Paşa Hazretlerine, 

Bursa’da Ellialtıncı Tümen Komutanı Albay Bekir Sami Beyefendi’ye, 

Balıkesir’de Altmışbirinci Tümen Komutanı Albay Kazım Beyefendi’ye 

Tanrı’ın yardımıyla Nisanın 23’üncü Cuma günü Büyük Millet 

Meclisi açılarak çalışmaya başlayacağından, o günden sonra bütün sivil ve 

askeri orunların ve bütün ulusun buyruk alacağı en yüce kat, adı geçen 

Meclis olacaktır. Bilgilerinize sunulur. 

Temsilciler Kurulu Adına 

Mustafa Kemal 

Saygıdeğer baylar, Şimdiye dek bilginize sunduklarım, kişisel olarak 

ve Temsilciler Kurulu (Heyet-i Temsiliye) adına değindiğim olayların 

açıklanmasına ilişkin idi. Bundan sonra söyleyeceklerim, Türkiye Büyük 

Millet Meclisi açıldıktan ve yöntemine göre hükümet kurulduktan bugüne 

değin meydana gelmiş olayları ve devrimleri kapsayacaktır. Amacım, devrimimizin 

incelenmesinde tarihe kolaylık sağlamaktır. Bütün bu olayların 

oluşum ve gelişiminde Türkiye Büyük Millet Meclisi ve Hükümeti Başkanı, 

Başkomutan ve Cumhurbaşkanı olarak bulunmuş olmaktan daha çok, örgütümüzün 

53 genel başkanı olarak bu görevi yapmaya kendimi yükümlü 

sayarım. 

Baylar, Meclisin açıldığı ilk günlerde, Meclise, içinde bulunduğumuz 

durumu ve koşulları açıklayarak izlenmesini ve uygulanmasını doğru 

bulduğum düşüncelerimi bildirdim. Bu düşüncelerin başlıcası, Türkiye'nin, 

Türk ulusunun izlemesi gereken siyasal ilke ile ilgili idi. 

Bilirsiniz ki Osmanlılar zamanında çeşitli siyasal yöntemler tutulmuştu 

ve tutuluyordu. Ben, bu siyasal yöntemlerden hiçbirinin, yeni Türkiye 

devletinin yöntemi olamayacağı kanısına varmıştım. Bunu, Meclis'e anlatmaya 

çalıştım. Bu konu ile ilgili olarak önceden ve sonraları söylediklerimin 

temel noktalarını, burada hep birlikte anımsamayı yararlı bulurum. 

Baylar, bilirsiniz ki yaşam demek, savaşım ve çarpışma demektir. 

Yaşamda başarı, yüzde yüz savaşımda başarı kazanmakla elde edilebilir. 

53 Bu örgüt, Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti ve Söylev'in okunduğu tarihte de Cumhuriyet 

Halk Partisi’dir.


Bu da tinsel ve maddesel güce ve erke dayanan bir iştir. Bir de insanların 

uğraştığı bütün sorunlar, karşılaştığı bütün tehlikeler, elde ettiği başarılar, 

toplumca yapılan genel bir savaşın dalgaları içinden doğagelmiştir. Doğu 

uluslarının batı uluslarına saldırısı tarihin belli başlı bir evresidir. Doğu ulusları 

arasında Türklerin başta ve en güçlü olduğu biliniyor. Gerçekten Türkler, 

Müslümanlıktan önce ve sonra Avrupa içerisine girmişler, saldırılar 

yapmışlar ve yayılmışlardır. Batıya saldıran ve yayılmalarını İspanya'ya girip 

Fransa sınırlarına değin sürdüren Araplar da vardır. Ama baylar, her 

saldırıya, her zaman, bir karşı saldırı düşünmek gerektir. Karşı saldırı olasılığını 

düşünmeden ve ona karşı güvenilir önlem bulmadan eyleme geçenlerin 

sonu yenilgi ve bozgundur, yok olmaktır. 

Batının Araplara karşı saldırısı, Endülüs'te acı ve ders alınmaya değer 

bir tarihsel yıkım ile başladı. Ama orada bitmedi. Kovalama, Afrika kuzeyinde 

sürüp gitti. 

Atilla’nın, Fransa ve Batı Roma topraklarına dek genişletilmiş olan 

imparatorluğunu anımsadıktan sonra, Selçuk Devleti'nin yıkıntısı üzerinde 

kurulan Osmanlı Devleti'nin İstanbul'da Doğu Roma İmparatorluğu'nun taç 

ve tahtını ele geçirdiği çağlara gözlerimizi çevirelim. Osmanlı padişahları 

içinde Almanya'yı, Batı Roma'yı ele geçirerek çok büyük bir imparatorluk 

kurmaya girişmiş bulunanlar vardı. Yine, bu padişahlardan biri, bütün İslam 

dünyasını bir merkeze bağlayarak yönetmeyi düşündü. Bu amaçla Suriye’yi, 

Mısır’ı ele geçirdi. “Halife” sanını takındı. Başka bir padişah da 

hem Avrupa’yı ele geçirmek, hem İslam dünyasını buyruğu ve yönetimi altına 

almak amacını güttü. Batının sürüp giden karşı saldırısı, İslam dünyasının 

tedirginliği ve ayaklanması ve böyle bütün dünyayı ele geçirme düşünce 

ve amaçlarının tek sınır içine aldığı çeşitli halkaların kaynaşamaması, 

en sonunda Osmanlı İmparatorluğu'nu da benzerleri gibi, tarihin bağrına 

gömdü. 

Baylar, dış siyasetin en çok ilgili bulunduğu ve dayandığı temel, 

devletin iç örgütüdür. Dış politika, iç örgütle uyarlı olmak gerekir. Batıda 

ve doğuda, yaratılışı, kültürü ve ülküsü başka başka olan ve birbirleriyle 

bağdaşamayan toplulukları tek sınır içine almış bir devletin iç örgütü, elbette 

temelsiz ve çürük olur. Bu durumda dış siyaseti de köklü ve sağlam olamaz. 

Böyle bir devletin, iç örgütü özellikle ulusal olmaktan uzak olduğu gibi, 

siyasal yöntemi de ulusal olamaz, Buna göre Osmanlı Devleti’nin siyaseti 

ulusal değil; ancak, kişisel, bulanık ve kararsız idi. 

Değişik ulusları ortak ve genel bir ad altında toplamak ve bu değişik 

ulus topluluklarını eşit haklar ve koşullar altında bulundurarak güçlü bir 

devlet kurmak, parlak ve çekici bir siyasal görüştür. Ama aldatıcıdır. Dahası, 

hiçbir sınır tanımayarak, dünyadaki bütün Türkleri de bir devlet olarak


birleştirmek, ulaşılamayacak bir amaçtır. Bu, yüzyılların ve yüzyıllarca yaşamakta 

olan insanların çok acı, çok kanlı olaylar ile ortaya koyduğu bir 

gerçektir. 

İslamcılık ve Turancılık siyasetinin başarı kazandığına ve dünyayı 

uygulama alanı yapabildiğine tarihte rastlanamamaktadır. Soy ayrımı gözetmeksizin, 

bütün insanlığı kapsayan tek bir dünya devleti kurma hırslarının 

sonuçları da tarihte yazılıdır. Yayılmacı olmak hevesleri, konumuzun 

dışındadır. İnsanlara her türlü özel duygularını ve bağlantılarını unutturup, 

onları kardeşlik ve tam eşitlik içinde birleştirerek, insancıl bir devlet meydana 

getirme kuramının da kendine özgü koşulları vardır. 

Bizim açık ve uygulanabilir gördüğümüz siyasal yöntem, “ulusal siyaset”tir. 

Dünyanın bugünkü genel koşulları ve yüzyılların kafalarda ve karakterlerde 

yerleştirdiği gerçekler karşısında düşçü olmak kadar büyük yanılgı 

olamaz. Tarihin dediği budur; bilimin, aklın, mantığın dediği böyledir. 

Ulusumuzun, güçlü, mutlu ve sağlam bir düzen içinde yaşayabilmesi 

için, devletin bütünüyle ulusal bir siyaset gütmesi ve bu siyasetin iç 

örgütlerimize tam uyumlu ve dayalı olması gereklidir. Ulusal siyaset demekle 

anlatmak istediğim şudur: Ulusal sınırlarımız içinde, her şeyden önce 

kendi gücümüze dayanarak varlığımızı koruyup ulusun ve ülkenin gerçek 

mutluluğuna ve bayındırlığına çalışmak; gelişigüzel, ulaşılamayacak istekler 

peşinde ulusu uğraştırmamak ve zarara sokmamak; uygarlık dünyasının 

uygarca ve insanca davranışını ve karşılıklı dostluğunu beklemektir. 

Baylar, Meclis'e önerdiğim önemli bir konu da hükümet kurma sorunuydu. 

Bu sorunun ve bununla ilgili önerinin o zaman için ne denli 

önemli olduğunu iyi bilirsiniz. 

Gerçek, Osmanlı Devleti'nin ve halifeliğin çökmüş ve ortadan 

kalkmış olduğunu düşünerek, yeni temellere dayalı, yeni bir devlet kurmaktı. 

Ama durumu olduğu gibi söylemek, amacın büsbütün yitirilmesine 

yol açabilirdi. Çünkü genel eğilim ve düşünüş, daha padişah ve halifenin 

özürlü sayılacak bir durumda bulunduğu yolunda idi. Dahası, Meclis'te, ilkin 

halifelik ve padişahlık makamı ile bağlantı ve İstanbul Hükümeti ile uzlaşma 

aramak akımı baş göstermişti. 

İstanbul'daki koşulların, halife ve padişah ile ne açık ne de özel ve 

gizli görüşmeye uygun olduğunu açıklamaya çalıştım. Böyle bir görüşme 

ile ne anlamak istediğimizi sordum. Ve “Ulusun, bağımsızlığı ve ülke bütünlüğünü 

sağlamaya çalışmakta olduğunu haber vermek için ise, bu gereksizdir. 

Çünkü padişah ve halife olan kişi de bundan başka bir şey düşünüp 

isteyebilir mi? Bunun karşıtını, kendi ağzından işitsem inanmam, bunun 

yüzde yüz zorlama ve baskı altında söyletildiğini kabul ederim.” dedim.


Şunu bilginize sunmak istiyorum ki hükümet kurmakla ilgili bir 

öneride bulunmadan önce, duyguları ve görüşleri dikkate almak zorunluğu 

vardı. Bu zorunluğa uymakla birlikte asıl amacı saklı tutan önerimi yazılı 

olarak Meclis'e sundum. Bazı karşı görüşler ileri sürüldüyse de kısa bir tartışma 

sonunda kabul olundu. 

Bu önergeyi bugün gözden geçirecek olursak, orada temel ilkelerin 

saptanmış ve ortaya konmuş olduğunu görürüz. Bu ilkeleri, izin verirseniz, 

burada belirterek sayacağım: 

1. Hükümet kurmak zorunludur. 

2. Geçici olduğu bildirilerek bir hükümet başkanı tanımak ya da 

bir padişah vekili ortaya çıkarmak uygun değildir. 

3. Meclis’te yoğunlaşan ulusal istencin, yurdun yazgısına doğrudan 

doğruya el koymasını kabul etmek temel ilkedir. Türkiye Büyük 

Millet Meclisi'nin üstünde bir güç yoktur. 

4. Türkiye Büyük Millet Meclisi yasama ve yürütme yetkilerini 

kendinde toplamıştır. Meclis'ten seçilecek ve vekil olarak görevlendirilecek 

bir kurul hükümet işlerine bakar. Meclis başkanı bu 

kurulun da başkanıdır. 

Not: Padişah ve halife, baskı ve zordan kurtulduğu zaman, Meclis'in 

düzenleyeceği yasal ilkeler içinde durumunu alır. 

Baylar, bu ilkelere göre kurulan bir hükümetin niteliği kolaylıkla 

anlaşılabilir. Böyle bir hükümet, ulusal egemenlik temeline dayanan halk 

hükümetidir. Cumhuriyettir. 

Böyle bir hükümetin kuruluşunda ilke, güçler birliği kuramıdır. Zaman 

geçtikçe bu ilkelerin kapsadığı kavramlar anlaşılmaya başladı. İşte o 

zaman tartışmalar ve olaylar birbiri ardınca sürüp gitti. 

Saygıdeğer baylar, açık ve gizli oturumlarda bir iki gün süren açıklamalarımdan, 

konuşmalarımdan ve belirttiğim ilkeleri kapsayan önerimi 

ileri sürdükten sonra yüksek Meclis, beni başkanlığa seçmekle bana karşı 

genel güvenini gösterdi. 

Burada ufak bir noktayı da açıklamalıyım: 

Anımsarsınız ki oluşmaya başlayan ulusal birliği, ulusun coşup 

uyanışına yormaktan daha çok, kişisel girişim sonucu olarak görüyorlardı. 

Bu arada benim girişimlerde bulunmamın yasak edilmesine önem veriyorlardı. 

Beni, ulusa ve hükümete, istenmez ve kötü kişi saydırmaktan yarar 

umuyorlardı. Yapılan propaganda, “Ben istenmez ve kötü kişi sayılırsam, 

ulusa ve devlete karşı hiçbir aykırı davranışta bulunulmayacak… Bütün kötülüklerin 

nedeni benmişim. Bir adam için, bir ulusun birçok tehlikeleri göze 

alması akla yatmazmış” yolundaydı. Hükümet ve düşmanlar, beni, ulu-


sa karşı bir silah gibi kullanıyordu. Bunun için 24 Nisan 1920 günü gizli bir 

oturumda Meclise bu durumu açıkladım. Başkanlık seçiminde, bunun da 

bir sakınca olarak göz önünde tutulmasını ve yalnız ulusun ve yurdun 

esenliği düşünülerek oy ve kararların uygun ve doğru olarak verilmesini rica 

ettim. 

Baylar, Büyük Millet Meclisi, bakanların seçimi ile ilgili 2 Mayıs 

1920 günlü yasa ile Büyük Millet Meclisinde, Genelkurmay işleri de içinde 

olmak üzere onbir bakandan oluşan bir “Bakanlar Kurulu” 54 kurdu. Bu 

arada İsmet Paşa Hazretleri de Genelkurmay işlerini üzerine almış bulunuyordu. 

(Atatürk, İsmet Paşa’nın Genelkurmay Başkanlığına atanması konusunda 

Refet ve Ali Fuat Paşaların karşı çıkışlarını anlattıktan sonra, sözlerini 

şöyle sürdürüyor:) 

İsmet Paşa'nın, gerek Genelkurmay Başkanlığı’nda gerekse daha 

sonraki eylemli olarak Cephe Komutanlığında gösterdiği yararlık ve üstün 

çaba, kendisine görev verişteki yanılmazlığımı eylemli olarak ortaya koymuş 

bulunduğu için ulus karşısında, ordu karşısında ve tarih karşısında 

içim çok rahattır. 

Baylar, Meclis 29 Nisan 1920'de, Yurt Hainliği Yasasını ve sonraki 

aylarda İstiklâl Mahkemeleri yasalarını da çıkarmakla devrimlerin doğal gereklerini 

yerine getirmiş oldu. İstanbul'un işgalinden sonra başlayan birtakım 

yıkıcı akımlara, olaylara, ayaklanmalara değinmiştik. Bunlar, yurdun 

her yerinde hızla belirdi ve sürüp gitti. İstanbul’da Damat Ferit Paşa, ivedi 

olarak yeniden işbaşına getirildi. Damat Ferit Paşa Hükümeti ve İstanbul’da 

bütün yıkıcı ve hain örgütlerin kurduğu birlik ve bu birliğin Anadolu 

içindeki bütün ayaklanma örgütleri ve bütün düşmanlar ve Yunan ordusu, 

elbirliğiyle bize karşı çalışmaya başladılar. Bu ortak saldırı siyasetinin yönergesi 

de Padişah ve Halifenin, içinde düşman uçakları da bulunan her 

türlü araçlarla yurda yağdırdığı “Padişaha Karşı Ayaklanma” fetvası idi. 

Bu genel, çok yönlü ve haince saldırılara karşı biz de daha Meclis 

açılmadan önce, Afyonkarahisar’da, Eskişehir’de ve bütün demiryolu boyunda 

bulunan yabancı devlet askerlerini Anadolu’dan çıkararak; Geyve, 

Osmaneli, Cerablus köprülerini yıkarak ve Meclis toplanır toplanmaz Anadolu’daki 

yüksek din bilginlerinden fetva alarak karşı önlemlere giriştik. 

Baylar, 1919 yılı içinde, ulusal girişimlerimize karşı başlayan iç 

ayaklanmalar hızla ülkenin her yerine yayıldı. 

54 Özgün adı İcra Vekilleri Heyeti olan Bakanlar Kurulu, hükümet işlevi görmekte ve yürütüme gücünü 

kullanmaktaysa da Meclis Hükümeti Sistemi gereği, bu görev ve yetkiler esasen Meclisin kendisine 

aitti. Dolayısıyla Bakanlar Kurulu, aslında Meclise vekâlet eden bir organ niteliğinde idi.


Bandırma, Gönen, Susurluk, Mustafakemalpaşa 55 , Karacabey, Biga 

ve dolaylarında; İzmit, Adapazarı, Düzce, Hendek, Bolu, Gerede, Nallıhan, 

Beypazarı dolaylarında; Bozkır’da; Konya, llgın, Kadınhan, Karaman, Çivril, 

Seydişehir, Beyşehir, Koçhisar dolaylarında; Yozgat, Yenihan, Boğazlıyan, 

Zile, Erbaa, Çorum dolaylarında; Umraniye, Refahiye, Zara, Hafik 

dolaylarında; Viranşehir dolaylarında tutuşan kargaşa ateşleri bütün ülkeyi 

yakıyor; hainlik, bilgisizlik, düşmanlık ve bağnazlık dumanları bütün yurt 

göklerini yoğun karanlıklar içinde bırakıyordu. Ayaklanma dalgaları, Ankara'da 

karargâhımızın duvarlarına dek çarptı. Karargâhımızla kent arasındaki 

telefon ve telgraf tellerini kesmeye dek varan kudurgan saldırışlar karşısında 

kaldık. Batı Anadolu’nun, İzmir’den sonra, yeniden önemli bölgeleri de 

Yunan ordusunun saldırıları ile çiğnenmeye başlandı. 

Dikkate değer ki sekiz ay önce ulus, Temsilciler Kurulu ile birlik olarak, 

Damat Ferit Hükümeti ile ilişkiyi ve haberleşmeyi kesmişken, Ali Galip’in 

girişimi gibi tek tük olaylardan başka böyle genel ayaklanma olmamıştı. 

Bu kez ortaya çıkan yaygın ve genel ayaklanmalar, sekiz ay içinde 

yurtta çok hazırlık yapıldığını gösteriyordu. Damat Ferit Hükümetinden 

sonra kurulan hükümetlerle ulusal bilincin korunması ve pekiştirilmesi yolundaki 

savaşımlarımızın ne denli haklı nedenlere dayandığı çok acı olarak 

bir daha anlaşılmış oluyordu. 

Baylar, önce, iç ayaklanmalar üzerine açık bir bilgi edinmek için, 

izin verirseniz, bu ayaklanmaları yeri geldiğinde söz konusu ettikçe, değinilen 

evreleri kısaca bilginize sunayım: 56 

• 21 Eylül 1919’da Balıkesir'in kuzey bölgesinde başlayan birinci 

Anzavur Ayaklanması, 

• 16 Şubat 1920’de yine bu bölgede başlayan ikinci Anzavur 

Ayaklanması, 

• 13 Nisan 1920’de başlayan Bolu-Düzce Ayaklanması, 

• 11 Mayıs 1920’de Adapazarı ve Geyve dolaylarında başlayan 

üçüncü Aznavur Ayaklanması, 

• Halife Ordusu adının takınan İstanbul Hükümeti birliklerinin 

İzmit dolaylarındaki ayaklanmaları, 

• 14 Mayıs 1920’de başlayan Yenihan Ayaklanması, 

• 13 Haziran 1920’de Yozgat dolaylarında başlayan Çapanoğluı 

Ayaklanması, 

• 7 Eylül 1920’de başlayan Zile ve Erbaa ayaklanmaları, 

55 Eski adı Kirmastı 

56 Hazırlayanlar tarafından özetlenmiştir.


• Haziran 1920’de Güney bölgelerinde başlayan Milli Aşireti 

Ayaklanması, 

• 24 Ağustos 1920’de aynı bölgede başlayan ikinci Milli Aşireti 

Ayaklanması, 

• 21 Haziran 1920’de Afyonkarahisar bölgesinde başlayan Çopur 

Musa Ayaklanması, 

• 5 Mayıs 1920’de başlayan Birinci Konya Ayaklanması. 

Baylar, Meclisin açıldığı ilk günlerde, cephelerin ne durumda olduklarını 

da hep birlikte bir kez daha anımsayalım: 

1. İzmir Yunan Cephesi 

Biliyorsunuz ki Yunanlılar İzmir’e çıktıkları zaman orada On Yedinci 

Kolordu Komutanı olarak, karargâhıyla Nadir Paşa bulunuyordu. Kuvvet 

olarak, Yarbay Hurrem Bey komutasında 56’ncı Tümenin iki alayı vardı. 

Bu kuvvet özellikle, kolordu komutanının buyruğuyla, karşı koymaksızın, 

onur kırıcı davranışlar altında Yunanlılara teslim edilmiştir. Bu tümenin bir 

alayı (172’nci Alay) Ayvalık’ta bulunuyordu. Komutanı Yarbay Ali Bey idi 

(Afyonkarahisar Milletvekili Albay Ali Bey). 

Yunan ordusu işgal bölgesini genişletirken Ayvalık’a da asker çıkardı. 

Ali Bey, bu Yunan kuvvetine karşı 28 Mayıs 1919’da savaşa girişti. 

Bugüne değin Yunan birlikleri hiçbir yerde ateşle karşılaşmamıştı. Tam tersine, 

kimi kent ve kasabalar halkı korkutulmuş ve İstanbul Hükümetinin 

buyruklarına uyarak, büyük görevliler başta olmak üzere, Yunan birliklerini 

özel kurullarla karşılamışlardı. Ali Bey’in, Ayvalık bölgesinde savaş cephesi 

kurması üzerine, yavaş yavaş Soma’da, Akhisar’da, Salihli’de ulusal cepheler 

kurulmaya başlamıştı. 

5 Haziran 1919’dan başlayarak Albay Kâzım Bey (Meclis Başkanı 

Kâzım Paşa Hazretleri), Balıkesir’deki 61’inci Tümenin komutasını vekil 

olarak üzerine almıştı. Daha sonra Ayvalık, Soma, Akhisar kesimlerinden 

meydana gelen Kuzey Cephesi komutanlığını yapmıştı. Fuat Paşa’nın Batı 

Cephesi Komutanlığına atanmasından sonra Kâzım Bey’e Kuzey Kolordusu 

Komutanlığı makam ve yetkisi verildi. Aydın bölgesinde, düşmanın İzmir’e 

girişinden sonra asker ve halktan kimi yurtseverler, Yunanlılara karşı çıkıyor; 

halkı yüreklendirmek ve silahlı ulusal örgütler kurmak için çalışıyorlardı. 

Bu arada, ad ve kılık değiştirerek İzmir’den o bölgeye gitmiş olan Celâl 

Bey’in (İzmir Milletvekili Celâl Bey) çaba ve özverisi anılmaya değer. 

1919 yılı Haziran ortalarında, Aydın Cephesi de kuruldu. Bu bölgede 

bulunan 57’nci Tümenin Komutanı Albay Mehmet Şefik Bey ve Tü-


men Topçu Komutanı Binbaşı Hakkı Bey idi; alay komutanlarından Binbaşı 

Hacı Şükrü Bey ve ulusal kuvvetlerin başında Yörük Ali Efe ile Demirci 

Mehmet Efe vardı. Sonunda, Demirci Mehmet Efe üstünlük sağlayarak 

Aydın Cephesi Komutanlığını eline aldı. 

Baylar, İzmir’in çeşitli kesimlerinde kurulan ve yavaş yavaş subaylarla 

ve ordu birlikleriyle güçlendirilmesine çalışılan ulusal cephelerin beslenmeleri 

doğrudan doğruya o bölge halkınca sağlanıyordu. Bunun için de 

cephe gerilerinde ulusal örgütler kurulmuştu. Bu ödevin halktan hükümete 

geçişi, Büyük Millet Meclisi Hükümetinin kuruluşundan sonra sağlanabilmiştir. 

2. Güney Fransız Cephesi 

a) Fransız birliklerine karşı, doğrudan doğruya Adana bölgesinde; 

Mersin, Tarsus, İslâhiye bölgelerinde ve Silifke dolaylarında Ulusal Güçler 

kurulmuş ve bunlar çok yiğitçe işe başlamışlardı. Doğu Adana bölgesinde 

“Tufan Bey” sanı ile eyleme geçen Yüzbaşı Osman Bey’in yiğitlikleri anılmaya 

değer. Ulusal birlikler, Mersin, Tarsus, Adana şehirlerinin kapılarına 

dek sokuldular ve buralarda üstünlük sağladılar. Pozantı’da Fransızları kuşattılar 

ve geri çekilmek zorunda bıraktılar. 

b) Maraş’ta, Antep’te, Urfa’da önemli savaşlar ve çarpışmalar oldu. 

Sonunda işgal kuvvetleri buralardan çekilmek zorunda bırakıldılar. Bu başarıların 

kazanılmasında başlıca etmen olan Kılıç Ali ve Ali Saip Beylerin 

adlarını anmayı ödev sayarım. 

Fransızların işgal bölgelerinde ve cephelerde Ulusal Güçler her gün 

daha sağlam olarak örgütleniyorlardı. Ulusal Güçler ordu birlikleriyle de 

desteklenmeye başlanmıştı. İşgal güçleri her yönden sıkı ve sert bir biçimde 

baskı altına alınıyordu. 

(Atatürk, bu baskıların Fransızlar ile 20 günlük bir ateşkes imzalanması 

sonucunu doğurduğunu ve bu ateşkesin hem ulusal direnişi örgütlendirmek 

hem de Fransa’ya Ulusal Örgüt’ün siyasal varlığını tanıtmak 

amacı güttüğünü belirtiyor. Ardından, tüm bu gelişmelerin, İstanbul Hükümetinin 

Nurettin Paşa aracılığıyla bir uzlaşma arayışına yönelmesine yol 

açtığını açıkladıktan sonra sözlerini şöyle sürdürüyor:) 

3. Yunanlıların İlk Genel Saldırısı 

Saygıdeğer baylar, yurt içinde yer yer beliren iç ayaklanmaları izlemekte 

gecikmeyen Yunanlıların ilk genel saldırısı, gözlerimizi yeniden batıya 

çevirtecektir.


Yunanlılar, 22 Haziran 1920’de Milne Hattı’ndan genel saldırıya 

geçtiler. Kuvvetleri altı tümene yükselmiş bulunuyordu. Üç tümen ile iki 

koldan Akhisar-Soma yönünden; iki tümen ile Salihli yönünden; bir tümen 

ile de Aydın Cephesinden saldırdılar. Düşmanın kuzey kolu, 30 Haziran 

1920’de Balıkesir’e girdi ve süvarileri de 2 Temmuz 1920’de Mustafakemalpaşa 

ve Karacabey’i işgal etti. Bu düşman karşısında bulunan 61 ve 

56’ncı tümenlerimiz, Ulubat köprüsünü yıkarak Bursa’ya doğru çekildi. 

Düşman, birliklerimizi izleyerek Bursa’ya da girdi ve ileri kollarını Dimbos- 

Aksu kesimine dek sürdü. Bunun karşısındaki kuvvetlerimiz çok sarsıldı. 

Eskişehir’e dek çekildi. Bu savaşlar sırasında İngilizler, 25 Haziran 1920’de 

Mudanya’ya ve 2 Temmuz 1920’de de Bandırma’ya birer birlik çıkardılar. 

Salihli yönünde doğuya ilerleyen iki Yunan tümeni de 24 Haziranda 

Alaşehir’e girdi ve daha sonra ilerleyerek 29 Ağustosta Uşak’ı aldı. 

Dumlupınar sırtları elimizde kalmak üzere bu bölgeye dek ilerledi. Bu düşman 

karşısında bulunan 23’üncü Tümen ve Ulusal Güçlerimiz çok sarsıldı 

ve Aydın’dan ilerleyen bir Yunan kolu da Nazilli’ye dek geldi. Bu savaşlar 

sırasında, tümenlerimizin kadro durumunda ve cephanesiz olduklarını ve 

güçlendirilmelerine de henüz olanak bulunmadığını biliyorsunuz. 

Baylar, ben de, Eskişehir’e ve oradan ileri bölgelere gittim. Gerek 

orada ve gerek başka bölgelerde bulunan güçlerimizin düzene sokulmasını 

buyurdum. Yeniden, düşman karşısında, düzenli komutaya bağlı cepheler 

kurulmasını sağladım. 

Baylar, Yunan saldırısı ve ulusal cephelerin bozulması, Meclis’te 

büyük bir bunalım yarattı ve sert sataşma ve eleştirilere yol açtı. 

Büyük Millet Meclisi’nin 13 Temmuz 1920 günü, kırk birinci toplantısında, 

suçlarından ve yönetimdeki yetersizliklerinden dolayı Bursa 

Komutanı Bekir Sami ve Bursa Valisi Hâcim Muhittin Beylerin ve Alaşehir 

Komutanı Âşir Bey’in niçin mahkemeye verilmediklerini Genelkurmay 

Başkanlığından ve İçişleri Bakanlığından soran gensoru önergesi okundu. 

(Atatürk, bu önerge ile ilgili başlayan tartışmalara değindikten sonra, 

sözlerini şöyle sürdürmektedir:) 

Baylar, ayrıntılarını Meclis tutanaklarında okuduğunuz bu sıcak görüşmelerden 

önce, 26 Temmuz 1920 günü de gizli bir oturumda buna 

benzer bir görüşme olmuştu. Orada da uzun açıklama yapmak zorunda 

kalmıştım. Çünkü üzüntü ve duyarlık sonucu olarak yapılmakta olan eleştiri 

ve önerilerde, bu yenilginin gerçek nedenleri ve etmenleri sanki unutulmuş 

gibiydi. Bütün bu bozgundan, kurulalı ve iş başına geçeli daha iki ay bile 

olmayan Bakanlar Kurulunu sorumlu tutmak amacı güdülüyordu. Bir yıldan 

daha çok bir süreden beri Yunan ordusunun İzmir bölgesinde yerleşmiş 

olduğu ve durmadan hazırlandığı; buna karşılık, İstanbul hükümetleri-


nin ordumuzu boyuna kötürüm edecek nedenler yaratmakla uğraştığı ve 

ulusun kendiliğinden kurabildiği Ulusal Güçleri dağıttırmaya ve yok ettirmeye 

çalışmaktan başka bir şey yapmadığı hiç düşünülmüyordu. Eğer bu 

bir yıl içinde Yunan güçleri karşısında az çok bir varlık gösterilmiş idiyse, 

bunun da beş on özverilinin kendiliklerinden gösterdikleri kararlılık ve çabalarının 

ürünü olduğunu insafla göz önünde bulundurmak istemiyorlardı. 

Söz söyleyenler içinde, pek az olmakla birlikte, ulusal inancı ve yurda bağlılığı 

kuşkulu olanlar bile vardı. 

Söz konusu ettiğimiz bu gizli oturumda, uzun açıklamalarım arasında 

özellikle demiştim ki: “Bir yıkıma uğramadan önce, onu önleme ve 

ona karşı savunma önlemlerini düşünmek gerektir. Yıkıma uğradıktan sonra 

yanıp yakılmanın yararı yoktur. Yunan saldırısının olacağı daha önceden 

çok belliydi. Eğer, bunu önleyici önlemler alınamamış ise, bunun sorumluluğu 

Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne ve onun hükümetine yükletilemez. 

Büyük Millet Meclisi Hükümeti’nin sorumluluk yerine geldiğinden bu 

yana almaya başladığı önlemleri, daha bir yıl öncesinden beri İstanbul hükümetlerinin 

bütün ulusla birlikte ve önemle almaya başlaması gerekirdi. 

Kimi birliklerin cepheden alınıp iç ayaklanmaların bastırılmasında görevlendirilmesi, 

Yunan birlikleri karşısında bulundurulmalarındaki yarardan 

daha önemli ve zorunluydu ve yine de öyledir. Gerçi Bursa’da bırakılması 

zorunlu olan bir tümen, Adapazarı ayaklanma bölgesine gönderilen iki tümen, 

Hendek’te dağılan bir tümen, yani dört tümen; Zile, Yenihan bölgesinde 

ayaklananlarla uğraşan bir tümen ve bütün bu ordu birliklerine yardım 

eden ulusal birlikler cephede bulundurulabilseydiler, belki düşman 

saldırısı bu denli gelişemezdi. Ama ülkenin dirlik ve düzenliği ve ulusun 

kurtuluş amacında birleşip dayanışması sağlanmadıkça, bir dış düşmanın 

ilerleyişi ne durdurulabilir ve ne de bundan köklü bir yarar ve sonuç beklenir. 

Ülke yazgısının sorumluluğunu yeni üzerine almış olan Bakanlar 

Kurulu, o günkü koşullara göre seferberlik yapmayı acaba düşünebilir miydi? 

Ülkenin, hemen hemen baştanbaşa, Halifenin fetvası gereğini yerine 

getirmeye sürüklenip zorlandığı bir sırada, ulusu askere çağırmak uygun 

görülebilir miydi ve olabilir miydi? Bundan başka, bütün ulusu silah altına 

çağırmadan önce, silah sayısı ve elde bulunan silahların iş görebilmesi için 

gerekli cephane ve para tutarları ile kaynakların düşünülmesi zorunlu değil 

miydi? Durumu incelerken ve önlem düşünürken, acı olsa da gerçeği görmekten 

bir an vazgeçmemek gerekir. Kendimizi ve birbirimizi aldatmaya 

gerek ve zorunluluk yoktur. Biz, durumun ve cephelerin gereksinimlerini 

bilmez değiliz.


Bundan sonra, kuşkusuz, durumlar değişecek; bütün ülkeye ve ulusa 

gerçekten umut ve güven verecek önlemler uygulanacaktır. Artık buna 

engel kalmamıştır. Bakanlar Kurulu, kimi doğumluları silah altına da alabilecektir. 

Saygıdeğer Baylar, kimi kapalı sorunların kolaylıkla anlatılmasına 

yarayacağını sandığım için yüce kurulunuza bir “Yeşil Ordu”dan söz açacağım: 

Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin ve hükümetinin kuruluşundan 

sonra Ankara’da “Yeşil Ordu” adı altında bir dernek kuruldu. Bu derneğin 

ilk kurucuları pek yakın ve bilinen arkadaşlardı. Yeşil Ordu örgütü, bir bakıma 

gizli bir örgüt niteliğinde kurulmuş ve oldukça genişlemiş. Yeşil Ordu 

örgütü ile uğraşanlar, benim bu işi bildiğimi, uygun gördüğümü ve istediğimi 

söylediklerinden, her yerde benim adıma örgütü genişletmeye ve güçlendirmeye 

çalışanlar çoğalmış. Örgütün kurucuları arasına, milletvekili bulunan 

Çerkez Reşit Bey ve Çerkez Ethem ve kardeşi Tevfik Beyler girmişler. 

Bundan başka Ethem ve Tevfik Bey birliklerinin bütün adamları, Yeşil 

Ordu’nun sanki temeli olmuşlar. 

Baylar, bu başlangıçtan sonra, Çerkez Ethem Bey ve kardeşlerinin 

ilk kez göze çarpmaya başlayan kimi davranışları ve tutumları üzerine yüce 

kurulunuzu aydınlatmak isterim. 

Çerkez Ethem Bey, ulusal bir birlik ile önce Anzavur’u kovalamakta 

ve sonra Düzce ayaklanmasında başarılı işler gördüğünden, Yozgat’a gitmek 

üzere Ankara’ya getirildiği zaman, hemen herkesçe beğenildi ve övüldü. 

Kendisini abartarak övenler de elbette olmuştur. Ethem Bey ve kardeşlerinin 

sonraki davranışlarından, bu alkış ve övgülerden dolayı büyüklendikleri, 

dahası, kimi kuruntulara kapıldıkları anlaşılıyor. Ethem Bey ve kardeşlerinden 

Tevfik Bey, Yozgat ayaklanmasını bastırmakla uğraştığı sırada 

kendine yakın ve uzak bütün askeri ve ulusal birlik komutanlarının hepsine 

karşı, bunların rütbe ve makamlarına önem vermeksizin, birer birer küçültücü 

ve saldırıcı davranışlarda bulunmakta hiçbir sakınca görmemeye başladı. 

Çoğu, Ethem Bey’in kendisini, niteliğini ve değerini tanımayan komutanlar, 

yurdun ateş içinde bulunduğunu ve Ethem Bey’in abartılmış olarak 

işittikleri hizmetini düşünerek elden geldiğince kendisiyle çekişmede ileri 

gitmekten sakınmışlardı. Böylece şımaran Ethem ve kardeşi Tevfik Beyler, 

Türk ordusunda değerli hiçbir subay ve komutan bulunmadığı ve kendilerinin 

herkesten üstün birer yiğit oldukları sanısına düşmüşler ve bu sanılarını 

açıktan açığa, sakınmaksızın herkese söylemekten çekinmemeye başlamışlardı. 

Doğrudan doğruya valilere ve herkese buyruk savuruyorlar ve 

buyruklarını yerine getirmeyenlerin asılacağı yolunda gözdağı da veriyorlardı. 

Ethem Bey Ankara ve Ankara’daki hükümet üzerinde de etki yap-


mak denemesinde bulunmuştur. Sözde Yozgat ayaklanması, Yozgat’ın 

bağlı bulunduğu Ankara Valisinin kötü yönetiminden doğmuş; bundan dolayı, 

öbür ayaklandırıcılara uyguladığı cezayı, ki o ceza asarak öldürmekti, 

Ankara Valisi için de olay yerinde kendisi uygulamaya karar vermişti. Yozgat’a 

gönderilmesini istediği Ankara Valisi, ulusal girişimlerde olağanüstü 

hizmet ve özveri göstermiş ve göstermekte bulunan Yahya Galip Bey’di. 

Yahya Galip Bey’in, özellikle bizce, hizmeti beğenilmiş ve varlığı pek gerekli 

ve yararlı bir kişi olduğu biliniyordu. İşte böyle bir kişiyi, kendi eline, 

darağacına vermeye bizi zorlamakla en büyük erk ve etkiyi kazanabileceğini 

düşünmüştü. Elbette Yahya Galip Bey’i veremezdik ve vermedik. Ethem 

ve kardeşleri bu sorun üzerinde çok üsteleyemediler. Ama Yozgat’ta, özellikle 

milletvekillerine: “Ankara’ya dönüşümde Büyük Millet Meclisi Başkanını 

Meclis önünde asacağım” yollu uygunsuz sözler söylediği duyulmuştur. 

Bu konuya gene dönmek üzere asıl konumuz olan "Yeşil Ordu"ya sözü 

getireceğim. 

Erzurumlu Nâzım Nazmi Bey’in, görevli bulunduğu Malatya’dan 

gönderdiği bir mektupta, Yeşil Ordu örgütünün hoşlanabileceğim biçimde 

genişletilmesine çalışıldığı bildiriliyordu. Bu haberin verdiği uyanıklıkla, bu 

gizli dernek üzerinde incelemelerde bulundum. Bu derneğin zararlı bir biçim 

ve nitelik aldığı inancına vardım. Hemen kapatılmasını düşündüm. 

Tanıdığım arkadaşları aydınlattım. Görüşümü söyledim, gereğini yaptılar. 

Ama genel yazman olan Hakkı Behiç Bey, derneğin kapatılması ile ilgili 

önerimin kabul edilemeyeceğini ve uygulanamayacağını söyledi. Ben: 

“Kapattırırım” dedim. Bunun da olamayacağını, çünkü derneğin düşünülenden 

daha büyük ve daha güçlü olduğunu ve bu derneği kuranların sonuna 

dek amaçlarından ayrılmayacakları üzerine birbirlerine söz vermiş olduklarını 

özel bir durum takınarak söyledi. Olaylar gösterdi ki biz, bu gizli 

derneğin kapatılmasına çalıştıysak da bütünüyle başaramadık. Dernek ileri 

gelenlerinin kimisi çalışmalarını bu kez, elbette, büsbütün olumsuz ve bize 

karşı olarak sürdürmüşlerdir. 

4. Doğu Cephesi ve Diplomatik Gelişmeler 

Saygıdeğer baylar, izlemeyi düşündüğüm sıraya göre, yüce kurulunuza 

biraz Doğu Cephemizden bilgi vereceğim. 

(Atatürk, Söylev’inin bu bölümüne, izinli olarak Erzurum’da bulunan 

Meclis İkinci Başkanı ve Adalet Bakanı Celâlettin Arif Bey’in Erzurum 

Bölgesi Müfettişi olma isteğine yönelik telgrafından ve bunu izleyen ayrıntılardan 

söz ederek giriş yapmıştır. Aktardığına göre, Erzurum Milletvekili 

Hüseyin Avni Bey’in de Erzurum valisi olarak atanmasını içeren bu istek


bütünüyle reddedilmiş ve Celâlettin Arif Bey Ankara’ya geri çağrılmıştır. 

Atatürk’ün, tutumlarına bir anlam veremediğini ifade eden Celâlettin Arif 

Bey, yapılan bu çağrıya karşın, Ankara’ya ancak 47 gün sonra dönecektir. 

İzleyen satırlarda Atatürk, sözlerini şöyle sürdürmektedir:) 

Biliyorsunuz ki Mondros Silah Bırakışması’ndan beri Ermeniler, gerek 

Ermenistan içinde gerek sınıra yakın yerlerde Türkleri toplu halde öldürmekten 

bir an vazgeçmiyorlardı. 1920 yılı sonbaharında Ermeni kıyımı 

dayanılmaz bir durum aldı. Ermeniler üzerine yürümeye karar verdik. 9 

Haziran 1920’de doğu bölgesinde geçici seferberlik ilan ettik. On Beşinci 

Kolordu Komutanı Kâzım Karabekir Paşa’yı Doğu Cephesi Komutanı yaptık. 

1920 Haziranında Ermeniler, Oltu’da kurulan yöresel Türk Hükümeti 

üzerine yürüyerek o bölgeyi ele geçirdiler. Dışişleri Bakanlığımızca Ermenilere 

7 Temmuz 1920’de kesin süreli bir nota verildi. Ermeniler aynı tutumlarını 

sürdürdüler. Sonucunda, seferberlikten üç buçuk, dört ay kadar sonra 

Kötek, Bardiz bölgelerinde toplanan birliklerimize Ermenilerin saldırısı 

ile savaşa başlandı. 

Ermeniler, 24 Eylül 1920 sabahı Bardiz cephesinden baskın biçiminde 

yaptıkları genel bir saldırı ile başarı sağladılar. Baylar, Doğu Cephesinin 

bu hoşa gitmeyen bilgileri veren raporunu okurken, Celâlettin Arif 

Bey’in Ermeni saldırısının yapıldığı gün olan 24 Eylülde yazdığı bilinen ültimatomunu 

da alıyordum. Ermeniler geri atıldılar. Ordumuz 28 Eylül sabahı 

ileri yürüyüşe geçti. O gün Erzurum’un elli imzası da Ankara’ya saldırıya 

geçiyor. Ne kötü rastlantı! Sanki bu baylar, bize karşı Ermenilerle sözleşmiş 

gibi! 

Ordu, 29 Eylülde Sarıkamış’a girdi. 30 Eylülde Göle 57 alındı. Ama 

kimi nedenler ve düşünceler dolayısıyla ordumuz 28 Ekim 1920’ye değin, 

bir ay, Sarıkamış-Laloğlu kesiminde kaldı. Bu nedenlerden birinin de Erzurum’da 

bulunan Celâlettin Arif Bey ve arkadaşlarının yarattıkları durum 

olduğunu kestirebilirsiniz. 

Baylar, savaş alanında verilecek buyruğu bekleyen Doğu Ordumuz, 

28 Ekim 1920 günü Kars üzerine yürümeye başladı. Düşman, karşı 

koymaksızın Kars’ı bıraktı. 30 Ekimde ordumuz Kars’a girdi. 7 Kasım günü 

birliklerimiz Arpaçayı’na dek olan bölgeyi ve Gümrü’yü ele geçirdi. 

Ermeniler, 6 Kasımda savaşı bırakmak ve barış yapmak için bize 

başvurmuşlardı. Biz de ateşkes anlaşması ile ilgili maddeleri, Dışişleri Bakanlığı 

aracılığı ile 8 Kasımda Ermeni ordusuna bildirdik. 26 Kasımda başlayan 

barış görüşmeleri 2 Aralıkta sona erdi ve 2/3 Aralık gecesi Gümrü 

Antlaşması imzalandı. 

57 

Eski adı Merdenek


Baylar, Gümrü Antlaşması, Ulusal Hükümetin yaptığı ilk antlaşmadır. 

Bu antlaşma ile düşmanlarımızın ta Harşit koyağına kadar olan Türk 

ülkelerini kendisine bağışlamayı tasarladıkları Ermenistan, Osmanlı Devleti’nin 

1877 savaşında yitirmiş olduğu yerleri bize, Ulusal Hükümete bırakarak 

saf dışı bırakılmıştır. Doğudaki durumlarda önemli değişiklik olması yüzünden, 

bu antlaşma yerine, daha sonra yapılan 16 Mart 1921 günlü Moskova 

Antlaşması ile 13 Ekim 1921 günlü Kars Antlaşması geçmiştir. 

Baylar, gene o bölgede bulunması dolayısıyla, Gürcistan ile olan 

işlem ve ilişkimizden de kısaca bilgi vereyim. 1920 yılı Temmuzunda, Batum’u 

İngilizler boşaltınca Gürcüler hemen ele geçirdiler. Bu durum, Brestlitovsk 

ve Trabzon antlaşmalarına aykırı olduğundan, 25 Temmuz 1920’de 

tarafımızdan protesto edilmişti. 8 Şubat 1921’de Ankara’da güven mektubunu 

sunmuş olan Gürcü Elçisi ile de Türkiye-Gürcistan antlaşması için 

görüşme başlamıştı. En sonunda, 23 Şubat 1921’de verdiğimiz kesin süreli 

bir nota üzerine Ardahan, Artvin ve Batum’un tarafımızdan işgal edilmesi 

kabul edildi. Bundan on beş gün sonra Batum’a girdik. Bu yerlere, Türkiye’ye 

katılmayı dört gözle bekleyen halkın alkışları arasında girildi. Daha 

sonra, Moskova Antlaşması gereğince Batum boşaltıldı, ama ele geçirdiğimiz 

öteki yerlerin anayurda bağlılığı pekiştirildi. 

5. Trakya’nın Durumu 

Doğu Trakya’da, Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti, 

Trakya-Paşaeli Merkez Kurulu bir kurultay topladı ve bu kurultay, Trakya’nın 

yönetimini, Trakya-Paşaeli Merkez Kuruluna verdi. Trakya’da Kolordu 

Komutanı bulunan Cafer Tayyar Bey 58 , bu merkez kurulunun üyesi 

olmakla birlikte Edirne Milletvekili olarak da Meclisimize üye seçilmişti. 

Trakya Merkez Kuruluna ve Kolordu Komutanına verdiğimiz yönerge, 

Trakya’nın yazgısının bütün ülkenin yazgısına bağlı olduğu ve onunla birlikte 

düşünülebileceği ilkesine dayanıyordu. Savaş durumu bakımından da 

verdiğimiz yönerge şu idi: 

Üstün kuvvetlerin saldırısına uğranılırsa sonuna değin dayanılacak 

ve Trakya bütünüyle düşman eline geçse bile, ileri sürülecek herhangi bir 

çözüm yolu tek başına kabul olunamayacaktır. Öteden beri Trakya’daki 

komutanın da kararının böyle olduğu söylenmekteydi. Ama son zamanlarda 

komutan Cafer Tayyar Bey, yabancıların verdiği güvence üzerine, yapılan 

çağrıyı kabul ederek İstanbul’a gitmiş; ancak dönüşünden sonra durumu 

bize bildirmişti. Anlaşıldığına göre, Doğu Trakya’nın yalnız başına var- 

58 Cafer Tayyar Paşa


lığını koruyamayacağı, ancak Batı Trakya ile birleşerek bir yabancı yönetimle 

yaşayabileceği yolunda düşünceler aşılanmış... Her halde içgücünü 

kıracak birtakım propagandalar yapılmış. 

Cafer Tayyar Bey İstanbul’da iken tümen komutanlarından Muhittin 

Bey, İstanbul’dan Kolordu Komutanlığına atanmış. Cafer Tayyar Bey’in 

Trakya’ya dönmesine izin verilmiş. Cafer Tayyar Bey, İstanbul’daki ilgililerle 

görüştükten sonra, Muhittin Bey önermişse de artık kolordunun komutanlığını 

üzerine almamış, Muhittin Bey’in üzerinde bırakmış. Böylece 

Trakya’nın yazgısı, İstanbul siyasal çevrelerinin etkisine bırakılmış. 

Baylar, Trakya’nın özel ve güç durum ve koşul içinde bulunduğuna 

kuşku yoktu. Ama bu özellik ve güçlükler, hiçbir zaman Trakya’daki kolordunun 

askerliğin gereklerini ve yurtseverlik ödevini yapmasına engel olamazdı. 

Eğer bu yapılmamış ise, ulus ve tarih karşısında bundan tek sorumlu 

Cafer Tayyar Paşa’dır. Tarihte, bütün bir yurdu çok üstün düşman güçleri 

karşısında, son avuç toprağına değin karış karış, yiğitçesine ve namuslucasına 

savunmuş ve yine varlığını koruyabilmiş ordular görülmüştür. 

Türk ordusu o nitelikte bir ordudur. Yeter ki ona komuta edenlerde, komuta 

edebilmek niteliği bulunsun! 

Baylar, komutanlar, askerlik görev ve gereklerini düşünürken ve 

uygularken, kafalarını siyasal düşüncelerin etkisi altında bulundurmaktan 

sakınmalıdırlar. Siyasal durumun gereklerini düşünen başka görevliler bulunduğunu 

unutmamalıdırlar. Komutanların, buyruklarına verilen ulus çocuklarını, 

ülke araçlarını düşmana, ölüme sürerken düşünecekleri tek nokta; 

ulusun kendilerinden beklediği yurt görevini ateşle, süngü ile ve ölümle 

yapmak ve sonuçlandırmaktır. Askerlik görevi ancak bu anlayış ve inançla 

yapılabilir. Lafla, siyasetle, düşmanın aldatıcı sözlerine kulak vermekle askerlik 

görevi yapılamaz. Komutanlık görev ve sorumluluğunu yüklenecek 

kadar omuzlarında ve özellikle kafasında güç bulunmayanların acı sonuçlarla 

karşılaşmalarından kaçınılamaz. 

Baylar, bir komutanın tutsak olması da bağışlanabilir; ancak, askerlik 

görev ve gereklerini yapıp uygulamakta elindeki gücü sonuna dek, son 

süngü ve son soluğa kadar kullandıktan sonra kanını akıtmak fırsatını bulmaksızın 

düşman eline düşerse... 

Baylar, bütün ordusu, üstün düşman ordusu karşısında yenilip 

kendiliğinden geri çekilirken, kılıcını çekip tek başına atını düşman başkomutanının 

çadırına sürerek ölüm arayan Türk komutanları görülmüştür. Bir 

Türk komutanının ordusunu kullanmaksızın, herhangi bir kötü rastlantı ve 

mutsuzluk sonucu da olsa, düşmana tutsak olmasını biz bağışlasak da tarih, 

bunu hiç bağışlamaz ve bağışlamamalıdır. Türk Devrim tarihinin gelecek 

kuşaklara ileteceği sözler ve uyarmalar işte budur!


6. Kuva-yi Seyyare Sorunu 

Saygıdeğer baylar, Yeşil Ordu örgütünden söz ederken düşmana 

karşı kurulacak birlikler konusunda karşıt iki görüşün çarpışmaya başladığını 

açıklamıştım. Bizim tuttuğumuz düzenli ordu kurma görüşüne karşıt 

olarak, “milis” diyebileceğimiz bir çeşit örgüt kurma görüşüne genel bir 

akım vermek için çalışılıyordu. Reşit, Ethem ve Tevfik kardeşler, Kütahya 

yakınında “Kuva-yi Seyyare” adı altında ellerinde bulunan güce dayanarak 

bu akımın başında ve çok ateşli bir biçimde çalışıyorlardı. 

Batı Cephesi’nde, orduda ve halk arasında ve dahası Mecliste bu 

akım için yapılan propaganda o kadar güçlü ve etkili bir duruma geldi ki, 

“Ordudan fayda yoktur dağılsın! Hepimiz Kuva-yı Milliye olalım!” sözleri 

her tarafta kulakları doldurmaya başladı. 

Batı Cephesi birlikleri arasında, Kuva-yı Milliye durumunda, bir 

bölge ve bir cepheyi elinde tutan Ethem Bey birliğinin erleri, sanki seçkin 

ve ordu erlerinden üstün, ayrıcalıklı görülmeye, imrenilecek durumda sayılmaya 

başlandı. Ethem Bey ve kardeşleri de herkes üzerinde bir tür güç 

ve egemenlik kurmaya başladılar... İşte bu sıralardaydı ki Batı Cephesi 

Komutanı, Genel Kurmay Başkanlığı’na, Ethem ve Tevfik kardeşlerin etkisiyle 

olduğu sanılan bir öneride bulundu: “Yunan ordusunun Gediz yakınında 

ayrı olarak bulunan bir tümenine saldırmak!” 

Genelkurmay Başkanlığı, Batı Cephesi Komutanlığı’nın bu önersini 

kabul etmedi. Çünkü düşman ordusu genel olarak bizim ordumuzdan daha 

güçlüydü. Biz, daha ordumuzu kurmuş ve düzene sokmuş değildik. 

Cephanemizin miktarı da ağırdan almamızı gerektiriyordu. Bütün cephe 

birliklerimize başvurarak ve az çok üstün bir güç toplayarak, Gediz’de 

düşmana karşı belki çabucak bir başarı kazanabilirdik. Fakat birliklerimiz 

ve hazırlığımız, böyle bir başarıyı genel ve sonuçlu bir başarıya götürmeye 

uygun değildi. Durum böyle olunca, bütün işe yarayan güçlerimizi, sınırlı 

ve geçici bir başarı elde etmek için kullanmış ve yıpratmış olacaktık. Buna 

karşın, düşman bütün güçleriyle bir karşı saldırıya geçerse, her tarafta yenilgi 

kesin olurdu. Bundan dolayı da cephenin ve Hükümetin şimdilik ordu 

kuruluşunu genişletip artırarak cepheyi güçlendirmeye çalışması gerekiyordu. 

Ülkenin ölüm kalım sorunu anlamına gelen Batı Cephesi’nde özel ve 

sınırlı düşüncelere kapılmak uygun görülmüyordu. 

(Atatürk, Söylev’inin bu bölümünde, Genelkurmay Başkanı’nın 

Gediz saldırısının yapılmaması için ısrarcı olduğunu; ancak buna karşın Batı 

Cephesi Komutanı Ali Fuat Paşa’nın buyruğu ile 24 Ekim’de 1920’de, 

Türk ordusunun yenilgisi ve çekilmesiyle sonuçlanan bir saldırı yapıldığını 

aktarıyor ve sözlerini şöyle sürdürüyor:)


7. Batı Cephesi’nin Yeniden Yapılandırılması 

Baylar, her başarısızlığın sonunda birtakım dedikoduların ortaya 

çıkması beklenmelidir. Gediz Savaşı’ndan sonra da genel durum acıklı bir 

görünüş alınca, her yerde dedikodular ve haklı haksız eleştiriler başladı. 

Bazıları ve hele “Kuva-yi Seyyare”ciler, Ethem ve kardeşleri, bütün suçu 

cephe komutanına ve düzenli ordu tümenlerine atarak, kendilerinin güç 

durumda bırakılmış oldukları yolunda propaganda yaptırıyorlar ve “Ordu 

komutanı, yanılgılarını kapatmak için suçu bize yüklüyor” diyorlardı. Ordu 

da “Kuva-yi Seyyare”nin hiçbir iş yapmadığını, yapmaya da gücü yetmediğini 

ve savaşta verilen buyruklara uymadığını, her zaman tehlikeden 

uzak bulunduğunu ileri sürüyor ve kanıtlıyordu. 

(Atatürk, Söylev’inin bu bölümünde, kimi yurt haini iktidar sahiplerinin 

düşmanlarca satın alınmasının yıkıcı etkilerinden söz etmekte ve 

böyle bir durumu önleyebilmenin tek yolu olarak da halka kılavuzluk yapacak 

güvenilir ve yurtsever bir siyasal partinin kurulmasını ve ulusun temsilcilerinin 

seçilmesinde çok dikkatli ve kıskanç olunmasını önermektedir. 

Bu bağlamda verdiği örneklerden birisi de yabancıların desteğiyle bir ters 

düzen girişimi içinde olan Tokat Milletvekili Nazım Beyin Meclis tarafından 

İçişleri Bakanı seçilmiş olmasıdır. Nitekim bu tür olasılıkları önleyebilmenin 

bir yolu olarak 4 Kasım 1920’den başlayarak, Bakanların TBMM Başkanı 

tarafından önerilmesi ve Meclis tarafından salt çoğunluk ilkesine göre seçilmesi 

yöntemine geçilmiştir. Atatürk, bu örnek olayların ardından sözlerini 


Gediz Savaşı’ndan, onun maddesel ve tinsel can sıkıcı sonuçlarından 

sonra, Fuat Paşa’nın cephe üzerindeki komutanlık etki ve erki sarsılmış 

gibi görünüyordu. 

Baylar, artık Ali Fuat Paşa’nın Batı Cephesine komuta edemeyeceği 

kanısına varmıştım. O günlerde Moskova’ya da bir elçilik kurulu göndermemiz 

gerekiyordu. Öyleyse, Fuat Paşa büyükelçi olarak Moskova’ya 

gidebilirdi. Batı Cephesi de çok ciddi ve dikkatli bir çalışma istediğinden, 

bu cephe komutanlığını da zaten genel askerî eylemleri yürütmekte olan 

Genelkurmay Başkanı İsmet Paşa’ya ek görev olarak vermek en ivedi ve 

uygun bir önlem olacaktı. Bir yönden de gerek iç ayaklanma ve direnmelere 

karşı gerek savaş açısından, güçlü bir süvari kuruluşuna duyulan gereksinim 

açıktı. Yalnızca bu kuruluşu kurabilmek için de İçişleri Bakanı bulunan 

Refet Bey’e ek olarak bu görevi de vererek, kendisini Konya ve dolaylarına 

göndermeyi uygun buluyordum. Çünkü Refet Paşa, çeşitli zamanlarda 

çeşitli nedenlerle Konya’ya, Denizli’ye gitmiş, Batı Cephesi’nin güney 

kesimi ile ilgilenmiş ve o kesimle ilgisi bulunan bölgeleri tanımış bulunuyordu. 

Öyleyse sorunu şöyle çözebilirdim: Cepheyi ikiye ayırmak; önemli


kesimleri içeren alanı Batı Cephesi diye adlandırarak İsmet Paşa’nın komutasına 

vermek; güney kesimini de Konya dolaylarına göndereceğim Refet 

Paşa’ya vermek ve her iki cepheyi birden doğrudan doğruya Genelkurmay 

Başkanlığı katına bağlamak. Genelkurmay Başkanlığı’na da Millî Savunma 

Bakanı bulunan Fevzi Paşa vekillik edebilirdi. 

Baylar, 8 Kasım 1920’de, Fuat Paşa Ankara’ya geldi. Karşılamak 

için ben de istasyonda bulunuyordum. Paşa’yı omzunda bir filinta olduğu 

halde Kuva-yi Milliye giysisi içinde gördüm. Batı Cephesi Komutanı’na bu 

giysiyi benimseten düşünce ve anlayış akımının bütün Batı Cephesi üzerinde 

ne kadar etkili olduğunu anlamak için artık duraksamaya yer kalmamıştı. 

Onun için Fuat Paşa’ya kısa bir gerekçeden sonra, yeni alabileceği 

görevi söyledim. Hoşnut olarak kabul etti. Aynı günün gecesi İsmet ve 

Refet Paşaları da çağırarak yeni durumu ve görevlerini kararlaştırdık. Kendilerine 

verdiğim kesin yönerge: “İvedilikle düzenli ordu ve büyük süvari 

gücü oluşturmak” idi. Böylece 1920 yılı Kasımının sekizinci günü “düzensiz 

örgüt düşüncesi ve siyasetini yıkmak kararı” eylem ve uygulama alanına 

konulmuş oldu. 

IV.2. CEPHELERİN AÇILMASI VE İLK ZAFERLER 

Sayın baylar, burada biraz durarak gözlerimizi İstanbul’a çevirelim. 

Damat Ferit Paşa Hükümetinin her türlü düşmanlarla ortak olan “silah ile 

sonuç almak planı”, uygulamada başarılı olamamıştı. İç ayaklanmalara 

karşı direndik ve savaştık. Yunan saldırısı, en sonunda, bir kesimde durdu. 

Yunanlıların ondan sonraki saldırıları da sınırlı bölgelerde kaldı. İç ayaklanmalar 

ve Yunan cephesi için sağlam karşı önlemler almakta olduğumuz 

görülüyordu. İçten ve dıştan gelen silahlı saldırıların, özellikle Ankara’daki 

Ulusal Hükümeti sarsamayacağı anlaşılıyordu. Bundan dolayı, İstanbul’un 

silahlı saldırı planı suya düşmüştü. Bunu değiştirmenin, yeniden uzlaşma 

siyasetine döner gibi görünerek, bizi içerden çökertme siyaseti gütmenin 

daha yararlı olacağına inandıkları yargısına varılabilirdi. Aynı 1919 Eylülünde 

Damat Ferit Paşa’nın birinci çekilmesinden sonra, Ali Rıza Paşa Hükümetinin 

gelmesinde olduğu gibi, görünüşte bize yumuşak geleceğini 

sandıkları bir siyasetle bizi çökertmek girişimi yenilenecekti. 

İstanbul’da Tevfik Paşa iş başına getirildi. Dahiliye Nazırı 59 olarak 

Ahmet İzzet ve Bahriye Nazırı 60 olarak Salih Paşalar hükümette bulunuyorlardı. 

Tevfik Paşa Hükümeti hemen bizimle ilişki kurmak istedi. Bu görevi, 

59 

İçişleri Bakanı 

60 Donanma Bakanı


başlıca Ahmet İzzet Paşa üzerine aldı. Saray kurmaylar kurulunda bulunan 

bir subayı Ahmet İzzet Paşa, birtakım notlarla Ankara’ya gönderdi. Bu notlarda, 

eskisine göre daha uygun koşullarla, örneğin Osmanlı egemenliği altında 

İzmir’de Yunanlıların bir özel yönetim kurmalarını kabul etmek gibi 

koşullarla, bir barış yapılması umudunda bulundukları, her şeyden önce de 

İstanbul Hükümeti ile bir uzlaşmaya varmanın önemli olduğu bildiriliyordu. 

Ahmet İzzet Paşa’nın ve İstanbul Hükümetinin, Türkiye Büyük Millet 

Meclisi’nin ve Hükümetinin niteliklerini ve yetkilerini bilmedikleri, bu 

yetmiyormuş gibi İstanbul’da bir hükümet kurmak ve o yoldan ulus ve ülke 

alınyazısıyla ilgili sorunları çözmeyi düşündükleri görülüyordu. 

Ahmet İzzet Paşa’ya ve Tevfik Paşa Hükümetine durumu bildirmek 

ve iyice aydınlatmak amacıyla gereken bilgi ve düşünceleri ayrıntılı olarak 

yazdırıp, Ankara’ya gelen özel görevliye verdik ve kendisini 8 Kasım 

1920’de İnebolu’ya doğru yola çıkardık. 

12 Kasım 1920 günü, Zonguldak’tan Yüzbaşı Kemal imzalı kısa bir 

telyazısı aldım. Bunda: “Gizli bir teli çekmek üzere İstanbul’dan gönderildim.” 

deniliyordu. Söz konusu gizli tel, Dahiliye Nazırı İzzet Paşa imzalıydı. 

İstanbul’da 9 Ekim 1920’de yazılmıştı. 

Bu telyazısında, İstanbul ile Zonguldak arasında Fransız telsizi ile 

haberleşmeye Fransız temsilcisinin izin verdiği bildirildikten sonra: “Hükümet 

ile bir uzlaşma ilkesi kabul olundu mu? Kabul olunduysa, nerede buluşulabilir 

ve oraya hangi yolla gelmek uygun olur?” diye sorulmaktaydı. 

(Söylev’in bu bölümünde, Dahiliye Nezareti’nin Anadolu ile telgraf 

iletişimi kurma girişimlerinden söz eden Atatürk, İstanbul Hükümeti ile Bilecik’te 

görüşme kararına yol açan yazışmaları da açıkladıktan sonra sözlerini 

şöyle sürdürüyor:) 

Baylar, Tevfik Paşa, Ahmet İzzet Paşa, Salih Paşa zamanın büyük 

adamları gibi tanınmışlardı. Ulus bunları akıllı, tedbirli, uzak görüşlü biliyordu. 

Bunun için Damat Ferit Paşa çekilip de yerine, ileri gelenleri bu kişiler 

olan bir hükümet iş başına gelince, herkeste türlü türlü umutlar uyandı. 

Tevfik Paşa Hükümetinin hemen Ankara ile ilişki araması üzerine, kamuoyunca 

kendisinin iyi niyetli olduğu yargısına varılmaması için bir neden 

düşünülemezdi. Herkes, Tevfik Paşa Hükümetinin iş başına gelmesini 

uğurlu saydı. Bu hükümetin, ülkenin ve ulusun en üstün çıkarlarını sağlama 

yollarını ve araçlarını bulmadan iş başına gelmiş olmasını kabul etmek 

ve ettirmek gerçekten güçtü. Özellikle, kendileri de İstanbul siyaset çevrelerinde 

ve basında kullandıkları dille kamunun yargısını onaylayacak durum 

almış bulunuyorlardı. 

Biz, gerçek durumun, kamunun görüş ve düşüncesi gibi olmadığına 

iyice inanıyorduk. Ama, kamuoyunu inandırmaya yarayacak koşulları


hazırlamadan, İstanbul’un kurtuluş yolu olarak ileri sürdüğü uzlaşma ve 

görüşme önerilerini geri çevirmeyi uygun bulmadık. Onun için, özellikle İzzet 

ve Salih paşaların bulunacağı bir kurulla Bilecik’te görüşmeyi uygun 

gördük. Bu kişilerle görüştükten sonra kamunun bütün görüş ve düşüncesinin 

temelsiz olduğunun anlaşılacağına kuşkum yoktu. Bir de her ne olursa 

olsun, kamuoyunca yukarıda belirttiğim nitelikte tanınmış olan bu kişilerin 

İstanbul’da hükümet kurmasının ulusal amaç için ne denli zararlı olduğu 

ortadaydı. Bunun için, görüşmemizden sonra da kendilerinin geri dönmelerine 

izin vermemek gerektiği bence doğaldı. İşte bu düşünceler üzerine, 

İzzet Paşa Kurulu ile Bilecik’te görüşme kararlaştırıldı. Görüşme, 2 Aralıkta 

değil, ama 5 Aralıkta oldu. 

(Atatürk bu noktada, o güne değin gerek cephede gerekse de Ankara’da 

geçen olayları özetliyor ve Çerkez Ethem Ayaklanması’nı arka planıyla 

birlikte anlattıktan sonra sözlerini şöyle sürdürüyor:) 

İzzet Paşa’nın istek ve önerisi üzerine kendileriyle Bilecik’te görüşmeye 

karar verildiğini anımsarsınız. Kurul, ayın dördünden beri beni Bilecik 

istasyonunda bekliyordu. Kurul, İzzet ve Salih Paşalar ile elçilerden Cevat, 

Ziraat Nazırı 61 Hüseyin Kâzım, Hukuk Danışmanı Münir beyler ve Hoca 

Fatin Efendi’den oluşmuştu. Bilecik istasyonunun bir odasında birleştik. 

İsmet Paşa da yanımızdaydı. Görüşme şöyle oldu: Ben, ilk söz olarak, 

“Türkiye Büyük Millet Meclisi ve Hükümeti Başkanı” diyerek kendimi tanıttıktan 

sonra “Kimlerle tanışıyorum?” diye sordum. Salih Paşa benim ne 

demek istediğimi kavrayamayarak, kendisinin Bahriye ve İzzet Paşa’nın 

Dahiliye Nazırı olduğunu anlatmaya kalkışırken ben hemen, İstanbul’da bir 

hükümetin varlığını ve kendilerini o hükümetin adamları olarak tanımadığımı; 

eğer İstanbul’daki bir hükümetin nazırları olarak görüşmek istiyorlarsa 

kendileriyle görüşemeyeceğimi söyledim. Ondan sonra, kimlik ve yetki 

söz konusu olmaksızın görüşmek uygun bulundu. 

Konuşmanın kimi evrelerinde Ankara’dan bizimle birlikte gelen kimi 

milletvekili arkadaşları da bulundurdum. Birkaç saat süren konuşma ile 

İstanbul’dan gelen kişilerin sağlam hiçbir bilgi ve görüşleri olmadığı anlaşıldı. 

En sonu, İstanbul’a dönmelerine izin vermeyeceğimi ve birlikte Ankara’ya 

gideceğimizi kendilerine bildirdim. 

Beklemekte bulunan trenle yola çıkıldı. 6 Aralık 1920’de Ankara’ya 

geldik. İstanbul Kurulunu, istekleri dışında alıkoymuştum; ama bunu kamuya 

duyurmayı yararlı bulmadım. Çünkü, İzzet ve Salih Paşalardan ve 

öbür kişilerden ulusal hükümet işlerinde yararlanmayı düşünerek onurlarını 

korumak istedim. Bu amaçla, Ankara’ya gelir gelmez basına verdiğim res- 

61 Tarım Bakanı


mi bildiride, söz konusu kişilerin, Büyük Millet Meclisi Hükümeti ile görüşmek 

gerekçesiyle İstanbul’dan çıktıklarını; ülkenin iyiliği ve esenliği uğrunda 

daha verimli ve etkili olarak çalışmak üzere bize katıldıklarını açıkladım. 

(Söylev’in bu bölümünde Atatürk yeniden Çerkez Ethem Ayaklanması’na 

geri dönerek mevcut ortam ve koşulları özetlemeye girişiyor. 

Çerkez Ethem’in artık Ulusal Hükümetin yasalarını da tanımama noktasına 

geldiğini, sorunun çözümüne yönelik bütün girişimlerin sonuçsuz kaldığını, 

bu durumdan yüreklenen Demirci Mehmet Efendi’nin de ayaklandığını, 

Çerkez Ethem’in karargâhına gönderilen ve milletvekillerinden oluşan 

Öğüt Kurulu girişiminden de bir sonuç alınamadığını ve askeri güç kullanmanın 

artık kaçınılmaz olduğunu anlatan Atatürk, varılan kararı şöyle açıklıyor: 

“Askeri eylemleri çapulculuk ve devlet kurup yönetmeyi, şunun bunun 

suçsuz çocuklarını kurtulmalık 62 dilenmek için dağlara kaldırma haydutluğu 

sanan; şarlatanlıklarıyla, yaygaralarıyla bütün bir Türk yurdunu tedirgin 

eden ve Türk ulusunun Büyük Meclisini kendileriyle uğraştıran 

utanmaz, kendini bilmez, saygısız ve herhangi bir düşmanın boğaz tokluğuna 

çaşıtlığını, uşaklığını yapacak kertede alçak ve aşağılık yaratılışlı olan 

bu kardeşleri ellerindeki bütün güçler ve dayandıkları düşmanlarla birlikte 

tepeleyip yola getirerek, devrim tarihimizde etkili bir örnek göstermek zorunlu 

görüldü.” Söylev’de de anlatıldığı üzere, Ethem’in ayaklanması gerçekten 

de tam olarak böyle sonuçlanacak, Çerkez Ethem ve kardeşlerinin 

Türk ordusuna yenilerek düşmana sığınmasıyla, Yunan ordusunun İnönü 

önünde yenilgiye uğraması eşzamanlı gerçekleşecektir. Atatürk, Çerkez Ethem 

ayaklanması hakkında açtığı pencereyi böylece kapattıktan sonra, yeniden 

İzzet ve Salih Paşalar konusuna dönmektedir:) 

Saygıdeğer baylar, Ankara’da bulunan İstanbullu konuklarımıza 

bir, bir buçuk ay süren konuklukları sırasında çok şeyler göstermek fırsatları 

bulduğumuzu sanıyorum. Ayaklanan Ethem ve kardeşlerinin birlikleri ortadan 

kaldırıldı. Yunanlıları, üç günde İnönü’de yendik. Büyük Millet Meclisi’nin 

kıvanç ve gönül rahatlığı duyacağı yeni bir dönem açıldı. Ama İzzet 

ve Salih paşalar bunların hiçbirinden kıvanç duymuş görünmüyordu; sıla 

özlemine tutulmuş gibi, ne olursa olsun başkente gitmek istiyorlardı. İstanbul’daki 

arkadaşlarının da çok kaygı duymakta oldukları anlaşılıyordu. 

Tevfik Paşa Hükümeti adına Ziya Paşa’nın İnebolu’ya gönderdiği 

bir özel görevli, 10/11 Ocak 1921’de uzun bir gizli tel ile birtakım bilgiler 

veriyordu. İzzet Paşa kurulunun Anadolu’ya katılma haberi İstanbul’ca 

doğrulanmış. Hükümet, İzzet Paşa’dan bilgi istiyormuş. Ziya Paşa, Safa, 

Mustafa Arif ve Raşit Beyler de demişler ki: “Ülkenin çıkarı, kurulun Anka- 

62 

Fidye.


ra’da kalmasını gerektiriyorsa buna bir şey denilmez. Böyle olunca da hükümetin 

düşeceği kesindir. Ancak, biz de bu yurdun çocuklarıyız. Hiç olmazsa 

durumdan bizlere de bilgi versinler. Bizi aydınlatsınlar, biz de ona 

göre bir yol tutalım.” 

Ziya Paşa, Paris’ten, Ahmet Rıza Bey’den aldığı bir mektupta yazılanlardan 

ve İstanbul’da güvenilir bir kaynaktan elde ettiği bir bilgiyi de 

açıklatıyordu. Ahmet Rıza Bey diyormuş ki “Eğer Kuva-yi Milliye’nin savaş 

gücü elveriyorsa İzmir sorunu, iyi hazırlanmış bir baskınla olup bittiye getirilerek 

çözülmeliymiş..” aldığı bilgi bunu doğruluyormuş. Kral Konstantin’i 

tutacaklarmış.. 

Ziya Paşa’nın özel olarak edindiği bilgiler de son konferanstan önce 

Yunanlıların, güçleri artırılarak büyük bir saldırıya geçirileceği yolundaydı. 

Damat Ferit Paşa çok sıkı çalışmaya başlamış.. Baltalimanı’nda türlü 

türlü hükümet listeleri düzenlenmeye başlanmış.. 

İnebolu’ya gelmiş olan özel görevli aracılığıyla Ziya Paşa’ya ve arkadaşlarına 

gönderttiğim yanıtta, verdikleri bilgiye teşekkürden sonra, “İzzet 

ve Salih Paşalar, ortak amacımızın kesin gereği olarak Ankara’da kalmışlardır.” 

dedim. Kendilerinin İstanbul’da iş başında kalmaları uygun ise 

de görevden uzaklaştırılmadan önce, hepsinin, şimdiden el altında bulunduracakları 

güvenilir ve hızlı bir araçla hemen Anadolu’ya gelmelerinin, 

yurdun yüksek çıkarları için gerekli olduğunu ve böylelikle yapacakları 

hizmet ve özveriye ulusça pek çok değer verileceğini yazdım. Özel görevlinin 

İstanbul’a döndükten sonra İnebolu’ya gönderdiği ve oradan 19 Ocak 

1921’de Ankara’ya çekilen gizli telde, Ziya Paşa ve arkadaşlarının görüşüme 

uygun bir yol tutmaya karar verdikleri bildirilmişti. 

(Atatürk, Söylev’in bu bölümünde Sadrazam 63 Tevfik Paşa ile gerçekleştirdiği 

bir dizi telgraf yazışmasının ayrıntılarına yer vermektedir. Yazışmalarda 

özetle, Tevfik Paşa’nın Londra Konferansı’na her iki hükümetin 

ortak bir kurul ile katılma çağrısı yaptığı, ulusun tek ve gerçek temsilcisinin 

TBMM olduğu gerekçesiyle bu çağrının geri çevrildiği ve Anlaşma Devletlerinin 

TBMM’ne doğrudan bir çağrı yapması gereğinin bildirildiği, buna 

karşın İstanbul Hükümetinin yine de Ankara’yı kendisine bağlayacak bir siyasal 

tutum içersine girdiği ve bunun üzerine de Tevfik Paşa’ya Anayasa’nın 

temel hükümlerinin bir kez daha anımsatıldığı anlatılmaktadır. Ancak, 

Tevfik Paşanın, 1921 Anayasası’nın temel hükümleri ile somutlaştırılan 

değişimi anlamak şöyle dursun, bir yandan Osmanlı anayasasına olan 

bağlılığını dile getirmesi öte yandan da öğüt verici bir söyleme yönelmesi 

63 Başbakan


sonucunda, Atatürk’ün görüşleri TBMM kararına dönüştürülerek kendisine 

iletilmiştir. Atatürk, izleyen süreci şöyle anlatmaktadır:) 

Baylar, Dışişleri Bakanı bulunan Bekir Sami Bey’in başkanlığı altında 

ayrıca ve bağımsız bir delegeler kurulu kuruldu. Bu kurul, Londra 

Konferansına özel olarak çağrıldığımızda katılmak üzere ve geçecek zamandan 

yararlanmak amacıyla Antalya üzerinden Roma’ya gönderildi. 

Kurulumuz, İtalya Dışişleri Bakanı Kont Sforza aracılığıyla, Konferansa 

resmi olarak çağrıldıkları kendilerine bildirildikten sonra Londra’ya gitmiştir. 

Londra Konferansı 27 Şubat 1921’den 12 Mart 1921’e dek sürdü. 

Olumlu hiçbir sonuç vermedi. Bizim delegelerimize verilen tasarıda Sevr 

Antlaşması hükümlerinde yapılacak değişikliklerle ilgili şu noktalar vardı: 

Bize bırakılan jandarmaların ve özel birliklerin sayılarını birazcık artırmak. 

Ülkemizde kalacak yabancı subayların sayısını biraz azaltmak. Boğazlar 

bölgesini biraz ufaltmak. Bütçemiz üzerindeki sınırlamaları biraz hafifletmek. 

Bayındırlık işlerine izin verme hakkımız üzerine konulmuş sınırlamaları 

da biraz azaltmak. Bundan başka, hukuksal ayrıcalık hakları, yabancı 

postaları, Kürdistan... hakkında Sevr tasarısında değişiklikler yapılacağını 

umduracak bazı belirsiz sözler... Yine bu tasarıda, Ermenistan sınırlarının 

belirtilmesi işi Milletler Cemiyeti’nin göndereceği bir kurula bırakılmaktaydı. 

İzmir bölgesinde de özel bir yönetim örgütü kurulacaktı. Sözde, İzmir ili 

bize geri verilecekti. Ama İzmir kentinde bir Yunan gücü bulundurulacak; 

İzmir’in güvenlik işleri Anlaşma Devletleri subaylarınca yönetilecek; bu ildeki 

jandarma gücü, nüfusu oranına göre çeşitli halktan kurulacak; Milletler 

Cemiyeti’nce bir Hıristiyan vali atanacak; İzmir ili, Türkiye’ye, gelirinin 

çoğalmasıyla artacak yıllık bir para ödeyecekti. İzmir ili için önerilen bu çözüm 

ve düzenleme, beş yıl sonra iki yandan birinin isteği üzerine Milletler 

Cemiyeti’nce değiştirilebilecekti. 

Baylar, Anlaşma Devletleri Delegeler Kurulumuz aracılığıyla yaptıkları 

önerilerin karşılığını almayı beklemeden, daha delegelerimiz yolda 

iken, Yunanlılar bütün ordusuyla bütün cephelerimize saldırdılar. Görüyorsunuz 

ki baylar, Yunan saldırısı konferans ve barış hikâyesini bize zorunlu 

olarak bıraktırıyor. 

(Atatürk, bu noktada, İkinci İnönü Utkusu başlığı altında Yunan 

saldırısının askeri çözümlemesini yaptıktan sonra, bu savaşın yarattığı etki 

ve sonuçları şöyle özetliyor: Bu savaşta, Batı Cephesi’nin Güney kanadına 

komuta eden Refet Paşa başarısız olmuş ve komutası altındaki birliklerin 

İsmet Paşa’ya bağlanmasıyla, Batı Cephesi’ndeki görevinden alınmıştır. 

Kendisine Milli Savunma Bakanlığı önerilmesine karşın, Genelkurmay 

Başkanı olmayı istediğinden bu görevi reddetmiş ve bir süreliğine dinlen-


meye çekilmiştir. Yine bu sıralarda, Londra Konferansı’ndan dönen Kurulun, 

İngiltere, Fransa ve İtalya ile tek taraflı sözleşmeler imzalandığı öğrenilmiş; 

ancak ulusal bağımsızlık ve egemenliğimize aykırı olduğu gerekçesiyle 

bu anlaşmaların hiçbiri onaylanmamıştır.) 

Baylar, yüksek kurulunuza biraz da Büyük Millet Meclisi’nde geçen 

olaylardan bilgi vermek istiyorum. Biliyorsunuz ki Birinci Büyük Millet 

Meclisi’ne ulusça üye seçilirken Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti’nin 

yönetim kurulu üyeleri de ikinci seçmenler arasında bulundular. 

Buna göre denilebilirdi ki Büyük Millet Meclisi, bütünüyle Anadolu ve Rumeli 

Müdafaai Hukuk Cemiyeti’nin siyasal bir grubu niteliğini de taşıyordu. 

Gerçekten başlangıçta tutum böyle idi. Meclis genel kurulunun temel ilkesini 

Cemiyetin temel ilkesi oluşturuyordu. Biliyorsunuz ki Erzurum ve Sivas 

kongrelerinde saptanan ilkeler, son İstanbul Mebuslar Meclisi’nce kabul 

edilip onaylanarak Ulusal Ant 64 adı altında özetlenmişti. Bu ilkeler, Birinci 

Büyük Millet Meclisi’nce de kabul edilmişti ve bunlara uygun olarak yurdun 

bütünlüğünü ve ulusun bağımsızlığını sağlayacak bir barışın elde edilmesine 

çalışılıyordu. Ama, zaman geçtikçe, Meclis’te birlik olarak çalışmanın 

sağlanıp düzenlenmesinde güçlükler doğmaya başladı. En önemsiz konularda 

oylar dağılıyor, Meclisten iş çıkamıyordu. Bazı kişiler buna bir çıkar 

yol bulmak için 1920 yılı ortalarında birtakım örgütler kurmaya kalkıştılar. 

Bütün bu girişimler, Meclis görüşmelerinin düzenli yürütülmesini sağlamak 

ve görüşülen konular üzerinde oyları toplayarak olumlu iş çıkarmak amacını 

güdüyordu. 

Yeri gelince söylemiştim ki ilk Anayasamıza kaynak olan 13 Eylül 

l920 günlü bir programı Meclis’e sunmuştum. Bu programın, Meclis’te 18 

Eylülde okunan bölümünden başka, buna da temel olmak üzere, Büyük 

Millet Meclisi’nin öz niteliğini ve yönetim yöntemiyle ilgili görüşleri saptayan 

ve Meclis’in açılışından sonra okunup kabul olunan önergemi de bu 

bölümle birlikte, Halkçılık Programı adı altında bastırmış ve yaydırmıştım. 

Yukarıda bildirdiğim örgütler benim bu programımdan esinlenerek birtakım 

sanlar takınmaya ve programlar saptamaya başladılar. Bir fikir vermiş 

olmak için bu örgütlerin belli başlılarının adlarını sayayım: 

a) Tesanüt Grubu 65 

b) İstiklâl Grubu 

c) Müdafaai Hukuk Grubu 

d) Halk Zümresi 

e) Islahat Grubu 

64 Misak-ı Millî 

65 

Örgüt adlarının günümüz Türkçe’sindeki karşılıkları, yazılış sırasına göre şöyledir: Dayanışma Grubu, 

Bağımsızlık Grubu, Hakları Savunma Topluluğu, Halk Topluluğu, Yenileştirme Topluluğu.


Baylar, bu adlarını saydığım grupların her biri Meclis görüşmelerinde 

düzeni sağlamak ve oyları birleştirmek amacıyla kurulmuşlarsa da 

bunların varlıkları tersine bir sonuç veriyordu. Gerçekte sayıları çok, üyeleri 

az olan bu gruplar birbiriyle yarışmaya kalkışmışlar ve birbirlerini dinlememek 

yüzünden Meclis’te hemen hemen bir kargaşa doğurmaya başlamışlardı. 

Özellikle Anayasa, Meclis’ten çıktıktan sonra, yani Ocak 1921 

sonlarında, Meclis üyelerinin ve ortaya çıkan grupların, genel olarak her işte 

toplantıya katılmalarını ve birlikte çalışmalarını sağlamanın bir kat daha 

zorlaşmaya başladığı görülüyordu. Çünkü, Ulusal Ant ile saptanmış olan ilkelerde 

her bakımdan görüş ve amaç birliği olduğu halde, Anayasa ile konulan 

ilkeler üzerinde tam birlik sağlanmış görünmüyordu. Grupları birleştirmek 

ya da gruplardan birini güçlendirerek iş görmek için, dolaylı olarak 

çok çalıştım. Ama bu yolla elde edilen sonuçların uzun ömürlü olamadıkları 

görüldü. İşe el koymam zorunlu olmaya başladı. Sonunda, Anadolu ve 

Rumeli Müdafaai Hukuk Grubu adıyla bir grup kurmaya karar verdim. Bu 

grup için yaptığım programın başına bir ana madde koydum. Bu maddenin 

özü, iki noktada toplanıyordu. Birinci nokta: Grup, Ulusal Ant ilkelerine 

bağlı kalarak ülkenin bütünlüğünü ve ulusun bağımsızlığını sağlayıcı bir 

barışı elde etmek için, ulusun bütün maddesel ve tinsel gücünü gereken 

ereklere yöneltip kullanacak ve yurdun resmi, özel bütün örgütlerini ve kuruluşlarını 

bu ana amaca yararlı kılmaya çalışacaktır. İkinci nokta; grup, 

devletin ve ulusun örgütlerini, Anayasaya uygun olarak şimdiden yavaş 

yavaş saptamaya ve hazırlamaya çalışacaktır. 

Baylar, bütün grupları ve Meclis üyelerinin çoğunu çağırarak bu iki 

ilke üzerinde birleşmelerini sağladım. Bildirdiğim bu ana madde ve bundan 

sonra grubun iç tüzüğüyle ilgili maddeler, 10 Mayıs 1921 günü yapılan 

toplantıda kabul olundu. Grup genel kurulunun seçilmesi üzerine, grubun 

başkanlığını da üzerime almıştım. 

Baylar, ülkede nasıl bir Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti 

varsa, Mecliste de onun bu ad altında bir siyasal grubu kurulmuş oldu. 

İstanbul’daki Millet Meclisi’nin yapmaktan çekindiği iş, ancak onların 

dağılmasından 14 ay sonra Ankara’da yapılmış oldu. Bu grup, Birinci Büyük 

Millet Meclisi’nin çalıştığı sürece hükümetin iş görmesine yardımcı olabilmiştir. 

(Bu açıklamalarının ardından, Atatürk, ARMH Cemiyeti Erzurum 

şubesinin adının Hoca Raif Efendi ve arkadaşlarınca Muhafazai Mukaddesat 

Cemiyeti olarak değiştirildiğini, cumhuriyet kurulması olasılığından 

kuşkulandığını belirten topluluğun saltanat ve hilafet yanlısı bir tutum içersine 

girdiğini, bu girişimi uyarmakla görevlendirilen Doğu Cephesi Komutanı 

Kâzım Karabekir’in de bir anda ağız değiştirerek topluluğa arka çıkan


davranışlar sergilediğini anlatmakta ve ardından, Bilecik görüşmesi sonrasında 

Ankara’da alıkonulan Paşalar sorununa geri dönmektedir:) 

Baylar, Ankara’da bulunan İzzet ve Salih paşalar bir türlü Ankara’ya 

ısınamadılar. İstanbul’daki aileleri yanına gitmelerine izin vermemizi, 

aracıları ya da kendileri, boyuna rica ediyorlar ve İstanbul’a dönüşlerinde 

hiçbir siyasal görev almayacaklarına söz veriyorlardı. 1921 yılı Mart başlarında, 

İsmet Paşa’nın kimi işler için Ankara’ya gelmiş bulunduğu bir sırada, 

paşalar ricalarını yenilediler. Bir gün İsmet Paşa’nın da katıldığı bir Bakanlar 

Kurulu toplantısı sırasında Ahmet İzzet Paşa daireye gelerek haber göndermiş 

ve İsmet Paşa kendisiyle görüşmüştür. İzzet Paşa, bizim isteğimiz 

üzerine İstanbul’da siyasal görev almayacağına, uzun uzadıya açıklamalar 

yaparak söz vermiş ve İstanbul’daki ailesinin yanına dönmek için izin rica 

etmiş; Salih Paşa’nın da böylece söz vererek serbest bırakılması ricasında 

bulunduğunu söylemiş. 

İsmet Paşa bu açıklamayı ve ricayı Bakanlar Kuruluna ulaştırdı. Aslında 

varlıklarının ulusal işlerimizde yararlı olmadığı; tersine, Ankara’da bir 

yük, bir ağırlık olarak bulundukları; üstelik kimi olumsuz akımlara da yol 

açtıkları anlaşılmış bulunduğundan Bakanlar Kurulu bu paşaların İstanbul’a 

dönmelerinde bir sakınca görmedi. Ama ben, Ahmet İzzet Paşa ve 

arkadaşının verdikleri sözde ciddiyet ve içtenlik olmadığını; İstanbul’a döndüklerinde 

İstanbul Hükümetinde kesinlikle görev alarak bizi tedirgin etmeyi 

sürdürecekleri kanısında bulunduğumu söyledim. “Namusları üzerine 

söz veriyorlar.” dendi. Bu sözlerini, yazılı ve imzalı olarak verirlerse izin verilebileceğini 

bildirdim. İsmet Paşa bu önerimi yanımızdaki odada bekleyen 

İzzet Paşa’ya ulaştırdı. İzzet Paşa, hemen bir kağıt kalem alıp, hükümetten 

çekileceklerini bir söz verme belgesi olarak yazmış, imzalamış ve yanılmıyorsam, 

Salih Paşa’ya da imza ettirmişti. Ben, bu kısa güvenceyi yeterli 

görmedim. Sözle söylediklerini kapsayacak anlamda değildi ve hemen, 

bunun bir düzen olduğuna arkadaşların dikkatini çekerek, “İsmet Paşa’ya 

sözle söylediklerini yazarak imza etsinler.” dedim. İzzet Paşa’nın, sözle de 

bunca şeyler söyleyip güvence verdikten sonra, başka amaç güderek bir 

güvence yazmış olacağı öngörülmedi ve bu kısa güvencenin yeterli görülmesi 

düşüncesi desteklendi. İşte İzzet ve Salih paşalar böyle aldatmalı bir 

belge ile İstanbul’a gitmek yolunu bulmuşlardır. Gerçekten, İzzet ve Salih 

paşalar İstanbul’a varınca hükümetten çekildiler. Ama pek kısa bir süre 

sonra, yine o hükümette, başka nazırlıkları üzerlerine aldılar ve bunu bize 

telle bildirdiler. 

Baylar, Ahmet İzzet Paşa, ekmeğiyle yetiştiği Türk ulusunun içinde 

kalarak ona en acı ve kara günlerinde hizmet etmeyi, Vahdettin’in hizmetinde 

olmaktan üstün görememişti. Dürrizade Esseyyit Abdullah’ın fetvası-


na bağlı kalıp, padişahın buyruğu dışına çıkmakla suçlanmaktan ve dinsel 

cezalara çarpılmaktan çekindi. 

Baylar, İzzet ve Salih paşalar aylarca Ankara’da oturdular. Ulusal 

ilkelerimizi benimsemeleri koşuluyla kendilerine ulusal iş ve görev vermeye 

hazırdık. Yanaşmadılar. Bir kez olsun Ulusal Meclis’in kapısından içeri ayak 

basmadılar. Ama, Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin koyduğu yasalardan elbet 

bilgileri vardı. Bu yasaların buyruklarını ve Millet Meclisi’nin ve Hükümetinin 

İstanbul’a karşı belirlenmiş olan tutumunu çok iyi biliyorlardı. Bu 

yasalara ve bilinen duruma karşın, İstanbul’da yeniden iş başına geçip ulusal 

varlığın ve girişimlerin değerini ve erkini yok etmek; düşmanların elinde 

oyuncak olan Vahdettin’in egemenliğini sürdürmek için bütün varlıklarıyla 

çalışmalarına verilecek gerçek anlamın ne olduğunu ben söylemeyeceğim! 

Onu, Türk ulusuna ve Türk ulusunun yeni ve gelecek kuşaklarına bırakırım. 

Baylar, sırası gelmişken saygıdeğer ulusuma şunu öğütlerim ki bağrında 

yetiştirerek başının üstüne dek çıkaracağı adamların kanındaki, vicdanındaki 

öz mayayı çok iyi incelemeye dikkat etmekten, hiçbir zaman geri 

kalmasın! 

İkinci İnönü Savaşından sonra, üç ay kadar bir zaman geçti. Ondan 

sonra, 10 Temmuz 1921 gününde, Yunan ordusu yeniden cephemize 

karşı genel saldırıya geçti. Tarafların bu tarihten önceki günlerde durumu 

şöyle idi: Bizim ordumuz başlıca, Eskişehir’de ve Eskişehir kuzeybatısındaki 

İnönü dayangalarında ve Kütahya-Altıntaş dolaylarında yoğunlaştırılmıştı. 

Afyonkarahisar yöresinde iki tümenimiz vardı. Geyve’de ve Menderes bölgesinde 

ise birer tümenimiz bulunuyordu. Yunan ordusu da Bursa’da bir 

ve Uşak doğusunda iki kolordusunu toplu bulunduruyordu. Menderes’te 

de bir tümeni vardı. 

Yunanlıların bu saldırısı üzerine yapılan ve Kütahya-Eskişehir Savaşları 

adıyla anılan bir savaşlar dizisi vardır. On beş gün sürmüştür. Ordumuz, 

25 Temmuz 1921 akşamı büyük bölümüyle Sakarya doğusuna çekilmişti. 

Ordumuzun çekilmesini zorunlu kılan nedenlerin dayanaklarını belirteyim: 

İkinci İnönü Savaşından sonra genel seferberlik yapmış olan Yunan 

ordusu, insan, tüfek, makineli tüfek ve top sayısı bakımından bizim 

ordumuzdan önemli derecede üstündü. Temmuzda Yunan ordusu saldırıya 

başladığı zaman Ulusal Hükümet’in ve savaşımın gelişimi, bizim daha 

genel seferberlik yapmamıza ve böylece ulusun bütün kaynaklarını ve araçlarını, 

başka hiçbir şey düşünmeksizin, düşman karşısında toplamaya uygun 

ve elverişli görülmemişti. İki ordu arasındaki güç, araç ve koşullar 

oransızlığının başlıca açık nedeni bundadır. Bunun sonucu olarak, henüz


tümenlerimizin özellikle taşıtlarını sağlayıp tamamlayamadığımızdan, bunların 

hareket yetenekleri yoktu. Yunan ulusunun bütün gücüyle yaptığı bu 

saldırı karşısında bizim askerlik yönünden temel ödevimiz, ulusal savaşımın 

başından beri izlediğimiz ödevdi ki o da: “Her Yunan saldırısı karşısında 

kaldıkça bu saldırıyı, direnerek ve uygun hareketler yaparak durdurmak ve 

boşa çıkartmak, yeni orduyu kurmak için zaman kazanmak” diye özetlenebilir. 

Son düşman saldırısı karşısında da bu temel ödevi gözden uzak tutmamak 

gerekliydi. Bu düşünce ile 18 Temmuz 1921 günü İsmet Paşa’nın 

Eskişehir güneybatısında, Karacahisar’da bulunan karargahına giderek durumu 

yakından inceledikten sonra, İsmet Paşa’ya genel olarak şu yönergeyi 

vermiştim: “Orduyu, Eskişehir kuzey ve güneyinde topladıktan sonra 

düşman ordusuyla araya büyük aralık bırakmak gerekir ki orduyu derleyip 

toparlayıp güçlendirebilelim. Bunun için Sakarya doğusuna kadar çekilmek 

uygundur. Düşman durmaksızın izlerse hareket üssünden uzaklaşacak ve 

yeniden destek örgütleri kurmak zorunda kalacak; her halde ummadığı birçok 

zorluklarla karşılaşacaktır. Buna karşılık, bizim ordumuz toplu bulunacak 

ve daha uygun koşullar içinde olacaktır. Bu yaklaşımımızın en büyük 

sakıncası, Eskişehir gibi önemli yerlerimizi ve birçok topraklarımızı düşmana 

bırakmaktan dolayı kamuoyunda doğabilecek ruhsal sarsıntıdır. Ama az 

zamanda, elde edebileceğimiz başarılı sonuçlarla bu sakıncalar kendiliğinden 

ortadan kalkacaktır. Askerliğin; gereğini duraksamadan uygulayalım. 

Başka türden sakıncalara karşı koyarız.” 

Baylar, gerçekten düşündüğüm ruhsal sakıncalar hemen görüldü. 

İlk duyarlıklar Meclis’te belirdi. Özellikle karşıcıllar karamsarlık dolu söylevlerle 

yaygaraya başladılar: “Ordu nereye gidiyor, ulus nereye götürülüyor? 

Bu gidişin elbette bir sorumlusu vardır, o nerededir? Onu göremiyoruz! 

Bugünkü acıklı ve korkunç durumun gerçek etmenini ordunun başında 

görmek isterdik...” diyorlardı. Bu anlamda söz söyleyen kişilerin anıştırmak 

ve anlatmak istediklerinin ben olduğuma kuşku yoktu. 

En sonunda, Mersin Milletvekili Salâhattin Bey, kürsüden benim 

adımı söyleyerek: “Ordunun başına geçsin!” dedi. Bu öneriye katılanlar 

çoğaldı. Buna karşı olanlar da vardı. 

Baylar, bu görüş ayrılıklarının nedenleri üzerinde biraz açıklamada 

bulunmak uygun olur. Bir kez, benim eylemli olarak ordunun başına geçmemi 

önerenlerin düşünce ve amaçlarını ikiye ayırabiliriz. Benim ve benimle 

birlikte birçoklarının o zaman anladığımıza göre, birtakım kişiler, artık 

ordunun büsbütün yenildiği, durumun düzeltilemeyeceği, kısaca amacın, 

güttüğümüz ulusal amacın yitip gittiği yargısına varmışlardı. Bu nedenle 

duydukları öfke ve şiddeti benim üzerimde yatıştırmak istiyorlardı. İstiyorlardı 

ki kendi varsayımlarına göre bozulmuş ve bozgunu sürecek olan


ordunun başında benim de kişiliğim bozguna uğrasın! Başka birtakım kişiler 

de diyebilirim ki çoğunluk, bana olan güven ve inançlarından ötürü, eylemli 

olarak ordunun başına geçmemi yürekten diliyorlardı. 

Şimdilik, eylemli olarak komutanlığı üstüme almamı sakıncalı görenlerin 

de düşüncesi şuydu: Ordunun, bundan sonraki herhangi bir savaşta 

başarı kazanamayıp yeniden geri çekilmesi olasılık dışı bir şey değildir. 

Bu durumlarda ben eylemli olarak ordunun başında bulunursam, genel 

kanıya göre, son umudun da yitirilmiş olduğu gibi bir anlayış doğabilir. 

Oysa, daha genel durum, son önlem ve son çareye başvurulmasını ve son 

güçlerin gözden çıkarılmasını gerektirecek nitelikte değildir. Bundan dolayı, 

kamuoyunda son umudun kalabilmesi için benim doğrudan doğruya savaşı 

yönetmem zamanı gelmemiştir. 

Ben, konuşmalar ve tartışmalarla beliren bu görüşleri, gereği kadar 

düşünüp inceliyordum. Son görüşü savunanlar, mantığa dayanan sağlam 

nedenler ileri sürüyorlardı. Yapmacık isteklerde bulunanların yaygaraları, 

komutayı ele almamı yürekten önerenlerde derin ve kaygı verici etkiler 

yapmaya başladı. Benim eylemli olarak komutayı ele almam, bütün Meclis’te 

son çare ve son önlem olarak görüldü. Meclis’in bu görüşü, çarçabuk 

Meclis dışında da yayıldı. Benim ses çıkarmayışım, komutayı eylemli olarak 

ele almaya can atmayışım, sanki yıkımın kesin ve yakın olduğu düşünce ve 

görüşünü genelleştirdi. Bunu anlar anlamaz hemen kürsüye çıktım. 

Baylar, bu anlattığım durum 4 Ağustos 1921 günü bir gizli oturumda 

belirmişti. Üyelerin bana karşı gösterdikleri yakınlık ve güvene teşekkür 

ettikten sonra başkanlık katına şöyle bir önerge verdim: 

Türkiye Büyük Millet Meclisi Yüksek Başkanlığına 

Meclis sayın üyelerinin genel olarak beliren istek ve dilekleri üzerine 

Başkomutanlığı kabul ediyorum. Bu görevi; kendi üzerime almaktan 

doğacak yararların çarçabuk elde edilebilmesi, ordunun maddi ve manevi 

gücünün en kısa zamanda artırılıp pekiştirilmesi ve yönetiminin bir kat daha 

sağlamlaştırılması için Türkiye Büyük Millet Meclisinin yetkilerini eylemli 

olarak kullanmak koşuluyla üzerime alıyorum. Yaşadığım sürece, ulusal 

egemenliğe en gerçek bir hizmet edici olduğumu, ulusa bir kez daha göstermek 

için, bu yetkinin üç ay gibi kısa bir süre ile sınırlandırılmasını ayrıca 

dilerim. 

4 Ağustos 1921 

Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanı 

Mustafa Kemal


Baylar, bu önergem, doğruluktan yanaymış gibi görünerek öneride 

bulunanların gizli düşüncelerini açığa vurmalarına yol açtı. Hemen karşı çıkışlar 

başladı. Birincisi, “Başkomutanlık sanını veremeyiz. O, Büyük Millet 

Meclisi’nin özündedir. Başkomutan vekili, denilmelidir.” dediler. İkinci olarak 

da “Meclis’in yetkisini kullanmak gibi bir ayrıcalığın verilmesi, hiçbir 

zaman söz konusu olamaz.” düşüncesini ileri sürdüler. 

Ben, padişah ve halifelerce verilegelmiş köhne bir sanı takınamayacağımı; 

yapacağım görev eylemli olarak başkomutanlık iken bu sanı olduğu 

gibi vermekten kaçınmanın yersizliğini ileri sürerek görüşümde direndim. 

Durum, Meclis’in anladığı ve belirttiği gibi, olağanüstü olduğuna göre, 

benim alacağım kararların ve yapacağım uygulamaların da olağanüstü olması 

gerekeceği kuşku götürmezdi. Düşünce ve kararlarımı hızlı ve şiddetli 

olarak yürütmek ve uygulamak zorunluğu vardı. Bakanlar Kurulundan, 

Meclis’ten izin istemekle doğacak gecikmelere durum uygun olmayabilirdi. 

Bütün ülkeye ve ülkenin bütün kaynaklarına yaygın olması gereken buyruklarım 

ve bildirimlerim için, her işin bakanından ya da Bakanlar Kurulundan 

oy ve izin almak benim yapacağım Başkomutanlıktan umulan yararları 

sağlayamazdı. Onun için, kayıtsız ve koşulsuz olarak buyruk verebilmeliydim. 

Bunun için de Büyük Millet Meclisinin yetkisi benim kişiliğimde 

belirmeliydi. Bunu, başarı için zorunlu görüyordum. Onun için bu noktada 

direndim. 

Salâhattin Bey ve Hulûsi Bey gibi birtakım milletvekilleri Meclis’in, 

yetkisini bir kişiye vermekle işlemez duruma geleceğini, ulustan aldığı vekilliği 

başkasına verme yetkisi bulunmadığını, aslına bakılırsa orduya komutanlık 

edecek kişiye Meclis yetkisinin verilmesinin söz konusu olamayacağını 

ve bunun gerekli olmadığını söylediler. Meclisin yetkisini kullanabilecek 

bir kişiye milletvekillerinin kişisel olarak güvenemeyecekleri olasılığından 

söz edenler de oldu. 

Ben, bu düşüncelerin hiçbirine karşı olmadım; hepsini doğru bulduğumu 

söyledim. Meclis’in bu noktayı çok dikkatle ve önemle düşünüp 

incelemesini söyledim. Yalnız, kendi başından korkanların kaygılarına yer 

olmadığını belirttim. 4 Ağustosta bu konuda bir karara varılamadı. Görüşme, 

5 Ağustos 1921 günü de sürdü. O gün, kimi milletvekillerinin duraksamalarının 

iki noktada toplandığı anlaşıldı. Birincisi, Meclis varlığının herhangi 

bir biçim ve yolla iş göremez duruma getirilmesi; ikincisi de üyelerden 

herhangi biri için keyfe göre, yasa dışı işlem yapılması idi. 

Bu kuşku ve duraksamaları giderecek açıklamada bulunduktan 

sonra yapılacak yasaya da bunlarla ilgili bağlayıcı hükümler konulmasının 

uygun olduğunu söyledim ve vermiş olduğum önergeyi buna uygun biçimde 

maddelendirerek, bir tasarı olmak üzere Meclis’e sundum. İşte bu


tasarının maddeleri üzerinde yapılan görüşmeler sonunda, bana Başkomutanlık 

verilmesiyle ilgili olan 5 Ağustos 1921 günlü yasa çıktı. Bu yasanın 

ikinci maddesine göre bana verilmiş olan yetki şuydu: 

“Başkomutan, ordunun nesnel ve tinsel gücünü büyük ölçüde artırmak 

ve yönetimini bir kat daha sağlamlaştırmak için Türkiye Büyük Millet 

Meclisi’nin bununla ilgili yetkisini Meclis adına eylemli olarak kullanabilir.” 

Bu maddeye göre benim vereceğim buyruklar yasa olacaktı. 

Baylar, bu görevlendirmeden dolayı: “Meclisin bana gösterdiği 

inanç ve güvene yaraşır olduğumu az zamanda göstermeyi başaracağım.” 

dedikten sonra Meclis’ten bazı dileklerde bulundum. Örneğin, Milli Savunma 

Bakanlığı ve Genelkurmay Başkanlığı görevlerini yapmakta olan 

Fevzi Paşa Hazretlerinin yalnız Genelkurmayın işleriyle uğraşabilmesi için, 

İçişleri Bakanlığında bulunan Refet Paşa’nın Milli Savunma Bakanlığına 

getirilmesi ve yerine bir başkasının seçilmesi. 

Özellikle Meclis’in ve Bakanlar Kurulunun, içeriye ve dışarıya karşı 

soğukkanlı ve çok güçlü bir durum ve görünümde kalmasının önemli olduğunu 

ve ufak tefek nedenlerle Bakanlar Kurulunu sarsmanın uygun olmadığını 

belirttim. Yasa önerisi, o gün açık oturumda okundu. İvedilikle görüşüldü 

ve milletvekillerinin adları birer birer okunarak oya sunuldu. Oybirliğiyle 

kabul edildi. Bunun üzerine verdiğim kısa bir söylevin bir iki cümlesini 

yinelememe izin vermenizi rica ederim. O cümleler şunlardı: 

“Baylar, zavallı ulusumuzu tutsak etmek isteyen düşmanları her ne 

olursa olsun yeneceğimize olan güven ve inancım bir dakika olsun sarsılmamıştır. 

Bu dakikada, bu tam inancımı yüksek kurulunuza karşı, bütün 

ulusa karşı ve bütün dünyaya karşı ilan ederim.” 

Sayın baylar, Başkomutanlığı eylemli olarak üzerime aldıktan sonra 

birkaç gün Ankara’da çalıştım. Genelkurmay Başkanlığı ve Milli Savunma 

Bakanlığının tümü ile Başkomutanlık Karargâhını kurdum. Bu iki makamın 

ortak çalışmalarını Başkomutanlık katında birleştirip dengelemek için ve 

bundan başka, orduyu ilgilendiren işlerle öbür bakanlıkların Başkomutanlıkla 

çözmek zorunda oldukları işlerin yürütülmesi için de yanımda küçük 

bir yazı işleri örgütü kurdum. Ankara’da bulunduğum sürece, yalnızca, ordunun 

insan ve taşıt bakımından gücünün artırılması, yiyeceğinin ve giyeceğinin 

sağlanıp yoluna konulması ile ilgili önlemleri almak ve düzenlemeleri 

yapmakla uğraştım.


Bu sözünü ettiğim şeyleri sağlamak için iki gün içinde, 7 ve 8 Ağustos 

1921 günlerinde, “Ulusal Vergi Buyruğu” 66 adı altında yaptığım genel 

bildirimlerin her birinden kısaca bilgi vereyim. Bir savaşın kazanılması için 

ne denli küçük şeylerin bile dikkate alınması gerektiğini anlatabilmek için 

bunları bilginize sunulmaya değer görürüm: 

“1 sayılı” buyruğumla, her ilçede birer "Ulusal Vergi Kurulu” kurdum. 

Bu kurulların çalışmalarıyla toplanacak şeylerin ordunun çeşitli bölümlerine 

dağıtımını düzenledim. 

“2 sayılı” buyruğuma göre yurtta her ev, birer kat çamaşır, birer çift 

çorap ve çarık hazırlayıp Ulusal Vergi Kurulu’na verecekti. 

“3 sayılı” buyruğumla tüccar ve halk elinde bulunan çamaşırlık 

bez, kaput bezi, patiska, pamuk, yıkanmış ve yıkanmamış yün ve tiftik, erkek 

elbisesi dikmeye elverişli her türlü kışlık ve yazlık kumaş, kalın bez, kösele, 

vaketa, taban astarlığı, sarı ve siyah meşin, sahtiyan, dikilmiş ve dikilmemiş 

çarık, potin, demir kundura çivisi, tel çivi, kundura ve saraç ipliği, 

nallık demir ve yapılmış nal, mıh, yem torbası, yular, belleme, kolan, kaşağı, 

gebre, semer ve urganlardan yüzde kırkına, parası sonra ödenmek üzere 

el koydum. 

“4 sayılı” buyruğumla eldeki buğday, saman, un, arpa, fasulye, 

bulgur, nohut, mercimek, kasaplık hayvanlar, şeker, gaz, pirinç, sabun, 

yağ, tuz, zeytinyağı, çay ve mum varlıklarının da yine yüzde kırkına, parası 

sonra ödenmek üzere el koydum. 

“5 sayılı” buyruğumla ordu gereksinimi için alınan taşıtlardan başka, 

geriye kalanlarının da ayda bir kez ve parasız olarak yüz kilometrelik bir 

uzaklığa kadar askeri ulaştırma işlerinde çalıştırılmasını zorunlu kıldım. 

“6 sayılı” buyruğumla ordunun yedirilip giydirilmesine yarayan bütün 

sahipsiz mallara el koydum. 

“7 sayılı” buyruğumla halkın elinde bulunan savaşa elverişli bütün 

silah ve cephanenin üç gün içinde verilmesini istedim. 

“8 sayılı” buyrukla benzin, vakum, gres yağı, makine yağı, donyağı, 

saatçi ve taban yağları, vazelin, otomobil ve kamyon lastiği, lastik yapıştırıcı, 

buji, soğuk tutkal, Fransız tutkalı, telefon makinesi, kablo, pil, çıplak 

tel, yalıtkan ve bunlara benzer gereçlerin ve zaçyağının yüzde kırkına el 

koydum. 

“9 sayılı” buyrukla demirci, marangoz, dökümcü, tesviyeci, saraç 

ve arabacılarla bunların işliklerinin iş çıkarma güçlerinin; kasatura, kılıç, 

66 Tekâlifi Milliye Emri


mızrak, eyer yapabilecek ustaların adlarıyla sayılarının ve durumlarının 

saptanmasını sağladım. 

“10 sayılı” buyrukla halkın elinde bulunan dört tekerlekli yaylı araba, 

dört tekerlekli at ve öküz arabaları ile kağnı arabalarının bütün donatım 

ve hayvanları ile birlikte; binek ve top çeker hayvanlar, katırlar, yük hayvanlarının, 

deve ve eşeklerin yüzde yirmisine el koydurdum. 

Baylar, buyruklarımın ve bildirimlerimin yerine getirilmesi için kurduğum 

İstiklal Mahkemelerini Kastamonu, Samsun, Konya, Eskişehir bölgelerine 

gönderdim. Ankara’da da bir mahkeme bulundurdum. 

Ondan sonra baylar, 12 Ağustos 1921 günü, Genelkurmay Başkanı 

Fevzi Paşa Hazretleriyle birlikte Polatlı’da cephe karargâhına gittim. 

Düşman ordusunun cephemize doğru ilerleyerek sol kanadımızdan 

kuşatacağı yargısına varmıştık. Bu görüşe dayanarak hiç çekinmeden gerekli 

önlemleri aldırdım ve düzenlemeleri yaptırdım. Olaylar görüşümüzün 

yerinde olduğunu gösterdi. Düşman ordusu, 23 Ağustos 1921 günü gerçekten 

cephemize doğru ilerlemeye ve saldırıya başladı. Birçok kanlı ve 

bunalımlı evreler ve dalgalar oldu. Düşman ordusunun üstün grupları, savunma 

hattımızın birçok parçalarını kırdılar. Böylece ilerleyen düşman 

gruplarının karşısına birliklerimizi yetiştirdik. 

Meydan savaşı 100 kilometrelik bir cephe üzerinde oluyordu. Sol 

kanadımız Ankara’nın elli kilometre güneyine kadar çekilmişti. Ordumuzun 

yönü batıya iken güneye döndü, arkası Ankara’ya iken kuzeye verildi. Yön 

değiştirilmiş oldu. Bunda hiç sakınca görmedik. Savunma hatlarımız yer 

yer kırılıyordu. Ama kırılan her bölüm, en yakın uzaklıkta hemen yeniden 

kurduruluyordu. Savunma hattına çok umut bağlamak ve onun kırılmasıyla 

ordunun büyüklüğü oranında çok gerilere çekilmek kuramını çürütmek 

için yurt savunmasını başka türlü anlatmayı ve bu anlatımda direnmeyi ve 

üstelemeyi yararlı ve etkin buldum. Dedim ki: “Savunma hattı yoktur. Savunma 

alanı vardır. O alan bütün yurttur. Yurdun her karış toprağı, yurttaşın 

kanıyla ıslanmadıkça düşmana bırakılamaz. Onun için küçük, büyük 

her birlik bulunduğu dayangadan atılabilir; ama küçük, büyük her birlik ilk 

durabildiği noktada yeniden düşmana karşı cephe kurup savaşı sürdürür. 

Yanındaki birliğin çekilmek zorunda kaldığını gören birlikler ona uyamaz. 

Bulunduğu dayangada sonuna dek dayanmak ve direnmekle yükümlüdür.” 

İşte ordumuzun her bireyi, bu kurala göre her adımda en büyük 

özveriyi gösterip düşmanın üstün güçlerini yıpratarak ve yok ederek sonunda 

onu, saldırıyı sürdürme yetenek ve gücünden yoksun bir duruma 

getirdi.


Savaş durumunun bu evresini sezinler sezinlemez hemen, özellikle 

sağ kanadımızla, Sakarya ırmağı doğusunda düşman ordusunun sol kanadına 

ve daha sonra cephenin önemli yerlerinde karşı saldırıya geçtik. Yunan 

ordusu yenildi ve geri çekilmek zorunda kaldı. 13 Eylül 1921 günü 

Sakarya Irmağı’nın doğusunda düşman ordusundan hiçbir iz kalmadı. 

Böylece 23 Ağustos gününden 13 Eylül gününe değin, bugünler de içinde 

olmak üzere, yirmi iki gün yirmi iki gece aralıksız süren Büyük ve Kanlı Sakarya 

Savaşı yeni Türk Devletinin tarihine, dünya tarihinde pek az olan 

büyük bir meydan savaşı örneği yazdı. 

Sayın baylar, Başkomutanlık görevini eylemli olarak üzerime aldığım 

zaman, Meclis’e ve ulusa mutlaka başarıya ulaşacağımız yolundaki kesin 

inancımı bildirmekle ve bu inancımı, bütün onurumu ve varlığımı ortaya 

atarak pekiştirmekle ilk manevi görevimi yapmış olduğumu sanırım. 

Ondan sonra, önemli nesnel görevlerim de vardı. Onlardan biri, savaş ve 

çarpışmalar karşısında ulusa aldırmak zorunda olduğum durumdu. 

Bilirsiniz ki savaş ve çarpışma demek, iki ulusun; yalnız iki ordunun 

değil, iki ulusun bütün varlıklarıyla bütün mallarıyla, bütün nesnel ve tinsel 

güçleriyle karşılaşması ve birbiriyle vuruşması demektir. Bunun için, bütün 

Türk ulusunu, cephedeki ordu kadar, düşüncesi ve duygusuyla ve eylemli 

olarak savaşla ilgilendirmeliydim. Ulus bireyleri, yalnız düşman karşısında 

olanlar değil, köyde, evinde, tarlasında bulunan herkes, silahla vuruşan savaşçı 

gibi kendini görevli bilerek, bütün varlığını savaşa verecekti. Bütün 

nesnel ve tinsel varlığını yurt savunmasına vermekte ağır davranan ve özen 

göstermeyen uluslar, savaşı ve çarpışmayı gerçekten göze almış ve başarabileceklerine 

inanmış sayılamazlar. 

Gelecekteki savaşların biricik başarı koşulu da en çok bu söylediklerimin 

kapsamı içindedir. Avrupa’nın askerlikçe ileri büyük ulusları, daha 

şimdiden bu tutumu yasalaştırmaya başlamışlardır. Biz, Başkomutan olduğumuz 

zaman, Meclis’ten bir yurt savunma yasası istemedik. Ama Meclis’ten 

aldığımız yetkiye dayanarak verdiğimiz yasa niteliğinde olan belirli 

buyruklarla bu amacı gerçekleştirmeye çalıştık. Ulus, bundan sonra, bugüne 

dek edinilmiş olan deneyimleri de gözden geçirip inceleyerek, kutsal 

yurdu saldırılamaz duruma getirecek gereklilik ve koşulları daha geniş, daha 

açık ve daha kesin olarak saptar. 

Baylar, bir başka görevim de ordu içinde, savaşan birliklerin arasında 

savaşa girmek ve savaşı kendim yönetmekti. Bunu da gücümün yettiği 

ölçüde, dahası bir kaza sonucu olarak sol kaburga kemiklerimden birinin 

kırılmış olmasına karşın, elimden geldiğince yapmaya bütün varlığımla 

çalıştığımı sanırım. Sakarya Savaşı’nın sonuna değin askeri bir rütbem yoktu. 

Ondan sonra, Büyük Millet Meclisi’nce bana “Mareşal” rütbesiyle “Ga-


zi” sanı verildi. Osmanlı devletince verilen rütbeyi yine o devletin almış olduğunu 

biliyorsunuz. 

IV.3. İLK UTKULARIN ETKİ VE SONUÇLARI 

Baylar, Sakarya utkusundan sonra, Batı ile yaptığımız olumlu ve 

verimli buluşma ve ilişkilerimizi Ankara Anlaşması oluşturur. Bu Anlaşma, 

Ankara’da, 20 Ekim 1921’de imza edilmiştir. Bu konuda özet olarak bir 

bilgi vermek için kısa bir açıklama yapayım. 

Bekir Sami Bey başkanlığındaki delegeler kurulunun gittiği Londra 

Konferansı’ndan sonra Yunanlıların yaptıkları saldırı, bildiğiniz gibi kırılmış 

ve İkinci İnönü utkusuyla sonuçlanmıştı. Bir zaman için, askeri durumda 

duraklama oldu. Rusya ile Moskova Antlaşması imzalanmış ve doğudaki 

durumumuz açıklığa kavuşmuştu. Anlaşma Devletlerinden de ulusal ilkelerimizi 

kabul edebileceklerle anlaşmanın yararlı olacağı düşünülmekteydi. 

Özellikle Adana, Antep ve dolaylarını yabancılar elinden kurtarmak bizce 

önemli görülmekteydi. 

Çeşitli nedenlerden dolayı, Suriye’den başka bu söz ettiğim illerimizi 

işgal altında bulunduran Fransızların da bizimle anlaşmaya eğilimli oldukları 

anlaşılmaktaydı. Gerçi, Bekir Sami Bey’in Bay Briyan’la (Briand) 

yaptığı ve ulusal hükümetimizce uygun görülmeyen anlaşma kabul olunmamış 

idiyse de savaşı sürdürmeye ne Fransızlar ve ne de biz istekliydik. 

Bu nedenle taraflar birbiriyle ilişki yolları aramaya başladı. Fransa Hükümeti, 

eski bakanlardan Bay Franklen-Buyon’u (Franklin-Bouillon), ilkin 

özel olarak, Ankara’ya göndermişti. 9 Haziran 1921 günü Ankara’ya gelen 

Bay Franklen-Buyon ile iki hafta kadar görüşmeler yaptım; bu görüşmelerde 

Dışişleri Bakanı Yusuf Kemal Bey’le Fevzi Paşa Hazretleri de bulundular. 

Birbirimizi tanımakla geçen özel bir buluşmadan sonra, 13 Haziran 

1921 Pazartesi günü Ankara istasyonundaki özel konutumda yaptığımız ilk 

toplantıda görüşmelerimize temel olacak noktayı belirtmek gereğinden söz 

açarak konuşmaya başladık. Ben, bizim için temel noktanın Ulusal Ant’ın 

içeriği olduğu ilkesini ortaya koydum. 

Bay Franklen-Buyon, ilkeler üzerinde tartışmanın güçlüğünü ileri 

sürüp, Sevr Antlaşması’nın bir olupbitti olarak ortada bulunduğunu söyledikten 

sonra, Londra’da Bekir Sami Bey’le Bay Briyan’ın yaptıkları anlaşmayı 

temel saymanın ve bu anlaşmadaki Ulusal Ant’a aykırı noktalar üzerinde 

tartışmanın uygun olacağını söyledi. Bu önerisinin de haklı olduğunu 

pekiştirmek için, Londra’ya giden delegelerimizin Ulusal Ant’tan söz etme-


diklerini, Ulusal Ant’ın ve ulusal eylemin, değil Avrupa’da, daha İstanbul’da 

bile değerlendirilmemiş olduğunu söyledi. 

Ben, verdiğim yanıtlarda dedim ki: “Eski Osmanlı İmparatorluğu’ndan 

yeni bir Türkiye devleti doğmuştur. Bunu tanımak gerekir. Bu yeni 

Türkiye, her bağımsız ulus gibi haklarını tanıtacaktır. Sevr Antlaşması, 

Türk ulusu için öylesine uğursuz bir ölüm kararıdır ki onun bir dost ağzından 

çıkmamasını isteriz. Bu görüşmelerimiz sırasında da Sevr Antlaşması’nın 

adını anmak istemem. Sevr Antlaşması’nı kafasından çıkarmayan 

uluslarla güven temeline dayanan işlemlere girişemeyiz. Bizim açımızdan 

böyle bir antlaşma yoktur. Londra’ya giden delegeler kurulumuzun başkanı 

bundan söz etmemiş ise, verdiğimiz yönerge ve yetkilere göre iş görmemiş 

demektir. Yanlış iş görmüştür. Bu yanlışlık yüzünden Avrupa ve özellikle 

Fransa kamuoyunda ters etkiler belirdiği görülüyor. Bekir Sami Bey’in 

gittiği yoldan gidersek biz de onun gibi yanlış iş yapmış oluruz. Avrupa’nın 

Ulusal Ant’ı bilmemesi düşünülemez. Avrupa, ‘Ulusal Ant’ terimini öğrenmemiş 

olabilir; ama yıllardan beri kan döktüğümüzü gören Avrupa ve bütün 

dünya, şu kanlı çarpışmaların neden ileri geldiğini elbet düşünmektedir. 

Ulusal Ant ve ulusal eylemi İstanbul’un bilmediği yolundaki sözler ise 

doğru değildir. İstanbul halkı, bütün Türk ulusu gibi, ulusal eylemi bilmektedir 

ve ondan yanadır. Bilmiyor ve karşıt görünen kişi ve uyrukları azdır 

ve ulusça bilinmektedir.” 

Franklen-Buyon, Bekir Sami Bey’in yönerge ve yetki dışında iş 

görmüş olduğu yolundaki sözlerim üzerine, “Bundan söz edebilir miyim?” 

dedi. Söylediklerimi istediği yerlere bildirebileceğini ve anlatabileceğini 

söyledim. Bay Franklen-Buyon, Bekir Sami Bey’le yapılan anlaşmadan ayrılmamak 

için özürler ileri sürerken, Bekir Sami Bey’in bir Ulusal Ant olduğundan 

ve onun sınırı dışına çıkamayacağından söz etmediğini, eğer söz 

etseydi o zaman ona göre görüşülüp gereğince iş yapılabileceğini; ama 

şimdi işin güç olduğunu yineledi ve “Kamuoyu, bu Türkler, delegeleri aracılığıyla 

bundan niçin söz etmemişler de şimdi yeni yeni sorunlar çıkarıyorlar? 

diyeceklerdir.” dedi. 

Uzun görüşme ve tartışmalar sonunda Bay Franklen-Buyon, ilkin 

Ulusal Ant’ı okuyup anladıktan sonra görüşmek üzere, görüşmelerin ertelenmesini 

önerdi. Ondan sonra, Ulusal Ant’ın maddeleri baştan sona değin 

birer birer okunarak görüşüldü ve tartışıldı. En çok üzerinde durulan nokta 

da yabancılara verilmiş kapitülasyonların kaldırılması, tam bağımsızlığımızı 

isteyen madde oldu. Bay Franklen-Buyon, bu sorunların incelemeye ve 

düşünülmeye değer olduğunu söyledi. Ben bu noktaya yanıt verdim. Söylediklerimin 

özeti şuydu:


“Tam bağımsızlık, bizim bugün üzerimize aldığımız görevin özüdür. 

Bu görev, bütün ulusa ve tarihe karşı yüklenilmiştir. Bu görevi yüklenirken 

ne ölçüde yapılabileceği üzerinde hiç kuşkusuz çok düşündük. Ama sonunda 

edindiğimiz kanı ve inanç, bunda başarı sağlayabileceğimiz yolundadır. 

Biz, işe böyle başlamış kişileriz. Bizden öncekilerin yanılgıları yüzünden 

ulusumuz, sözde varsayılan bağımsızlığı içinde bağımlı bulunuyordu. 

Şimdiye değin Türkiye’yi uygarlık dünyasında kötü gösteren neler düşünülebilirse, 

hep bu yanılgıdan ve hep bu yanılgıya uymaktan doğuyor. Bu 

yanılgıyı sürdürmek, ülke ve ulusun bütün onurundan ve bütün yaşama 

yeteneğinden mutlaka ayrılması ve uzaklaşması sonucunu doğurabilir. Biz, 

yaşamak isteyen, özsaygı ve onuruyla yaşamak isteyen bir ulusuz. Bir yanılgıyı 

sürdürmek yüzünden bu niteliklerden yoksun kalmaya katlanamayız. 

Bilge, cahil, bütün ulus bireyleri, hepsi belki işin içindeki güçlükleri iyice 

kavramaksızın, bugün yalnız bir nokta çevresinde toplanmış, ama sonuna 

dek kanını akıtmaya karar vermiştir. O nokta, tam bağımsızlığımızın 

sağlanması ve sürdürülmesidir. Tam bağımsızlık demek, elbette siyaset, 

maliye, ekonomi, adalet, askerlik, kültür... gibi her alanda tam bağımsızlık 

ve tam özgürlük demektir. Bu saydıklarımın herhangi birinde bağımsızlıktan 

yoksunluk, ulusun ve ülkenin gerçek anlamıyla bütün bağımsızlığından 

yoksunluğu demektir. Biz, bunu sağlamadan ve elde etmeden barışa ve 

esenliğe erişeceğimiz kanısında değiliz. Biçim ve yöntem gereği barış yapabiliriz. 

Anlaşma yapabiliriz. Ama tam bağımsızlığımızı sağlamayacak olan 

bu gibi barışlar ve anlaşmalarla ulusumuz, hiçbir zaman yaşamına ve esenliğe 

erişemeyecektir. Belki, nesnel savaşımını bırakarak yıkıma sürüklenmeye 

yol açmış olacaktır. Eğer ulusumuz bunu kabul etseydi, bunu kabule 

yatkın olsaydı, iki yıldan beri savaşmaya hiç de gerek yoktu. Daha bırakışmanın 

ertesinde huzurlu bir duruma geçmek olanaklı olabilirdi.” 

Bay Franklen-Buyon, bu sözlerim karşısında, ciddi ve içtenlikle birtakım 

şeyler söyledi. En sonunda bunun zaman sorunu olduğu kanısında 

bulunduğunu açıkladı. 

Baylar, Bay Franklen-Buyon ile önemli ve ikinci derecedeki sorunlar 

üzerinde günlerce ve günlerce görüştük. Sonuç olarak, düşüncelerimizle, 

duygularımızla ve tutumlarımızla birbirimizi anlayabildiğimizi sanırım. 

Ama, Fransa Hükümeti ile Türk Ulusal Hükümeti arasında kesin anlaşma 

noktalarının saptanabilmesi için biraz daha zamanın geçmesi zorunlu oldu. 

Ne bekleniyordu? Olasılıkla Türk ulusal varlığının Birinci ve İkinci İnönü’den 

sonra daha büyüyecek bir yapıt ile pekiştirilmesi! Gerçekten, Bay 

Franklen-Buyon’un kesin karar alarak imzalayacağı Ankara Anlaşması, 

daha önce söylediğim gibi, Büyük ve Kanlı Sakarya Savaşı’ndan 37 gün 

sonra, 20 Ekim 1921’de oluşmuş bir belgedir.


Bu Anlaşma ile siyaset, ekonomi, askerlik ve… hiçbir konuda bağımsızlığımızdan 

hiçbir şey yitirmeksizin yurdumuzun değerli parçalarını işgalden 

kurtarmış olduk. Bu Anlaşma ile ulusal isteklerimiz, ilk kez olarak 

Batı devletlerinden biri tarafından onaylanmış ve dile getirilmiş oldu. 

Bay Franklen-Buyon, bundan sonra da bir kaç kez Türkiye’ye gelmiş, 

Ankara’da ilk günlerde aramızda kurulan dostluk duygularını belirtme 

yollarını aramıştır. 

Saygıdeğer baylar, konuşmamın başlangıcında bir Pontus sorununa 

değinmiştim. Bu sorun, belgeleriyle, herkesçe öğrenilmiştir. Ancak bizi 

de çok uğraştırdığından burada ilgisi bulunan bazı noktalarına değineceğim. 

1840 yılından beri, yani üç çeyrek yüzyıldan beri, Rize’den İstanbul 

Boğazı’na değin Anadolu’nun Karadeniz bölgesinde eski Yunanlılığın canlandırılması 

için çalışan bir Rum topluluğu vardı. Amerika’daki Rum göçmenlerinden 

Rahip Klematyos (Klematios) adında biri, ilk Pontus toplantı 

ocağını İnebolu’da, şimdi halkın “Manastır” dediği bir tepede kurmuştu. 

Bu örgüt üyeleri, zaman zaman, ayrı ayrı haydut çeteleri kurarak çalışıyorlardı. 

Genel Savaş sırasında dışardan gönderilip dağıtılan silah, cephane, 

bomba ve makineli tüfeklerle Samsun, Çarşamba, Bafra ve Erbaa Rum 

köyleri sanki bir silah deposu durumuna gelmişti. 

Bırakışmadan sonra bütün Rumlar, Yunanlılık ulusal amacı ile her 

yerde şımardığı gibi, Etniki Eterya Derneği propagandacıları ile Merzifon 

Amerikan kurumlarınca eğitilip yetiştirilen ve yabancı hükümetlerin silahlarıyla 

güçlendirilip yüreklendirilen bu bölgedeki Rum topluluğu da bağımsız 

bir Pontus Hükümeti kurmak isteğine kapıldı. Bu amaçla genel bir kalkışma 

hazırladılar. Dağlara çekildiler ve Amasya, Samsun ve dolayları Rum 

metropolidi Yermanos’un yönetiminde, düzenli bir program ile çalışmaya 

başladılar. Bir yandan da Samsun’daki Rum komitacılarının başkanı Reji 

Fabrikası Müdürü Tokomanidis, Orta Anadolu ile haberleşmeyi sağlamaya 

çalışıyordu. Kimi yabancı hükümetler, Pontus’un kurulmasına yardım edeceklerine 

söz verdiler ve Samsun ve dolaylarındaki Rumların nüfusunu artırmak 

için de Rusya’daki Rum ve Ermenileri Batum’da topladılar. Onları, 

Türk Kafkas ordularından alınıp Batum’da depo edilen silahlarla donatarak, 

kıyılarımıza çıkarmaya başladılar. Çetecilik etmek üzere, kıyılarımıza 

çıkarılabilecek birkaç bin Rumu Sohum’da, Haralambos adında bir adamın 

başına topladılar. Batum’da toplananların da Haralambos’un yanındakilere 

katılmaları sağlanıyordu. Bunları, ülkemiz içinde, Samsun’da kimi yabancı 

temsilciler koruyor ve silahlandırıyorlardı. Kıyılarımıza çıkan bu çeteler 

göçmenleri besleme adı altında yabancı hükümetlerce yedirilip giydiriliyordu. 

Yabancı Kızılhaç kurulları arasında gelen subayların da örgüt kur-


mak, askerlik yönünden eğitmek ve gelecekteki Pontus hükümetinin temelini 

atmakla görevlendirildikleri anlaşılıyordu. 

4 Mart 1919 günü İstanbul’da Pontus adıyla yayımlanmaya başlayan 

bir gazetenin başyazısında: “Trabzon ilinde Rum cumhuriyetinin kurulmasına 

çalışmak amacıyla yayımlandığı” açıklanmıştı. 

Yunanistan’ın kurtuluş gününe rastlayan 7 Nisan 1919 günü, her 

yerde ve özellikle Samsun’da gösteriler yapıldı. Yermanos’un saygısızca 

davranışları, Rumların düşüncelerini ve isteklerini açıklık derecesine vardırdı. 

Bafra ve Çarşamba dolaylarındaki yerli Rumlar, sürekli kiliselerde 

toplanıyor, örgütlerini ve donatımlarını güçlendiriyorlardı. 23 Ekim 1919 

günü, Doğu Trakya ve Pontus için merkez olarak İstanbul kabul edilmişti. 

Venizelos, İstanbul’un merkez olması işinin daha sonraki bir zamana bırakılarak 

bunun yerine Pontus hükümetinin kurulmasının uygun olacağı kanısında 

bulunduğunu belirtmiş ve buna göre İstanbul Patrikhanesi’ne yönerge 

vermişti. Bir yandan da İstanbul’da Yunan gizli kolluğu kurmakla görevlendirilen 

Albay Aleksandros Zimbragaki, Pontus jandarmasını düzene 

sokmak üzere “Eyfel” Yunan torpidosu ile bir subaylar kurulunu göndermişti. 

Türkiye’de bu işler olurken Batum’da da 18 Aralık 1919’da “Pontus 

Rum Hükümeti” adıyla bir hükümet kurulmuş ve örgütlenmeye başlamıştı. 

19 Temmuz 1920’de de Batum’da, Karadeniz, Kafkas, Güney Rusya Rumları 

Pontus sorunu üzerine bir kurultay topladılar. Bu kurultayın andırısı, 

üyelerden birinin aracılığıyla İstanbul’daki Rum Patrikliğine gönderildi. 

Pontusçular, 1920 yılı sonlarına doğru çalışmalarını büsbütün artırarak iyice 

açığa vurdular. Bizi, sıkı önlemler almak zorunda bıraktılar. 

Dağlarda kurulan Pontus örgütleri şöyleydi: 

a) Birtakım elebaşılar yönetiminde silahlı ve savaşçı birlikler; 

b) Bunların beslenmesini sağlayan üretici Pontus halkı; 

c) Yönetim ve kolluk kurulları ile kentlerden ve köylerden yiyecek 

sağlamakla görevli ulaştırma kolları. 

Çetelerin çalışma bölgeleri ayrılmıştı. Pontus haydutlarının gücü, 

başlangıçta 6.000-7.000 silahlıydı. Daha sonra her yerden katılanlarla 

25.000’i buldu. Bu güç, küçük birliklere ayrılarak çeşitli yerlerde barınıyordu. 

Pontus çetecilerinin işi, Müslüman köylerini yakmak, Müslüman halka 

karşı usa, imgeye sığmaz ağır suçlar, cinayetler işlemek gibi kan dökücü bir 

sürünün yaptıklarından başka bir şey değildi. 

Biz, Anadolu’ya çıkar çıkmaz, Türk halkının dikkatini çektik, onları 

uyardık. Akla gelen tehlikelere karşı önlemler almaya başladık. 

Merkezi Sivas’ta bulunan Üçüncü Kolordu, bütün çabasını çeşitli 

bölgelerde gözüken çeteleri izleyip yok etmeye adadı. Trabzon bölgesinde


dolaşan “Köroğlu” adındaki Rum çetesiyle “Eftalidi” çetesi ve diğer çeteler, 

merkezi Erzurum’da bulunan On Beşinci Kolordu tarafından izlenip yok 

ediliyordu. Bir yandan da Pontus haydutlarının kol gezdiği yerlerde, halk 

silahlandırılarak ulusal örgütler kuruldu. 

Baylar, Sivas’ın kuzeyinde ve Yozgat’ta çıkan ve sizlerce de bilinen 

iç ayaklanma olaylarından başka, 1920 yılı sonlarında yeniden Anadolu 

ortasında, Zile yöresinde, Küçük Ağa, Deli Hacı, Aynacı Oğulları; Erbaa 

yöresinde, Kara Nazım, Çopur Yusuf ve başka yerlerde Deli Hasan, Küçük 

Hasan gibi birtakım serseriler ile Yozgat, Çayözü Çerkezlerinden oluşmuş 

çeteler; 1921 yılı başlarında da Koçkiri Aşireti başkanlarından Haydar Bey, 

İstanbul’da Seyit Abdülkadir’den aldığı yönerge üzerine Alişan ve hısımlarından 

Naki, Alişer ve başkalarıyla birlikte ayaklanmaya başlamışlardı. Birçok 

birliğimiz, bir yandan Pontusçuları, bir yandan da bu ayaklananları izleyip 

yok etmeye uğraşıyordu. 

Baylar, anımsarsınız ki Nurettin Paşa, Yunan ordusunun ilk saldırıcı 

görünüşü karşısında birtakım boş ve akla yatmaz düşünceler ileri sürdüğü 

için, kendisine görev verilmemiş olduğundan bizimle işbirliği yapamayacağını 

bir mektupla bildirip izin alarak Taşköprü’ye gitmişti. Bundan beş 

ay sonra, Nurettin Paşa’yı tutan kimi kişiler, gerek Fevzi Paşa Hazretlerine, 

gerek bana, Nurettin Paşa’ya bir görev verilirse kendisinin bunu titizlik ve 

içtenlikle yapacağını söyleyerek aracılık ettiler. Biz de Anadolu ortasındaki 

güvenliği sağlamakla görevli birliklerimizi büyücek bir komuta altında birleştirmenin 

yararlı olacağını düşündüğümüzden, 9 Aralık 1920’de Sivas’taki 

Üçüncü Kolorduyu kaldırarak onun görevini yeni kurduğumuz 

Merkez Ordusu’na verdik. Bu orduya da Nurettin Paşa’yı komutan yaptık. 

Nurettin Paşa merkez bölgesinde bir yıla yakın bu görevi yaptı. Ancak, 

yetkisi dışında toplumdan bazı kişilerin haklarını çiğnediği konusunda 

milletvekillerinin yakınmaları ve İçişleri Bakanlığına soru yöneltmeleri, Bakanlığın 

da yakınmaları yerinde görmesi üzerine, Meclisin isteğiyle Kasım 

1921 başlarında görevden çıkarıldı. Meclis, Nurettin Paşa’nın yargılanmasına 

da karar verdi. Bu iş, benimle Bakanlar Kurulu arasında bir sorun 

çıkmasına da yol açtı. Ben, Nurettin Paşa’ya uygulanmak istenen işlemi 

kabul etmedim. Fevzi Paşa Hazretleri de benim görüşüme katıldı. İkimizle, 

Bakanlar Kurulu arasında çıkan anlaşmazlık Meclis’çe bir çözüme bağlandı. 

Meclis’te, Nurettin Paşa’yı savundum. Kendisini ağır bir işleme uğramaktan 

kurtardım. Nurettin Paşa’yı aşağı yukarı bundan sekiz ay sonra Birinci Ordu 

Komutanlığında göreceğiz. 

Sayın baylar, Sakarya Savaşından sonra, Başkomutanlık ve Genelkurmay 

Başkanlığı Ankara’da çalışıyordu. Ben, aynı zamanda öteki görevlerimle 

de uğraşıyordum. Üç dört ay geçmemişti ki Meclis’te, Sakarya


utkusunu unutanlar, karşıcıllıkta ileri gitmek isteyenler, kendilerini göstermeye 

başladılar. Sakarya Savaşı’ndan önce başlayıp birer ikişer gelmiş 

olan Malta tutuklularından kimilerinin bu karşıcıl akımlarda kışkırtıcılık yaptıkları 

anlaşılmıştı. Bu noktayı, izin verirseniz biraz açıklayayım. 

Rauf Bey 15 Kasım 1921’de Ankara’ya gelmişti. Rauf Bey’i 17 Kasım 

1921’de açılan Bayındırlık Bakanlığına seçtirdik. Rauf Bey’den sonra, 

Ankara’ya gelen Kara Vâsıf Bey’i de Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk 

Grubu Yönetim Kurulu üyeliğine seçtirdim. Bu iki kişinin birinden hükümette, 

ötekisinden de grupta yararlanmanın yerinde olacağını düşünmüştüm. 

Çok geçmedi, bir gün Rauf Bey’in Bakanlar Kurulunda bir işin açıklanmasını 

istediği bildirildi. O gün Kara Vâsıf Bey’in de Grup Yönetim Kurulu’nda 

yine o işin açıklanmasını istediği bildirildi. Bu iki kişinin, önceden 

aralarında kararlaştırdıkları anlaşılan şey şuydu: “İzlenen askerlik siyaseti 

nedir?” Bu sorudan çıkarılabilecek anlam ne olabilirdi? Neyi anlamak istiyorlardı? 

Siyaset ve askerlik bakımından bizim tutumumuz belli olmuştu. 

Tam bağımsızlığımız sağlanıncaya değin düşmanlarla vuruşmak ve onları 

yeneceğimize olan kesin inançla savaşı sürdürmek... İşte, ortaya atılan soru 

ile demek istiyorlardı ki: “Her ne olursa olsun savaşı sürdürmekle sonuç 

alınabilir mi?. Alınmayacağı da düşünülerek daha şimdiden başka önlem 

ve çözümler –ki anlatmak istedikleri siyasal çözümlerdir- bulup, içinde bulunduğumuz 

tehlikeli duruma son vermek uygun olmaz mı?” 

Doğal olarak ne Bakanlar Kurulunda, ne de Grup Yönetim Kurulunda 

böyle bir sorunun görüşme ve tartışma konusu olmasına izin verdim. 

Bunun üzerine Rauf Bey Bakanlıktan, Kara Vâsıf Bey de Grup Yönetim 

Kurulu’ndan çekildiler. Rauf Bey’in bakanlıktan çekilmesi ile ilgili yazı 13 

Ocak 1922 günü Mecliste okunurken yine 13 Ocak günlü bir çekilme yazısı 

daha okunmuştu. Bu çekilme yazısı, Milli Savunma Bakanı Refet Paşa’nındı. 

Baylar, Refet Paşa’nın çekilme nedeni üzerine de birkaç sözcükle 

bilgi vereyim: 4 Ocak 1922 günü, Meclis’in gizli bir oturumunda şöyle bir 

konu tartışılmıştı. Başkomutanlık ve Genelkurmay Başkanlığı Ankara’da 

imiş, cepheden uzak bulunuyormuş. Bundan şu anlaşılmış ki benim hem 

Başkomutan, hem de Meclis Başkanı olmamda güçlük varmış. Ordu işleri 

iyi gitmiyormuş. Meclis bir savaş komisyonu kurarak ordu durumunu incelemeliymiş. 

Genelkurmay Başkanı, Bakanlar Kurulunun da başkanı olduğundan, 

Genelkurmay işleri iyi gitmiyormuş. Fevzi Paşa Hazretleri yalnız 

Bakanlar Kurulu Başkanlığında kalmalı; Genelkurmay Başkanlığıyla Milli 

Savunma Bakanlığı da birleştirilmeliymiş. Milli Savunma Bakanı olan Refet 

Paşa’nın kendisi kürsüden bu görüşü savunuyordu. Bu görüşlere şu yolda 

yanıt verdim:


“Başkomutanlık ve Genelkurmay Başkanlığı, pek yerinde olarak 

Ankara’yı kendine karargâh edinmiştir. Görevini en iyi buradan yapmaktadır. 

Gerektiğinde ne zaman, nereye gideceğini kendisi değerlendirir. 

Cephede doğrudan doğruya çalışan cephe komutanı vardır. Gereksiz olarak 

benim Ankara’dan uzaklaşmamı istemenin bir anlamı yoktur. Genelkurmay 

Başkanlığı ile Milli Savunma Bakanlığı, Başkomutanın buyruğu altında, 

Başkomutanlık Karargâhını oluşturmaktadır, bunlar ayrı ayrı değildir. 

Genelkurmay Başkanı olan Fevzi Paşa Hazretlerinin, Ankara’da bulundukça, 

Bakanlar Kurulu Başkanlığını da yapması bugün için zorunludur. 

Çünkü, onun yokluğunda Refet Paşa ona vekil olarak, Bakanlar Kurulu 

Başkanlığı görevini yapmıştı, başaramamıştı. Bakanlar Kurulu’nda kargaşa 

baş gösterdi. Bakanlar toplanamaz oldu. Fevzi Paşa Hazretlerinin dönüşü, 

bakanların yakınması üzerine oldu. Orduyla ilgili olarak yaptığımız 

işleri denetlemek için Meclis’in bir komisyon kurmasında sakınca görmem. 

Ama bu komisyon benim başkanlığım altında kurulur.” 

Gerçekten bu komisyon, dediğim biçimde kuruldu. Eski Harbiye 

Nazırı Cemal Paşa da bu komisyona üye olarak seçildi. Başka konularda 

Refet Paşa ve benzerlerinin görüşleri kabul olunmamıştı. İşte bu nedenle 

çekilmeye hazırlanan Refet Paşa, çekilme yazısını, Rauf Bey’in çekilme yazısını 

verdiği gün vermiş oluyor. 

Baylar, sırası geldiğinde bilginize sunmuştum ki Meclis’te kurduğumuz 

Müdafaai Hukuk Grubu, Meclis görüşmelerinin iyi olarak yapılmasını 

sağlamakta ve Bakanlar Kurulu çalışmalarının duraklamasını önlemekte 

sonuna dek yardımcı oldu. Ama, bir yandan da karşıcıl duygu ve düşüncede 

olanlar her gün biraz daha yandaş buldukça, Grubun çalışmasını 

güçlüğe uğratmaya başladılar. Karşıcıl olma düşüncesinin öz kaynağı, Müdafaai 

Hukuk Grubu Tüzüğü’nün temel maddesindeki ikinci noktaydı. Yani 

hükümet kuruluşunun Anayasaya göre yapılması sorunu... 

Programın ilk maddesinin son bölümü, düşünce ve duyguların tam 

uyuşmasına sürekli bir engel olarak kaldı. Bu yüzden, Grup içinde de görüş 

ayrılığı ve düzensizlik baş gösterdi. Birtakım kişiler Gruptan ayrıldı. Bu çıkanlar, 

dışta bulunanlarla birleşerek Grubu yıkmaya çok çalıştılar; alınan 

önlemler bunu önledi. En sonunda “İkinci Grup” adıyla bir grup kuruldu. 

Bu grubu kuranlar, ülkedeki Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti’nden 

ayrılmadıklarını ve onun kongrelerde saptanan amaçlarına bağlı 

bulunduklarını ileri sürüyorlardı. İkinci Grubun sözde ön ayak olanları, 

Salâhattin ve Hüseyin Avni beyler görünüyordu. Birinci sırada ve kışkırtanların 

ise, Rauf ve Kara Vâsıf beyler olduğu anlaşılıyordu. 

Bu grubun çalışkan ve dik başlı üyelerinden olan Samsun Milletvekili 

Emin Bey son zamanlarda bir nedenle Ankara’ya gelmişti. Bütün ger-


çeği anlamıştı; kışkırtıcı ve karıştırıcı olanları lanetliyordu. Emin Bey bana 

şunu anlattı: Rauf Bey İkinci Grubu aşırı davranışlara sürüklüyor ve kışkırtıyormuş. 

Emin Bey, Rauf Bey’e demiş ki “Bizi sürüklediğiniz bu iş darağacına 

dek gider. O zaman bizimle birlikte bulunacak mısınız?” Rauf Bey şu 

yanıtı vermiş “Birlikte bulunmazsam alçağım!” 

Baylar, biliyorsunuz, o zamanki yasaya göre bakan seçimi için ben, 

Meclise aday gösterirdim. Milletvekilleri, gösterdiğim adaya olumlu ya da 

olumsuz oy verirler ya da çekimser kalırlardı. İkinci Grup, benim adaylarımı 

dikkate almayıp kendi grupları adına ortaya attıkları adaylara, yasaya 

aykırı olarak oy verme yoluyla hükümetin kurulmasını engellemeye başladı. 

Baylar, Mecliste orduya karşı da bir oluşum yaratılmıştı. Diyorlardı 

ki “Sakarya Savaşından sonra aylar geçtiği halde ordu niçin saldırıya 

geçmiyor? Ne olursa olsun saldırıya geçmelidir! Hiç olmazsa dar, belli bir 

cephede bir saldırı yapılmalıdır ki ordumuzun saldırı gücü olup olmadığı 

anlaşılsın!” Bu oluşum karşısında dayandık. Amacımız, hazırlığımızı iyice 

tamamlayarak genel ve sonuçlu bir saldırı yapmak olduğu için, sınırlı saldırı 

düşüncesini izleyemezdik, bunda bir yarar yoktu. 

Karşıcılların kanısı, ordumuzun saldırı gücü kazanamayacağı noktasında 

toplanıyordu. Bunun üzerine, ordunun saldırıya geçirilmesiyle ilgili 

oluşumu durdurdular. Saldırış biçimini değiştirerek başka bir yaklaşım ortaya 

attılar. Bu kez dediler ki: “Bizim gerçek düşmanımız Yunanlılar ve 

Yunan ordusu değildir. Aslına bakılırsa, Yunan ordusunu bütünüyle yensek 

de bununla iş bitmez. Anlaşma Devletlerini, özellikle İngilizleri eylemli olarak 

yenmek gerekir. Onun için, Yunan ordusu karşısında az bir görüntü 

gücü bırakmak, asıl orduyu Irak kuzey sınırına yığıp İngilizlere saldırmak 

gerekir. Savaş yoluyla amacımıza erişmek görüşü izliyorsak yapılacak iş 

budur...” 

Baylar, böylesine anlamsız ve mantıksız görüşlere değer vermedik. 

Bunun üzerine, karşıcılların başında bulunanlar yeni bir propaganda çıkardılar: 

“Nereye gidiyoruz? Bizi kim, nereye sürüklüyor? Karanlıklara mı? 

Koskoca bir ulus, belirsiz, karanlık hedeflere serserice sürüklenir mi?” Bu 

propaganda, Meclis’ten, Ankara siyaset çevrelerinden ordu birliklerine dek 

yaydırıldı. Bu karıştırıcı propaganda her araçla orduya yayılmaya çalışılıyordu. 

Rauf Bey, sık sık ve gizlice diyordu ki: “Hiç olmazsa gerçek durumu 

bana söyle. Ordu ne durumdadır? Gerçekten saldırıya geçemeyecek mi?” 

4 Mart 1922 günü akşamı, cepheyi denetlemek üzere Ankara’dan 

ayrılmaya karar vermiştim. Bu nedenle o gün Meclis’te, gizli oturumda, 

kimi açıklamalarda ve ricalarda bulundum. Anlattım ki Sakarya Meydan 

Savaşı’ndan sonra düşman ordusunu Eskişehir -Seyitgazi- Afyonkarahisar


kesimine dek kovalayan birliklerimiz, bütün ordu olmayıp, yalnız süvarilerimiz 

ve süvari birliklerimize destek olmak üzere ileri sürülen birkaç tümenimizdi. 

Ordumuzun kararı saldırıya geçmektir. Ama bu saldırıyı geciktiriyoruz, 

Çünkü hazırlığımızı iyice tamamlamak için biraz daha zaman gerekir. 

Yarım hazırlıkla, yarım önlemle yapılacak saldırı, hiç saldırı yapmamaktan 

çok daha kötüdür. Durmamızı, saldırı kararından vazgeçtiğimiz ya 

da bunu yapabilmekten umut kestiğimiz yolunda anlamak ve yorumlamak 

yersizdir. 

Daha sonra şunları söyledim: “Osmanlılar, göze aldıkları savaşın 

genişliği ölçüsünde hazırlıklı ve önlemli davranmadıklarından ve daha çok, 

duygularıyla tutkularının etkisi altında iş gördüklerinden, Viyana’ya dek 

gitmişken geri çekilmek zorunda kalmışlardır. Ondan sonra, Budapeşte’de 

de duramadılar, geri çekildiler; Belgrat’ta da yenilip geri çekilmek zorunda 

bırakıldılar. Balkanları bıraktılar. Rumeli’den çıkarıldılar. Bize, içinde henüz 

düşman bulunan bu yurdu kalıt bıraktılar. Bu son yurt parçasını kurtarırken 

olsun, tutkularımızdan, duygularımızdan vazgeçerek düşünceli olalım. Kurtuluş 

için, bağımsızlık için önünde sonunda düşmanla, bütün varlığımızla 

vuruşarak onu yenmekten başka karar ve çözüm yoktur ve olamaz! Sinir 

gevşetici sözlere, aşılamalara önem verilmemeli ve bel bağlanmamalıdır. 

Osmanlı yönetim ve siyasetinin yarattığı bu türlü anlayış kötü görülmelidir. 

‘Orduyla, savaşla, direnmeyle bu işin içinden çıkılmaz’ biçimindeki kaynağı 

dışarıda bulunan öğütlere uymakla bir yurt ve bir ulus bağımsızlığı kurtarılamaz. 

Tarih, böyle bir olay yazmamıştır. Bunun tersini düşünerek iş göreceklerin 

acılı sonuçlarla karşılacaklarına kuşku yoktur. İşte böyle yanlış görüşlü, 

yanlış anlayışlı kişiler yüzünden Türkiye her yüzyıl, her gün, her saat 

biraz daha gerilemiş, biraz daha çökmüştür. Bu çöküş, yalnız nesnel olsaydı 

hiçbir önemi yoktu. Ne yazık ki, çöküş, törel ve tinsel değerleri de kapsamış 

görünüyor. Hiç kuşku yok ki bu büyük ülkeyi, bu koca ulusu dağılıp 

yok olma uçurumuna sürükleyen başlıca etmen, bu olmuştur.” 

Baylar, bilirsiniz ki Meclis’te bu anlattığım dönemde, en çok olumsuz 

ve karamsar görünenler, bir zamanlar Türk ulusunun kendi kendine 

bağımsızlığını elde edemeyeceği kanısını ortaya atmış olan kişilerdi. Şunun 

bunun güdümünü istemekte direnenlerdi. Onun için, düşüncelerime şunları 

da ekledim. Dedim ki: “Baylar, nesnel ve özellikle tinsel çöküş, korkuyla, 

güçsüzlükle başlar. Güçsüz ve korkak insanlar, herhangi bir yıkım karşısında 

ulusun da çalışamaz ve çekingen bir duruma gelmesine yol açarlar. 

Güçsüzlük ve duraksamada öylesine ileri giderler ki sanki kendi kendilerini 

alçaltırlar. Derler ki ‘Biz adam değiliz ve olamayız! Kendi kendimize adam 

olamayız! Biz varlığımızı, kayıtsız ve koşulsuz olarak bir yabancıya bırakalım.’ 

Balkan Savaşı’ndan sonra ulusun, özellikle ordunun başında bulunanlar 

da başka biçimde ama gene bu anlayışla iş görmüşlerdi. Türkiye’yi


böyle yanlış yollarda dağılma ve yok olma çukuruna sürükleyenlerin elinden 

kurtarmak gerekir. Bunun için bulunmuş bir gerçek vardır, ona uyacağız. 

O gerçek şudur: “Türkiye’nin düşünen kafalarını büsbütün yeni bir 

inançla donatmak. Bütün ulusa sağlam bir içgücü vermek.” 

Şimdi baylar, düşmana saldırmak için verilmiş olan kesin kararımızı 

uygulamaya başlamadan önce, hazırlamak ve tamamlamak zorunda bulunduğumuz 

savaş araçlarının ne olduğunu açıklayayım: Tam üç aracın 

hazırlığının yeterli ölçüde olduğunu görmek gereğini duyuyorum. Onlardan 

birincisi, en önemlisi ve temel olanı doğrudan doğruya ulusun kendisidir. 

Ulusun, yaşam ve bağımsızlığı için yüreğinde, vicdanında beliren ve gelişen 

istek ve dileklerin sağlamlığıdır. Ulus bu içten gelen isteğini ne denli 

güçlü gösterirse, bu istek ve dileğinin gerçekleşmesi için ne denli çok kararlılık 

ve inanç gösterirse, düşmanlara karşı başarı sağlamak için o denli güçlü 

bir aracımız olduğuna inanırım. İkinci araç, ulusu temsil eden Meclis’in, 

ulusal isteği belirtmekte ve bunun gereklerini inanarak uygulamakta göstereceği 

kararlılık ve yiğitliktir. Meclis, ulusal isteği ne denli çok dayanışma ve 

birlik içinde belirtirse düşmana karşı o denli güçlü bir üstünlük aracımız 

olur. Üçüncü araç, yalnızca ulusun silahlı çocuklarından oluşan, düşman 

karşısındaki ordumuzdur. 

Baylar, dedim, bu üç türlü araç ya da gücün düşmana karşı oluşturduğu 

cepheler iki nitelikte düşünülebilir. Kolay anlaşılmak için şöyle diyeyim: 

İç cephe, görünürdeki cephe. Temel olan iç cephedir. Bu cephe bütün 

ülkenin, bütün ulusun oluşturduğu cephedir. Görünürdeki cephe, doğrudan 

doğruya ordunun düşman karşısındaki silahlı cephesidir. Bu cephe 

sarsılabilir, değişebilir, yenilebilir. Ancak, bu durum, hiçbir zaman bir ülkeyi, 

bir ulusu yok edemez. Önemli olan ülkeyi temelinden yıkan, ulusu tutsak 

duruma düşüren iç cephenin düşmesidir. Bu gerçeği bizden daha çok 

bilen düşmanlar, bu cephemizi yıkmak için yüzyıllarca çalışmışlar ve çalışmaktadırlar. 

Bugüne dek başarı da sağlamışlardır. Gerçekten, “kaleyi içinden 

almak” dışından zorlamaktan çok kolaydır. Bu amaçla içimize dek sokulabilen 

arabozucu mikropların, araçların bulunduğunu ileri sürmek yersiz 

değildir. 

Meclis’in anlayışı, eylemleri ve durumu düşmana umut vermedikçe 

iç ve dış cephelerimiz hiçbir zaman yerinden oynatılamaz. Meclis’te bir ya 

da birkaç üyenin karamsarlık aşılayan sözlerinden bile bize karşı yararlanma 

yolları aranmakta olduğuna kuşku duyulmamalıdır. Dışişleri Bakanlığının 

dosyaları, bununla ilgili belgelerle doludur. Kesinlikle bildiririm ki istemeyerek 

de olsa, düşmanlara umut verecek en küçük bir belirti gösterildiği 

sürece, ulusal amaca ulaşmamız gecikir.


Baylar, bu sözlerden sonra, cephede bulunacağım sıralarda orduyu 

duygu ve düşüncelerinde umutsuzluğa düşürecek açık tartışmalardan vazgeçilmesini 

özellikle Meclisten rica ettim. Bu konuşmamdan sonra, karşıcılların 

da sözlerini dinledim. Karşıcıllardan biri, söylediklerimi ve ricalarımı, 

buyruk veriyormuşum gibi yorumladı. Başka biri, Meclis’in duygularındaki 

temizlikten kuşku duyduğumu ileri sürdü. Bir başkası: “Uygulanmayacak 

bir şey, yapılamaz. Orduyu bozguna sürüklersin efendim.” dedi. Bu 

sözler, birkaç kişinin şaşkın ve bilgisiz beyinlerinin yansımalarından başka 

bir şey değildi. Genel Kurul, sözlerimi iyi karşılamıştı. Yalnız Doğu Cephesi 

Komutanının bir görüşüne, beş on günden beri veremediğim yanıtı, cepheye 

gitmeden önce, o gün, yani 4 Mart 1922 günü yazmıştım. Onu bilginize 

sunacağım. 

(Atatürk, Söylev’inin bu bölümünde, savaş sonrası dönemde iki 

meclisli bir yönetim yapısı kurulması gerektiğini bildiren Kâzım Karabekir 

Paşa’ya yanıt vermekte ve iki meclisli bir yapının o dönemdeki sakıncalarından 

söz ettikten sonra, böyle bir yaklaşım yerine TBMM’nin yapı, işleyiş 

ve kadrolarının niteliğinin yükseltilmesinin daha gerçekçi bir çözüm olduğunu 

belirtmekte ve konuşmasını şöyle sürdürmektedir:) 

Baylar, dünya, sınav alanıdır, Türk ulusu, bunca yüzyıllardan sonra 

yine bir sınav, hem de bu kez, en çetin bir sınav karşısında bulunduruluyordu. 

Sınavda başarı sağlamadan kendimize karşı iyi davranılmasını beklemek, 

bizim için doğru olabilir miydi? Biz, büyük bir önemle dünya önünde 

vereceğimiz sınava hazırlanırken, bir yandan da gözlemcilerin durumlarını, 

ruh ve düşüncelerini gözden uzak tutmamayı her zaman yararlı buluyorduk. 

Bu amaçla, bildiğiniz gibi, önce Dışişleri Bakanı Yusuf Kemal 

Bey’i, sonra da İçişleri Bakanı Fethi Bey’i Avrupa’ya göndermiştik. 

(Yusuf Kemal Bey’in sonuçsuz girişimlerine karşın, Anlaşma Devletleri 

22 Mart 1922’de bırakışma, 26 Mart 1922’de ise barış önerisinde 

bulunmuştur. Anlaşma Devletlerinin bu manevrası, Yunan tarafında olumlu 

karşılanmışsa da ortaya konulan öneriler temel olarak Sevr Antlaşması’nın 

yıkıcı hükümleri üzerine kurulmuş görünmektedir. Atatürk, bu koşulları 

şöyle değerlendirmektedir:) 

Baylar, Anlaşma Devletlerinin bırakışma önerisine ilişkin ilk notalarının 

içeriği incelendikten ve ikinci ayrıntılı notalarının içerdiği koşullar görüldükten 

sonra, bu devletlerin İstanbul Hükümeti ile birlik olarak bize karşı 

yok edici girişim ve çalışmalarla yeni bir evre açtıkları yargısına varmak 

pek doğaldı. Buna karşı, durumun çok ağır olduğunu düşünerek önemli ve 

büyük bir savaşa hazırlanmak gerekiyordu. Her şeyden önce, bize önerilen 

koşulların ne olduğunu ulusa ve dünya kamuoyuna açıklamak uygundu. 

Bunlarla ilgili olan görüşlerimi Bakanlar Kurulu’na bildirdim.


Her iki notaya 5 Nisan 1922 günü verdiğimiz yanıtın temel noktalarını 

anımsatayım: Bırakışmayı ilke olarak kabul ettik. Ama temel koşul 

olarak bırakışma ile birlikte boşaltma işine hemen başlanılmasını çok gerekli 

gördük. Bırakışma süresinin Anadolu’nun boşaltılması süresi gibi dört 

ay olmasını önerdik ve boşaltma işi bittiği zaman barışla ilgili ön görüşmeler 

sonuçlanmamış olursa, bırakışmanın kendiliğinden üç ay daha uzamasını 

kabul ettik. 

Boşaltmanın nasıl yapılacağı konusunda da önerimiz şuydu: Bırakışmanın 

başlangıcını izleyen ilk on beş gün içinde Eskişehir–Kütahya- 

Afyonkarahisar kesimi ve bırakışmanın başlangıcından sonra dört ay içinde 

İzmir’le birlikte bütün topraklarımız boşaltılacaktır. Bırakışma ile ilgili önerilerimiz 

Anlaşma Devletlerince kabul edilirse, barış önerilerini incelemek 

üzere üç hafta içinde delegelerimizi, kararlaştırılacak kente göndermeye 

hazır olduğumuzu bildirdik. 

Bu notamıza 15 Nisan 1922’de yanıt verdiler. Elbette olumsuzdu. 

Biz de 22 Nisanda buna yanıt verdik. Verdiğimiz bu yanıtın son bölümünde 

bırakışma konusunda uzlaşma olmasa bile, barış görüşmelerini geciktirmenin 

uygun olmayacağını bildirdik. İzmit’te bir konferans toplanmasını 

önerdik. Bu yazışmalar da sonuçsuz kaldı. Beykoz’da ya da Venedik’te bir 

konferansın toplanması birçok kez söz konusu oldu. Ancak, son utkumuzun 

gerçekleştiği ana dek, bunların hiçbiri gerçeğe dönüşmedi. 

Sayın baylar, bizim başkomutanlığımızla ilgili 5 Ağustos 1921 günlü 

yasanın bir tarihçesi vardır. İsterseniz, bu konuda yüksek kurulunuzu biraz 

aydınlatayım. 

Başkomutanlık yasasının süresi, birinci kez 31 Ekim 1921’de; ikinci 

kez 4 Şubat 1922’de; üçüncü kez 6 Mayıs1922’de uzatıldı. Her uzatılışında 

karşıcılların çeşitli eleştiri ve iğnelemeleri oldu. Özellikle üçüncü uzatılışı 

önemlice bir olay biçiminde oldu. 

6 Mayıs 1922 gününden önceki günlerde, zamanı geldiği için, yasa 

süresinin uzatılması Mecliste söz konusu olmuş. Ben rahatsızlığım nedeniyle 

Meclis’te bulunamamıştım. 5 Mayıs günü akşamı konutuma gelen Bakanlar 

Kurulu üyeleri durumu şöyle anlattılar: Meclis’te karşıcıllar, benim 

başkomutanlıkta kalmamı istemiyorlar. Birçok tartışmalı görüşmelerden 

sonra iş oya konulmuş, gereken çoğunluk sağlanmamış; yani Başkomutanlık 

Yasası süresinin uzatılması kabul edilmemiş. Bakanlar Kurulu üyeleri, 

özellikle Genelkurmay Başkanı ve Milli Savunma Bakanı -ki bunlar askeri 

durumu yakından izleyen makamlardır- pek çok üzülmüşler. Meclisin gösterdiği 

bu ruh durumu karşısında kendilerinin de görevlerini sürdürmelerinde 

bir yararı olmayacağını ileri sürerek çekilmeye kalkıştılar. Ordu, Meclisin 

oyu belli olduğu andan başlayarak komutansız kalmıştı. Genelkurmay


Başkanı ile Bakanlar Kurulu da çekilecek olursa ülkenin genel yönetiminde 

düşünülmeye değer ağır bir bunalımın doğması kaçınılmaz olurdu. Onun 

için, gerek Genelkurmay Başkanı gerekse Bakanlar Kurulu üyelerinden, 

daha yirmi dört saat güçlüğe direnip beklemelerini rica ettim. Ülkenin ve 

genel amacın yüksek çıkarı için, ben de Başkomutanlık görevimi sürdürmeye 

karar verdim ve bunu Bakanlar Kuruluna da bildirdim. Ertesi gün, 6 

Mayıs 1922’de bir gizli oturumda, Meclis’e açıklama yapacağımı bildirdim. 

Açıklama yapmadan önce, Başkomutanlığa karşı söz söylemiş kişilerin görüşlerini, 

Meclis tutanaklarını getirerek, birer birer incelemiştim. 

Baylar, kurulunuzu daha çok yormamak için, sözünü ettiğim gizli 

oturumda söylediklerimi özetlemekle yetineceğim: 

“Baylar”, dedim, “Başkomutanlık ve Başkomutanlık Yasası konusunda, 

başlangıcında olduğu gibi bugün de yasanın gereksizliğinden ya da 

değiştirilmesi gereğinden söz eden ve Başkomutanlığın varlığından yakınan 

kişiler vardır. Bunların yine her zamanki kişiler olduğu görülmektedir. Ben, 

gereksiz bir görevin, bir makamın ille de sürüp gitmesinden yana değilim. 

Herhangi bir makama sorumsuz yetkiler sağlayacak yasalardan yana da 

değilim. Ancak, Başkomutanlık makamının ve bu makama yetki veren yasanın 

gereğine ve gereksizliğine karar verebilmek için genel durumun, askerlik 

durumunun iyice incelenmesi ve gözden geçirilmesi gerekir. Bu noktayla 

ilgili düşüncelerimi bildirmeden önce Başkomutanlığın ve Başkomutanlık 

Yasasının gereksizliği üzerinde söz söylemiş olan kişilerin kimi sözlerini 

birlikte gözden geçirelim. Örneğin, Salih Efendi (Erzurum Milletvekili) 

benim, Meclisin hakkını zorla aldığımı, zorla almak istediğimi söyleyerek 

açık hakkımızı vermeyiz, diye bağırıp çağırmış. Baylar, açık konuşacağım, 

beni bağışlayınız. Her birinizin olağanüstü yetki ile seçilmesine ve olağanüstü 

yetkisi olan bir Meclis’in kurulmasına ve bu Meclis’in ülke yazgısını 

elinde tutacak bir nitelik kazanmasına çalışan benim! Bunu başarmak için 

en yakın arkadaşlarımla düşünce savaşımı yaptım. Bütün yaşamımı, varlığımı, 

bütün onurumu ve özsaygımı tehlikelere attım. Demek ki bu, benim 

yapıtımdır. Ben, yapıtımı alçaltmakla değil, yüceltmekle ödevliyim. Salih 

Efendi’den hiç olmazsa, beni de kendisi kadar olsun, bu Meclis’in haklarıyla 

ilgili saymasını rica ederim. Daha çoğunu istemem. Bunları söyledikten 

sonra, ‘Meclisin hakkını zorla almak sözünü’ olduğu gibi Salih Efendi’ye 

geri veririm. Böyle bir şey söz konusu değildir ve olamaz. 

Baylar, Başkomutanlık sorununun gizli oturumda görüşülmesinin 

uygun olacağı yönünde bir önerge verilmiş. Bu da birçok biçimlerde kötü 

yorumlara uğramış. Sorunun açık oturumda görüşülmesi istenmiş. Afyonkarahisar 

Milletvekili Mehmet Şükrü Bey, gizli oturumlarla gerçeğin ulustan 

gizlenmek istendiğini söylemiş. Gerçekte, Türkiye Büyük Millet Meclisi yal-


nız yasama görevi yapan bir Millet Meclisi değildir. Yürütme yetkisini de 

elinde bulunduruyor. Böyle de olmasa, ülkenin, devletin her türlü işleriyle 

ilgili kararları, zamanından önce, açık oturumda konuşmak, herkese duyurmak 

dünyanın neresinde görülmüştür? Özellikle, söz konusu sorun, 

düşman karşısında bulunan bir ordunun başkomutanıyla ilgili olursa, bunu 

açık oturumda görüşerek, başkomutandan yana olduğu gibi, ona karşı söylenilen 

sözleri düşmana işittirmekte yurt çıkarı var mıdır? Başkomutanın 

ordu üzerindeki, özellikle düşman üzerindeki etki ve erkinin çok büyük olması 

gerekir. Dahası, Hüseyin Avni Bey’in burada söz konusu ettiği rahatsızlığımı 

bile düşmanın işitmesi sakıncalıdır. Bunun ne gereği vardı? Görüyorsunuz 

ki sorunun gizli oturumda görüşülmesi istenmekle, Mehmet Şükrü 

Bey’in dediği gibi, hiçbir zaman gerçekleri ulustan gizlemek amacı güdülmemiştir. 

Gönül isterdi ki açık oturumda bir sakınca olmasaydı da Mehmet 

Şükrü Bey istediklerini kürsüden bağıra bağıra söyleseydi. Ben de Mehmet 

Şükrü Bey’in sözlerindeki anlamı, gizli anlamı ulusa açıklayıp yorumlasaydım. 

Şükrü Efendi bilsin ki ulus onun gibi düşünmüyor. Şükrü Efendi bilsin 

ki onun dediği gibi oyun oynamıyoruz. Biz buraya oyun oynatmak için 

toplanmadık. Baylar, oyun oynayan ve oynatan Şükrü Efendi’nin kendisidir. 

Ama şuna inansın ki biz o oyuna kapılmayacağız. Şükrü Efendi’nin, 

oynamak ve oynatmak istediği oyun sonunda, yakalandığı yasa pençesinden 

ne denli büyük bir alçalma ile kurtulduğunu unutacak kadar çok zaman 

geçmemiştir. 

Baylar, Hüseyin Avni Bey, Başkomutanlık Yasasına karşı konuşurken 

birtakım sözler söylemiş. Yüce Meclise, ‘Bu tutumla ulusu rezil edeceksiniz!’ 

demiş. Uyuşuklar sözünü kullanmış. ‘Görevler kişilerle olmaz; kişi 

yoktur, ulus vardır.’ biçiminde kurallar ileri sürmüş. Gerçi, temel olan ulustur, 

toplumdur. Onun da genel istenci Meclis’te belirir. Bu, her yerde böyledir. 

Ama, bireyler de vardır. Meclis, yurt ve devlet işlerini bireylerle, kişilerle 

yürütmektedir. Her devletin işlerini yöneten kişi ve kişiler ortadadır. 

Gerçeği, anlamsız kuramlarla yadsımanın yeri yoktur. 

Baylar, söz söyleyen bir kişi de Salâhattin Bey’dir. Salâhattin Bey 

bize, saldırıya geçip geçemeyeceğimizi sormuş imiş. Biz de ‘Geçeceğiz’ 

demişiz. Kendisi de `Geçemeyeceksiniz!’ demiş. En sonunda, geçememişiz!... 

Kendi dediği olmuş. Oysa, saldırının geciktirilmesi nedenlerini, yeri 

geldikçe, gereği kadar açıkladığımızı sanıyorum. Bir daha söyleyeyim ki 

saldırıya geçeceğiz. Düşmanı yurdumuzdan kovup uzaklaştıracağız. Bu kararımızda 

direniyoruz. Duraksamayı gerektiren hiçbir engel düşünülemez. 

Bundan başka, Salâhattin Bey demiş ki: ‘Ordu en yüksek güce ulaşmıştır.’ 

Evet, ordumuz çok iyi durumdadır, ama en yüksek güce ulaşmış değildir. 

Kendisi gibi asker bir arkadaşın, yüce kurulunuza böyle söyleyebilmesi için 

ordunun içyüzünü bilmesi gerekir. Oysa, Salâhattin Bey bundan çok uzak-


tır. Ordu ile yakından ilgili olanların sözü, yalnız benim sözüm değil, bütün 

komutanların sözü, kendisini yalanlamaktadır. Ama, elbette ordumuzu yaraşacak 

güce ulaştıracağız. Salâhattin Bey’in önemli sözlerinden biri de ‘Bizim 

en önemli ödevimiz siyaset yapmaktır.’ yönündeki görüşüdür. Hayır 

baylar, bizim önemli ve temel ödevimiz, siyasa yapmak değildir. Bizim ve 

bütün ülke ve ulusun bugün, biricik ödevi, topraklarımızda bulunan düşmanı 

süngülerimizle kovup atmaktır. Bunu yapamadıkça, siyaset anlamsız 

bir söz olarak kalır. Bununla birlikte, bir dakika için Salâhattin Bey’in sözlerini 

kabul edelim. Buna ben engel miyim? Başkomutan engel midir? Bu 

sözün Başkomutanlık Yasasıyla ne ilgisi vardır? Anlaşılıyor ki bir engelleme 

ve bir karşıtlık düşünülmektedir. Ben, ulusal amaca ulaşmak için tek çıkar 

yolun savaşmak ve savaşta başarı sağlamak olduğunu söylüyorum. Bütün 

gücümüzü, bütün kaynaklarımızı, bütün varlığımızı orduya vereceğiz. Gücümüzü 

dünyaya tanıtacağız ve ancak ondan sonra ulusu insan gibi yaşatabileceğiz! 

diyorum. 

Salâhattin Bey, işte bu anlayışı, aklınca siyaset yapmaya engel sanıyor 

ve sorunların siyasetle bir çözüme bağlanabileceği kuruntusuna kapılıyor. 

Bir de Salâhattin Bey diyor ki: ‘Bugünkü askeri durumun bedeli olan 

giderleri incelemek için, Başkomutanlığın varlığı bir engeldir.’ Baylar, bu 

doğru değildir. Başkomutan, Meclisin gelir kaynaklarını incelemesine ne 

zaman engel olmuştur? Gelir kaynaklarımızla ne yapabileceğimiz, belki 

herkesten çok beni kaygılandırmaktadır. Yalnız, ben, ordumuzun varlığını 

ve gücünü paramızla orantılı bulundurmak yaklaşımını kabul edenlerden 

değilim. ‘Paramız vardır, ordu yaparız; paramız bitti, ordu dağılsın...’ Benim 

için böyle bir sorun yoktur. Baylar, para vardır ya da yoktur; ister olsun, 

ister olmasın, ordu vardır ve olacaktır. Bu noktada bir anımı da canlandırayım. 

Ben ilk kez bu işe başladığım zaman, en akıllı ve düşünür geçinen 

birtakım kişiler bana sordular: ‘Paramız var mıdır? Silahımız var mıdır?’ 

‘Yoktur.’ dedim. O zaman, ‘Öyleyse ne yapacaksın?’ dediler. ‘Para 

olacak, ordu olacak ve bu ulus bağımsızlığını kurtaracaktır!’ dedim. Görüyorsunuz 

ki hepsi oldu ve olacaktır. 

Birtakım baylar da ‘Başkomutan ulusa zorla parasız iş yaptırıyor’ 

demişler ve oysa yasaların ülkede zorla parasız iş yaptırmayı yasakladığından 

söz etmişler. Bu doğrudur baylar; ama gereksinim, tehlike, bize her şeyi 

yasal göstermektedir. Ordunun gereksinimleri, ulusa zorla parasız iş yaptırmayı 

gerektiriyorsa, bunu yapıyoruz ve en doğru yasa budur. Ulusun ve 

ordunun yenilmemesi için, yasa buna engeldir diye, gerekli gördüğüm önlemi 

almakta duraksamayacağım. 

Efendim, Kara Vâsıf Bey de demişler ki: ‘Her yerde başkomutan 

vardır; ama başkomutanlık için ayrıca bir yasa yoktur. Yürürlükte bulunan


askerlik yasaları, her komutanın olduğu gibi başkomutanın da görev ve 

yetkisini belirtir ve sınırlar. Bunu da bilimler belirtir ve saptar.’ Bilirsiniz ki 

devletler, çeşitli biçimdeki hükümetlerle yönetilirler. Biçimlerine göre, başlarında 

krallar, imparatorlar, padişahlar bulunur. Kimilerinin de başlarında 

cumhurbaşkanları vardır. Böyle ülkelerde başkomutan, devletin başında 

bulunan kişi olur. Bu kişi, başkomutanlık görevini ya kendisi yapar ya da 

birini vekil eder. Bizim bugünkü hükümet biçimimize göre başkomutanlık, 

Meclis’in özünde belirir. Dolayısıyla Meclis, falan ya da filan kişiyi başkomutan 

seçtiğini bildirince, bu bildiriye yasa derler. Kral, padişah, imparator 

buyruğuna istenç dendiği gibi Meclisten çıkan ulusal istence de yasa adı 

verilir. Demek, yasa vardır. Bir Meclisin olağanüstü bir zamanda, kendisine 

olağanüstü görev verdiği başkomutan, Kara Vâsıf Bey’in komutanların görev 

ve yetkilerini belirtip sınırladığını bildirdiği Askeri Ceza Yasasıyla ve İç 

Hizmet Tüzüğü ile bağlanıp kalması gereken bir komutan değildir. Kara 

Vâsıf Bey’in, ‘bilimler belirtir ve saptar’ dediği şey, büsbütün başkadır. Askerlik 

bilim ve teknikleri askerliğin niteliğini ve başkomutan olacak kişide 

bulunması gereken nitelikleri anlatır, açıklar ve öğretir. Oysa, insanları başkomutanlığa, 

komuta edilecek ordunun gerçek iyesi ya da yasal vekilleri 

getirir. ‘Başkomutanlık niteliği bende vardır.’ diyen her adamın o yere 

kendiliğinden gelebilmesinin ise anlamı büsbütün başkadır. 

Kara Vâsıf Bey, bir de demiş ki: ‘Başkomutan, cephenin gerisindeki 

işlerle uğraşmasın!’ Bu düşünce yanlıştır. Cephenin insan sayısıyla, bunların 

yiyeceği, giyeceği, silahı, cephanesi ile ve başka eksikleriyle ilgili bulunan 

başkomutan, elbette bütün bunların gerideki kaynaklarıyla da ilgilidir. 

Kara Vâsıf Bey, bu ileri sürdüğü düşünceyi hangi kitapta, hangi alanda, 

hangi yerde görmüş? Gerçi hem cepheyle hem de geride birçok işlerle uğraşmak 

güçtür. Bu adam hem cepheye komuta edecek, savaş yönetecek, 

hem de bu işlerle birlikte geri bölgelerde birçok şeylerin yapılmasını sağlayacak! 

Bunu bir adam nasıl yapabilir? Hiç kuşku yok, yapar. Ama, ‘yapar’ 

dediğim zaman bu, Başkomutan, şimdi cepheye komuta eder; sonra oradan 

kalkar filan yere gider, yiyecek işini yoluna koyar; filan yere de gider, 

eksikleri tamamlar demek değildir. Büyük işler yüklenmemiş insanların, bu 

konudaki çekinceleri hoş görülmelidir. Bakınız, size bir örnek vereyim: Ben 

çok toy komutanlar gördüm. Örneğin, bir alay komutanı yeni tümen komutanı 

olmuş ya da bir tümen komutanı yeni kolordu komutanı olmuş; biraz 

da bilgisi, görgüsü kıt. Daha bilgi, görgü edinmeye zaman bulamadan 

güç durumlar karşısında kalmış. Yaşamı boyunca bir tümene alışmışken, 

düşman karşısında iki ya da üç tümene birden komuta etmek zorunda kalınca, 

elbette duraksayacak ve güçlük çekecektir. Bir tümene komuta ettiği 

zaman, tümenin bütün birliklerini, olabildiğince gözü altında birleştirip yönetebilen 

toy bir komutan, gözden uzak dayangalarda bulunan iki üç tü-


menin savaşını yönetmek zorunda kalınca kendi kendine: ‘Ben hangi tümenin 

yanında bulunayım, onun mu bunun mu? Orada mı, burada mı?’ 

diye sorar... Hayır! Ne orada bulunacaksın, ne de burada! Öyle bir yerde 

bulunacaksın ki hepsini yöneteceksin. O zaman: ‘Ben hiçbirini gereği gibi 

göremem!’ der. Elbet göremezsin, elbet gözlerinle göremezsin! Aklınla ve 

anlayışınla görmen gerekir. 

Vâsıf Bey bir konuşmasında demiş ki: ‘Biz Sakarya Savaşı’ndan 

sonra, işte daha kıpırdayamadık, kıpırdayamıyoruz.’ Bu söz kimilerinin, 

‘bravo’ sesleriyle ve alkışlarıyla karşılanmış. Baylar, bundan çok üzüntü ve 

acı duydum; çok utanç duydum. Ordunun kıpırdamadığını ve kıpırdayamayacağını 

savlayan bir aymazın sözlerini alkışlamak gerçekten çok tuhaftır. 

Rica ederim, bunu burada gömelim, kimse işitmesin! 

İşte baylar, başkomutanlığın gereksizliğini tanıtlamak için söylenen 

sözlerin belli başlıları bunlardır. Benim de bu sözlere verebileceğim yanıtlar 

işitildi. Bundan sonra düşünüp karar verme Meclis’e düşer. Yalnız, bir gerçeği 

göz önüne sermek zorundayım. Yüce Meclis’in, başkomutanlığın gerekliliğine 

inandığından kuşku edilmezse de karşıcılların hiçbir temele dayanmayan 

gösterileri Meclis kararının istenilmeyen bir biçimde çıkmasına 

yol açtı. Bunun sonucu ne oldu baylar, biliyor musunuz? Başkomutanlık 

ne olacağı belirsiz bir durumda askıda bulunuyor. Bu dakikada ordu komutansızdır. 

Eğer ben, ordunun komutasını bırakamıyorsam, yasaya aykırı 

olarak komuta ediyorum. Meclis’te beliren oylara göre hemen komutadan 

el çekmek isterdim. Başkomutanlığımın sona erdiğini hükümete bildirirdim 

de. Ama önlenemeyecek bir kötülüğe yol açmamak zorunluluğu karşısında 

kaldım. Düşman karşısında bulunan ordumuz başsız bırakılamazdı. Bu nedenle 

bırakmadım, bırakamam ve bırakamayacağım.” 

Sayın baylar, bu gizli oturumda, karşıcılların hükümeti ve orduyu 

yıkmak için öteden beri kurcaladıkları daha birtakım işler üzerinde, neredeyse 

kavgayı andıran tartışmalar oldu. En sonunda, gereği gibi aydınlanan 

Yüce Meclis’in oyu şu yolda belirdi: 11 ret ve 15 çekimsere karşı 177 

oyla Başkomutanlık Yasasının süresi uzatıldı. 

Baylar, üç ay sonra, yani 20 Temmuz 1922 günü, Başkomutanlık 

Yasası, yöntem gereği yine görüşme konusu oldu. Bu kez Meclis’te yaptığım 

genel konuşmadan bir kısmını olduğu gibi bilginize sunmama izin 

vermenizi rica ederim. Demiştim ki: “Artık Ordumuzun tinsel ve nesnel gücü, 

olağanüstü hiçbir önleme başvurmayı gerektirmeksizin, ulusal amacı 

tam bir güvenle gerçekleştirecek düzeye ulaşmıştır. Bundan dolayı, olağanüstü 

yetkilerin sürdürülmesine gerek ve gereksinim kalmadığı kanısındayım. 

Bugün ortadan kalktığını görmekle kıvandığımız bu gereksinmelerin, 

bundan sonra da yeniden ortaya çıktığını görmemekle mutlu olacağız.


Başkomutanlık görevi, olsa olsa Ulusal Ant’ımızın özüne uygun kesin sonuca 

ulaşacağımız güne değin sürer. Mutlu sonuca güvenle ulaşacağımıza 

kuşku yoktur. O gün, değerli İzmir’imiz, güzel Bursa’mız, İstanbul’umuz, 

Trakya’mız anayurda katılmış olacaktır. O mutlu gün gelince, bütün ulusla 

birlikte, en büyük mutluluklara ermekle onur kazanacağız. Benim başkaca, 

ikinci bir mutluluğum olacaktır ki o da kutsal savaşımıza başladığımız gün 

bulunduğum duruma yeniden dönebilmem olanağıdır. Dünyada, ulusun 

bağrında özgür bir birey olmak gibi mutluluk var mıdır? Gerçekleri bilen, 

yüreğinde ve vicdanında tinsel ve kutsal tatlardan başka tat bulunmayan 

kişiler için, ne denli yüksek olursa olsun, nesnel makamların hiçbir değeri 

yoktur.” 

Baylar, bu görüşmelerin sonunda Başkomutanlığın bana süresiz 

olarak verilmesi karara bağlandı. 

Sayın baylar, karşıcıl grubun Meclis’teki çalışmaları bizi biraz daha 

kendileriyle uğraştıracaktır. İkinci Grup adını takınan karşıcıllar, olumsuz 

direnmelerini uzun süre denediler. Bakanlar Kurulu üyelerinin nasıl seçileceğini 

gösteren 8 Temmuz 1922 günlü yasa ile bakanların ve Bakanlar Kurulu 

Başkanının doğrudan doğruya Meclis’çe gizli oyla seçilmeleri sağlandı. 

Böylelikle, Bakanlar Kurulu Başkanlığından eylemli olarak uzaklaştırılmış 

olduğum gibi, bakanların da benim göstereceğim adaylar arasından seçilmesi 

kuralı kaldırılmış oldu. 

Karşıcıl grup bundan sonra saldırıya geçti. Rauf Bey’i Bakanlar Kurulu 

Başkanlığına getirmeye çalıştı, bundan başarı da sağladı. Karşıcılların 

art niyetlerini anlıyordum. Bununla birlikte, Rauf Bey’i yanıma buyur ettim. 

Meclis çoğunluğunun kendisini Bakanlar Kurulu Başkanı seçmeye eğilimli 

olduğunu, bunu benim de uygun gördüğümü söyledim. Rauf Bey, duraksar 

bir durum takındı. “Bakanlar Kurulu Başkanlığının bir görevi yoktur.” 

dedi. Rauf Bey demek istiyordu ki Büyük Millet Meclisinin Başkanı, 

Bakanlar Kurulunun da doğal başkanıdır. Bakanlar Kurulu kararları, o 

onaylamadıkça yürürlüğe girmez. Buna göre, Bakanlar Kurulu Başkanının 

bir yetkisi ve özgürlüğü yoktur. Gerçekten, Anayasa gereğince durum böyleydi. 

Böyle demekle birlikte sonunda Bakanlar Kurulu Başkanlığını kabul 

etti. Rauf Bey, 12 Temmuz 1922 gününden 4 Ağustos 1923 gününe değin 

bu görevde kaldı. 

Baylar, bir nokta dikkatinizi çekmiştir. Kara Vâsıf Bey’le Rauf Bey, 

karşıcıl grubun kurulmasında, güçlendirilmesinde ve yönetiminde daha ilk 

günden, birlik ve yönetici durumunda bulunuyorlar. Ama Rauf Bey görünüşte 

İkinci Gruba geçmeyerek, bizim içimizde kalmak durumunu yeğliyor. 

Bu durum üç yıl sürdü. Rauf Bey, en sonunda kendi deyişiyle “Bizimle bir-


likmiş gibi görünme olanağı kalmadığı zaman” ayrılığını açığa vurmak zorunda 

kaldı. 

Baylar, karşıcılların Meclis’te orduya karşı açtıkları akım sürüp gidiyordu. 

Sürekli ve bunaltıcı bir biçimde ordunun saldırı yeteneği olmadığından 

ve artık sorunu siyaset yoluyla çözüp sonuçlandırmanın zorunlu olduğundan 

etkin bir biçimde söz ediyorlardı.


BÖLÜM V 

BÜYÜK UTKU VE ONURLU BARIŞ 

V.1. BÜYÜK TAARRUZ HAZIRLIKLARI 

Gerçekte ordumuz, gereksinim ve eksiklerini tamamlamak üzereydi. 

Ben, daha Haziran ortalarında saldırıya karar vermiştim. Bu kararımı 

Cephe Komutanı ile Genelkurmay Başkanı ve Milli Savunma Bakanı, yalnız 

bunlar biliyorlardı. Belirttiğim tarihlerde İzmit-Adapazarı doğrultusunda 

bir gezi gerekçesiyle yola çıktığım zaman, Ankara’da, Genelkurmay Başkanı 

Fevzi Paşa Hazretleriyle görüştükten sonra, o zaman Milli Savunma Bakanı 

olan Kâzım Paşa Hazretlerini de Sarıköy istasyonuna dek yanımda 

götürerek oraya çağırdığım Cephe Komutanı İsmet Paşa Hazretleriyle birlikte 

saldırı için gerekli hazırlıkların ivedilikle bitirilmesi ile ilgili kararlar aldık. 

(Atatürk, bu noktada işgalci güç ile Türk ordusunu güçleri ve konumları 

açısından karşılaştırdıktan sonra, konuşmasını şöyle sürdürüyor:) 

Kuruluşları başka başka olan iki düşman ordu karşılaştırılırsa, iki 

yanın insan ve tüfek güçleri aşağı yukarı birbirine denk bulunuyordu. Yalnız, 

Yunan ordusu dünyanın özgür ve kendisini destekleyen endüstrisine 

dayandığı için, makineli tüfek, top, uçak, taşıt, cephane ve teknik gereç 

bakımından daha üstün bir durumda bulunuyordu. Öte yandan, bizim ordumuzun 

da süvari sayısı bakımından üstünlüğü vardı. 

(Söylev’in bu noktasında Birinci Ordu Komutanı olan Ali İhsan Paşa’nın 

yükselme kuruntusu içinde, ün kazanmaya tutkulu, aşırı kıskanç ve 

bencil bir subay olduğunun anlaşıldığı ve nitekim kendisini Askeri Mahkeme’de 

yargılanmaya kadar götürecek kimi davranış ve eylemlerinden dolayı 

da görevden alınarak, yerine Nurettin Paşa’nın atandığı anlatılmaktadır:) 

Düşündüğümüz, ordularımızın ana birliklerini düşman cephesinin 

bir kanadında ve elden geldiğince dış kanadında toplayarak, yok edici bir 

meydan savaşı yapmaktı. Bunun için uygun gördüğümüz durum ana birliklerimizi 

düşmanın Afyonkarahisar yakınlarında bulunan sağ kanat grubu


güneyinde ve Akarçay ile Dumlupınar karşısına dek olan yerde toplamaktı. 

Düşmanın en can alacak ve önemli noktası orasıydı. Çabuk ve kesin sonuç 

almak, düşmanı bu kanadından vurmakla olabilirdi. Batı Cephesi Komutanı 

İsmet Paşa ve Genelkurmay Başkanı Fevzi Paşa, bu bakımdan gereği 

gibi incelemeler yapmışlardı. Eylem ve saldırı planımız çok önceden saptanmıştı. 

Konya’ya gelmiş olan General Tavnzınd’ın isteği üzerine, Ankara’dan 

ayrılıp 23 Temmuz 1922 akşamı Batı Cephesi Karargâhının bulunduğu 

Akşehir’e gittim. Savaş planı üzerinde görüşürken Genelkurmay Başkanının 

da bulunmasını uygun gördük. Ben, 24 Temmuzda Konya’ya gittim. 

27’de yine Akşehir’e döndüm. Fevzi Paşa Hazretleri de 25 Temmuzda 

Akşehir’e gelmişti. 27-28 Temmuz gecesi birlikte yaptığımız görüşme sonunda, 

saptanmış plan gereğince saldırıya geçmek üzere, 15 Ağustosa değin 

hazırlıkları tamamlanması için çalışmayı kararlaştırdık. 

28 Temmuz 1922 günü öğleden sonra yaptırılan bir futbol maçını 

izlemeleri gerekçesiyle ordu komutanları ve kimi kolordu komutanları Akşehir’e 

çağrıldı. 28-29 Temmuz gecesi komutanlarla genel olarak saldırı 

üzerinde görüştüm. 30 Temmuz 1922 günü Genelkurmay Başkanı ve Batı 

Cephesi Komutanıyla yeniden görüşerek saldırının nasıl yapılacağını ve ayrıntılarını 

saptadık. Ankara’dan çağırdığımız Milli Savunma Bakanı Kâzım 

Paşa da 1 Ağustos 1922 günü öğleden sonra Akşehir’e geldi. Ordu hazırlığının 

tamamlanmasında Milli Savunma Bakanlığına düşen işler saptandı. 

Ordunun hazırlıklarının tamamlanmasını ve saldırının çabuklaştırılmasını 

buyurduktan sonra Ankara’ya döndüm. Batı Cephesi Komutanı 6 Ağustos 

1922’de ordularına gizli olarak saldırıya hazırlık buyruğu verdi. Genelkurmay 

Başkanı ve Milli Savunma Bakanı paşalar da Ankara’ya döndüler. 

Baylar, saldırı için yeniden cepheye gitmeden önce, Ankara’da 

saptanması gereken bazı durumlar vardı. Daha, saldırı buyruğu verdiğimi 

Bakanlar Kuruluna tümüyle bildirmemiştim. Artık onlara resmi olarak bildirmenin 

zamanı gelmişti. Yaptığımız bir toplantıda iç ve dış durum ile askeri 

durumu görüşüp tartıştıktan sonra, saldırı konusunda Bakanlar Kurulu 

ile görüş birliğine vardık. 

Önemli başka bir sorun daha vardı. Karşıcıllar, ordunun yozlaştığı, 

kıpırdayacak durumda olmadığı; böyle karanlık ve belirsizlik içinde beklemenin 

yıkımla sonuçlanacağı yolundaki propagandalarını iyice kızıştırmışlardı. 

Gerçi, Mecliste bu görüş açısının yaptığı yankılar, zaten düşmanlardan 

çok gizlemek istediğim savaş planı bakımından yararlıydı. Ama bu 

olumsuz propaganda en yakın ve en inançlı kişiler üzerinde bile kötü etkiler 

yapmaya başlamış, onlarda da duraksamalar uyandırmıştı. Onları da 

pek yakında yapacağım saldırı konusunda ve altı yedi günde düşmanın


ana birliklerini yeneceğime olan güvenim üzerinde aydınlatmayı ve yatıştırmayı 

gerekli gördüm. Bunu da yaptıktan sonra Ankara’dan ayrıldım. 

Genelkurmay Başkanı benden önce, 13 Ağustos 1922’de Cepheye gitmişti. 

Ben, birkaç gün sonra yola çıktım. Gidişimi belirli birkaç kişiden başka 

bütün Ankara’dan gizledim. Benim Ankara’dan ayrılacağımı bilenler, buradaymışım 

gibi davranacaklardı. Dahası, benim Çankaya’da çay şöleni 

verdiğimi de gazetelerle yayımlayacaklardı. Bunu, elbette o zamanlar işitmişsinizdir. 

Trenle gitmedim. Bir gece otomobille Tuz Çölü üzerinden Konya’ya 

gittim. Konya’ya gidişimi orada hiç kimseye telle bildirmediğim gibi 

Konya’ya varır varmaz telgrafhaneyi gözaltına aldırarak Konya’da bulunduğumun 

da hiçbir yere bildirilmemesini sağladım. 

20 Ağustos 1922 günü öğleden sonra saat dörtte Batı Cephesi Karargâhında, 

yani Akşehir’de bulunuyordum. Kısa bir görüşmeden sonra, 

26 Ağustos 1922 sabahı düşmana saldırmak için Cephe Komutanına buyruk 

verdim. 

20/21 Ağustos 1922 gecesi Birinci ve İkinci Ordu Komutanlarını da 

Cephe Karargâhına çağırdım. Genelkurmay Başkanı ile Cephe Komutanı 

önünde saldırının nasıl yapılacağını harita üzerinde kısa bir savaş oyunu 

biçiminde açıkladıktan sonra, Cephe Komutanına o gün vermiş olduğum 

buyruğu yineledim. Komutanlar işe koyuldular. Saldırımız, stratejik ve aynı 

zamanda taktik bir baskın biçiminde yapılacaktı. Bunun gerçekleşebilmesi 

için de yığınağın ve düzenlemenin gizli kalmasına önem vermek gerekiyordu. 

Bundan ötürü, her türlü eylem gece yapılacak, birlikler gündüzleri köylerde 

ve ağaçlıklar altında dinleneceklerdi. Saldırı bölgesinde yolların düzeltilmesi 

gibi çalışmalarla düşmanın dikkatini çekmemek için, kimi başka 

bölgelerde de benzeri düzmece çalışmalar yapılacaktı. 

24 Ağustos 1922’de karargahlarımızı Akşehir’den saldırı cephesi 

gerisindeki Şuhut kasabasına getirdik. 25 Ağustos 1922 sabahı da Şuhut’tan, 

savaşı yönettiğimiz Kocatepe’nin güneybatısındaki çadırlı ordugâha 

gittik. 26 Ağustos sabahı Kocatepe’de bulunuyorduk. Sabah saat 

5.30’da topçu ateşimizle saldırı başladı. 

Baylar, 26 ve 27 Ağustos günlerinde, yani iki gün içinde, Karahisar’ın 

güneyinde 50 ve doğusunda 20-30 kilometre uzunluğunda bulunan 

berkitilmiş düşman cephelerini düşürdük. Yenilen düşman ordusunun büyük 

kuvvetlerini 30 Ağustosa değin, Aslıhanlar yöresinde çevirdik. 30 

Ağustosta yaptığımız savaş sonunda (buna Başkomutan Savaşı adı verilmiştir) 

düşmanın ana birliklerini yok ettik ve tutsak aldık. Düşman ordusu 

Başkomutanlığını yapan General Trikopis de tutsaklar arasındaydı. Demek 

ki tasarladığımız kesin sonuç beş günde alınmış oldu. 31 Ağustos 1922 günü 

ordularımız, ana birlikleriyla İzmir’e doğru yürürken, başka birlikleriyle


de düşmanın Eskişehir ve kuzeyinde bulunan birliklerini yenmek üzere ilerliyorlardı. 

Baylar, Başkomutan Savaşı’nın sonucuna değin her gün büyük başarılarla 

gelişen saldırımızı resmi bildirimlerde çok önemsiz savaşlarmış gibi 

gösteriyorduk. Amacımız, durumu elden geldiğince dünyadan gizlemekti. 

Çünkü, düşman ordusunu tümüyle yok edeceğimize güvenimiz vardı. Bunu 

anlayıp düşman ordusunu yıkımdan kurtarmak isteyeceklerin yeni girişimlerine 

fırsat vermemeyi uygun görmüştük. Gerçekten bizim tutumumuzu 

sezdikleri zaman ve saldırımızdan hemen sonra başvurmalar olmuştur. 

Örneğin, saldırıda bulunduğumuz sırada Bakanlar Kurulu Başkanı olan 

Rauf Bey’den, İstanbul’dan bırakışma ile ilgili yazı geldiği yolunda, 4 Eylül 

1922 günlü bir tel almıştım. Verdiğim yanıt şudur: 

Tel, makama özeldir. 

5.9.1922 

Bakanlar Kurulu Başkanlığı Yüksek Katına 

Anadolu’daki Yunan ordusu kesin olarak yenilmiştir. Yunan ordusunun 

yeniden sağlam bir direnmede bulunması artık düşünülemez. Anadolu 

için herhangi bir görüşmeye gerek kalmamıştır. Bırakışma, ancak 

Trakya için söz konusu olabilir. Bunun için, Eylülün onuna kadar Yunan 

Hükümeti, ya doğrudan doğruya ya da İngiltere aracılığıyla hükümetimize 

resmi olarak başvurursa, buna yanıt verilirken aşağıdaki koşullar öne sürülmelidir. 

O günden, yani Eylülün onundan sonra başvurulursa yanıt başka 

türlü olabilir. Bunun için de durum bana ayrıca bildirilmelidir: 

1. Ateşkes anlaşmasının imzalandığı günden başlayarak on beş 

gün içinde Trakya, 1914 sınırlarına dek, hiçbir koşul ileri sürülmeden, 

Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümetinin sivil görevlilerine 

ve ordu birliklerine bırakılmış olacaktır. 

2. Yunanistan’da tutsak bulunan yurttaşlarımız on beş gün içinde 

İzmir, Bandırma ve İzmit limanlarında bize verilecektir. 

3. Yunan ordusunun üç buçuk yıldan beri Anadolu’da yaptığı ve 

yapmakta bulunduğu yıkımları ödemeyi Yunan Hükümeti şimdiden 

üstlenecektir. 

Büyük Millet Meclisi Başkanı 

Başkomutan 

Mustafa Kemal 

Telsizle doğrudan doğruya bana gönderilen bir telyazısında da İzmir’deki 

Anlaşma Devletleri konsoloslarına benimle görüşmelerde bulunmak 

yetkisinin verildiği bildiriliyor, hangi gün ve nerede buluşabileceğim


soruluyordu. Buna verdiğim yanıtta da 9 Eylül 1922’de Nif’te 67 görüşebileceğimizi 

bildirmiştim. Gerçekten dediğim günde ben Kemalpaşa’da bulundum. 

Ama, görüşmeyi isteyenler orada değildi. Çünkü ordularımız İzmir 

rıhtımında ilk verdiğim hedefe, Akdeniz’e ulaşmış bulunuyorlardı. 

Saygıdeğer baylar, Afyonkarahisar-Dumlupınar Meydan Savaşı ile 

ondan sonra düşman ordusunu bütünüyle yok eden ya da tutsak alan ve 

kılıç artıklarını Akdeniz’e, Marmara’ya döken savaşlarımızı açıklamak ve niteliklerini 

anlatmak için söz söylemeyi gerekli görmem. 

Her evresi ile düşünülmüş, hazırlanmış, yönetilmiş ve utkuyla sonuçlandırılmış 

olan bu savaşlar, Türk ordusunun, Türk subaylarının ve 

komuta kurulunun yüksek güçlerini ve yiğitliklerini tarihte bir daha saptayan 

ulu bir yapıttır. Bu yapıt, Türk ulusunun özgürlük ve bağımsızlık düşüncesinin 

ölümsüz anıtıdır. Bu yapıtı yaratan bir ulusun çocuğu, bir ordunun 

Başkomutanı olduğum için sevincim ve mutluluğum sonsuzdur. 

V.2. MUDANYA MÜTAREKESİ 

Baylar, işte şimdi diplomasi alanına geçebiliriz. Gerçi, ordumuzun 

utkusundan umudu kesip daha önce siyaset yoluyla sorunların çözülmesi 

kanısında ve savında bulunanları, dediklerini yapmakta biraz çokça bekletmiş 

oldum. Bununla birlikte sonunda, benim de siyaset alanında önemle 

çalışmayı gerçekten yeğlediğimi görerek kıvanmaları gerekirdi. Böyle olup 

olmadığını göreceğiz. 

Ordularımız, İzmir ve Bursa’yı geri aldıktan sonra Trakya’yı da Yunan 

ordusundan kurtarmak için İstanbul ve Çanakkale’ye doğru yürürken, 

o zaman İngiltere Başbakanı bulunan Lloyt Corc bizimle savaşmaya karar 

vermiş gibi bir davranışla, sömürgelerine yardımcı birlikler istemek üzere 

başvurmuş. Ondan sonraki olaylara bakılırsa Lloyt Corc’un isteğinin yerine 

getirilmediğini kabul etmek gerekir. 

Bu sıralarda, İstanbul’daki Fransız Olağanüstü Komiseri General 

Pele (Pellé) benimle görüşmek üzere İzmir’e geldi. Yansız Bölge adıyla andığı 

bir bölgeye ordularımızın girmemesinin uygun olacağını öğütledi. Ulusal 

Hükümetimizin böyle bir bölge tanımadığını, Trakya’yı da kurtarmadıkça 

ordularımızın durdurulamayacağını söyledim. General Pele, Bay Franklen-Buyon’un 

benimle görüşmek üzere gelmek istediği yolunda almış olduğu 

özel bir teli bana gösterdi. Kendisini İzmir’de kabul edeceğimi söyledim. 

Bay Franklen-Buyon bir Fransız savaş gemisiyle İzmir’e geldi. Fransa Hükümeti 

tarafından ve İngiltere ve İtalya Hükümetlerinin de onayıyla benim- 

67 Kemalpaşa


le görüşmeye gönderildiğini söyledi. Biz Franklen-Buyon’la görüşürken, 

Anlaşma Devletleri Dışişleri Bakanları imzasıyla, 23 Eylül 1922 günlü bir 

nota geldi. Bu nota, temel olarak iki sorunu kapsıyordu. Biri, savaşın durdurulması; 

öbürü konferans ve barışla ilgiliydi. 

Biz, Rumeli’de ulusal sınırlarımıza dek Doğu Trakya’yı baştan başa 

almadıkça savaştan vazgeçemezdik. Ancak, yurdumuzun bu parçasından 

düşman birlikleri çıkarılırsa, daha çok savaşa kendiliğinden gerek kalmayacaktı. 

Bu notada, Venedik ya da başka bir kentte toplanacak olan ve İngiltere, 

Fransa, İtalya, Japonya, Romanya, Sırp-Hırvat-Sloven devletleriyle 

Yunanistan’ın çağrılacağı bir konferansa delegelerimizi göndermeyi isteyip 

istemeyeceğimiz soruluyor; ayrıca, görüşmeler sırasında Boğazlardaki yansız 

bölgelere asker göndermememiz koşuluyla, Edirne ile birlikte Meriç’e 

kadar Trakya’nın bize geri verilmesi konusundaki isteğimizin iyi karşılanacağı 

bildiriliyordu. Notada Boğazlardan, azınlıklardan, Milletler Cemiyeti’ne 

girmemizden de söz edilmekteydi. 

Konferansın toplanmasından önce Yunan birliklerinin, Anlaşma 

Devletleri komutanlarının çizecekleri bir çizginin gerisine çekilmeleri için 

Anlaşma Devletlerinin erkini kullanacağına söz veriliyor ve bu konuda görüşülmek 

üzere Mudanya’da ya da İzmit’te bir toplantı yapılması öneriliyordu. 

29 Eylül 1922 günü bu notaya verdiğim kısa bir yanıtta, Mudanya 

Konferansı’nı kabul ettiğimi bildirdim. Ama Meriç ırmağına dek Trakya’nın 

hemen bize geri verilmesini istedim. 3 Ekimde toplanması uygun olacağını 

söylediğim Mudanya Konferansı’na Başkomutanlık adına olağanüstü yetki 

ile Batı Cephesi Orduları Komutanı İsmet Paşa’yı delege atadığımı bildirdim. 

Bu notaya Hükümetçe de 4 Ekim 1922 günlü ayrıntılı bir yanıt verildi. 

Bu yanıtta, konferans yeri için İzmir önerildi. Boğazlar sorunu dolayısıyla 

Rusya, Ukrayna ve Gürcistan cumhuriyetlerinin de çağrılması istendi ve 

başka sorunlar üzerindeki görüşlerimiz de kısaca bildirildi. 

Mudanya’da, İsmet Paşa’nın başkanlığı altında, İngiltere delegesi 

General Harington, Fransa delegesi General Şarpi, İtalya delegesi General 

Monbelli’nin katıldıkları konferans toplandı. Bir hafta kadar süren tartışmalı 

görüşmelerden sonra, 11 Ekimde Mudanya Mütarekesi imzalandı. Böylece, 

Trakya anayurda katıldı. 

Baylar, utku kazanıldıktan sonra, İzmir’de bizim yaptığımız siyasal 

görüşmeler üzerine, Ankara’da Bakanlar Kurulunun, daha doğrusu kimi 

bakanların telaşlı bir durum aldıkları sezildi. 

Askerlik görevimin sona ermiş bulunduğunu, bundan sonraki siyaset 

işlerini Bakanlar Kurulunun yürütmesi gerektiğini anlatacak biçimde, 

beni Ankara’ya çağırdılar. Oysa, ne askerlik görevim son bulmuştu ne de


siyasal ve diplomatik sorunlarla ilgilenip uğraşmayı bırakabilirdim. Dolayısıyla 

İzmir’den, ordunun başından ve başladığım siyasal görüşmelerden 

uzaklaşamazdım. Bu nedenle, benimle görüşmek isteğinde bulunduklarına 

ve bunda direndiklerine göre, Bakanlar Kurulu üyelerinin ya da ilgili Bakanların 

İzmir’e, benim yanıma gelmelerini önerdim. Bakanlar Kurulu Başkanı 

Rauf Bey’le Dışişleri Bakanı Yusuf Kemal Bey geldiler. 

Rauf Bey, İzmir’de bana bazı özel dileklerini de bildirdi. Örneğin, 

Ali Fuat Paşa ile Refet Paşa’nın, utku dolayısıyla yükseltilmelerini ve kendilerine 

uygun birer görev verilerek gönüllerinin hoş edilmesini diledi. Biliyorsunuz 

ki savaştan önce Ali Fuat ve Refet paşaların savaşa katılmaları 

için türlü yollarla girişimde bulunmuştum. Başarılı olamadım. Utku dolayısıyla, 

savaşlarda emeği geçip hak kazanan komutan ve subayların yükseltilerek 

ve övülerek elbette gönülleri alınmıştı. Savaşlara katılmaktan kaçınan 

kişilerin de savaşa katılanlarla birlikte yükseltilmesi kuşkusuz kötü etkiler 

yaratabilirdi. Kısacası, Rauf Bey’e, dileğini yerine getiremeyeceğimi söyledim. 

Ama Ali Fuat Paşa, Meclis İkinci Başkanı bulunduğuna göre, yeri ve 

görevi kendisini kıvandırabilecek bir düzeydeydi. Yalnız açıkta bulunan Refet 

Paşa’ya uygun bir görev bulmaya çalışacağıma söz verdim. Kendisini 

İzmir’e çağırmasını söyledim. Refet Paşa İzmir’e gelmişti. Ama bu geliş tam 

benim Ankara’ya döndüğüm geceye rastladığından kendisiyle orada buluşulamadı. 

Baylar, İzmir’den Ankara’ya dönüşümde, başlıca Mudanya Konferansı 

görüşmeleri üzerinde uğraşıldı. Bir yandan da Bakanlar Kurulunda, 

Mecliste, komisyonlarda barış konferansına gönderilebilecek delegeler kurulu 

söz konusu oluyordu. Bakanlar Kurulu Başkanı Rauf Bey, Dışişleri 

Bakanı Yusuf Kemal Bey, Sağlık Bakanı Rıza Nur Bey, barış konferansına 

gidecek delegeler kurulunun doğal üyeleri gibi görülüyordu. Ben daha bu 

konuda kesin görüşümü ve kararımı saptamamıştım. Ancak Rauf Bey’in 

başkanlığı altında bulunacak kurulun, bizim için ölüm kalım sorunu olan 

bu konuda başarı kazanacağına güvenemiyordum. Rauf Bey’in de kendini 

yetersiz görmekte olduğunu sezinliyordum. Kendisine danışman olarak İsmet 

Paşa’nın verilmesini önerdi. Bu öneriye verdiğim yanıtta, “İsmet Paşa’dan 

danışman olarak pek az yararlanılabilir. İsmet Paşa başkan olursa, 

kendisinden en çok yararlanılabileceğine ben de inanıyorum.” dedim. Bu 

nokta üzerinde uzun boylu görüşülmedi. Ondan sonra, Rauf Bey delegeler 

kurulu konusunda başladığı düzenlemeleri, oluşturmaları sürdürüp gitti. 

Ben önem verir görünmedim. Mudanya Konferansı sona ermişti. İsmet Paşa 

ile Genelkurmay Başkanı Fevzi Paşa Bursa’da bulunuyorlardı. Kendileriyle 

görüşmek üzere Bursa’ya gittim.


Yanımda Milli Savunma Bakanı Kâzım Paşa vardı. Doğu’da kendisine 

karşı yapılan düşünsel ve eylem gösteriler nedeniyle görev yapamayacağını 

anlayıp Ankara’ya gelmek zorunda kalan Kâzım Karabekir Paşa’yı 

ve İstanbul’da kendisine görev vermek üzere de Refet Paşa’yı birlikte götürdüm. 

Bursa’da kaldığım günlerde Refet Paşa’yı, bilindiği üzere, İstanbul’a 

gönderdim. İsmet Paşa’nın da delegeler kurulu başkanlığı yapıp yapamayacağını, 

bütün bildiklerime karşın, bir daha inceledim. Mudanya 

Konferansını nasıl yönettiğini ayrıntılarıyla anlamaya çalıştım. İsmet Paşa’nın 

kendisine, düşüncelerimi sezinletecek hiçbir söz söylemiyordum. 

Sonunda, olumlu olarak kararımı verdim. İsmet Paşa’nın Delegeler Kurulu 

Başkanı olması için daha önce Dışişleri Bakanı olmasını uygun gördüm. 

Bunu sağlamak için, doğrudan doğruya Dışişleri Bakanı Yusuf Kemal 

Bey’e özel ve gizli olarak çektiğim bir gizli telde, kendisinin Dışişleri Bakanlığından 

çekilmesini ve yerine İsmet Paşa’nın seçilmesine aracı olmasını rica 

ettim. 

Ankara’dan ayrılışımdan önce Yusuf Kemal Bey bana, Delegeler 

Kurulu Başkanlığı görevini en iyi İsmet Paşa’nın yapabileceğini söylemişti. 

Yusuf Kemal Bey’den, kendisine bildirdiklerimi iyi karşılayarak gereğini 

yapmaya başladığını bildiren bir yanıt aldım. 

İşte, ondan sonraydı ki İsmet Paşa’ya bir olupbitti biçiminde, Dışişleri 

Bakanı olacağını, ondan sonra da barış konferansına Delegeler Kurulu 

Başkanı olarak gideceğini söyledim. Paşa, birdenbire şaşırdı. Asker olduğunu 

ileri sürerek özür diledi. En sonunda, önerimi bir buyruk sayarak kabul 

etti. Yine Ankara’ya döndüm. Bu sırada 28 Ekim 1922’de, Anlaşma 

Devletleri bizi Lozan’da toplanacak barış konferansına çağırdı. Anlaşma 

Devletleri, hâlâ İstanbul’da bir hükümet tanımak istiyor ve onu da bizimle 

birlikte konferansa çağırıyordu. 

Bu ortaklaşa çağrılma olayı padişahlığın kaldırılması işini kesin olarak 

sonuçlandırdı. Gerçekten, 1 Kasım 1922 günlü yasa gereğince, halifelik 

ile padişahlık birbirinden ayrıldı. İki buçuk yılı aşan bir zamandan beri eylemli 

olarak erkini yürüten ulusal egemenlik onaylandı. Halifelik açık hakları 

olmaksızın bir süre daha bırakıldı. 

Baylar, bu konuda gereği kadar sağlam bilgiler vardır. Konunun 

özelliklerine ilişkin yönler belki yüksek kurulunuzu ilgilendirir düşüncesiyle, 

kimi bilgiler sunacağım: 

Bilindiği üzere, saltanat ve halifelik makamları ayrı ayrı ve birleşik 

olarak önemli sorunlardan sayılmaktaydı. Bunu doğrulayan bir anımı bilginize 

sunayım: 1 Kasım 1922 gününden önce, Meclis çevrelerinde karşıcıllar, 

benim saltanatı kaldıracağım yönünde, telaşlı ve coşkun propaganda 

yapıyorlardı.


Rauf Bey, bir gün Meclisteki odama gelerek benimle önemli birtakım 

işleri görüşmek istediğini ve akşam Refet Paşa’nın Keçiören’deki evine 

gidersem daha güzel konuşabileceğimizi söyledi. Rauf Bey’in önerisini kabul 

ettim. Fuat Paşa’nın orada bulunmasına izin vermemi istedi. Onu da 

uygun gördüm. Refet Paşa’nın evinde dört kişi toplandık. Rauf Bey’den 

dinlediklerimin özeti şuydu: Meclis, saltanat makamının ve belki de halifeliğin 

ortadan kaldırılması düşüncesinde bulunulduğu kaygısıyla üzgündür. 

Sizden ve sizin gelecekte alacağınız durumdan kuşkulanmaktadır. Bunun 

için, Meclise ve dolayısıyla ulus kamuoyuna güvence vermeniz gereğine 

inanıyorum. 

Rauf Bey’den, saltanat ve halifelik konusundaki düşünce ve görüşünün 

ne olduğunu sordum. Verdiği yanıtta şu açıklamalarda bulundu: 

“Ben, dedi, saltanat ve halifelik makamına gönül ve duyguyla bağlıyım. 

Çünkü benim babam, padişahın ekmeğiyle yetişmiş, Osmanlı devletinin 

ileri gelen adamları arasına geçmiştir. Benim de kanımda o nimetin kırıntıları 

vardır. Ben değerbilmez değilim ve olamam. Padişaha bağlı kalmak 

borcumdur. Halifeye bağlılığım ise görgüm gereğidir. Bunlardan başka, 

genel görüşlerim de vardır. Bizde genel duruma egemen olmak güçtür. 

Bunu ancak, herkesin erişemeyeceği kadar yüksek görülmeye alışılmış bir 

makam sağlayabilir. O da saltanat ve halifelik makamıdır. Bu makamı kaldırmak, 

onun yerine başka nitelikte bir varlık koymaya çalışmak, yıkıma 

yol açar ve büyük acı doğurur. Bu hiç uygun bir iş olamaz.” 

Rauf Bey’den sonra, karşımda oturan Refet Paşa’dan görüşünü 

sordum. Refet Paşa’nın yanıtı şuydu: “Rauf Bey’in bütün düşünce ve görüşlerine 

katılırım. Gerçekten de bizde padişahlıktan, halifelikten başka bir 

yönetim biçimi söz konusu olamaz.” 

Ondan sonra, Fuat Paşa’nın düşüncesini öğrenmek istedim. Paşa, 

Moskova’dan yeni geldiğinden, durumu, kamunun düşünce ve duygularını 

gereğince incelemeye henüz zaman bulamadığından söz ederek görüşülen 

konu üzerinde kesin bir düşünce ve görüş ileri süremeyeceğini bildirdi. 

Ben kendilerine, kısaca şu yanıtı verdim: “Söz konusu ettiğiniz sorun, 

bugünün sorunu değildir. Mecliste kimilerinin telaş ve heyecana kapılmasına 

da yer yoktur.” 

Rauf Bey, bu yanıtımdan hoşnut göründü. Ama şu ya da bu biçimde, 

söz konusu sorun üzerinde konuşmalar sürdürüldü. Akşamüzeri 

başlayan görüşmemiz, bütün gece, sabaha kadar uzadı. Rauf Bey’in bir şeyi 

sağlamak istediğini sezinledim. Benim halifelik, saltanat ve ilerde alabileceğim 

durum üzerinde kendilerine söylediğim ve kendilerinin de inandırıcı 

buldukları sözleri bana kürsüden kendi ağzımla Meclise söyletmek...


Kendilerine söylediğim sözleri, olduğu gibi Meclise de söylemekte 

sakınca görmediğimi bildirdim. Dahası, bu sözleri kurşunkalemiyle bir kâğıt 

parçasına yazdım ve ertesi günü Mecliste uygun bir anda bunları söyleyeceğime 

söz verdim. Bu sözümü de yerine getirdim. Benim bu demecim, 

karşıcıllar tarafından Rauf Bey’in bir başarısı sayılmış ve kendisi kutlanmış. 

Baylar, belki birtakım kişilere göre Rauf Bey üzerine aldığı görevi 

yapmıştı. Ben de genel ve tarihsel görevimin o güne ilişkin evresini açıkladığım 

gibi yapmıştım. Ama genel görevimin gerektirdiği temel işi yapma ve 

uygulama zamanı gelince de hiç duraksamadım. Tevfik Paşa’nın telyazıları 

dolayısıyla saltanatı halifelikten ayırmaya ve önce saltanatı kaldırmaya karar 

verdiğim zaman, ilk yaptığım işlerden biri de hemen Rauf Bey’i Meclisteki 

odama çağırmak oldu. Rauf Bey’in, Refet Paşa’nın evinde sabahlara 

dek dinlediğim düşüncelerini ve görüşlerini hiç bilmiyormuşum gibi, ayakta, 

kendisinden şunu istedim: “Halifelik ve saltanatı birbirinden ayırarak 

saltanatı kaldıracağız! Bunun uygun olduğunu kürsüden söyleyeceksiniz!” 

Rauf Bey’le bundan başka hiçbir şey konuşmadık. Rauf Bey odamdan 

çıkmadan önce, yine bu iş için çağırmış olduğum Kâzım Karabekir Paşa 

geldi. Ondan da bu yolda konuşmasını rica ettim. 

Baylar, o tarihe ait Meclis tutanaklarında görüldüğü üzere, Rauf 

Bey kürsüden bir iki kez konuştu ve dahası, saltanatın kaldırıldığı günün 

bayram kabul edilmesini de önerdi. Burada bir nokta, kafalarda düğümlenip 

kalabilir. Bana, Padişaha bağlı kalmayı borç bildiğini, saltanat makamının 

yerine başka nitelikte bir makam koymaya çalışmanın yıkıma yol 

açacağını ve büyük acı doğuracağını söylemiş olan Rauf Bey; benim yeni 

kararımı öğrenince, özellikle de kararımı desteklemesi ve saltanatın kaldırılması 

için Mecliste bir konuşma yapması yolundaki isteğim karşısında 

hiçbir şey söylemeksizin uysallık göstermiştir. Bu tutum ve davranış nasıl 

yorumlanabilir? Rauf Bey, eski kanılarını değiştirmiş miydi? Yoksa kanılarında 

aslında içtenlikli değil miydi? Bu iki noktayı birbirinden ayırmak ve 

biri üzerinde tam bir kanı ile yargıda bulunmak güçtür. Baylar, böyle kuşkulu 

bir yargıda bulunmaya girişmektense, durumun incelenmesini kolaylaştırmaya 

yarayacak kimi evreleri, işlemleri ve tartışmaları yüce kurulunuza 

anımsatmayı yeğlerim. 

Bilginize sunmuştum ki saltanatın kaldırılması, Lozan Konferansı’na 

İstanbul’dan da bir delegeler kurulu çağrılması ve İstanbul’un yani Vahdettin 

ile Tevfik Paşa ve arkadaşlarının da böyle bir çağrıyı, Türk ulusunun 

büyük emek ve özverilerle elde ettiği yararları küçültmek, belki de anlamsız 

bir duruma düşürmek pahasına da olsa, kabul eylemesi yüzündendi. 

(Atatürk bu noktada, İstanbul Hükümeti’nin Lozan Konferansı’na 

birlikte katılmak isteğinde olduğunu belirtmekte ve bu konuda Tevfik paşa


ile yürüttüğü yazışmalara değindikten sonra, sözlerini şöyle sürdürmektedir:) 

Söz konusu sorun nedeniyle, Mecliste 30 Ekim 1922 günü görüşmeler 

başladı. Çok konuşmacılar çok sözler söylediler. İstanbul’daki Osmanlı 

hükümetleri üzerinde durdular; Ferit Paşa evresinden sonra Tevfik 

Paşa perdesinin açıldığını ve bu perdeyi açanların anlayış ve duyunçtan 

yoksun birtakım kişiler olduğunu belirterek, bu adamların yasalar gereğince 

cezalandırılmalarını istediler. “Böyle bir anlayışta olan, yani bize bu 

denli akılsızca önerilerde bulunan kişiler... gerçekten İstanbul Hükümeti’nin 

tarihsel kimliğine imzasını koyan ve her şeyden çok oraya bağlı olan kişilerdir...” 

dediler. İstanbul’da, hükümet adını ve kimliğini takınan adamların, 

Yurt Hainliği Yasası’na göre cezalandırılmaları ile ilgili önergeler okundu. 

Baylar, Osmanlı İmparatorluğunun yıkıldığını, yeni bir Türkiye 

Devleti’nin doğduğunu, Anayasa gereğince egemenlik haklarının ulusta olduğunu 

belirten bir önerge düzenlendi. Seksenden çok arkadaşa imza ettirildi. 

Bu önergede benim de imzam vardır. Bu önerge okunduktan sonra, 

sert bir biçimde karşıcıl durum alanların başında iki kişi göründü. Bunlardan 

biri Mersin Milletvekili Albay Salâhattin Bey’dir. İkincisi, İzmir’de asılan 

Ziya Hurşit’tir. Bunlar, saltanatın kaldırılmaması kanısında bulunduklarını 

açıkça belirttiler. 

Baylar, 31 Ekim 1922 günü Meclis toplanmadı. O gün Müdafaai 

Hukuk Grubu toplantısı oldu. Bu toplantıda, Osmanlı egemenliğinin kaldırılmasının 

zorunlu olduğu üzerinde konuştum. 1 Kasım 1922 günü, Meclis 

toplantısında yine bu konu üzerinde uzun tartışmalar yapıldı. Meclis’te de 

ayrıntılı bir konuşma yapmak gereğini duydum. İslam ve Türk tarihinden 

söz açarak halifelik ve saltanatın ayrılabileceğini, ulusal egemenlik makamının 

Türkiye Büyük Millet Meclisi olabileceğini, tarihsel olaylara dayanarak 

anlattım. Hulâgû’nun, Halife Mutasım’ı asıp yeryüzünde halifeliğe eylemli 

olarak son verdiğini, eğer 1517’de Mısır’ı ele geçiren Yavuz, orada 

halife sanını taşıyan bir sığıntıya önem vermeseydi, halifelik sanının zamanımıza 

dek kalıt olarak gelemeyeceğini anlattım. 

Bundan sonra, bu sorunla ilgili önergeler, üç komisyona Anayasa, 

Dinişleri, Adalet komisyonlarına verildi. Bu üç komisyon üyelerinin bir 

araya gelip, bizim güttüğümüz amaca göre, sorunu çözüp sonuçlandırmaları 

elbette güçtü. Durumu yakından ve kendim izlemem gerekli oldu. Üç 

komisyon bir odada toplandı. Başkanlığa Hoca Müfit Efendi seçildi. Sorunu 

görüşmeye başladılar. Dinişleri Komisyon üyesi olan hoca efendiler, 

herkesçe bilinen akıldışılıklara dayanarak halifeliğin saltanattan ayrılamayacağını 

savladılar. Bu savları çürütmek için özgür düşünceli kimseler de


ortaya çıkar görünmedi. Biz, çok kalabalık olan bu odanın bir köşesinde 

tartışmaları dinliyorduk. Bu biçim görüşmelerin, istenilen sonuca varmasını 

beklemek boşunaydı. Bunu anladık. En sonunda, Karma Komisyon Başkanından 

söz aldım. Önümdeki sıranın üstüne çıktım. Yüksek sesle şunları 

söyledim: 

“Efendiler, dedim, egemenlik hiç kimse tarafından hiç kimseye, 

ilim gereğidir diye; görüşmeyle, tartışmayla verilmez. Egemenlik, güçle, 

erkle ve zorla alınır. Osmanoğulları, zorla Türk Ulusunun egemenliğine el 

koymuşlardı. Bu yolsuzluklarını altı yüzyıldan beri sürdürmüşlerdi. Şimdi 

de Türk Ulusu bu saldırganlara, artık yeter diyerek ve bunlara karşı ayaklanarak 

egemenliğini kendi eline almış bulunuyor. Bu bir oldubittidir. Söz 

konusu olan, ulusa saltanatını bırakacak mıyız, bırakmayacak mıyız sorunu 

değildir. Sorun, zaten olup bitmiş bir gerçeği dile getirmekten başka bir şey 

değildir. Bu, kesinlikle olacaktır. Burada toplananlar, Meclis ve herkes sorunu 

doğal bulursa, sanırım ki uygun olur. Yoksa yine gerçek, yöntemine 

göre saptanacaktır; ama belki birtakım kafalar kesilecektir. İşin dinsel yönüne 

gelince, hoca efendilerin üzülmelerine ve kaygılanmalarına hiç yer 

yoktur: Bu konuda dinsel açıklamalarda bulunayım.” dedim ve uzun uzadıya 

birtakım açıklamalar yaptım. Bunun üzerine, Ankara milletvekillerinden 

Hoca Mustafa Efendi: “Bağışlayınız efendim; biz sorunu başka bakımdan 

ele almıştık; açıklamalarınızdan aydınlandık.” dedi. Sorun, Karma 

Komisyonca bir çözüme bağlanmıştı. 

Yasa tasarısı çabucak saptandı. O gün, Meclisin ikinci oturumunda 

okundu. Açık oya konulması önerisine karşı kürsüye çıktım. Dedim ki: 

“Buna gerek yoktur. Ülkenin ve ulusun bağımsızlığını sonsuza değin koruyacak 

ilkeleri yüce Meclis’in oybirliğiyle kabul edeceğini sanırım.” “Oylansın!” 

sesleri yükseldi. En sonunda, başkan oya koydu ve “Oybirliği ile kabul 

edilmiştir.” dedi. Yalnız aykırı bir ses işitildi: “Ben karşıyım!” Bu ses: 

“Söz yok!” sesleriyle boğuldu. İşte baylar, Osmanlı egemenliğinin çökme 

ve ortadan kalkma töreninin son evresi böyle geçmiştir. 

17 Kasım 1922 günlü resmi bir telyazısının ilk tümcesi şuydu: 

“Vahdettin Efendi, bu gece saraydan kaçmıştır.” Bu telyazısının daha bir 

iki tümcesini, 18 Kasım 1922 günlü Meclis tutanak dergisinde okumuşsunuzdur. 

Ama telyazının aslında, bu kaçışın kimlerin karışmasıyla gerçekleşmiş 

olabileceği, Peygamberden kalan kutsal eşyaların nasıl korunduğu 

gibi konulardan söz eden tümceler de vardı. Yine o gün, Mecliste okunmuş 

bir mektubun örneğiyle, ona ilişik bulunan ve ajanslarla yayımlanmış olan 

bir bildiri örneğini de tutanaktan okuyalım:


Mektup Örneği 

17 Kasım 1922 

Bir örneğini ilişik olarak sunduğum resmi bildiride yazıldığı gibi, 

Padişah Hazretleri İngiltere’nin koruyuculuğuna sığınarak bir İngiliz savaş 

gemisiyle İstanbul’dan ayrılmıştır. 

İmza 

Harington 

Mektuba Ekli Bildirinin Örneği 

Resmi olarak bildirilir ki Padişah Hazretleri bugünkü durum karşısında 

özgürlüğünü ve yaşamını tehlikede gördüğünden, bütün Müslümanların 

halifesi kimliğiyle hem İngiliz koruyuculuğunu, hem de İstanbul’dan 

başka bir yere götürülmesini istemiştir. Padişah Hazretlerinin isteği bu sabah 

yerine getirilmiştir. Türkiye’deki İngiliz birliklerinin Başkomutanı General 

Sir Charles Harington Padişah Hazretlerini almaya giderek, bir İngiliz 

savaş gemisine dek kendisine eşlik etmiştir. Padişah Hazretlerini gemide 

Akdeniz Filosu Genel Komutanı Amiral Sir De Brock karşılamıştır. İngiltere 

Olağanüstü Komiser Vekili Sir Nevile Henderson Padişah Hazretlerini gemide 

görmeye gitmiş ve Kral Beşinci Corc’a bildirilmek üzere isteklerini 

sormuştur. 

Kamuoyunu gerçek durumla karşı karşıya bırakmayı yeğlerim. 

Egemenliği atadan oğla geçirmek gibi yanlış bir yöntemin sonucu olarak 

büyük bir makam, gösterişli bir san kazanabilmiş bir alçağın, onuru çok 

yüksek olan soylu bir ulusu nasıl utanacak bir duruma düşürebileceği kendiliğinden 

anlaşılır. Gerçekten, hangi nedenle ve nasıl olursa olsun, Vahdettin 

gibi özgürlüğünü ve canını kendi ulusu içinde tehlikede görebilecek 

denli aşağılık bir yaratığın, bir dakika bile olsa, bir ulusun başında bulunduğunu 

düşünmek ne acıklıdır! Şuna kıvanabiliriz ki bu alçak, atalarından 

kalma saltanat makamından Türk ulusunca atıldıktan sonra tamamlamış 

bulunuyor. Türk ulusunun bu davranış önceliği elbette övülmeye değer. 

Beceriksiz, aşağılık, duygu ve anlayıştan yoksun bir yaratık, kendisini 

kabul eden herhangi bir yabancının kanadı altına sığınabilir; ama böyle 

bir yaratığın, bütün Müslümanların Halifesi kimliğini taşıdığını söylemek 

elbette doğru değildir. Böyle bir görüşün doğru olabilmesi, her şeyden önce, 

bütün Müslüman toplumların tutsak olmaları koşuluna bağlıdır. Oysa 

dünyada gerçek böyle midir? Biz Türkler, bütün tarihimiz boyunca özgürlüğe 

ve bağımsızlığa simge olmuş bir ulusuz. Değersiz yaşamlarını iki buçuk 

gün daha alçakçasına sürükleyebilmek için her türlü düşkünlüğü sakıncasız 

bulan halifeler oyununu da ortadan kaldırabildiğimizi gösterdik. Böylece 

devletlerin, ulusların, birbirleriyle olan ilişkilerinde kişilerin, özellikle


kendi devletinin ve ulusunun dokuncasına da olsa kişisel durumlarından ve 

canlarından başka bir şey düşünemeyecek aşağılık kişilerin önemi olamayacağı 

yönündeki bilindik gerçeği doğruladık. 

Uluslararası ilişkilerde oyunculardan yararlanma düzenine düşkünlük 

çağına son vermek, uygar dünyanın içten gelen bir dileği olmalıdır! 

Sayın Baylar, kaçan halife, Türkiye Büyük Millet Meclisi’nce halifelikten 

çıkarıldı; yerine, sonuncu halife olan Abdülmecit Efendi seçildi. Meclisçe 

yeni halife seçilmeden önce, seçilecek kişinin de padişahlık tutku ve 

ülküsüne kapılarak herhangi bir yabancı devlete sığınması olasılığını ortadan 

kaldırmak gerekiyordu. Bunun için İstanbul’daki görevlimiz Refet Paşa’ya, 

Abdülmecit Efendi ile görüşmesini; dahası, elinden, Türkiye Büyük 

Millet Meclisi’nin halifelik ve saltanat üzerine aldığı kararı tümüyle kabul ettiğini 

bildirir bir de belge alarak göndermesini yazdım. Bu yazdıklarım yapılmıştır. 

18 Kasım 1922 günü İstanbul’da Refet Paşa’ya bir gizli tel ile verdiğim 

yönergede de başlıca şu noktaları yazmıştım: “Abdülmecit Efendi, 

Müslümanların Halifesi sanını kullanacaktır. Bu sana, başka san ve söz eklenmeyecektir. 

Müslümanlık dünyasına duyurulmak üzere düzenleyeceği 

bir bildiriyi sizin aracılığınızla önce bize, şifre ile bildirecektir. Onaylandıktan 

sonra yine şifre ile ve sizin aracılığınızla kendisine bildirilecek, ondan 

sonra yayımlanacaktır. Bu bildirinin metnini başlıca şu noktalar oluşturacaktır: 

a) Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin kendisini halifeliğe seçmesinden 

ötürü sevindiği açıkça belirtilecektir. 

b) Vahdettin Efendi’nin yaptıkları ayrıntılarıyla kınanacaktır. 

c) Anayasanın ilk on maddesinin kapsamı uygun bir yolla açıklanarak 

ve önemli yerleri olduğu gibi alınarak, Türkiye Devleti’nin, 

Büyük Millet Meclisi’nin ve Hükümetinin kendine özgü 

nitelikleri ile yönetim biçiminin Türkiye halkı ve bütün Müslümanlık 

dünyası için en yararlı ve en uygun olduğu belirtilip saptanacaktır. 

d) Türkiye ulusal halk hükümetinin geçmişte gördüğü işler ve değerli 

çalışmaları övücü bir dille anılacaktır. 

e) İşbu bildiride, yukarıda sözü edilenlerden başka, siyasetle ilgili 

sayılabilecek bir görüş ve düşünceye yer verilmeyecektir. 

19 Kasım 1922 günlü açık bir telyazısı ile de Abdülmecit Efendi’ye: 

“Türkiye Devleti egemenliğini sınırsız ve koşulsuz olarak ulusa bırakan 

Anayasa gereğince yürütme erki ve yasama yetkisi kendisinde belirmiş ve 

toplanmış bulunan, ulusun biricik ve gerçek temsilcilerinden kurulmuş


Türkiye Büyük Meclisinin 1 Kasım 1922’de oybirliği ile kabul ettiği gerekçe 

ve ilkelere göre, yüce Meclisçe 18 Kasım 1922 günü yapılan oturumda halifeliğe 

seçilmiş olduğunu” bildirdim. 

19 Kasım 1922 günlü bir gizli telle Refet Paşa, çektiğimiz tellere 

yanıt veriyordu. Abdülmecit Efendi: “İmzasının üstünde, Müslümanların 

Halifesi ve Mekke ile Medine’nin Kulu sanını koyabileceği; cuma selamlığında 

halifelere özgü kaftan giyebileceği ve Fatih’inkine benzer bir sarık takınabileceği 

ve bunun uygun olacağı” düşüncesini ileri sürmüş. Müslümanlık 

dünyasına yayımlayacağı bildiride ise, Vahdettin Efendi için bir şey söylemek 

konusunda özür dilemiş; ayrıca bildiri İstanbul gazetelerinde yayımlanırken 

Türkçesiyle birlikte Arapça çevirisinin de yayımlatılması görüşünü 

ileri sürmüş. 

Refet Paşa’ya makine başında 20 Kasım 1922 günü verdiğim yanıtta, 

“Müslümanların Halifesi” sanı ile birlikte “Kutsal Mekke ile Medine’nin 

Kulu” deyiminin de kullanılmasını onayladım. Cuma töreninde Fatih’in 

kılığına girmesini uygun bulmadım. Redingot ya da istanbulin giyebileceğini, 

askeri elbise giymesinin elbette söz konusu olamayacağını bildirdim. 

Yayımlanacak bildiride Vahdettin’in adı anılmaksızın eski halifenin kişiliğinin 

ve zamanında düşülen kötü durumun söz konusu edilmesi gerektiğini 

bildirdim. 

Refet Paşa’dan 20 Kasım 1922’de aldığım gizli bir telin birinci 

maddesinde şöyle deniliyordu: “Abdülmecit Efendi’nin 20 Kasım 1922 

günlü yazısının altında Peygamberin Halifesi ve Kutsal Mekke ile Medine’nin 

Kulu sanının altında Abdülaziz Han Oğlu Abdülmecit imzası kullanılmıştır.” 

Baylar, yaptığımız uyarmayı iyi karşıladığını söylemiş olan Abdülmecit 

Efendi, “Müslümanların Halifesi” yerine “Peygamber Halifesi” ve 

babasının adı dolayısıyla da “Han” sanlarını kullanmaktan kendini alamamıştır. 

Birtakım düşünceler ileri sürdükten sonra da bildirisinde Vahdettin’e 

değinmekten vazgeçtiğini; çünkü “başkasının kötü işlerini anmak biçiminde 

bile olsa, böyle bir bildirinin kendi tutumuna ve yaradılışına ağır geleceğinin 

bilindiğini” bildirmiş. Bu, telin ikinci maddesinde yazılı idi. Telin üçüncü 

maddesi, benim Meclis Başkanı olarak kendisine halifeliğe seçildiğini 

bildirmek üzere yazdığım tele yanıt idi. Bu yanıtta “Ankara’da Türkiye Büyük 

Millet Meclisi Başkanı Mareşal Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine” 

diye doğrudan doğruya beni ilgilendiren özel bir başlık kullanılmıştı. Dördüncü 

maddede, Müslümanlık dünyasına yayımlayacağı bildirinin örneği 

vardı. Bu bildiriye İstanbul’un “Yüce Halifelik Merkezi” olduğu da özenle 

yazılmış bulunuyordu.


21 Kasım 1922 günlü bir telde, Peygamberin Halifesi yerine, daha 

önce bildirdiğimiz gibi, Müslümanların Halifesi denilecektir dedik. Halifeliğe 

seçildiğini bildirmek üzere yazdığımız tele vereceği yanıtın bana değil, 

Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanlığına gönderilmesi konusunda kendisini 

uyardık. Yazılarında siyasal ve genel konuları kapsayan sözcükler bulunduğunu, 

bunlardan çekinmesi gerektiğini bildirdik. 

Baylar, önemsiz ayrıntılar gibi görülebilecek olan bu açıklamalarımla 

belirtmek istediğim temel nokta şudur: Ben, kişisel egemenliğin kaldırılmasından 

sonra, başka sanla yine bu nitelikte bir makam sayılması gereken 

halifeliğin de kaldırılmış bulunduğunu kabul ediyordum. Bunun uygun 

zaman ve fırsatta söylenmesini uygun buluyordum. Halifeliğe seçilen Abdülmecit 

Efendi’nin, bu gerçeği hiç anlamadığı düşünülemez. Özellikle, 

onun, halife sanı ile padişahlık yapması için gerekli nedenleri ve koşulları 

hazırlayıp sağlayabileceklerini tasarlayan kimseler bulunduğu düşünülürse, 

kendisinin ve doğal yardımcılarının bön ve aymaz kişiler olduklarını sanmak 

hiç de doğru olamazdı. 

Şimdi isterseniz, halife seçimi dolayısıyla Meclisin 18 Kasım 1922 

günü yaptığı gizli oturumlardaki görüşmeler üzerine kısaca bilgi vereyim. 

Mecliste sorunu çok ağır ve önemli sayanlar vardı. Özellikle hoca efendiler, 

kendi uzmanlıklarıyla ilgili bir konu bulduklarından çok dikkatli ve uyanıktılar. 

Bir halife kaçmış... Onu halifelikten çıkarmak, yenisini seçmek... Sonra 

yenisini İstanbul’da bırakmayıp Ankara’ya getirmek... Ulusun ve devletin 

yakından başına geçirmek... Kısacası, halifenin kaçması yüzünden Türkiye’de, 

bütün Müslümanlık dünyasında kargaşa çıkmış ya da çıkacakmış... 

Onun için önlemler alınmalıymış... yönünde görüşler, kaygılar ileri sürülüyordu. 

Konuşmacıların kimisi de halife olacak kişinin niteliğinin ve yetkisinin 

ne olacağını saptamak gereğinden söz ediyordu. Ben de görüşmelere 

ve tartışmalara katıldım. Söylediklerimin çoğu, ileri sürülen düşüncelere 

yanıt niteliğindeydi. Söylediklerimin ana çizgileri şu cümlelerde bulunuyordu: 

“Söz konusu sorun çok tartışılıp irdelenebilir. Ama tartışma ve irdelemelerde 

ne denli ileri gidersek, sorunu çözümlemekte o denli güçlüğe 

uğrar ve gecikiriz. Yalnız şu noktaya dikkati çekerim: Bu Meclis Türkiye 

halkının Meclisidir. Bu Meclisin niteliği ve yetkisi yalnız ve ancak Türk halkının 

ve Türk yurdunun varlığı ve yazgısıyla ilgilidir ve ancak ona etki yapabilir. 

Meclisimiz, kendi kendine bütün Müslümanlık dünyasına etkin bir 

güç edinemez Baylar! Türk ulusu ve onun temsilcilerinden kurulmuş olan 

Meclisimiz kendi varlığını, halife sanını taşıyan ya da taşıyacak olan bir kişinin 

eline veremez ve vermeyecektir Baylar! Bundan dolayı Müslümanlık


dünyasında kargaşa varmış ya da olacakmış; bunların hepsi anlamsız ve 

yalan sözlerdir. Kim söylemişse yalan söylemiştir, yalan söylüyor.” 

Bu sözümü kabul etmeyen bir kişiye yanıt verdim, açıktan açığa 

dedim ki: “Sen yalan söyleyebilirsin, bu yaratılıştasın!” 

Baylar, gürültüye yer olmadığını açıkladıktan sonra dedim ki: “Bizim, 

dünya gözündeki en büyük gücümüz ve erkimiz, yeni durumumuz ve 

niteliğimizdir. Halife tutsak olabilir. Halife adını taşıyanlar yabancılara sığınabilirler. 

Düşmanlar ve halifeler el ele verip her şeyi yapmaya girişebilirler. 

Ama yeni Türkiye’nin yönetim biçimini, siyasetini, gücünü, kesinlikle 

sarsamazlar. Türk halkının kayıtsız ve koşulsuz olarak egemenliğini elinde 

tuttuğunu bir kez daha ve kesinlikle söylüyorum. Egemenlik, hiçbir anlamda, 

hiçbir biçimde, hiçbir renk ve belirtide ortaklık kabul etmez. Sanı ister 

halife olsun, ister ne olursa olsun, hiç kimse bu ulusun yazgısında ona ortak 

çıkamaz. Ulus, buna, kesinlikle göz yumamaz. Bunu önerecek hiçbir 

milletvekili bulunamaz. Bunun için, kaçak halifeyi halifelikten çıkarmakta, 

yenisini seçmekte ve bu konuyla ilgili bütün işlemlerde, söylediğim görüşlere 

uymak zorunludur. Başka türlü hiçbir şey yapılamaz.” 

Sayın Baylar, biraz tartışmalı ve gürültülü olmakla birlikte, Meclisin 

çoğunluğu, yapılacak işlem üzerinde görüş birliğine vardı. Alınacak sonucun 

ne olduğunu biliyorsunuz. Saltanatın kaldırılması üzerine İstanbul’da 

hükümet adını taşıyan Tevfik ve İzzet Paşalarla arkadaşlarının çekilme yazılarını 

Saraya nasıl verdiklerinden, İstanbul’un yönetimini düzenlemek için 

verdiğimiz buyruklardan ve yönergelerden de söz ederek yüksek kurulunuzu 

yormayı yararlı bulmuyorum. 

Lozan Konferansı genel toplantısı, 21 Kasım 1922 günü yapılmıştır. 

Bu konferansta Türkiye Devleti’ni İsmet Paşa Hazretleri temsil etti. Trabzon 

Milletvekili Hasan Bey ile Sinop Milletvekili Rıza Nur Bey, İsmet Paşa’nın 

başkanlığındaki Delegeler Kurulunu oluşturuyordu. Delegeler Kurulumuz, 

Kasım 1922 başlarında, Lozan’a gitmek üzere Ankara’dan ayrıldı. 

Baylar, iki dönemli olup, sekiz ay süren Lozan Konferansı ve sonucu 

dünyaca bilinmektedir. Bir süre, Ankara’da, Lozan Konferansı görüşmelerini 

izledim. Görüşmeler ateşli, tartışmalı geçiyordu. Türk haklarını tanıyan 

olumlu sonuç görülmüyordu. Ben, bunu oldukça doğal buluyordum. 

Çünkü, Lozan Barış masasında söz konusu edilen sorunlar, yalnız üç dört 

yıllık yeni döneme ilişkin ve özgü kalmıyordu. Yüzyıllık hesaplar görülüyordu. 

Bu denli eski, bu denli karışık, bu denli bulaşık hesapların içinden 

çıkmak, elbette, o kadar rahat ve kolay olmayacaktı. 

Baylar, bilirsiniz ki yeni Türk Devletinden önceki Osmanlı Devleti 

“Eski Antlaşmalar” adı altında birtakım kapitülasyonların tutsağı idi. Hıristiyan 

topluluk birçok ayrıcalık ve önceliklere sahip bulunuyordu. Osmanlı


Devletinin, Osmanlı ülkesinde bulunan yabancıları yargılama hakkı yoktu; 

kendi uyruklarından aldığı vergiyi yabancılardan alması yasaktı; devletin 

varlığını kemiren ve kendi sınırları içinde bulunan topluluklara karşı önlemler 

alması yasak edilirdi. Osmanlı Devletinin, kendisini kuran temel öğenin, 

Türk ulusunun insanca yaşamasını sağlayacak yollara başvurması da yasaklanmıştı. 

Ülkeyi bayındırlaştıramaz, demiryolu yaptıramaz dahası, okul 

bile yaptırmakta özgür değildi. Bu gibi durumlarda yabancılar engel olurdu. 

Osmanlı hükümdarları ve yakınları görkemli ve parıltılar içindeki yaşamlarını 

sağlayabilmek için ülke ve ulusun bütün kaynaklarını kuruttuktan 

başka, ulusun her türlü gelirini karşılık göstererek ve devletin onur ve özsaygısını 

ayaklar altına alarak birçok borçlara girmişlerdi. O denli ki devlet 

bu borçların faizlerini bile ödeyemeyecek duruma gelmiş, dünya gözünde 

batmış sayılmıştı. 

Baylar, kalıtçısı olduğumuz Osmanlı Devletinin dünya gözünde 

hiçbir değeri, erdemi ve onuru kalmamıştı. Uluslararası hukukun dışında 

bırakılmış, neredeyse koruyuculuk ve güdüm altına alınmış durumda varsayılıyordu. 

Geçmişteki savsaklamalarla, yanılgılarla ilgimiz yokken, yüzyılların 

birikmiş hesaplarının bizden sorulmaması gerekirken, bu konuda da 

dünya ile karşı karşıya gelmek bize düşmüştü. Ulusu ve ülkeyi gerçek bağımsızlığına 

ve egemenliğine kavuşturmak için bu güçlüklere katlanmak ve 

özveride bulunmak da bizim üzerimize yükletilmişti. Ben, sonucun mutlaka 

olumlu olacağından emindim. Türk ulusunun varlığı için, bağımsızlığı için, 

egemenliği için ne olursa olsun elde etmek ve sağlamak zorunda olduğu 

temellerin dünyaca tanınacağından hiç kuşku duymuyordum. Çünkü, gerçekte 

bu temeller güçle, hak ederek ve eylemli ve nesnel olarak alınmıştı. 

Konferans masasında istediğimiz, zaten elde edilmiş olan şeylerin yöntem 

gereği yazılıp onanmasından başka bir şey değildi. İsteklerimiz açık ve doğal 

haklarımızdı. Bundan başka, haklarımızı korumak ve sağlamak için gücümüz 

de vardı; gücümüz de yeterdi. En büyük gücümüz, en güvenilir dayanağımız, 

ulusal egemenliğimizi elde etmiş, onu eylemli olarak halkın eline 

vermiş ve halkın elinde tutabileceğimizi yine eylemli olarak kanıtlamış 

olduğumuzdu. İşte bu düşüncelerle, Konferansın gidişini soğukkanlılıkla izliyor 

ve gösterdiği ters durumlara gereğinden çok önem vermiyordum. 

Baylar, saltanatın kaldırılışı, halifelik makamının yetkisiz kalışı üzerine, 

halk ile yakından görüşmek, ruh durumunu ve düşünce eğilimini bir 

daha incelemek önemliydi. Bundan başka, Meclis, son yılına girmiş bulunuyordu. 

Yeni seçim dolayısıyla Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti’ni 

bir siyasal parti durumuna getirmeye karar vermiştim. Barış sağlanacak 

olursa, derneğimiz örgütlerinin siyasal partiye çevrilmesini gerekli 

görüyordum. Bu konuda da halkla karşı karşıya gelip görüşmeyi uygun ve 

yararlı buluyordum. Utkudan sonra, eğitimle uğraşmaya başlamış olan or-


dumuzu da yakından görmek istiyordum. İşte bu amaçlarla, Batı Anadolu’da 

bir gezi yapmak üzere 14 Ocak 1923 günü Ankara’dan ayrıldım. Eskişehir’den 

başlayarak İzmit, Bursa, İzmir, Balıkesir’de halkı uygun yerlerde 

toplayarak uzun söyleşiler yaptım. Bana diledikleri gibi özgürce sorular 

sormalarını halktan istedim. Sorulan sorulara, yanıt olmak üzere, altı saat, 

yedi saat süren konuşmalar yaptım. 

Sayın baylar, hemen her yerde halkın anlamak istediği şeylerden 

dikkati çekenler şunlardı: Lozan Konferansı ve sonucu, ulusal egemenlik ve 

halifelik makamı, bunların durumları ve ilişkileri; bir de kurmayı amaçladığımı 

öğrendikleri siyasal parti... Lozan Konferansı görüşmelerini, olduğu 

gibi, her yerde özetliyordum. Olumlu sonuç alınacağına olan inancımı da 

söyleyerek ulusu kaygıdan kurtarmaya çalışıyordum. 

Halkın, ulusal egemenlik ile halifelik makamının durumları ve ilişkileri 

ile ilgilenip kaygılanmaya hakkı vardı. Çünkü, Meclis 1 Kasım 1922 tarihli 

kararıyla, kişi egemenliğine dayanan hükümet biçiminin 16 Mart 

1920’den başlayarak ve sonsuza değin tarihe karıştığını duyurduktan sonra, 

birtakım Şükrü Hocalar, “Müslüman kamuoyu kuşkulara ve üzüntülere 

düşmüştür.” diyerek eylem ve çalışmaya koyuldular. “Halifelik demek, hükümet 

demektir. Halifeliğin hak ve görevlerini ortadan kaldırmak hiç kimsenin, 

hiçbir meclisin elinde değildir.” düşüncesini gündeme getirmişlerdi. 

Meclisin, ulusun kaldırdığı kişi egemenliğini halifelik makamında sürdürmek 

ve padişahın yerine halifeyi koymak tutkusuna düşmüşlerdi. Gerçekten, 

gerici bir grup, Afyonkarahisar Milletvekili Hoca Şükrü’nün imzasıyla, 

“İslam Halifeliği ve Büyük Millet Meclisi” adıyla bir kitapçık yayımladı. Bu 

kitapçığın Ankara’da 15 Ocak 1923’de yayımlandığı ve bütün Meclis üyelerine 

dağıtıldığı bana İzmit’te bildirildi. Kitapçığın üzerinde yalnızca 1339 

(1923) yılı yazılmıştı. Ama kitapçığın, daha ben Ankara’da iken hazırlanıp 

basıldığı ve benim Ankara’dan ayrıldığım 14 Ocak 1923 gününün ertesinde 

ortaya çıkarıldığı anlaşılmıştır. Şükrü Efendi Hoca ve arkadaşları “Halife 

Meclisin, Meclis Halifenindir” saçmalığıyla Millet Meclisini Halifenin danışma 

kurulu ve Halifeyi Meclisin ve dolayısıyla devletin başkanı gibi göstermek 

ve kabul ettirmek istemişlerdir. 

Baylar, halife bulunan kişiyi umuda düşürecek kimi içten bağlılık 

gösterileri de dikkati çekiyordu. Gizli olarak yapılan bağlılık gösterileri ise 

bizim görünüşe göre anladıklarımızdan daha çokmuş. Bu konuda bir örnek 

vermiş olmak için, o sıralarda İstanbul ve Trakya’da görevlimiz ve temsilcimiz 

olan Refet Paşa’nın yine o günlerde Konya adlı bir atı Halifeye sunması 

dolayısıyla kendi kardeşi, hem de emir subayı Rifat Bey’e yazdığı bir 

gizli tel ile, Halifenin başyaver aracılığıyla bu tele verdiği yanıtı, olduğu gibi 

bilginize sunacağım:


Şifre 5.1.1923 

Rifat Bey’e: 

Konya’yı Halife Hazretlerine sunmak için getirtmiştim. Yalnız şu 

anda ne durumda olduğunu görmediğim için çekiniyorum. İstanbul’da iyi 

bir hayvan bulunmayacağını anladığım için Halife Hazretlerinin başyaverlerinden 

de hayvan satın almak için ivedilik göstermemelerini rica etmiştim. 

Hayvanın Halife Hazretlerince beğenilmesini Tanrı’nın bir iyiliği olarak 

kabul ediyorum. Büyük bir ataklık olacağını biliyor isem de Kurtuluş Savaşının 

tarihsel bir anısı olduğu için, kendilerine bağlı bir eski askerin savaş 

armağanı olarak sunduğu Konya’nın Halife Hazretlerince kabul olunarak 

sevindirilmemi rica ederim. En içten kulluk duygularıyla ellerini öptüğümün 

Hafife Hazretlerine duyurulmasında aracı olmasını Başyaver Şekip 

Bey’den dilerim. Konya’yı ve bu gizli teli Başyaver Şekip Bey’e hemen veriniz. 

Refet 

7 Ocak 1923 

Trakya Olağanüstü Temsilcisi Refet Paşa Hazretlerine 

Saygıyla sunulur. 

Değerli kardeşiniz Rifat Bey’in verdiği yüce telinizi Halife Hazretleri 

Efendimize sundum ve gösterdim. Peygamber Hazretlerinin Yüce Vekili, 

gerek yeniden bildirilen özbağlılık duygularından ve gerekse sunulan Konya 

adlı hayvandan dolayı özellikle kıvanıp sevindiler ve saygın yurdumuzun 

bağımsızlığını korumak gibi pek kutsal ve yüce bir amacın elde edilmesine 

çalışan büyükler arasında seçkinleşen yüce kişiliğinizin de yiğitlik ve 

özveri gösterdiği er meydanlarından birinin adıyla adlandırılan bu sevimli 

ve güzel atı almakla da övünç duydular. Yüce Cebrail, evrenin övüncü 

Peygamberimiz Efendimize (Ona selam olsun) Tanrı’nın elçisi olduğunu 

bildirdiği gibi, yüksek kişiliğiniz de Halife Hazretlerine vekil olduğunu bildirdiğinden 

dolayı yüce varlığınız kendilerine bütün yaşadığı günlerin en 

mutlu ve en kutlu bir olayını her zaman için anımsatacaktır. Yüce kişiliğinizin 

bu değerli anıya karışmış olması dolayısıyla sık sık ve büyük sevgiyle 

anılacağınız besbelliyken, bir de her gün, alışkanlık gereği, sabah rüzgârı 

gibi yürüyen bu ata binildikçe yüksek ve değerli anılarınız bir daha yenilenecektir. 

Şu satırlarla Halife Efendimizin değerbilir, öz ve gerçek duygularını 

ne ölçüde yansıtabildiğimi kestiremem. Bunu başaramadıysam, eksiğini 

yüksek kişiliğinize kendilerinin doğrudan doğruya göstermiş oldukları 

sevgi belirtileri ve babaca gönül okşayışları daha önce gidermiş ve ödemiştir 

düşüncesiyle avunmaktayım. Bundan yararlanarak ve sonuç olarak, size 

Tanrı Gölgesinin özel selamlarını ve Peygamber Vekilinin hayır dualarını


bildirip muştulamakla onur kazanır; üstün saygılarımı kabul etmek iyiliğinde 

bulunmanızı rica ederim Efendim Hazretleri. 

Başyaver 

Şekip Hakkı 

(Bu yazışmaları ve karşılıklı sevgi gösterilerini biz, ancak halifeliğin 

kaldırılmasından ve padişah soyundan olan kişilerin ülkeden çıkarılmasından 

sonra bir rastlantıyla öğrenebildik.) 

Şunu bilginize sunmalıyım ki Şükrü Efendi Hoca ile onu ve imzasını 

ileri süren siyasetçiler, sultan ya da padişah sanını taşıyan bir hükümdar 

yerine sanı halife olan bir hükümdar koyarak konuşmuşlar ve önerilerde 

bulunmuşlardı. Şu ayrımla ki herhangi bir ülke ve ulusun hükümdarı yerine 

dünyanın dört bucağında düzensiz yığınlar durumunda yaşayan, çeşitli 

soydan üç yüz milyonluk bir topluluğa sözü geçecek bir hükümdardan ve 

onun görevlerinden, yetkilerinden söz etmişlerdi. Bütün Müslümanlara 

egemen olacak bu ulu hükümdarın eline güç olarak, üç yüz milyon Muhammet 

ümmetinden yalnız on, on beş milyon Türk halkını vermişlerdi. 

Halife adındaki hükümdar, “bütün Müslümanların işlerini yönetecek ve 

dünya işleriyle ilgili kurallardan, çıkarlarına en uygun olanlarını uygulayacak” 

idi. Bütün Müslümanların, “haklarını savunacak, onların bütün işlerine 

etkin bir kararlılık ve istenç ile” el atacaktı. Halife adındaki hükümdar; 

dünya yüzündeki üç yüz milyon Müslüman arasında adaleti sürdürecek, 

kamu haklarını gözetecek, dirlik düzenliği ve güveni bozacak olayları önleyecek, 

Müslümanlara başka dinden olanların yapabilecekleri saldırılara engel 

olacaktı. Müslüman topluluğunun esenliğini sağlamaya yarayacak uygarlık 

ve bayındırlık koşullarını hazırlamakla yükümlü bulunacaktı. 

Sayın Baylar, bu denli bilgisiz ve dünyanın durum ve gerçeklerinden 

bu denli habersiz olan Şükrü Hoca ve benzerlerinin ulusumuzu aldatmak 

için “Müslümanlık Kuralları” diye yayımladıkları uydurmaların, aslında 

yeniden anlatılacak bir değeri yoktur. Ama, bunca yüzyıllarda olduğu 

gibi, bugün de ulusların bilgisizliğinden ve bağnazlığından yararlanarak bin 

bir türlü siyasal ve kişisel amaç ve çıkar sağlamak için dini araç olarak kullanmaya 

kalkışanların, içeride ve dışarıda bulunuşu bizi bu konuda söz 

söylemekten, ne yazık ki şimdilik alıkoyamıyor. İnsanlıkta din duygu ve 

bilgisi, her türlü boş inançlardan sıyrılarak gerçek bilim ve teknik ışığıyla 

arınıp olgunlaşıncaya değin, din oyunu oyuncularına her yerde rastlanacaktır. 

Şükrü hocaların ne denli anlamsız, mantıksız ve uygulanma niteliğinden 

yoksun görüş ve yargılar savurduklarını anlamamak için gerçekten 

Hoca Efendi gibi “Allahlık” denilen yaratıklardan olmak gerekir. Halife ve


halifelik yönetiminin, onların dediği gibi bütün dünya Müslümanları üzerinde 

geçerli olması gerekince, bütün varlığını ve güç kaynaklarını halifenin 

buyruklarına bırakmakla Türkiye halkının omuzlarına yüklenecek yükün ne 

denli ağır olacağını biraz olsun acıyarak düşünmek gerekmez miydi? Onların 

ileri sürdükleri gerekçe ve yargılara göre halife adlı hükümdar Çin, 

Hint, Afgan, İran, Irak, Suriye, Filistin, Hicaz, Yemen, Asir, Mısır, Trablus, 

Tunus, Cezayir, Fas, Sudan, kısacası dünyanın her yerindeki Müslümanların 

ve Müslüman ülkelerin işlerini elinde tutacaktı. Bu kuruntunun hiçbir 

zaman gerçekleşmemiş olduğunu bilirsiniz. Müslüman topluluklarının birbirinden 

büsbütün başka amaçlarla ayrıldıkları, Emevilerin Endülüs’te, Alevilerin 

Mağrip’te 68 , Fâtimilerin Mısır’da, Abbasilerin Bağdat’ta birer halifelik 

yani saltanat kurdukları ve dahası, Endülüs’te her bin kişilik bir topluluğun 

“bir halifesi ile bir minberi” bulunduğu Hoca Şükrü imzasını taşıyan kitapçıkta 

da yazılıdır. 

Bu tarihsel gerçeği bilmezlikten gelerek, hemen hepsi yabancı devletlerin 

uyruğu olan ya da bağımsız olan Müslüman uluslara ya da devletlere 

halife adı altında bir hükümdar görevlendirip atamak akıl ve gerçekle 

bağdaşabilir miydi? Özellikle, böyle bir hükümdar makamını korumak için 

bir avuç Türkiye halkını bu işe bağlamak, onu yok etme yolunda uygulanagelen 

önlemlerin en etkilisi olmaz mıydı? “Halifenin görevi dinsel değildir. 

Halifeliğin temeli nesnel güç ve egemenlik erkidir.” diyenlerin, halifeliğin 

devlet, halifenin devlet başkanı olduğunu söyleyip kanıtladıkları ve 

amaçlarının da halife sanını taşıyan bir kişiyi Türkiye Devletinin başına geçirmek 

olduğu kolaylıkla anlaşılabilirdi. 

Sayın Baylar, Şükrü Hoca Efendi’nin ve siyasetçi arkadaşlarının, 

kendi siyasal amaçlarını açıktan açığa söylemeyip, bunu, bütün İslam dünyasının 

amacıymış gibi göstermek istemeleri, dinsel bir sorunmuş gibi söz 

konusu etmeleri, halifelik oyuncağının ortadan kaldırılmasını çabuklaştırmaktan 

başka bir sonuç vermemiştir. 

Halifelik konusunda halkın kuşku ve kaygısını gidermek için her 

yerde gereği kadar konuştum ve açıklamalarda bulundum. Kesin olarak 

dedim ki “ulusumuzun kurduğu yeni devletin yazgısına, işlerine, bağımsızlığına, 

sanı ne olursa olsun hiç kimseyi karıştırmayız! Ulusun kendisi, kurduğu 

devleti ve onun bağımsızlığını koruyor ve sonsuza dek koruyacaktır!” 

Ulusa anlattım ki bütün Müslümanları içeren bir devlet kurmak göreviyle 

yükümlüymüş gibi düşlenen bir halifenin, görevini yapabilmesi için, Türkiye 

Devleti ve onun bir avuç insanı halifenin buyruğuna verilemez. Ulus, 

68 

Endülüs= İspanya, Mağrip= Batı (Burada söz edilen Kuzey Batı Afrika’dır).


bunu kabul edemez! Türkiye halkı bu denli büyük bir sorumluluğu, bu 

denli mantık dışı bir görevi üstlenemez. 

Ulusumuz, yüzyıllarca, bu boş görüşlerden yola çıkarıldı. Ama ne 

oldu? Her gittiği yerde milyonlarca insan bıraktı. Yemen çöllerinde kavrulup 

yok olan Anadolu çocuklarının sayısını biliyor musunuz? dedim. Suriye’yi, 

Irak’ı korumak için, Mısır’da barınabilmek için, Afrika’da tutunabilmek 

için kaç insan şehit oldu, bunu biliyor musunuz? Sonuç ne oldu görüyor 

musunuz?! dedim. 

Halifeye, dünyaya meydan okutmak ve onu bütün Müslümanların 

işlerine etkili kılmak düşüncesinde olanlar, bu görevi yalnız Anadolu halkından 

değil, onun sekiz on katı insandan oluşan büyük Müslüman topluluklarından 

istemelidirler! Yeni Türkiye’nin ve yeni Türkiye halkının artık 

kendi yaşam ve mutluluğundan başka düşünecek bir şeyi yoktur... Başkalarına 

verilecek en küçük bir şeyi kalmamıştır! dedim. Başka bir noktayı da 

halkın gözünde iyice canlandırmak için şu açıklamayı yaptım: Bir an için 

varsayalım ki dedim, Türkiye söz konusu görevi kabul etsin. Bütün Müslümanları 

bir noktada birleştirerek yönetmek amacına yönelsin, başarı da 

sağlasın! İyi de uyruğumuz ve yönetimimiz altına almak istediğimiz uluslar 

derlerse ki “Bize büyük hizmetler ve yardımlar yaptınız, teşekkür ederiz. 

Ama biz bağımsız kalmak istiyoruz. Bağımsızlık ve egemenliğimize kimsenin 

karışmasını uygun görmeyiz! Biz kendi kendimizi yönetebilecek güçteyiz!” 

Bu durumda, Türkiye halkının bütün çalışma ve özverisi, yalnızca bir 

teşekkür ve dua almak için mi göze alınacaktır?! Görülüyordu ki boş bir 

özenti için, bir kuruntu ve bir düş için Türkiye halkını yok etmek istiyorlardı. 

Halifeliğe ve halifeye görev ve yetki vermek düşüncesinin niteliği bundan 

başka bir şey değildi. 

Baylar, halka sordum: Bir Müslüman devleti olan İran ya da Afganistan, 

halifenin herhangi bir yetkisini tanır mı, tanıyabilir mi? Haklı olarak 

tanıyamaz, çünkü devletinin bağımsızlığını, ulusunun egemenliğini ortadan 

kaldırır. 

Ulusa, kendimizi dünyanın egemeni sanmak aymazlığı, artık sürüp 

gitmemelidir uyarısında da bulundum. Gerçek yerimizi ve dünyanın durumunu 

tanımamak aymazlığıyla ve aymazlara uymakla, ulusumuzu sürüklediğimiz 

yıkımlar yetişir! Bile bile aynı faciayı sürdüremeyiz! 

Baylar, İngiliz tarihçilerinden Vels (Wells) iki yıl önce bir tarih kitabı 

yayımladı. Bu kitabın son sayfaları, “Dünya Tarihinin Gelecek Evresi” başlığı 

altında birtakım görüşler içerir. Bu görüşlerde ele alınan konu, “birleşik 

bir dünya devleti”dir. Vels, bu bölümde, birleşik bir dünya devletinin nasıl 

kurulabileceği ve böyle bir devletin önemli ayırıcı niteliklerinin neler olacağı 

üzerindeki düşüncelerini ortaya atıyor; adaletin ve tek bir yasanın buy-


ruğu altında dünyamızın alacağı durumu canlandırmaya çalışıyor. Vels, 

“Bütün egemenlikler tek bir egemenlik içinde eritilmezse, ulusların üstünde 

bir erk yaratılmazsa dünya yok olacaktır.” diyor ve “Gerçek devlet, çağımız 

ileri yaşama koşullarının zorunlu kıldığı birleşik dünya devletinden başka 

bir şey olamaz; kuşku yoktur ki insanlar kendi yarattıkları şeylerin altında 

ezilmek istemezlerse er geç birleşmek zorunda kalacaklardır.” yönündeki 

görüşlerini açıklıyor. “İnsanlığın dayanışmasıyla ilgili büyük düşün sonunda 

gerçekleşebilmesi için ne yapmak ve neyin önüne geçmek gerekeceğinin 

doğru olarak bilinmediği; saldırgan bir dış siyaset geleneği olan devletlerin, 

bir dünya birleşik devletince temsil edilmelerinin güç olacağı” da ileri sürülüyor. 

Vels’in “Avrupa ve Asya’nın yıkımları ve ortak gereksinimleri, belki 

dünyanın bu iki bölümündeki ulusların bir ölçüye kadar birleşmesine yarayacaktır. 

Belki de dünya ölçüsünde bir birleşmeye gidilmeden önce, bir sıra 

bölgesel birleşmeler yapılır.” yönündeki görüşlerini de belirteyim. 

Baylar, bütün insanlığın görgü, bilgi ve düşünüşte yükselip olgunlaşması; 

Hıristiyanlıktan, Müslümanlıktan, Budizmden vazgeçerek yalınlaştırılmış 

ve herkes için anlaşılacak bir duruma getirilmiş, arı ve lekesiz bir 

dünya dininin kurulması ve insanların şimdiye değin kavgalar, pislikler, 

kaba istek ve eğilimler arasındaki bir sefillik içinde yaşadıklarını kabul ederek, 

bütün beden ve akılları zehirleyen hastalık tohumlarını yenmeye karar 

vermesi gibi koşulların gerçekleşmesini gerektiren “Birleşik Dünya Devleti” 

kurma düşünün tatlı olduğunu yadsıyacak değiliz. 

Bu betimleme ve düşlemeye az çok benzer bir düş, hilafetçileri ve 

İslam birliği yandaşlarını -Türkiye’ye musallat olmamaları koşuluyla- sevindirmek 

için bizde de betimlenmişti. Betimlenen yaklaşım şuydu: Avrupa’da, 

Asya’da, Afrika’da ve dünyanın başka yerlerinde yaşayan Müslüman 

toplulukları, gelecekte herhangi bir gün, kendi istenç ve isteklerini kullanıp 

uygulayacak güç ve özgürlüğü kazanırlar ve o zaman gerekli ve yararlı 

görürlerse, çağın koşullarına uygun nitelikte birtakım uzlaşma ve birleşme 

ilkeleri bulabilirler. Elbette her devletin, her topluluğun birbirinden 

alacağı ve sağlayacağı şeyler bulunacaktır. Karşılıklı çıkarları olacaktır. Tasarlanan 

bu bağımsız Müslüman devletlerin yetkili delegeleri bir araya gelip 

bir kongre yapacaklar; böylece falan, falan, falan Müslüman devletler arasında 

şu ya da bu ilişkiler kurulacaktır. Bu ortak ilişkileri korumak ve bu 

ilişkilerin gerektirdiği koşullar içinde birlikte iş görmeyi sağlamak için, bütün 

Müslüman devletlerin delegelerinden bir meclis kurulacaktır. Birleşmiş 

Müslüman devletler, bu Meclisin başkanı tarafından temsil olunacaktır diye 

karar verirlerse, işte o zaman, istedikleri taktirde o Birleşik Müslüman Devletine 

“Halifelik”, ortak Meclisin başkanlık makamına seçilecek kişiye de 

“Halife” sanı verirler. Yoksa, herhangi bir Müslüman devletin bir kişiye bü-


tün Müslümanlık dünyası işlerini yönetip yürütme yetkisini vermesi, akıl ve 

mantığın hiçbir zaman kabul edemeyeceği bir şeydir. 

Baylar, halifelik ve din sorunlarıyla uğraşıldığı sıralarda, Anayasadaki 

bir noktanın, kamuoyunda ve özellikle aydınların kafasında düğümlenip 

kaldığını öğrendik. Cumhuriyet kurulduktan sonra da Anayasada, bu 

düğümün yanı sıra düğüm olacak ikinci bir noktanın daha konulduğunu 

görenler, şaşkınlıklarını gizlememişlerdi ve bugün de gizlememektedirler. 

Bu noktaları açıklayayım: 20 Ocak 1921 günlü Anayasanın 7’nci 

ve 21 Nisan 1924 günlü Anayasanın 26’ncı maddesi Büyük Millet Meclisi’nin 

görevlerini saptar. Maddenin başında, Meclis’in ilk görevi olarak, şeriat 

kurallarının yürütülmesi vardır. İşte, bunun nasıl bir görev olduğunu ve 

“şeriat kuralları” terimiyle neyin amaçlandığını anlamakta duraksayanlar 

vardır. Çünkü sözü geçen maddede Büyük Millet Meclisi’nin “Yasaları 

yapmak, değiştirmek, yorumlamak ve kaldırmak gibi” sayılan görevleri o 

denli geniş ve açıktır ki ayrıca ve bağımsızca “şeriat kurallarının yürütülmesi” 

diye bir kalıbın bulunması gereksiz görülmektedir. Çünkü “şer’i” demek, 

yasal demektir; “şeriat kuralları” demek de yasa buyrukları demektir; 

başka bir şey değildir ve olamaz. Başka türlüsü, çağdaş hukuk anlayışıyla 

bağdaşamaz. Bu böyle olunca “şeriat kuralları” terimiyle anlatılmak istenen 

kavramın büsbütün başka bir şey olması gerekir. 

Baylar, ilk Anayasayı hazırlayanlara kendim başkanlık ediyordum. 

Yapmakta olduğumuz yasa ile “şeriat kuralları” teriminin bir ilişkisi olmadığını 

anlatmaya çok çalıştık; ama bu terimden, kendi sanılarınca bambaşka 

bir anlam çıkaranları ikna edemedik. 

İkinci nokta baylar, yeni Anayasanın ikinci maddesinin başındaki 

“Türkiye Devletinin dini, İslam dinidir.” tümcesidir. Bu tümce daha Anayasaya 

geçmeden çok önce, İzmit’te, İstanbul ve İzmit gazetecileriyle yaptığımız 

uzun bir görüşme ve konuşma sırasında bir gazetecinin şu sorusu ile 

karşılaştım: “Yeni hükümetin dini olacak mı?” Açıkça söyleyeyim ki bu soruyla 

karşılaşmayı hiç de istemiyordum. Bunun nedeni, pek kısa olması gereken 

yanıtın o günkü koşullara göre ağzımdan çıkmasını henüz istemeyişimdir. 

Çünkü, uyrukları arasında çeşitli dinlerden topluluklar bulunan ve 

her dinden olanlar için adil ve yansız işlemler yapmak ve mahkemelerinde 

adaleti, kendi uyruğuna ve yabancılara eşit olarak uygulamakla yükümlü 

olan bir hükümet, din ve düşünce özgürlüğüne saygı göstermek zorundadır. 

Hükümetin bu doğal niteliğinin, kuşkulu anlam çıkmasına yol açacak 

niteliklerle sınırlandırılması elbette doğru değildir. “Türkiye devletinin resmi 

dili Türkçe’dir.” dediğimiz zaman bunu herkes anlar. Hükümetle yapılacak 

resmi işlerde Türk dilinin kullanılması gereğini herkes doğal sayar. Ama,


“Türkiye devletinin dini, İslam dinidir.” tümcesi, böyle mi anlaşılıp kabul 

edilecektir? Bunun, elbette açıklanması ve yorumlanması gerekir. 

Baylar, gazetecinin sorusuna karşı, “Hükümetin dini olamaz!” diyemedim; 

tersini söyledim: “Vardır efendim İslam dinidir.” dedim. Ama 

hemen; “İslam dininde düşünce özgürlüğü vardır.” diye sözlerimi açıklamak 

ve yorumlamak gereğini duydum. Demek istedim ki hükümet, düşünce 

ve inançlara saygı göstermekle bağımlı ve yükümlüdür. Gazeteci, verdiğim 

yanıtı kuşkusuz inandırıcı bulmadı ki sorusunu şu yönde yineledi: 

“Yani hükümet bir dine bağlı olacak mı?” 

“Olacak mı, olmayacak mı bilmem!” dedim. İşi kapatmak istedim; 

ama kapatamadım. “Öyleyse, dediler, herhangi bir sorun üzerinde inanç 

ve düşüncelerim çerçevesinde bir görüş belirtmekten hükümet beni yasaklayacak 

ya da bunun için beni cezalandıracaktır. Oysa, herkes kendi içinden 

gelen sesi susturabilecek midir?” O zaman iki şey düşündüm. Biri, 

“Yeni Türkiye Devleti’nde her ergin kişi dinini seçmekte özgür olmayacak 

mıdır?” sorusu. Öbürü, Hoca Şükrü Efendi’nin, “Kimi yüksek din adamı 

arkadaşlarımızla birlikte düşündüklerimizi, din kitaplarında yer alan belirli 

ve değişmez Müslümanlık buyruklarını yayımlayarak... ne yazık ki yanılgıya 

sürüklendiği görülen Müslüman kamuoyunu aydınlatmayı kaçınılmaz bir 

ödev saydık.” diye başlayan “İslam halifeliğinin görevi, şeriat buyruğunu 

savunup korumakta Peygamberin yerini tutmaktır; şeriatı ayakta tutmakta 

da yüce Peygamber Efendimizin vekilliğini yapmaktır.” sözleri. 

Oysa, Hoca’nın dediklerini uygulamaya kalkışmak, ulusal egemenliği 

ve vicdan özgürlüğünü kaldırmaya çalışmaktı. Bundan başka, Hoca’nın 

bilgi dağarcığı Yezitler zamanında yazdırılmış ve baskı yönetimine özgü 

uygulamaları kapsamıyor muydu? Öyleyse, anlamı ve kavramı artık herkesçe 

iyiden iyiye anlaşılmış olan devlet ve hükümet terimlerini ve ulusal 

meclislerin görevlerini din ve din kuralları kılığına sokarak, kimler ve niçin 

aldatılacaktır? Gerçek bu olmakla birlikte, o gün İzmit’te, bu konuda gazetecilerle 

daha çok konuşmayı uygun bulmadım. 

Cumhuriyetin ilanından sonra da yeni Anayasa yapılırken, laik hükümet 

teriminden dinsizlik anlamı çıkarmaya eğilimli olanlara ve bundan 

yararlanmak isteyenlere fırsat vermemek amacıyla, Anayasanın ikinci 

maddesini anlamsız kılan bir terimin konulmasına göz yumulmuştur. Anayasanın 

ikinci ve yirmi altıncı maddelerinde gereksiz görünen ve yeni Türkiye 

Devleti ile cumhuriyet yönetiminin ilerici niteliği ile bağdaşmayan terimler, 

devrim ve cumhuriyetin o zaman için sakınca görmediği ödünlerdir. 

Ulus, Anayasamızdan bu gereksiz terimleri ilk uygun zamanda kaldırmalıdır!


V.3. LOZAN BARIŞI VE MONARŞİNİN SONU 

Sayın Baylar, her yerde siyasal parti kurma konusunda da halkla 

uzun uzun söyleşiler yaptım. 7 Aralık 1922’de, Ankara basını aracılığıyla 

halkçılık ilkesine dayalı ve “Halk Partisi” adında bir siyasal parti kurmak 

amacında olduğumu bildirerek bu partinin nasıl bir program izlemesi gerekeceği 

konusunda bütün yurtseverlerin, bilim adamlarının yardım etmeleri 

ve katılmaları dileğinde bulunmuştum. 

Kimi kişilerin yazılı olarak bildirdikleri düşüncelerden ve halkla yaptığım 

konuşmalardan çok yararlandım. Sonunda 8 Nisan 1923’de, görüşlerimi 

dokuz ilkede saptadım. İkinci Büyük Millet Meclisi’nin seçimi sırasında 

yayımlatıp duyurduğum bu program, partimizin kuruluşuna temel olmuştur. 

Bu program bugüne değin yaptığımız ve sonuçlandırdığımız bütün 

önemli konuları içine alıyordu. Bununla birlikte, programa yazılmamış bazı 

önemli sorunlar da vardı. Örneğin, Cumhuriyetin ilanı, halifeliğin kaldırılması, 

Dinişleri Bakanlığının kaldırılması, medrese ve tekkelerin kaldırılması, 

şapka giyilmesi... gibi. Bu sorunları programa alarak, bilgisiz ve gericilerin 

bütün ulusu önceden yanıltmaya fırsat bulmalarını uygun görmedim. Çünkü 

bu sorunların zamanı gelince çözümlenebileceğine ve sonunda ulusun 

kıvanç duyacağına kesinlikle inanıyordum. 

Yayımladığım programı bir siyasal parti için yetersiz ve kısa bulanlar 

oldu. “Halk Partisinin programı yoktur.” dediler. Gerçekten de ilkeler 

adıyla anılan programımız, karşı çıkanların gördüklerine ve bildiklerine 

benzer bir kitap değildi. Ama temel ilkeleri kapsıyordu ve uygulanabilir nitelikteydi. 

Biz de uygulanamayacak düşünceleri, bazı kuramsal ayrıntıları 

yaldızlayarak bir kitap yazabilirdik. Öyle yapmadık. Ulusun nesnel ve tinsel 

yönlerden yenilenip gelişmesi için çalışırken, iş yapmayı söze ve kurama 

yeğ tuttuk. Bununla birlikte; “egemenlik ulusundur”, “Türkiye Büyük Millet 

Meclisi’nden başka hiçbir makam ulusun yazgısına egemen olamaz”, 

“Tüm yasaların düzenlenmesinde, her türlü örgütlenmede, yönetimin bütün 

ayrıntılarında, genel eğitimde, iktisat işlerinde ulusal egemenlik ilkelerine 

uyulacaktır”, “Saltanatın kaldırılmasıyla ilgili karar değişmez ilkedir.” 

gibi bilinmesi gereken önemli noktalar ile mahkemelerin yenileştirileceği, 

bütün yasalarımızın hukuk bilimi verilerine göre yeni baştan düzeltilip tamamlanacağı, 

toprak ürünleri vergisinin değiştirileceği, ulusal bankaların 

anaparalarının artırılacağı, gereksindiğimiz demiryollarının yaptırılacağı, 

öğretimi birleştirmeye hemen girişileceği, askerlik görevi süresinin kısaltılacağı, 

ülkenin bayındırlaştırılmasına çalışılacağı ve benzeri gibi ivedi ve 

önemli gereksinimler ilkeler dışında bırakılmamıştır. Barışla ilgili görüşümüzün 

de: “Maliyede, tutumsal işlerde ve yönetimde bağımsızlığımızı kesinlik-


le sağlamak koşuluyla barışın yeniden kurulmasına çalışmak” olduğunu 

bildirdik. Halifelik makamının, bütün Müslümanlara özgü bir makam olabileceğini 

de belirttik. İlkeler, “Halk Partisi”nin kuruluşuna ve çalışmasına 

yetti. Partinin adına daha sonra “Cumhuriyet” sözcüğü de eklenerek bilindiği 

üzere “Cumhuriyet Halk Partisi” denildi. 

Baylar, gene Lozan Konferansı’na değineceğim. Konferansta görüşmeler, 

4 Şubat 1923 günü kesildi. İki aya yakın süren görüşmelerin özeti 

olarak, İtilâf Devletlerinin delege kurulları, Delegeler Kurulumuza bir barış 

tasarısı verdiler. Bu tasarı, anlam ve öz bakımından bağımsızlığımızı zedeleyen 

koşulları içeriyordu. Özellikle adalet, maliye ve iktisat işleriyle ilgili 

maddeler çok ağırdı. Bunun için, kesin olarak bu tasarıyı kabul etmemek 

zorundaydık. Delegeler Kurulumuz, bu tasarıya, bir mektupla yanıt verdi. 

Bu mektup şu anlamdaydı: “Anlaştığımız noktaları imza ederek barış yapalım.” 

Gerçekten Konferansta görüşülen birçok sorunların çözümlerinden 

bizce kabul edilebilecek olanları vardı. Mektupta “İkinci, üçüncü nitelikte 

olan sorunları ayrıca inceleriz. İtilâf Devletleri bu önerimizi kabul etmeyecek 

olurlarsa, önerilerimiz hiç yapılmamış sayılacaktır.” da denilmişti. Delegeler 

Kurulumuzun önerisi dikkate alınmadı. Yalnız, görüşmelerin kesilmesine 

“erteleme” biçimi verildi. Her devletin delegeler kurulu, kendi ülkesine 

gittiği gibi, bizim Delegeler Kurulumuz da geldi. Ben de Batı Anadolu’da 

yapmakta olduğum geziden dönüyordum. 18 Şubat 1923 günü, İsmet 

Paşa ile Eskişehir’de birleşerek Ankara’ya birlikte geldik. 

Baylar, İsmet Paşa Ankara’ya dönerken benim de geziden dönmekte 

olduğum anlaşılınca Ankara’da, tuhaf ve anlaşılmaz bir düşünce 

uyanmış. İsmet Paşa’nın Ankara’ya gelip hükümete ve Meclis’e değinmeden 

önce benimle buluşup görüşmesi sakıncalı görülmüş... Böyle bir görüşmeyi 

kötüye yoranlar olmuş. Bunu bana yazan Bakanlar Kurulu Başkanı 

Rauf Bey’di. Elbette, bu habere önem vermedim. Tersine, bir an önce 

İsmet Paşa ile görüşebilmek için, yolculuğumuzu Eskişehir’de buluşabilecek 

biçimde düzenlettirdim. Ankara’ya gelişimizden sonra, İsmet Paşa Bakanlar 

Kurulunda durumu anlattı ve yeni yönerge istedi. Meclisin görüşünü öğrenmek 

gerekli görüldü. Sorun Meclis’e getirildi. Bu konuda Meclis’te günlerce 

ve günlerce görüşme ve tartışmalar yapıldı. Anlaşıldığına göre, karşıcıllar, 

Delegeler Kurulumuza ve İsmet Paşa’ya amansız düşman kesilmişlerdi. 

Sözde barış olmuşken, İsmet Paşa yapmamış, geri dönmüş. Delegeler 

Kurulu, Bakanlar Kurulunun yönergesine aykırı iş görmüş... 

27 Şubat 1923 günlü gizli oturumda başlayan saldırılar, 6 Mart 

1923 gününe değin ateşli, coşkulu bir biçimde sürdü. Ben de başından sonuna 

değin tartışmalara katılmak zorunda kaldım. Karşıcıllar, sanki ne istediklerini 

bilmez bir durumdaydılar. Meclis, olumlu ya da olumsuz bir karar


veremeyecek duruma geldi. Bizim açıkça anladığımız şuydu ki karşıcıllar, 

barış konusunu Meclis’te kendi tutkularının gerçekleşmesinde kullanmak istiyorlardı. 

Baylar, bazı gazeteler de bu tutkuları şaşılası ve ateşli bir biçimde 

hevesle körüklüyorlardı. Bu ruh durumu içinde bulunan Meclis ile barış sorununu 

sonuçlandırmanın güç olacağını görmek doğal, ama üzüntü vericiydi. 

Mecliste yaptığım genel açıklamayla durumun her noktasını dile getirdim. 

Akla gelen her şeyi söyledim. Anlaşma Devletleri delege kurullarından 

kimisinin kendi ülkelerine dönüşlerinde verdikleri demeçleri gerçek ve 

temel sayarak Delegeler Kurulumuza saldırmanın beğenilecek yanı olmadığını 

söyledim. Delegeler Kurulumuzu dinlemek, bu kurulun yapacağı açıklamalara 

inanmak ve ona göre durumu değerlendirmek gerektiğini bildirdim. 

Delegeler Kurulumuzun, Bakanlar Kurulunca verilmiş yönergeye aykırı 

iş görüp görmediğini söylemek yetkisinin, Mecliste hazır bulunan Bakanlar 

Kuruluna ait olduğunu ileri sürdüm. En sonunda dedim ki “Delegeler 

Kurulu, Bakanlar Kuruluna karşı sorumludur. Meclis’e karşı sorumlu olan 

Bakanlar Kuruludur. Meclis, Bakanlar Kuruluna yeni bir yön vermek zorundadır. 

Bakanlar Kurulu da bu yöne uygun olarak Delegeler Kuruluna 

özel yönerge verir. Meclisin ayrıntılarla uğraşmasına yer ve olanak yoktur.” 

Yönerge üzerindeki görüşümü de şöyle belirttim: “Musul sorununun 

geçici ertelenmesinden söz etmemek üzere, yönetsel, siyasal, parasal, 

ekonomik ve benzeri işlerle ilgili konularda ve öbür sorunlarda ulusun ve 

ülkenin haklarını, bağımsızlığını tam ve sağlam olarak elde etmek ve kurtardığımız 

yerlerin kesin olarak boşaltılmasını istemek temel koşuldur.” 

Sözlerime şunları da ekledim: “Delegeler Kurulumuz, kendine verilen görevi 

tam ve en iyi biçimde yapmıştır. Ulusumuzun ve Meclis’imizin onurunu 

korumuştur. Eğer Barış sorununu iyi bir sonuca bağlamak istiyorsak, Meclis’çe 

de Delegeler Kuruluna içgücü verilerek çalışmalarının sürdürülmesi 

gerekmektedir. Böyle davranırsanız, bir barış evresine girebileceğimizi ümit 

edebiliriz.” 

Meclisin, söz konusu sorun üzerindeki tartışmaları durdu. Ama, 

karşıcıllar saldırmak için nedenler bulup yaratmaktan kendilerini bir türlü 

alıkoyamıyorlardı. Meclisteki karşıcılların, türlü biçimlerde ve başka başka 

konular üzerinde saldırı hazırlamaları yeni bir şey değildi. Geziye çıkışımın 

ertesi günü, İslam Halifeliği ve Büyük Millet Meclisi adlı kitapçığın ortaya 

atıldığını; bütün Meclisin ve ulusun bize karşı kışkırtılmak istenildiğini söylemiştim. 

Bundan daha önce bir manevra vardı ki henüz ondan söz açmadım. 

Çünkü 1922 yılının Aralık ayı başlangıcında oynanmak istenen oyun, 

bütün sonuçlarıyla gezim boyunca sürüp gitmişti. İzin verirseniz, şimdi bu 

işle ilgili anılarımızı canlandırmaya yarayacak birkaç söz söyleyeyim:


Sayın Baylar, üç milletvekili, milletvekili seçimi yasasında değişiklik 

yapılmasıyla ilgili bir önerge hazırlamışlar. İçinde yazanları öğrenmiştim. 

2 Aralık 1922 günü, İkinci Başkan Doktor Adnan Bey’in başkanlık 

ettiği oturumda, Başkanlık katından şunlar işitildi: “Efendim, Milletvekili 

Seçimi Yasasının değiştirilmesiyle ilgili önergenin görüşülebileceği yolunda 

Tasarı Komisyonunun bir yazısı var.” Bu sözler, “Okunsun!” sesleriyle karşılandı. 

İki milletvekili: “Önemlidir, okunmasını öneriyoruz,” diyerek, gürültülerin 

anlamını açığa vurdular. Başkan: “Efendim, bu yasa tasarısının 

okunmadan komisyona gönderilmesi, geleneğimiz gereğidir.” dedi. 

Baylar, işin içyüzü ve bu konuda yapılan Meclis görüşmeleri o 

günkü tutanaklardan okunabilir. Ama, yüce kurulunuzu bu yorgunluktan 

kurtarmak için, izin verirseniz, benim o oturumda yaptığım konuşmanın bir 

parçasını olduğu gibi bilginize sunayım: 

Yasa tasarısını okutmadan komisyona göndermek isteyen başkandan 

söz alarak şunları söyledim: “Efendim, bu yasa tasarısı özel bir amaç 

güdülerek hazırlanmış. Bu özel amaç, doğrudan doğruya beni ilgilendirdiğinden, 

izin verirseniz kısaca düşüncemi bildirmek istiyorum. Erzurum Milletvekili 

Süleyman Necati, Mersin Milletvekili Salâhattin ve Samsun Milletvekili 

Emin beyefendiler tarafından önerilen yasa tasarısı, doğrudan doğruya 

beni yurttaşlık haklarından yoksun etmek amacını güdüyor. 14’üncü 

maddede yazılı olan satırları gözden geçirecek olursanız, orada deniliyordu 

ki: ‘Büyük Millet Meclisi’ne üye seçilebilmek için, Türkiye’nin bugünkü sınırları 

içindeki yerler halkından olmak ya da kendi seçim bölgesinde yerleşmiş 

olmak gerekir. Ondan sonra göçmen olarak gelenlerden Türk ve 

Kürtler, bir yere yerleştirildikleri günden bu yana beş yıl geçmiş ise seçilebilirler.’ 

Ne yazık ki benim doğum yerim, bugünkü sınırlar dışında kalmış 

bulunuyor. İkincisi, herhangi bir seçim bölgesinde beş yıl oturmuş da değilim. 

Doğum yerim, bugünkü ulusal sınırımızın dışında kalmıştır. Ama, bu 

böyleyse, bunu ben istemiş değilim ve bunda hiçbir suçum yoktur. Bu, bütün 

ülkemizi, ulusumuzu dağıtıp yok etmek isteyen düşmanların bu işteki 

başarılarının biraz olsun önlenemeyişinden ileri gelmiştir. Eğer düşmanlar 

amaçlarına tam olarak ulaşmış olsalardı, Tanrı korusun, bu tasarıya imza 

atan bayların doğum yerleri de sınır dışında kalabilirdi. Bundan başka, bu 

maddenin istediği koşul bende yoksa, yani beş yıl sürekli olarak bir seçim 

bölgesinde oturmamış isem, o da bu yurt uğrunda yaptığım ödevler yüzündendir. 

Eğer bu maddenin istediği niteliği kazanmaya çalışsaydım, İstanbul’u 

kazandırmakla sonuçlanan Arıburnu ve Anafartalar’daki savunmalarımı 

yapmamış olmam gerekirdi. Eğer bir yerde beş yıl oturmak zorunda 

bulunsaydım, benim Bitlis’i ve Muş’u aldıktan sonra Diyarbakır’a


doğru yayılan düşmanın karşısına çıkmamış olmam, Bitlis’i ve Muş’u kurtarmak 

gibi önemli bir yurt ödevimi yapmamış olmam gerekirdi. Bu bayların 

istediği nitelikleri kazanmak isteseydim, Suriye’yi boşaltan orduların artıklarından 

Halep’te bir ordu kurarak düşmana karşı savunmaya girişmemiş 

olmam ve bugün ‘ulusal sınır’ dediğimiz sınırı eylemli olarak çizmemiş 

olmam gerekirdi. 

Sanıyorum ki ondan sonraki çalışmalarımı herkes bilir. Hiçbir yerde, 

beş yıl oturamayacak ölçüde çalışmış bulunuyorum. Ben sanıyordum 

ki bu çalışmalarımdan dolayı ulusumun sevgisini ve yakınlığını kazandım. 

Belki bütün Müslümanlık dünyasının sevgisini ve yakınlığını da kazandım. 

Bunun için bu sevgi ve yakınlıklara karşılık, yurttaşlık haklarından da yoksun 

bırakılacağımı hiç aklıma getirmezdim. Sanıyorum ve sanıyordum ki 

dış düşmanlar canıma kıyarak da beni yurdumdaki işimden ayırmaya çalışacaklardır. 

Ama hiçbir zaman düşünüp düşleyemezdim ki yüce Meclis’te, 

iki üç kişi bile olsa, aynı anlayışta bulunabilsin. Bunun içindir ki ben anlamak 

istiyorum; bu baylar gerçekten seçim bölgeleri halkının düşünce ve 

duygularını mı yansıtıyorlar? Yine bu baylara karşı söylüyorum; milletvekili 

oldukları için bütün ulusun vekili olmak gibi bir niteliğe sahip olduklarına 

göre; ulus da kendileri gibi mi düşünüyor? Baylar, beni yurttaşlık haklarından 

yoksun kılmak yetkisi bu baylara nereden verilmiştir? Bu kürsüden 

açıkça yüce kurulunuza ve bu bayların seçim bölgeleri halkına ve bütün 

ulusa soruyorum ve yanıt istiyorum!” 

Bu sözlerim ajans ve gazetelerde yer aldı. Ulus, konuşmamı ve sorumu 

öğrendi. Yurdun bütün seçim bölgelerindeki gerçek seçmenler ve 

halk, hemen Meclis Başkanlığına protesto yazıları yağdırdılar. Yasa tasarısına 

imza atan milletvekili bayların seçim bölgeleri halkı da onları ve onlarla 

görüş birliğinde olanları kınamakta gecikmediler. Ulusun, benim için 

gösterdiği sevgi ve güveni içtenlikle belirtmesi bakımından değerli birer anı 

olarak saklamakta olduğum bu telyazıları büyük bir dosya tutmaktadır. Bu 

dosyadaki telyazıları, zamanında gazetelerde de yayımlanmıştı. Ben, burada 

yalnız bir seçim bölgesinin, Rize’nin, bana çektiği bir telyazısını, olduğu 

gibi sunmakla yetineceğim: 

Üç milletvekili bayın, Seçim Yasası ile ilgili, bilinen önergesine, 

sancağımız milletvekillerinin katılmayacağı kanısıyla bir şey yazmayı gerekli 

görmemiştik. Şimdi Milletvekili Osman Efendi’den aldığımız mektupta, 

kendisinin o önergeyle ilgili bulunduğunu ve karşıcıl gruptan olduğunu 

övünürcesine bildirmesi üzerine, şunları bilgilerinize sunmak zorunda kaldık: 

1. (İçten gelen övücü sözlerden sonra) Size ve sayın değerli çalışma 

arkadaşlarınıza karşı sancağımız adına söz söyleyen ve aykırı görüş besle-


yen ve bizce hiçbir değeri ve önemi olmayan milletvekilini lanetleriz. O, 

sancağımızı temsil hakkına da sahip olamaz. 

2. Şu zamanda, vatansızların bile katılmayacağı karşıcıllığı ve karıştırıcılığı 

bize öğütleyen milletvekili bayın görüşüne katılacak bir tek kişinin 

bile sancağımızda bulunmadığını kıvanarak ve üstün saygılarımızla bilgilerinize 

sunarız efendim. 

İmzalar 

Artık Meclis yenilenmedikçe, ulusun ve ülkenin ağır ve sorumluluk 

gerektiren işlerinin yürütülemeyeceğine kuşku kalmamıştı. Bunun zorunlu 

olduğuna ben de inandım. Bir gece Başbakan Rauf Bey’e, istasyondaki 

konutunda, Bakanlar Kurulunu toplantıya çağırmasını, benim de geleceğimi 

telefonla bildirdim. Rauf Bey’in konutunda toplanan Bakanlar Kuruluna, 

Meclis’in yenilenmesini Meclis’e önermek gerektiğini söyledim. Kısa bir 

tartışmadan sonra, Bakanlar Kurulu ile görüş birliğine vardık. Gene o gece, 

Meclis’teki Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Grubu Yönetim Kurulunu 

da Bakanlar Kurulu toplantısına çağırdım. Bu yönetim kurulu içinde, önerimi 

yersiz bulup şaşıranlar oldu. Görüşmeler ve tartışmalar ertesi güne değin 

sürdü. Böyle olmakla birlikte bu kurulla da anlaştık. Ondan sonra hemen 

Grup Genel Kurulunu topladım. Bu toplantıda yurdun genel durumunu, 

ivedilikle görülmesi gereken ulus işlerini anlattım; Meclisin artık bu 

görevleri yapmaya yeteneği kalmadığını söyleyip kanıtlayarak, Meclisten, 

seçimlerin yenilenmesine karar vermesini istemek gerektiğini bildirdim. 

Grup Genel Kurulu, sözlerimi ve açıklamalarımı iyi karşıladı. Bunun üzerine 

konu gene o gün 1 Nisan 1923’te Meclis’e götürüldü. Yüz yirmi kadar 

üye, bir önergeyle Meclis’e, seçimlerin yenilenmesi için bir yasa tasarısı 

sundu. Meclis, yeniden seçim yapılmasıyla ilgili yasayı oybirliğiyle kabul etti. 

Meclisin bu kararı vermesi devrim tarihimizde önemli bir noktadır. Çünkü 

bu yasayı çıkarmakla Meclis, kendinde beliren hastalığı kabul ettiğini ve 

bundan dolayı ulusun duyduğu üzüntüyü anlamış olduğunu gösterdi. 

Baylar Lozan Konferansı 23 Nisan 1923’te yeniden toplandı. Delegeler 

Kurulumuz, Lozan’da barışı sağlamaya çalışırken, ben de yeni seçimlerle 

uğraşıyordum. Yeni seçimlere, bildiğiniz ilkelerimizi ilan ederek girdik. 

Görüşlerimizi benimseyip milletvekili olmak isteyen kişiler, önce ilkeleri benimsediğini 

ve görüşlerimize katıldığını bana bildiriyorlardı. Adayları ben 

saptayacaktım ve zamanında partimiz adına ben duyuracaktım. Böyle bir 

yöntem izlemeyi gerekli görmüştüm; çünkü, yapılacak seçimlerde ulusu aldatarak 

çeşitli amaçlarla milletvekili olmaya çalışacakların çok olduğunu biliyordum. 

Yurdun her yerinde, konuşmalarım ve uyarmalarım büyük bir içtenlikle 

ve güvenle karşılandı. Bütün ulus, ortaya attığım ilkeleri bütünüyle


benimsedi. İlkelere ve dahası, bana bile karşıcıl durum alacakların ulusça 

milletvekilliğine seçilemeyecekleri anlaşıldı. 

Gerçekten, bazı seçim bölgelerinde bağımsız girişimde bulunanlar 

başarı sağlayamadılar. Bu arada, o zaman daha Birinci Ordumuzun Komutanı 

bulunan Nurettin Paşa da milletvekili olmaya girişmişti, seçilemedi. 

Nurettin Paşa, bu isteğini daha sonra, bir ara seçiminde, Bursa’da gerçekleştirdi. 

Paşa’nın, kendi başına ve bağımsız olarak milletvekili seçilmek için, 

her zaman olduğu gibi kendi yöntemine göre, gerekli propagandayı yaptırmaktan 

da geri kalmadığı anlaşılmıştı. Bu yoldaki girişim ve yayınlardan 

herkesin dikkatini çeken, özellikle Nurettin Paşa’nın yaşamöyküsü kitapçığıdır. 

Nurettin Paşa, yeni seçim yılı olan 1923’te Âbit Süreyya Bey adında 

bir kişiye A. S. simgesiyle, bir yaşamöyküsü yayımlattı. Âbit Süreyya Bey, 

Abdülhamit’in başyazmanlarından rahmetli Süreyya Paşa’nın oğludur. 

Meşrutiyetten önce Nurettin Paşa gibi ve onunla birlikte padişahın onursal 

yaveriydi. Birinci Dünya Savaşında İzmir’de, Kurtuluş Savaşının sonunda 

da Nurettin Paşa karargâhının bulunduğu İzmit’te ordu müteahhitliği yaptı. 

Nurettin Paşa’nın yaşamöyküsü kitapçığını yazan, Âbit Süreyya Bey değildir. 

Kitapçık, yazılı olarak kendisine verilmiş ve Nurettin Paşa ondan adının 

ilk harflerini kitapçığa koyarak ortağı bulunduğu Osmanlı Basımevi’nde 

bastırmasını rica etmiştir. Bu kitapçığın kabında şu yazılar okunur: “İzmir 

Fatihi, Karahisar ve Dumlupınar Savaşlarında Düşmanı Yenen Gazi Nurettin 

Paşa Hazretlerinin Yaşamöyküsü”. Baylar, on dokuz sayfa tutan bu yaşamöyküsü 

kitapçığını kaç kişinin okuduğunu bilmiyorum. Ben bu kitapçığı 

ülkedeki bütün aydınların okumasını çok yararlı ve eğitici buluyorum. Yalnız 

bu kitapçığı okuyanların ya da okuyacak olanların kitapçıkta değinilen 

olaylar ve işler üzerinde, başka ve güvenilir kaynaklardan da bilgi edinerek, 

yazılanlarla gerçekleri karşılaştırmaları ve böylece yargıya varmaları 

gereklidir. 

(Atatürk, Söylev’in bu bölümünde, Nurettin Paşa’nın Meşrutiyet 

döneminden Başkomutan Savaşı’na uzanan süreçteki kariyerini kapsamlı 

bir biçimde değerlendirmekte ve yayınlamış olduğu kitapçıktaki birçok savı 

ayrı ayrı çözümledikten sonra bu kitapçığın yalanlar üzerine kurulmuş olduğunu 

öne sürmektedir:) 

Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin ikinci seçim dönemi, yeni Türkiye 

Devletinin tarihinde mutlu bir geçiş evresine rastladı. Gerçekten, dört yıllık 

Kurtuluş Savaşımız, ulusumuzun ününe, sanına yaraşır bir barışla sonuçlanmış 

bulunuyordu. 24 Temmuz 1923’te Lozan’da imza edilen antlaşma, 

24 Ağustos 1923’te Meclis’te onaylandı. 

Baylar, Mondros Ateşkes Anlaşmasından sonra, düşman devletler 

Türkiye’ye dört kez barış koşulları önermişlerdir. Bunların birincisi, Sevr ta-


sarısıdır. Bu tasarı Anlaşma Devletlerince, Yunan Başbakanı Bay Venizelos’un 

da katılmasıyla düzenlenmiş ve üzerinde bir görüşme yapılmaksızın 

Vahdettin hükümetince 10 Ağustos 1920’de imzalanmıştır. Bu tasarı, Türkiye 

Büyük Millet Meclisi’nce tartışılmaya değer bile görülmemiştir. 

İkinci barış önerisi, Birinci İnönü Savaşı’ndan sonra toplanan 

Londra Konferansı’nın bitiminde, 12 Mart 1921’de yapılmıştır. Bu öneri, 

Sevr Antlaşması’nda bazı değişiklikler yapılmasını içermekteyse de değinilmemiş 

olan sorunlarda Sevr tasarısındaki maddelerin tümünün, olduğu 

gibi bırakıldığını kabul etmek gerekir. Bu öneri bizce tartışma konusu olmadan, 

İkinci İnönü Savaşı’nın başlamasıyla sonuçsuz kalmıştır. 

Üçüncü barış önerisi 22 Mart 1922’de, yani Sakarya utkusundan 

ve Fransızlarla yapılan Ankara Anlaşması’ndan sonra, yakın bir saldırımızın 

beklendiği sıralarda, Paris’te toplanan Anlaşma Devletleri dışişleri bakanlarınca 

yapılmıştır. Bu öneride, Sevr tasarısını temel alarak işe başlama ilkesinden 

vazgeçilmişti; ama bu da ana çizgileriyle ulusal amacımızı gerçekleştirecek 

nitelikten uzaktı. 

Dördüncü öneri, Lozan Antlaşması’nın imzalanmasıyla sonuçlanan 

görüşmelerdir. 

(Atatürk, Söylev’in bu bölümünde bu dört öneriyi ve bir bakıma da 

Kurtuluş Savaşı’nın başlangıcı ile sonucundaki tabloyu “Sınırlar, Kürdistan 

düşü, Sömürü Bölgeleri, İstanbul, Uyrukluk, Adli Kapitülasyonlar, Azınlıkların 

Korunması, Askerlikle İlgili Hükümler, Ceza, Parasal İşler, Ekonomik 

İşler, Boğazlar Komisyonu” olmak üzere toplam oniki başlık altında ayrıntılı 

bir biçimde karşılaştırmakta ve elde edilen utkunun teslimiyetçi politikalara 

kıyasla ne denli görkemli olduğunu kanıtlamaktadır:) 

Sayın Baylar, Lozan Barış Antlaşması’ndaki temel ilkeleri, diğer 

barış önerileriyle daha çok karşılaştırmanın yersiz olduğu düşüncesindeyim. 

Bu antlaşma, Türk ulusuna karşı yüzyıllardan beri hazırlanmış ve Sevr 

Antlaşması ile tamamlandığı sanılmış, büyük bir kıyımın çöküşünü bildirir 

bir belgedir. Osmanlı tarihinde benzeri görülmemiş bir siyasal utku yapıtıdır! 

Baylar, Lozan Barış görüşmeleri sırasında oluşan ve barış yapıldıktan 

sonra söylenen ve yayılan bir sorunu burada söz konusu ederek, kamuoyunu 

aydınlatmak isterim. Anlatılan ve yayılan sorun, Delegeler Kurulu 

Başkanı İsmet Paşa ile Bakanlar Kurulu Başkanı Rauf Bey arasında çıkan 

anlaşmazlıktır. Bu anlaşmazlığı, ilgili belgeleri inceleyerek köklü ve sağlam 

nedenlere bağlamak güçtür. Bu bakımdan, anlaşmazlığı daha çok ruhsal 

ve duygusal nedenleriyle incelemek gerektiği düşüncesindeyim. 

(Atatürk, bu anlaşmazlığın köklü ve sağlam nedenlerden çok ruhsal 

ve duygusal nedenlerden kaynaklandığını ileri sürmekte; bununla birlikte


iki devlet adamının Yunanistan’dan istenecek savaş ödencesi konusunda 

farklı yaklaşım içinde olmalarının da bu anlaşmazlık için bir etken oluşturduğunu 

belirterek sözlerini şöyle sürdürmektedir:) 

Baylar, bu verdiğim bilgilerden sonra beliren nokta şudur: İsmet 

Paşa, Karaağaç’a karşılık Yunan onarım sorununu sonuçlandırmayı uygun 

görüyor ve hazırlanmakta olan antlaşmanın elde edebileceğimiz en iyi koşulları 

kapsadığı kanısında bulunuyor. Rauf Bey de “Karaağaç’a karşılık, 

onarım parasından vazgeçemeyiz.” diyor. Ben, Rauf Bey’le İsmet Paşa 

arasında yapılmış olan bütün yazışmaları inceledikten sonra, genel olarak, 

İsmet Paşa’nın görüşünü uygun buldum. Ama, gerek Rauf Bey gerekse İsmet 

Paşa, görüşlerinde çok direnir görünüyorlar ve görüşlerini belirtirken 

her ikisi de pek keskin sözcükler kullanmış bulunuyorlardı. Rauf Bey, Mecliste 

ve kamuoyunda iyi karşılanabilecek parlak bir propaganda yolunda 

idi. “Ülkemizi yakıp yıkmış olan Yunanlılardan büyük utkumuza karşın, 

onarım parası istemekten vazgeçemeyiz! İtilâf Devletleri, Yunanlıları bizimle 

karşı karşıya serbest bıraksınlar! Biz onlarla hesabımızı görürüz!” görüşünün 

savunucusu oluyor. Bütün barış sorununu ve büyük bir barış ilkelerini 

göz önünde tutan İsmet Paşa ise, Bakanlar Kurulu Başkanı ile bu anlaşmazlığı 

sırasında, Yunanlılara karşı özveri önermek durumunda bulunuyordu. 

Bu görüşün yerinde ve kabulünün zorunlu olduğunu kamuoyuna 

açıklamak elbette o denli kolay değildi. Sorunu o yolda çözmek gerekti ki 

hem İsmet Paşa’nın önerisi kabul edilerek barış yapılsın, hem de Rauf Bey 

ve başkanlık ettiği Bakanlar Kurulu yerinde kalıp barış yapılıncaya dek çalışsın. 

Genel olarak iki yana karşı aldığım durum yumuşak olmadı. Bir yana 

hak vererek öbür yanı susturmak yoluna gitmedim. 

(Atatürk, Söylev’in bu bölümünde, İsmet Paşa ile yapılmış yazışmalara 

yer vererek, Yunanistan’dan ödence istenmesinin yanı sıra kuponlar 

ve ayrıcalık hakları konusunda da yaşanan anlaşmazlıkların tümünün 

çözüme kavuşturulduğunu; ancak, Konferans’ın anlaşmayla sonuçlanmasının 

ardından, imza aşamasına gelindiğinde, Rauf Bey’in İsmet Paşa’ya yanıt 

vermek yerine belirsiz bir sessizlik içine çekildiğini ve Ankara’nın kararsız 

kaldığı izlenimini yaratan bu durum karşısında da İsmet Paşa’nın delegelik 

görevinden alınma isteği içersine girdiğini anlatmaktadır:) 

Böyle bir durumda, işi bitirmek için büyük ve tarihsel sorumluluk 

yüklenerek imzasını kullanacak olan kişinin, ne denli bir güçlük içinde bulunacağı 

düşünülürse, İsmet Paşa’nın üzüntü ve acı duymasını haklı görmek 

gerekir. İsmet Paşa’nın teline hemen şu yanıtı verdim:


Ankara, 19.7.1923 

İsmet Paşa Hazretlerine 

18 Temmuz 1923 günlü telyazınızı aldım. Hiç kimsede kararsızlık 

yoktur. Kazandığınız başarıyı en sıcak ve içten duygularımızla kutlamak 

için, yöntem gereği, Antlaşmanın imzalandığını bildirmenizi bekliyoruz, 

kardeşim. 


Başkomutan 

Gazi Mustafa Kemal 

İsmet Paşa bu telyazıma yanıt verdi. İsmet Paşa’nın çektiği acının 

düzeyini gösteren bu yanıtı, onun temiz yürekliliğini, içtenliğini ve özellikle 

alçak gönüllülüğünü de gösteren değerli bir belge olduğu için, bilginize sunuyorum: 

Sayı: 338 

Lozan, 20 Temmuz 1923 

Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine 

Her dar zamanımda Hızır gibi yetişirsin. Dört beş gündür çektiğim 

ezinci bir düşün. Büyük işler yapmış ve yaptırmış adamsın. Sana bağlılığım 

bir kat daha artmıştır. Gözlerinden öperim pek sevgili kardeşim, sayın önderim. 

İsmet 

Baylar, İsmet Paşa 24 Temmuz 1923 günü Antlaşmayı imzaladı. 

Kendisini kutlamak zamanı gelmişti. O gün şu teli yazdım: 

Lozan’da Delegeler Kurulu Başkanı 

Dışişleri Bakanı İsmet Paşa Hazretlerine 

Ulusun ve Hükümetin yüksek kişiliğinize vermiş olduğu yeni görevi 

başarı ile sonuçlandırdınız. Ülkeye yararlı sıra sıra işlerle örülü olan ömrünüzü 

bu kez de tarihsel bir başarıyla taçlandırdınız. Uzun savaşımlardan 

sonra yurdumuzun barışa ve bağımsızlığa kavuştuğu bu günde parlak göreviniz 

dolayısıyla sizi, sayın arkadaşlarımız Rıza Nur ve Hasan Beyleri ve 

çalışmalarınızda size yardım eden bütün Delegeler Kurulu üyelerini teşekkürlerle 

kutlarım. 


Başkomutan 

Gazi Mustafa Kemal


Baylar, Bakanlar Kurulu Başkanı Rauf Bey’in kutlamadığını anladım. 

Bunun gerekli olduğunu kendisine anlattım. Başka arkadaşlar da 

kendisini bu konuda uyarmışlar. Sonradan öğrendim ki Rauf Bey, İsmet 

Paşa’yı kutlamayı ve yaptığı önemli, tarihsel görevden dolayı ona teşekkür 

etmeyi gerekli görmüyormuş. Yapılan uyarmalar üzerine, Kâzım Paşa’ya 

bir mektup yazarak ondan, kendi adına İsmet Paşa’ya bir kutlama teli 

yazmasını rica etmiş. Bunun anlamı nedir? 

Kâzım Paşa, bu mektubu İhsan Bey’in (Donanma Bakanı) evinde 

bulunduğu bir sırada almış. Maliye Bakanı Hasan Fehmi Bey de orada 

imiş. Hep birlikte, Rauf Bey’in ağzından, İsmet Paşa’ya uygun bir kutlama 

ve teşekkür teli taslağı yazmışlar; bunu bir zarfa koyarak Rauf Bey’e göndermişler. 

Ama Rauf Bey, bu taslağı beğenmemiş, İsmet Paşa’ya başka bir 

tel yazmış, ya da yazdırmış. Rauf Bey, Kâzım Paşa’yı gördüğü zaman demiş 

ki: “Sizin yazdığınız taslakta her işi yapan İsmet Paşa imiş gibi gösteriliyor. 

Biz burada bir şey yapmadık mı?” 

Baylar, Rauf Bey’in yazdığı, ya da yazdırdığı telyazısı, kendisinin 

duygu ve düşüncelerini gizlememektedir. İsterseniz o telyazısını da olduğu 

gibi bilginize sunayım: 

Şifre 25.7.1923 

Lozan’da Delegeler Kurulu Başkanlığına 

Y: 20 ve 24 Temmuz, 247 ve 348 sayılara: 

Dünya Savaşının sonsuz acılarından kurtulmak ve ulusumuzun 

dünyayı barışa kavuşturmada ne büyük bir etmen olduğunu eylemle kanıtlamak 

amacıyla imzaladığımız Mondros Bırakışması’na karşın uğradığımız 

en acıklı ve yürek parçalayıcı saldırıları, yaşama hakkımızı ve bağımsızlığımızı 

ayaklar altına alan Sevr Antlaşması izlemişti. Yüzyıllarca özgür ve bağımsız 

yaşamış olan kutsal Türkiye’mizin soylu halkı, uğradığı haksız ve 

acıklı saldırılar karşısında bütün bilinci ve bütün varlığı ile, yaşama hakkını 

ve bağımsızlığını kurtarmak için ayaklanarak kurduğu yılmaz ve yenilmez 

ulusal ordusuyla, Büyük Başkanımızın ve Başkomutanımızın ve gözüpek 

komutanlarımızın yönetiminde utkudan utkuya yürüdü. 

Türkiye Büyük Millet Meclisi ve Hükümetinin, ulustan aldığı erk ve 

güçle ve ordularının pek yüksek savaş yeteneğiyle elde ettiği bu başarı ve 

utkuların, Lozan’da aylardan beri süren barış görüşme!eri sonunda uluslararası 

bir belge ile saptanması, ulusumuza yeni bir çalışma dönemi ve erinç 

hazırlamıştır. Bakanlar Kurulu, dayançlı ve özverili ulusumuzun yaşama 

hakkını ve bağımsızlığını güven altına alan bir anlaşmanın yapılmasındaki 

çalışmalardan dolayı, başta yüce kişiliğiniz olmak üzere, delegelerimiz Rıza 

Nur ve Hasan beyefendileri ve danışmanlarımızı kutlar efendim. 

Bakanlar Kurulu Başkanı 

Hüseyin Rauf


Baylar, Rauf Bey, Lozan Antlaşmasını yapan ve ona imzasını koyan 

İsmet Paşa’yı kutlama dolayısıyla, kendisinin yaptığı ve imzasını koyduğu 

Mondros Bırakışması’ndan söz etmeyi ve onu ne önemli ve yüksek 

amaçlarla imzaladığını belirterek kendisini savunmayı gerekli görüyor. 

Mondros Bırakışması, Osmanlı Devletinin, bağlaşıklarıyla birlikte uğradığı 

acı yenilginin yüz kızartacak bir sonucudur. O anlaşma hükümleridir ki 

Türk topraklarını yabancıların işgaline yol açtı. O anlaşmada kabul edilen 

maddelerdir ki Sevr Antlaşması hükümlerinin de kolaylıkla kabul ettirilebileceği 

düşüncesini yabancılara olanaklı ve akla yatkın gösterirdi. Rauf Bey 

o anlaşmayı, “ulusumuzun dünyayı barışa kavuşturmakta ne büyük bir etmen 

olduğunu eylemle kanıtlamak amacıyla” imzaladığını söylüyorsa da 

bu düşsel cümleyle kendinden başka kimseyi kandırıp avutamaz; çünkü, 

böyle bir amaç yoktu. Rauf Bey’in, telyazısına Mondros Bırakışması ile 

başladığına bakılırsa, bu anlaşmanın Lozan Konferansı’nın başlangıcı olduğunu; 

Lozan barışının da Rauf Bey’in yaptığı Mondros Bırakışması’nın 

sonucu olduğunu söylemek eğiliminde bulunduğu yargısına varılabilir. 

Rauf Bey, telyazısında, Sevr Antlaşmasını, Türk ulusunun uğradığı 

saldırıları ve buna karşı ulusun nasıl ayaklandığını, nasıl yılmaz ve yenilmez 

ordu kurduğunu ve gözüpek komutanlarımızın yönetiminde utkudan utkuya 

yürüdüğünü anlatıyor. Rauf Bey, bu öyküyü İsmet Paşa’ya, o utkuyu 

kazanmış ordunun başından Lozan’a gitmiş olan kişiye anlatıyor. Rauf 

Bey, bu başarı ve utkuları hükümetin kazandığını anlatabilmek için de parlak 

bir cümle bulmuştur. Lozan barış görüşmelerinin aylardan beri sürdüğünü 

de belirterek işin uzatıldığını anıştırmaktan kendini alamamıştır. Rauf 

Bey, “antlaşmanın yapılmasındaki çalışmalardan dolayı” Delegeler Kurulunu 

kutlarken, Mondros Bırakışması’ndan başlayarak bütün devrimlerimizin 

bir özetini yapmış ve böylelikle Delegeler Kuruluna, yaptıkları antlaşmanın 

nasıl ve ne olduğunu da anlatmak çabasına düşmüştür. İçinde bir 

“teşekkür” sözü bulunmayan bu yazıların anlamını kavramak, dikkatli ve 

irdeleyici kişiler için güç değildir. 

Baylar, Delegeler Kurulumuz görevini bitirdikten sonra, Ankara’ya 

dönmek üzere yolda bulunuyordu. Herkes Delegeler Kurulunu yakından 

övmek için can atıyordu. O günlerde Bakanlar Kurulu Başkanı Rauf Bey 

Meclis İkinci Başkanı Ali Fuat Paşa ile birlikte Çankaya’ya yanıma geldiler. 

Rauf Bey: “Ben dedi, İsmet Paşa ile karşı karşıya gelemem. Onun karşılanmasında 

bulunamam. İzin verirseniz, o geldiği zaman Ankara’da bulunmamak 

için, seçim bölgemde dolaşmak üzere Sivas’a doğru bir geziye 

çıkayım.” Rauf Bey’e, böyle yapmasını gerektiren bir şey olmadığını; burada 

bulunarak, İsmet Paşa’yı, bir hükümet başkanına yaraşırcasına kabul 

etmesinin ve görevini iyi bir biçimde sonuçlandırdığı için onu, sözle de 

övmesinin ve kutlamasının uygun olacağını söyledim. Rauf Bey, “Kendimi


tutamıyorum, yapamayacağım.” dedi ve geziye çıkma isteğinde direndi. 

Bakanlar Kurulu Başkanlığından çekilmesi koşuluyla geziye çıkmasını kabul 

ettim. 

Ondan sonra Rauf Bey’le aramızda şu konuşma oldu: 

Rauf Bey, “Bakanlar Kurulu Başkanlığından çekilirken, sizden çok 

rica ederim, Devlet Başkanlığı katını güçlendiriniz.” dedi. 

Ben, “Dediğinizi yapacağıma kesin olarak güveniniz!” diye yanıt 

verdim. 

Rauf Bey’in ne demek istediğini ben pek güzel anlamıştım. Rauf 

Bey, devlet başkanlığı katı olarak halifelik katını düşünüyor ve o makama 

güç ve yetki sağlanmasını benden rica ediyordu. Rauf Bey’in, benim olumlu 

yanıtımla ne demek istediğimi anlayıp anlamadığı kuşkuludur. Sonradan, 

cumhuriyet kurulduktan sonra, kendisiyle Ankara’da yaptığımız bir 

konuşmada, niçin karşıcıl duruma geçtiğini, yapılmış olan şeyin, Ankara’dan 

ayrılırken benden yapılmasını rica ettiği ve benim söz verdiğim işten 

başka bir şey olmadığını söylediğim zaman, “Ben demişti, devlet başkanlığı 

katını güçlendiriniz derken, hiç de cumhuriyetin kurulmasını düşünmüş ve 

istemiş değildim.” Oysa baylar, benim verdiğim yanıtın anlamı tümüyle 

oydu. Gerçekte, bence devlet başkanlığı katıyla Türkiye Büyük Millet Meclisi 

Başkanlığı katını birleşik bulundurmak; ulusal hükümetimiz cumhuriyet 

hükümeti niteliğinde olmasına karşın onu kesin olarak söyleyip duyurmamak 

güçsüzlük yaratıyordu. İlk fırsatta resmi olarak cumhuriyeti ilan etmek 

ve devlet başkanlığını, cumhurbaşkanlığı katında simgeleyerek, güçlü bir 

durum yaratmak çok gerekliydi. Rauf Bey’e, bunu yapacağıma kesin olarak 

söz vermiştim. Eğer, ne demek istediğimi kavrayamamış ise, sanırım, 

eksiklik bende değildir. 

Ali Fuat Paşa’yla da kısa bir görüşme yapıldı. Fuat Paşa, bana şöyle 

bir soru sordu: “Senin şimdi havarilerin kimlerdir, bunu anlayabilir miyiz?” 

Ben bu sorudan bir şey anlayamadığımı söyledim. Paşa, ne demek 

istediğini anlattı. O zaman ben de şunları söyledim: “Benim havarilerim 

yoktur. Ülke ve ulusa kimler hizmet eder ve hizmet yaraşırlığını ve gücünü 

gösterirse havari onlardır.” 

Rauf Bey, Bakanlar Kurulu Başkanlığından çekildi. İçişleri Bakanı 

bulunan Ali Fethi Bey, Bakanlar Kurulu Başkanlığına da seçildi (13 Ağustos 

1923). Ali Fuat Paşa da bir süre sonra, 24 Ekim 1923’de, Meclis İkinci 

Başkanlığından çekilerek ordu müfettişliğine atanmasını rica etti. Fuat Paşa’ya, 

sanı ikinci başkan olmakla birlikte pek önemli olan Meclis Başkanlığı 

görevini yapmakta olduğunu söyleyerek bu görevden ayrılmamasını öğütledim. 

Fuat Paşa, siyasetten hoşlanmadığını, yaşamını askerlik uğraşına 

adamak istediğini ileri sürüp dileğinin yerine getirilmesini üsteleyerek rica


etti. Fuat Paşa’nın aşaması tuğgeneral idi. Komuta edeceği orduda tümgeneral 

aşamasında kolordu komutanları vardı. Geçmiş hizmetlerini göz 

önüne alarak kendisini tümgeneralliğe yükselttik ve karargâhı Konya’da 

bulunan İkinci Ordu Müfettişliğine atadık. Kâzım Karabekir Paşa da daha 

önce aynı düşüncelerle Meclis’ten ayrılmış ve ordu müfettişi olarak Birinci 

Ordunun başına geçmiş bulunuyordu.


BÖLÜM VI 

CUMHURİYETİN KURULMASI VE SİYASAL DEVRİM 

VI.1. CUMHURİYETİN KURULMASI 

Baylar, Lozan Antlaşmasının eklerinden olan boşaltma protokolü 

uygulandıktan sonra, tümüyle düşman elinden kurtulan Türkiye’nin bütünlüğü 

eylemli olarak gerçekleşmişti. Artık yeni Türkiye Devletinin başkentini 

yasa ile saptamak gerekiyordu. Bütün düşünceler, yeni Türkiye’nin başkentinin 

Anadolu’da ve Ankara kenti olması gerektiğinde toplanıyordu. 

Coğrafi ve stratejik durum en kesin önemi taşıyordu. Devletin başkentini 

bir gün önce saptayarak iç ve dış kararsızlıklara son vermek çok gerekliydi. 

Gerçekten, bilindiği gibi, başkentin İstanbul olarak kalacağı ya da 

Ankara’ya taşınacağı sorunu üzerinde öteden beri içerde ve dışarıda kararsızlıklar 

görülüyor, basında demeç ve tartışmalara rastlanıyordu. Bu arada, 

İstanbul’un yeni milletvekillerinden kimileri, Refet Paşa başta olmak üzere, 

İstanbul’un payitaht 69 kalması gereğini, kimi örneklere dayanarak kanıtlamaya 

çalışıyorlardı. Ankara’nın gerek iklimi, ulaştırma araçları, gelişme yeteneği, 

gerekse kuruluş ve örgütler bakımından hiç de uygun ve elverişli 

olmadığını söylüyorlar ve “İstanbul’un başkent olması gereklidir ve buna 

yazgılıdır.” diyorlardı. Bu sözlere dikkat edilirse, bizim payitaht teriminden 

çıkardığımız anlam ile bu sözlerde başkent terimini kullananların görüşleri 

arasında bir ayrılık görmemek olanaksızdır. Bundan dolayı, başkent seçiminde 

daha önceden verilmiş kararımızı resmi olarak ve yasa ile saptayarak 

böylece payitaht teriminin de yeni Türkiye Devletinde anlamı ve yeri 

kalmadığı belirtilmiş olacaktı. Dışişleri Bakanı İsmet Paşa, 9 Ekim 1923 

günlü bir maddelik yasa tasarısını Meclis’e önerdi. Altında daha on dört 

kadar kişinin imzası olan bu yasa önerisi, 13 Ekim 1923 günü uzun görüşme 

ve tartışmalardan sonra, büyük bir çoğunlukla kabul edildi. Yasa 

maddesi şudur: “Türkiye Devletinin başkenti, Ankara kentidir.” 

69 

Padişahın tahtının bulunduğu yer.


Baylar, çok geçmeden Mecliste Fethi Bey’in Başkanlığındaki Bakanlar 

Kuruluna ve özellikle Fethi Bey’in kendisine karşı sataşmalar ve 

eleştiriler başladı. Anlaşıldığına göre kimi milletvekillerinde bakan olmak isteği 

ve dileği artmıştı. İş başındaki bakanları beğenmiyorlardı. Yeni seçimde 

Partimiz adına milletvekilliğine seçilmeleri sağlanmış olan birtakımları 

da Bakanlar Kuruluna karşı olan akımları körükleyerek kendi amaçlarına 

göre yararlanma ortamları hazırlamaya çalışıyorlardı. Karşıcıl duruma geçecekleri 

sezilen milletvekillerinin Meclis çoğunluğunu aldatarak, hükümet 

ve Meclis üzerinde etkin bir durum almak amacında oldukları anlaşılıyordu. 

Fethi Bey, dikkatini ve gücünü Bakanlar Kurulu Başkanlığı görevinde 

toplayabilmek için İçişleri Bakanlığından çekildi. Yine o gün Meclis 

İkinci Başkanlığı da Ali Fuat Paşa’nın çekilmesiyle boşaldı (24 Ekim 1923). 

Bizimle görüşte ve çalışmada uzlaşıp birleşmeyi gerekli görmeksizin bağımsız 

ve gizli olarak çalışan bir grup belirdi. Bu grup temiz yürekli ve haksever 

gibi görünerek bütün parti üyelerine kendi görüşlerini benimsetmede başarılı 

olmaya başladı. Örneğin, bir parti toplantısında, İçişleri Bakanlığına Erzincan 

Milletvekili Sabit Bey’in ve Meclis İkinci Başkanlığına da İstanbul’da 

bulunan Rauf Bey’in, Meclisçe seçilmesini sağladı (25 Ekim 1923). 

Oysa ben, Sabit Bey’in İçişleri Bakanı olmasını uygun görmemiştim. 

Sabit Bey’in kimi illerde vali olarak çalıştırılmış bulunmasını, Yeni 

Türkiye’nin içişlerini yeni koşullarla yönetebileceğine yeter kanıt sayamıyordum. 

Rauf Bey’in de Meclis İkinci Başkanlığına seçilmesini doğru bulmuyordum. 

Çünkü Rauf Bey, daha dün Bakanlar Kurulu Başkanı idi. Ne 

gibi duyguların etkisi altında çalıştığından dolayı Başbakanlıktan çekilmek 

zorunda kaldığı biliniyordu. Buna karşın, onu Meclisin İkinci Başkanlığına 

getirmekle, bütün Meclisin onun görüşüne katıldığını; yani, bütün Meclisin 

Lozan Barış Antlaşmasını yapan ve Bakanlar Kurulunda Dışişleri Bakanı 

olarak bulunan İsmet Paşa’ya karşı olduğunu göstermek amacı güdülüyordu. 

Baylar, yeni Meclis, daha ilk döneminde, gizliden gizliye karşıcıllık 

yapan küçük bir grupça aldatılma durumuna düştü. Fethi Bey ve arkadaşları, 

hükümet görevlerini rahatça yapamayacak bir duruma getirildi. Fethi 

Bey, bu durumdan, bana birçok kez yakındı ve Bakanlar Kurulundan çekilmek 

istedi. Diğer bakanlar da onun gibi yakınıyorlardı. Kötülük, hükümetin 

Meclis’çe seçilmesinden doğuyordu. Bu gerçeği çoktan görmüştüm. 

Ben, Meclis’te gizli ve karşıcıl bir grup bulunduğunu sezdikten, 

Meclis çalışmalarında duyguların etkin olduğunu gördükten ve Bakanlar 

Kurulu çalışmalarının her gün temelsiz birtakım nedenlerle düzeninden çıkarıldığı 

kanısına vardıktan sonra, uygulamak için sırasını beklediğim bir


düşüncenin uygulanma zamanının geldiği yargısına varmıştım. Bunu açıkça 

söylemeliyim. Buna göre, şimdi vereceğim bilgileri ve yapacağım açıklamaları 

anlamak daha kolay olacaktır. 

Baylar, Halk Partisinin Rauf Bey’i, toplantıda bulunmadığı bir sırada, 

Meclis İkinci Başkanlığına, Sabit Bey’i de İçişleri Bakanlığına aday seçtiği 

gün, 25 Ekim 1923 perşembe günüdür. O gün ve ertesi Cuma günü 

Bakanlar Kurulu Çankaya’da benim yanımda toplandı. Gerek Bakanlar 

Kurulu Başkanı Fethi Bey’in ve gerek diğer bakanların çekilmeleri zamanının 

geldiğini ve bunun gerekli olduğunu ileri sürdüm. “Yeni Bakanlar Kurulu 

seçiminde, şimdiki bakanlar yeniden seçilirlerse; bunlar, bu seçimden 

sonra da çekilecekler ve Bakanlar Kuruluna girmeyeceklerdir.” ilkesini de 

kabul ettik. Yalnız, o zamanlar, bakanlar gibi seçilen ve Bakanlar Kurulunun 

bir üyesi olan Genelkurmay Başkanı Fevzi Paşa bu karar dışında bırakıldı. 

Çünkü, ordu yönetim ve komutasının rasgele bir kimseye verilmesi 

doğru görülmedi. 

Baylar, alınan bu kararın ve böyle davranışın içyüzü incelenirse şu 

sonuç çıkar: Tutkulu grubu hükümet kurmakta tümüyle serbest bırakıyoruz. 

Şimdiki kurulda bulunan bakanlardan hiçbiri katılmaksızın, hepsi de istedikleri 

kişilerden olmak üzere, diledikleri gibi bir Bakanlar Kurulu kurarak 

ülkenin yazgısına el koymalarında bir sakınca görmüyoruz. Ama, ne Hükümetin 

kurulacağına ne de kursalar bile, ülkeyi yönetmeye güçlerinin yetebileceğine 

emin bulunuyoruz. 

Meclisi aldatmaya çalışan tutkulu grup, şu ya da bu yolda bir hükümet 

kurmayı başarabilirse, bu hükümetin yönetim biçimini ve yönetimdeki 

becerisini bir süre izlemenin ve dahası ona yardım etmenin uygun 

olacağı kanısına vardık. Ama, böylece kurulacak hükümet ülkeyi yönetmede 

ve yeni ülkülerimize doğru ilerlemede güçsüzlük ve sapma gösterirse, 

bunu, Meclis’te belirterek Meclis’i aydınlatmayı yeğ gördük. Hükümet kurmayı 

başaramazlarsa ortaya çıkacak düzensizlik, elbette Meclis’i uyarmaya 

yarayacaktı. Bunalım ve düzensizliğin sürdürülmesi uygun görülemeyeceğinden, 

işte o zaman, işe el koyarak tasarladığım şeyi ortaya atıp sorunu 

kökünden çözümleyebileceğimi düşünmüştüm. 

Bakanlar kurulu ile Çankaya’da yaptığımız toplantı sonunda, yazıp 

birlikte imzalayarak bana verdikleri çekilme yazısı şu idi: 

Yüce Başkanlığa 

Türkiye Devletinin karşısında bulunduğu güç ve önemli iç ve dış 

görevleri kolaylıkla sonuçlandırabilmesi için çok güçlü ve Meclis’in tam güvenini 

kazanmış bir bakanlar kuruluna kesin gereksinim bulunduğu kanısındayız. 

Bunun için yüksek Meclis’in her bakımdan güvenine ve yardımı-


na dayanan bir bakanlar kurulunun kurulmasına hizmet etmek amacıyla 

çekildiğimizi, üstün saygılarla bilginize sunarız efendim. 

Baylar, bu çekilme yazısı, 27 Ekim 1923 cumartesi günü öğleden 

sonra saat birde başkanlığımda toplanan Parti Genel Kuruluna bildirilmiş 

ve saat beşe doğru açılan Meclis’te okunmuştur. Bakanlar Kurulunun çekildiği 

belli olur olmaz, Meclis üyeleri, Meclis odalarında, evlerinde grup 

grup toplanarak, yeni bakanlar kurulu listeleri düzenlemeye başladılar. Bu 

durum, Ekim ayının 28’inci günü geç vakte dek sürdü. Hiçbir grup, bütün 

Meclis’çe kabul olunabilecek ve kamuoyunca iyi karşılanacak adları içine 

alan bir aday listesi saptayamıyordu. Özellikle, bakanlıklara aday düşünülürken, 

o denli çok hevesli ve isteklilerle karşı karşıya kalıyorlardı ki herhangi 

birini öbürlerine yeğleyerek saptanacak listeyi kabul ettirmekteki 

güçlük, liste düzenlemekle uğraşanları umutsuzluğa ve kaygıya düşürdü. 

Gerçi İstanbul’da çıkan bazı gazeteler, kimi kişilerin resimlerini basarak Bakanlar 

Kurulu Başkanlığına seçileceği umulan “sayın kişi”leri anımsatmalarıyla 

dikkati çekmekten geri kalmadı. Kimi gazetelerin, Konya’ya atanan 

Fuat Paşa’nın 28 Ekimde İstanbul’a varışında onun, Rauf Bey, Refet Paşa, 

Adnan Bey ve daha birçok kişilerce karşılandığını bildiren tel haberleri ile 

Rauf Bey’le Kâzım Karabekir Paşa’nın resimlerini basarak Mondros Bırakışması’nı 

ve Kars’ın kurtarılışını anımsatmak için yazdıkları yazılar da yeterince 

dikkati çekmeye yaramadı. 

28 Ekim günü geç vakitte toplantı halinde bulunan Parti Yönetim 

Kurulu beni çağırdı. Parti Yönetim Kurulu Başkanı Fethi Bey’di. Fethi Bey, 

Parti adına Yönetim Kurulunca, bir aday listesi düzenlendiğinden ve Parti 

Genel Başkanı olduğum için bu konuda benim de düşüncemin öğrenilmesi 

uygun görüldüğünden, toplantılarına çağırdıklarını bildirdi. Düzenlenen listeye 

göz gezdirdim. Bence uygun olduğunu, ama bu listede adları bulunan 

kişilerin de düşüncelerinin ve kabul edip etmeyeceklerinin sorulması gerektiğini 

söyledim. Bu önerim uygun görüldü. Örneğin, Dışişleri Bakanlığına 

aday gösterilen Yusuf Kemal Bey’i çağırdık. Yusuf Kemal Bey, bu listeye 

giremeyeceğini bildirdi. Bundan ve buna benzer başka durumlardan anladım 

ki Parti Yönetim Kurulu da kabul edilebilecek kesin bir aday listesi düzenleyememektedir. 

Yönetim Kurulu üyelerine, gerekenlerle daha çok görüşerek 

kesin bir liste yapmalarını öğütledikten sonra yanlarından ayrıldım. 

Gece olmuştu. Çankaya’ya gitmek üzere Meclisten ayrılırken, koridorlarda 

beni beklemekte olan Kemalettin Sami ve Halit Paşalara rastladım. Ali 

Fuat Paşa, Ankara’dan ayrılırken bunların Ankara’ya geldiklerini o günkü 

gazetede “Bir uğurlama ve bir karşılama” başlığı altında okumuştum. Daha 

kendileriyle görüşmemiştim. Benimle görüşmek için o zamana değin orada 

beklediklerini anlayınca, akşam yemeğine gelmelerini Milli Savunma Ba-


kanı Kâzım Paşa aracılığıyla söylettim. İsmet Paşa ile Kâzım Paşa’ya ve 

Fethi Bey’e de Çankaya’ya benimle birlikte gelmelerini söyledim. Çankaya’ya 

varınca, orada beni görmek üzere gelmiş olan Rize milletvekili Fuat, 

Afyonkarahisar milletvekili Ruşen Eşref Beylere rastladım. Onları da yemeğe 

alıkoydum. 

Yemek yenirken; “Yarın cumhuriyet ilan edeceğiz!” dedim. Orada 

bulunan arkadaşlar, hemen düşünceme katıldılar. Yemeği bıraktık. Hemen 

o dakikada nasıl davranılacağı üzerinde kısa bir izlence saptadım ve arkadaşları 

görevlendirdim. Düzenlediğim izlencenin ve verdiğim yönergenin 

uygulanışını göreceksiniz. 

Baylar, görüyorsunuz ki cumhuriyet ilanına karar vermek için Ankara’da 

bulunan bütün arkadaşlarımı çağırmaya ve onlarla görüşüp tartışmaya 

gerek ve gereksinim görmedim. Çünkü, onların öteden beri ve doğal 

olarak bu konuda benim gibi düşündüklerinden kuşkum yoktu. Oysa, o sırada 

Ankara’da bulunmayan bazı kişiler, hiçbir yetkileri olmamasına karşın, 

kendilerine haber verilmeden ve düşünce ve olurları alınmadan cumhuriyetin 

ilan edilmiş olmasını, gücenme ve ayrılma nedeni saydılar. 

O gece birlikte bulunduğumuz arkadaşlar erkenden ayrıldılar. Yalnız 

İsmet Paşa Çankaya’da konuk idi. Onunla yalnız kaldıktan sonra, bir 

yasa tasarısı hazırladık. Bu tasarıda 20 Ocak 1921 günlü Anayasanın devlet 

biçimini saptayan maddelerini şöylece değiştirmiştim: Birinci maddenin 

sonuna: “Türkiye Devletinin hükümet biçimi cumhuriyettir.” tümcesini ekledim. 

Üçüncü maddeyi şöyle değiştirdim: “Türkiye Devleti, Büyük Millet 

Meclisince yönetilir. Meclis, hükümetin yönetim kollarını bakanlar kurulu 

aracılığı ile yönetir.” 

Bundan başka, Anayasanın temel maddelerinden olan sekiz ve dokuzuncu 

maddeleri de değiştirilerek ve açıklığa kavuşturularak şu maddeler 

yazıldı: 

“Madde: Türkiye Cumhurbaşkanı Türkiye Büyük Millet Meclisi 

Genel Kurulunca ve kendi üyeleri arasından bir seçim dönemi için seçilir. 

Başkanlık görevi, yeni Cumhurbaşkanının seçilmesine değin sürer. Eski 

başkan yeniden seçilebilir.” 

“Madde: Türkiye Cumhurbaşkanı, Devletin Başkanıdır. Bu kimliği 

ile gerekli gördükçe Meclis’e ve Bakanlar Kuruluna başkanlık eder.” 

“Madde: Cumhurbaşkanı, başbakanı Meclis üyeleri arasından seçer. 

Diğer bakanları da başbakan, yine Meclis üyeleri arasından seçtikten 

sonra hepsini Cumhurbaşkanı Meclisin onayına sunar. Meclis toplantı halinde 

değilse, onaylama Meclis’in toplantısına bırakılır.”


Bu maddelere komisyonda ve Meclis’te, din ve dille ilgili, bildiğiniz 

bir madde de eklenmiştir. 

Sayın Baylar, şimdi, isterseniz yüce kurulunuza 29 Ekim 1923 Pazartesi 

günü Ankara’da geçen olayı, kısaca anlatmaya çalışacağım. 

Pazartesi günü öğleden önce saat onda, Halk Partisi Grubu, Grup 

Yönetim Kurulu Başkanı Fethi Bey’in başkanlığında toplandı. Bakanlar Kurulu 

seçimi görüşmelerine başlandı. 

Başkan: “Yönetim Kurulu, Genel Kurula sunulmak üzere, hazırlık 

niteliğinde, bir bakanlar kurulu listesi düzenledi. Yönetim Kurulu kesin bir 

şey saptamış değildir. Karar sayın kurulunuzundur. Kabul ederseniz okunsun.” 

diyerek Genel Kurula, Fuat Paşa’nın Başkan olarak gösterildiği bir 

aday listesi sunar. Okunan bu listede İktisat Bakanlığına aday gösterilen 

Celal Bey (İzmir) söz alarak, Bakanlar Kurulunun önemini belirtmiş ve 

kendisinin seçilmemesini önermiş. Özellikle: “Bu listede adları görülen kişiler, 

çekilenlerden daha güçlü değildir. Bizden gönenç ve yenilik isteyen 

ulus vardır. Herhalde yeniler eskilerden güçlü olmalıdır. Seçimde ivedi 

davranmayalım. Özellikle Bakanlar Kurulu Başkanı için düşünelim.” demiş. 

(Söylev’in bu bölümünde, Parti grup toplantısı boyunca, önergeye 

yönelik olarak belirtilen görüşleri özetleyen Atatürk, sözlerini şöyle sürdürüyor:) 

Baylar, Parti toplantısına son verildi ve hemen Meclis toplantısı 

açıldı. Saat öğleden sonra altıydı. Tasarı Anayasa Komisyonunca, yöntem 

gereği incelenerek, tutanağı hazırlanırken, Meclis başka işlerle uğraştı. Sonunda, 

başkanlık makamında bulunan Başkan Vekili İsmet Bey 70 , Meclise 

şu bilgiyi verdi: “Anayasa Komisyonu, Anayasanın değiştirilmesiyle ilgili tasarının 

ivedilikle ve hemen görüşülmesini öneriyor.” “Kabul!” sesleri üzerine, 

tutanak okundu. Önerildiği biçimde görüşüldü. Sonunda yasa, birçok 

milletvekillinin “Yaşasın Cumhuriyet!” diye alkışlanan söylevleriyle kabul 

edildi. 

Ondan sonra, cumhurbaşkanı seçilmesi için Meclis’in oyuna başvuruldu. 

Toplanan oyların sonucunu, başkanlık makamında bulunan İsmet 

Bey, Meclise şöylece bildirdi: “Türkiye Cumhuriyeti Başkanlığı seçimi için 

yapılan oylamaya yüz elli sekiz kişi katılmış ve cumhurbaşkanlığına, yüz elli 

sekiz üye, oybirliğiyle Ankara Milletvekili Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretlerini 

seçmişlerdir.” 

Baylar, seçimden hemen sonra Meclis’te yaptığım konuşmayı Tutanak 

Dergisi’nde okumuşsunuzdur. Ancak, tarihsel bir anıyı canlandırmak 

için izin verirseniz, o konuşmamı burada da olduğu gibi bilginize sunayım: 

70 

İsmet Eker (1877-1962).


“Sayın arkadaşlarım, önemli ve dünya çapında olağanüstü olaylar 

karşısında saygıdeğer ulusumuzun gerçek uyanıklığına değerli bir belge 

olan Anayasamızın kimi maddelerini açıklamak için özel komisyonca yüksek 

kurulunuza önerilen yasa tasarısının kabulü dolayısıyla, Türkiye Devletinin 

öteden beri dünyaca bilinen, bilinmesi gereken niteliği, uluslararası 

belli adıyla adlandırıldı. Bunun doğal gereği olmak üzere, bugüne değin 

doğrudan doğruya Meclis’in Başkanlığında bulundurduğunuz arkadaşınıza 

yaptırdığınız görevi, cumhurbaşkanı sanıyla yine bu arkadaşınıza, bu âciz 

arkadaşınıza veriyorsunuz. Bundan dolayı şimdiye dek benim için gösterdiğiniz 

sevgiyi, yakınlığı ve güveni bir kez daha göstermekle yüksek değerbilirliğinizi 

tanıtlamış oluyorsunuz. Bundan dolayı yüce Meclis’e gönlümün 

bütün içtenliğiyle teşekkür ederim. 

Baylar, yüzyıllardan beri Doğuda kıyım ve haksızlık görmüş olan 

ulusumuz, Türk ulusu, yaratılışındaki gerçek özelliklerden yoksun sayılıyordu. 

Son yıllarda ulusumuzun eylemli olarak gösterdiği yetenek, eğilim 

ve anlayış; kendisi için kötü sanıda bulunanların ne denli aymaz ve ne denli 

irdelemeden uzak, görünüşe önem veren kimseler olduğunu pek güzel 

kanıtladı. Ulusumuz, kendisinde bulunan nitelikleri ve değeri, hükümetinin 

yeni adıyla, uygarlık dünyasına çok daha kolay gösterebilecektir. Türkiye 

Cumhuriyeti, dünyadaki yerine yaraşır olduğunu, yapıtlarıyla kanıtlayacaktır. 

Arkadaşlar, bu yüce kuruluşu meydana getiren Türk ulusunun son 

dört yıl içinde kazandığı utku, bundan sonra da birkaç kat olmak üzere belirtilerini 

gösterecektir. Ben, eriştiğim bu güven ve inana yaraşır olmak için 

çok önemli gördüğüm bir noktadaki gereksinimleri belirtmek zorundayım. 

O gereksinim, yüce Meclis’in bana karşı olan sevgisini, güvenini ve yardımını 

sürdürmesidir. Ancak böylelikle ve Tanrı’nın yardımıyla bana verdiğiniz 

ve vereceğiniz görevleri iyi bir biçimde yapmayı başarabileceğimi umarım. 

Her zaman sayın arkadaşlarımın ellerine çok içtenlikle ve sıkıca yapışarak, 

kendimi kendilerine doygun görmeyerek çalışacağım. Her zaman, 

ulusun sevgisine dayanarak hep birlikte ileriye gideceğiz. Türkiye Cumhuriyeti 

mutlu, başarılı ve utkulu olacaktır.” 

Baylar, Meclisçe Cumhuriyeti kabul kararı 29-30Ekim 1923 gecesi 

saat 20.30’da verildi. On beş dakika sonra, yani 20.45’te cumhurbaşkanı 

seçimi yapıldı. Durum o gece bütün ülkeye bildirildi ve her yerde, gece yarısından 

sonra, yüz bir kez top atılarak halka duyuruldu. İlk hükümetin İsmet 

Paşa tarafından kurulduğunu ve Meclis Başkanlığına Fethi Bey’in seçildiğini 

bilirsiniz.


Baylar, cumhuriyetin kuruluşu bütün ulusu sevindirdi. Her yerde 

parlak gösterilerle sevinç açığa vuruldu. Yalnız İstanbul’da iki üç gazete ile 

İstanbul’da toplanan bazı kişiler ulusun genel ve içten gelen sevincine katılmaktan 

çekindi, kaygıya düştü; cumhuriyetin kuruluşunda ön ayak olanları 

yermeye başladı. Söz konusu gazetelerin ve kişilerin, cumhuriyetin kuruluşunu 

nasıl karşıladıklarını anımsamak için, yalnız o günlerdeki yayınları 

gözden geçirmek yeter. 

(Cumhuriyeti küçük düşürme amacını güden bu tür yayınlardan 

çeşitli örnekler veren Atatürk, sözlerini şöyle sürdürüyor:) 

Baylar, Rauf Bey de bu bağlamda gazetecilerle bir konuşma yapmıştı. 

Rauf Bey’in cumhuriyet üzerine düşüncesini ve ulusal egemenlikten 

ne anladığını belirten konuşmasını, 1 Kasım 1923 günlü Vatan gazetesinde 

okumuştum. Vatan ve Tevhit gazetelerinin sahipleri ve başyazarlarıyla Rauf 

Bey’in baş başa vererek düzenledikleri sorulardan ve yanıtlardan birkaçını 

bu kez, birlikte gözden geçirelim. 

Cumhuriyet konusunda, kamuoyunda, beklenmedik bir olay karşısında 

kalmış olma duygusu varmış. Şimdiye dek yüksek makamlarda bulunmuş 

bir kişi ve İstanbul milletvekili olarak Rauf Bey’in ne düşündüğünü 

sorup öğrenmek seçmenlerinin haklarıymış. Baylar, bu soruyu düzenleyenlere 

biz de bir soru soralım: Birincisi, kamuoyunu hangi yolla öğrenmişler? 

İkincisi, İstanbul seçmenleri yalnızca iki gazeteci miydi, yoksa bütün seçmenler 

iki gazeteciyi kendi milletvekillerinin düşüncesini sormak için vekil 

mi etmişlerdi? 

Oysa baylar, 29-30 Ekim gecesi İstanbul’da geçmiş olan bir olayı 

açıklarsam, bütün ulus gibi İstanbul halkının da gerçek duygularının ne olduğunu 

kolaylıkla anlarsınız. Cumhuriyetin ilanı gecesi, İstanbul Komutanı 

Şükrü Naili Paşa’yı İstanbul halkının temsilcileri, Fatih Belediyesinde düzenlenen 

bir şölene çağırmışlardı. Paşa, yemek sırasında Ankara’dan bir 

resmi bildiri aldı ve onu uygulamadan önce, saygıdeğer İstanbul halkının 

sayın temsilcilerine okudu. Bildiri şuydu: “Türkiye Büyük Millet Meclisi 

cumhuriyet ilanını kararlaştırdı. Bunu yüz bir kez top atımıyla duyurunuz!” 

İstanbul halkının temsilcileri, bu müjdeli bildiriyi büyük sevinç ve alkışlarla 

karşıladılar ve hemen bütün İstanbul halkı adına Komutan Paşa’yı ve birbirlerini 

kutladılar. Bu duruma göre, İstanbul’un saygıdeğer halkı adına, İstanbul’un 

gerçek duygularını başka türlü göstererek demeç vermenin ve 

gösteri yapmanın ne denli saygısızca bir davranış olduğu apaçıktır. 

Rauf Bey: “Bence, sorunu cumhuriyet sözcüğü üzerinde incelemek 

doğru değildir.” diyerek cumhuriyetten söz etmek bile istemiyor. Rauf 

Bey’in görüşü: “ … Ulusumuzun gönenç ve bağımsızlığının dokunulmazlığını 

ve sevgili yurdumuzun bütünlüğünü sağlayan hükümet biçiminin en


uygun biçim olacağı” yolundadır. Baylar bu sözler, düzenledikleri sorunun 

yanıtı mıdır? Rauf Bey’e sorulduğu yazılan: “Hangi hükümet biçimi en uygundur?” 

sorusu mudur? Soru, dediğim gibi olsaydı, o zaman Rauf Bey’in 

bu sözü uygun bir yanıt olabilirdi. Ama, ondan sonra da Rauf Bey’e şöyle 

bir soru yöneltmek gerekirdi: Tasarladığınız hükümet biçiminin adı yok 

mudur? Cumhuriyet, ulusun gönenç ve bağımsızlığını, yurdun bütünlüğünü 

sağlayan en uygun hükümet biçimi değil midir? Eğer öyle ise uzun sözleri 

bir yana bırakarak: “En uygun hükümet biçiminin cumhuriyet olduğu 

kanısındayım.” deyiver de ikiyüzlülükten kurtulalım. Çünkü, söz konusu 

edilen hükümet biçimi Millet Meclisi’nde yasalaşan ve ilan olunan cumhuriyettir. 

Amacınız, bu ilan olunandan daha uygun bir hükümet biçimi olduğunu 

anıştırmak ve göstermek ise, onu da söyleyiniz! O yeğ gördüğünüz 

hükümet biçimi ne olabilir? 

Rauf Bey: “Ulus, yazgısını kendinden başka bir kimseye bırakmayı 

küçüklük saydı.” dedikten sonra: “Ulusun, ulusal egemenliği sınırsız ve koşulsuz 

olarak yürüten Büyük Millet Meclisi’ni, kurucu meclis gibi seçtiği ve 

bu yönetim biçiminin söz konusu edilen biçimlerden ikincisi ve en sağlamı, 

en doğrusu olduğu” kanısında bulunduğunu söylüyor. Daha sonra Rauf 

Bey, şu düşünceleri ileri sürüyor: “Ad değişikliğinin amacı ve ereği değiştireceğini 

sanmıyorum. Bundan başka, önceki bir hükümet biçiminin yerini 

alan yeni biçimin beğenilip benimsenebilmesi ancak bir koşula bağlıdır. O 

da gideni arattırmayacak biçimde, halkın büyük çoğunluğunun isteklerine 

uygun davranıldığını, mutluluklarını sağlamaya çalışıldığını ve yurt bağımsızlığının 

ve saygınlığının güven altına alındığını göstermek ve kanıtlamaktır. 

Yoksa, ad değiştirmekle ya da üst tabakada biçim değiştirmekle gerçek 

gereksinimlerin karşılanmış olacağını sanmak, özellikle en yakın bir geçmişte 

gördüğümüz en acı denemelerden sonra, çok büyük bir yanılgı olur.” 

Baylar, Rauf Bey’in düşünce ve görüşlerini açıklayıp saptayan bu 

sözler üzerinde biraz durmak isterim. Rauf Bey, yetkileri sınırsız ve koşulsuz 

olan, Millet Meclisi’ni de dağıtabilen tek kişi egemenliğinden yana değildir. 

Rauf Bey, öyle bir hükümet biçimi istiyor ki Millet Meclisi kurucu meclis niteliğinde 

olsun ve ulusal egemenliği sınırsız ve koşulsuz olarak yürütsün. Bu 

hükümet biçimini biraz daha açalım. Rauf Bey demek istiyor ki: “Cumhuriyet 

ilanından önceki biçim, en uygun hükümet biçimidir.” Gerçekten, 

Rauf Bey’in uzun sözlerle anlatmaya çalıştığı 20 Ocak 1921 günlü Anayasanın 

üçüncü maddesi kapsamıdır. O madde şudur: “Türkiye Devleti, Büyük 

Millet Meclisi’nce yönetilir ve hükümeti, Büyük Millet Meclisi Hükümeti 

adını taşır.” 

Bilirsiniz ki bu Anayasaya göre Meclis Başkanı, Meclis adına imza 

atmaya, Bakanlar Kurulu kararlarını onaylamaya yetkili ve Bakanlar Kuru-


lunun doğal başkanıdır; ama, devletin başkanı olduğunu belirtir açık bir 

yasa buyruğu yoktur. Bu Anayasanın yapıldığı günlerdeki genel koşullar ve 

görüşler düşünülürse, önemli ve köklü bir noktanın yasada açıklanmamış 

olmasındaki zorunluluk kendiliğinden anlaşılır. Bu belirsizlik, Meclis ve 

Meclis Hükümeti bulunmakla birlikte devlet başkanlığının, kişi egemenliği 

kaldırıldıktan sonra halifelik makamında belirdiği düşünce ve inancında 

bulunanları, cumhuriyetin ilanı gününe değin umut içinde yaşattı. Buna 

göre Rauf Bey’in, en doğru olduğunu ileri sürdüğü hükümet biçiminde, 

devlet başkanlığını halifenin üzerinde gördüğü kuşku götürmez. İşte cumhuriyetin 

ilanı üzerine Rauf Bey’i ve kendisi gibi düşünenleri endişe ve çalkantıya 

sürükleyen gerçek neden, devlet başkanlığı makamına cumhurbaşkanının 

getirilmiş olmasıdır. Gerçekten de “Cumhurbaşkanı devletin başkanıdır.” 

dendikten sonra, halifeye verilecek kimliği ve yetkiyi sağlamak 

için uğraşan ve onun yakınlık ve gönül almalarını Tanrı vergisi sayarak kıvananların 

umut kırıklığına uğramalarını ve üzülüp kaygılanmalarını doğal 

karşılamak gerekmektedir. 

Rauf Bey’in, cumhuriyete karşı olduğunu açık söylememekle birlikte, 

cumhuriyetin ilan edildiği bir günde, onun beğenilip kalımlı olabilmesi 

için, birtakım koşulların gerçekleştiğini kanıtlamak gereğinden söz etmesi, 

cumhuriyet yönetimiyle ulusun mutluluğunun sağlanacağına güveni olmadığını 

açıkça göstermiyor mu? Rauf Bey, yapılan işin yalnız bir ad değiştirmekten 

ve üst tabakada biçim değiştirmekten başka bir şey olmadığını 

söyleyerek cumhuriyeti ilan etmenin, çocukça ve ivedili bir davranış olduğunu 

anlatmaya çalışmakta ve “Cumhuriyet yönetimiyle gerçek gereksinimlerin 

karşılanmış olacağını sanmak... çok büyük bir yanılgı olur” demekle, 

cumhuriyet yönetimine ne denli ilgisiz ve ondan ne denli uzak olduğunu 

kanıtlamıyor mu? Rauf Bey, son kanısını pekiştirmek için “en yakın 

bir geçmişte gördüğümüz en acı denemeler”i anımsatıyor. Baylar, bu 

anımsatma ile kamuoyuna ne anlatılmak isteniyor? Ulus neden sakındırılmak 

isteniyor? Bunu anlamak zor değildir sanırım. Rauf Bey, aklınca, devlet 

başkanlığı makamına halifenin oturması sağlanıncaya dek bu makama 

başka bir sanla, başka birinin oturmamasını güven altına almak; başka biri 

oturmuş olduğuna göre de bu işten dönülmesini sağlamak için kamuoyunu 

gericiliğe özendiriyor. 

Benim girişimlerimi ve yaptığım işleri, halkta kaygı uyandırıcı nitelikte 

saymak; sevinç gösterilerinde bulunan halk adına, gereksiz olarak tersini 

söylemek, halka bu kaygıları yapay olarak aşılamaya kalkışmaktır. Son 

zamana değin, cumhuriyetin ilanının ertesi günü bile, resminin altına, kendisini 

tutanlarca "Mondros Bırakışması’nı imzalayan ama Lozan Antlaşmasıyla 

da öcünü alan Rauf Bey” sözleri yazılarak sürekli propagandası yapılan 

bu kişi, Türk Ulusunun gerçek isteklerini, içten gelen duygularını bizden


daha çok anladığını, o istekler ve duygularla bizden daha çok ilgili olduğunu 

savlayacak düzeyde ileri varmamalıdır. 

Cumhuriyetin elbette yandaşları da karşıcılları da vardır. Yandaşlar, 

niçin ve ne gibi inançlara ve düşüncelere dayanarak cumhuriyeti kurduklarını, 

karşıcıllara anlatarak inançlarının ve yaptıkları işlerin yerindeliğini 

kanıtlamak isteseler de onları, isteyerek yaptıkları bu direnmeden vazgeçirebilecekleri 

kabul olunur mu? Elbette yandaşlar, ellerinden gelirse ülkülerini 

herhangi bir yolla; ayaklanmayla, devrimle ya da kamuca beğenilecek 

başka yollarla gerçekleştirirler. Bu, ülkü devrimcilerinin ödevidir. Buna 

karşı, direnmeler, yaygaralar ve geriletici girişimler de karşıcılların yapmaktan 

geri durmayacakları davranışlardır. Cumhuriyet yönetimimizin ilanında, 

Rauf Bey ve benzerlerinin yaptıkları gibi. 

VI.2. HALİFELİĞİN KALDIRILMASI 

Baylar, o günlerde İstanbul’da bulunan ordu müfettişlerimiz de gazetelere 

demeç vererek, çeşitli nedenlerle düzenlenen şölenlerde söylevler 

vererek duygularını belirtiyorlardı. Cumhuriyetin ilanı üzerine İstanbul’da 

kimi kişiler ve kimi gazeteciler, Halifeye de bir rol yaptırmak istediğine kapıldılar. 

Halifenin görevden çekildiği ya da çekileceği üzerine gazetelerde 

söylentiler, yalanlamalar yayımlandı. 

Sonra dendi ki: “Öğrendiğimize göre, sorun, bir söylenti niteliğinde 

olmadığı gibi, bir yalanlamayla çözülecek kadar önemsiz de değildir. Gerçek 

olan bir yön vardır ki o da cumhuriyet ilanının yeniden bir halifelik sorunu 

ortaya çıkarmış olmasıdır.” 

“Halife, yazı masalarının başına oturup (!), Vatan gazetesi yazarına 

demeç vermiştir.” denilerek; Halifenin bütün Müslümanlarca sevgi gördüğü, 

Asya’nın en ücra köşelerine varıncaya dek Müslüman ülkelerinden binlerce 

mektup ve telyazısı aldığı; birçok yerlerden kurullar geldiği yolunda 

sözlerle halifelik katının kolay sarsılır bir yer olmadığı anlatılmaya çalışıldıktan 

sonra, bütün Müslümanlar karşı çıkmadıkça Halifenin görevinden çekilmeyeceği 

duyuruluyordu. Ayrıca, “Hükümet birçok içişlerini düzenlemekle 

uğraştığından, şimdiye değin halifelik görevlerini saptayamamıştır. 

Hükümetin iç sorunlara çok dalmış olduğunu Müslümanlık dünyası da elbette 

bilir ve şimdiye değin halifelik görevlerinin saptanamamasını doğal 

sayar.” cümleleriyle biz, halifelik görevlerini saptamaya çağrılıyorduk ve 

şimdiye değin bunu yapmadığımızı hoş gören Müslümanlık dünyasının 

bundan sonra hoş görmeyeceği de bildirilerek, sanki bize gözdağı veriliyordu. 

Bir yandan da bu konuda bize etki yapması için Müslümanlık dünyasının 

dikkati çekilmek isteniyordu. 9 Kasım 1923 günlü Vatan gazetesin-


de okuduğumuz bu yazılardan sonra 10 Kasım 1923 günlü Tanin gazetesinde, 

Halifeye yazılan bir açık mektup yayımlandı. Lütfi Fikri Bey’in yazdığı 

bu mektupta, Halifenin görevden çekildiği söylentilerinden ulusun ne 

denli üzüntü duyduğunu ve mutsuzluğunu kanıtlamak için bir vapur öyküsü 

uydurulmuştu. Vapurda oturanların, Halifenin görevden çekildiğini duyunca 

yüzlerine üzüntü ve kaygı çökmüş. Birbirlerini tanımayanlar içtenlikle 

görüşmeye ve çok görüşmeye başlamışlar. Ortak kaygıları bunları bir 

dakikada dost etmiş.... 

Lütfi Fikri Bey: “Gönül istiyor ki bu çekilme sözü sonsuza değin 

gömülsün kalsın. Dünya için yıkım olur.” diyor ve ulusa şunu da aşılıyordu: 

“Şaşarak ve üzülerek görülüyor ki bugün şu tinsel hazineye (yani halifeliğe) 

saldırmak isteyenler, dışardan kimseler, Müslüman uluslardan Türkü 

çekemeyenler değildir. Biz kendimiz, Türkler, kendi elimizle bu hazinenin 

elimizden temelli çıkarılmasıyla sonuçlanabilecek girişimlerde bulunuyoruz!” 

Baylar, yabancılar, halifeliğe saldırıda bulunmuyorlardı; ama, Türk 

Ulusu saldırıdan kurtulmuyordu. Halifeliğe saldıranlar, Türkü çekemeyen 

Müslüman uluslar değildi. Ama, Çanakkale’de, Suriye’de, Irak’ta, İngiliz ve 

Fransız bayrakları altında Türklerle vuruşan Müslüman uluslardı. Türk ulusuna 

kolaylıkla saldırmak için, korunması yeğlenen halifeliğin ortadan kaldırılmasını 

“Türklük için kendi kendini öldürmektir.” diye nitelemeleri ve 

“Halifeliği ortadan kaldırmak için, biz Türkler girişimlerde bulunuyoruz.” 

sözleriyle cumhuriyetin amacını açıklayıp duyurmaları, kuşkusuz etkisiz 

kalmadı. 

Lütfi Fikri Bey’in Tanin’de yayımlanan açık mektubundaki görüşünü, 

ertesi gün Tanin başyazarı destekledi.11 Kasım 1923 günlü Tanin’in 

“Şimdi de Halifelik Sorunu” adlı başyazısı okununca, cumhuriyetin kuruluşuna 

engel olamayanların, ne pahasına olursa olsun, halifeliğin kaldırılmasını 

önleyebilmek için çaba göstermeye ve çalışmaya başladıkları anlaşılır. 

Bu makalede, padişah oğullarının mektuplarını yayımlayarak, padişah soyundan 

olan kişileri halka sevdirmeye çalışan Tanin’de ayrıca, padişah soyundan 

olanların haklarına karşı çirkin saldırılar yapıldığı ve bunu yapanın, 

partimizin en seçkin takımından olduğu belirtildikten ve Cumhuriyet hükümetini 

ulus gözünde kötü göstermek için ne söylemek gerekliyse onlar 

da yazıldıktan sonra, Halifenin çekileceği söylentisine değinilerek “Arkadan 

arkaya verilmiş bir karar karşısındayız.” deniyor ve “Millet Meclisi’nin bu 

denli özgürlükten yoksun kaldığını, dışarıda verilen kararları kağıda geçirmek 

durumuna düşürüldüğünü görmek gerçekten acı oluyor.” sözleriyle 

Meclis, bize karşı kışkırtılıyor; cumhuriyetin ilanını kabul eden Meclisin hiç


olmazsa halifeliğin kaldırılmasını, oldubitti biçiminde kabul etmemesinin 

sağlanmasına çalışılıyordu. 

Tanin başyazarı, halifelik konusundaki görüş ve düşüncesini şu satırlarla 

saptıyordu: “Halifelik bizden giderse, beş on milyonluk Türkiye 

Devletinin Müslümanlık dünyası içinde hiç önemi kalmayacağını, Avrupa 

siyaseti karşısında da küçük ve değersiz bir hükümet durumuna düşeceğimizi 

anlayabilmek için büyük bir yetenek gerekmez. Ulusseverlik bu mudur? 

Gönlünde gerçek ulusçuluk duygusu olan her Türk, halifeliğe dört elle 

sarılmak zorundadır.” 

Baylar, halifelik konusundaki düşüncelerimi bundan önce açıkladığım 

için bu sözleri burada yorumlamaya gerek görmüyorum. Ancak, halifeliğe 

dört elle sarılmak zorunda bulunan bir yönetim biçiminin cumhuriyet 

olamayacağını anlayabilmek için de büyük bir yetenek gerekmediğini söylemekle 

yetineceğim. 

Tanin’in başladığımız başyazısının daha bir iki yerine dikkatinizi 

çekeceğim. 

Osmanoğulları soyunca kabul edilmiş ve bundan dolayı sonsuzluğa 

dek Türkiye’de kalması güven altına girmiş olan halifeliği elden kaçırmak 

tehlikesini yaratmak, akıl ve yurtseverlik ile ulusçuluk duygusu ile hiç bağdaşamazmış 

(!). Tanin başyazarı, kendisinin cumhuriyetçi olduğunu duyurmuştu. 

Ama öyle bir cumhuriyetçi ki onun istediği cumhuriyetin başında 

halife sanıyla Osmanlı hanedanı bulunacaktır. Yoksa yapılan iş, akıl ve 

yurtseverlik ile ulusçuluk duygusu ile hiç bağdaşamazmış. Halifeliği, elimizden 

gitmesi olanaksız olacak biçimde korumakla görevliymişiz. Ortaya çıkan 

düzen, sonuçsuz kalsınmış. 

Baylar, bu yazıların anlamı ve bu düşüncelerin amacı bugün kolaylıkla 

anlaşılmaktadır. Yarın daha açık olarak anlaşılacaktır. Gelecek kuşakların, 

Türkiye’de cumhuriyetin ilanı günü ona hiç acımadan saldıranların 

başında, cumhuriyetçi olduğunu savlayanların yer aldığını gördükleri zaman 

şaşacaklarını hiç sanmayınız! Tersine, Türkiye’nin aydın ve cumhuriyetçi 

çocukları, böyle cumhuriyetçi geçinmiş olanların gerçek inanışlarını 

irdeleyip saptamakta da duraksamayacaklardır. Onlar kolaylıkla anlayacaklardır 

ki başında çürümüş bir padişah soyunun, halife sanıyla, hiç uzaklaşmayacak 

biçimde korunmasını zorunlu kılan bir devlet biçiminde, cumhuriyet 

ilan olunsa bile, yaşatılamaz. 

Baylar, o günlerde yapılan yayınlarda daha iki nokta vardı: Biri, 

benim hasta olduğum konusu… Diğeri de rahmetli Enver Paşa’nın Türkistan’daki 

çalışmaları ve sağ oluşu. Enver Paşa, ülke dışında kaldığı zaman, 

İslam birliği için çalışıyormuş ve “Halife damadı” sanını kullanırmış. Daha-


sı, Türkistan’da kazdırdığı bir mührün bir yanına bu sanını da kazdırmış. 

Bu iki noktadan da boyuna söz etmek elbette boşuna değildi. 

Baylar, değindiğim bu gazete yayınları ve birtakım kişilerin durum 

ve davranışları özet olarak şöyle anlatılabilir: “Temel olan ulusal egemenliktir. 

Ulusal egemenlik cumhuriyetin gelişmesidir. Türk ulusu, ulusal egemenliği 

kavradı; cumhuriyetin ilanı gereksizdir, yanlıştır. Türkiye’de en 

doğru yönetim, ulusal egemenlik ilkesinden ayrılmaksızın, cumhuriyet ilan 

etmeyip, devlet başkanlığında halife sanıyla Osmanlı hanedanından birini 

bulunduran meşrutiyet yönetimidir. Nasıl ki İngiltere’de hem ulusal egemenlik 

vardır, hem de devlet başkanı bir kraldır ve o kral aynı zamanda 

Hindistan İmparatorudur." 

Baylar, böyle bir ilke üzerinde birleşmiş olan kişiler, sözleriyle, durumlarıyla, 

yazılarıyla kendilerini göstermiş gibiydiler. Bu grubun başına 

Rauf Bey’in seçildiği yargısına varılabilirdi. Çeşitli soy ve mesleklerden olan 

kişilerin meydana getirdiği grup, Rauf Bey’i amaçlarını açıklayıp savunacak 

en uygun bir adam olarak görmüşlerdi. Ondan çok büyük şeyler umulabileceği 

sanısına düşmüşlerdi. Bundan sonradır ki Rauf Bey Ankara’ya geldi. 

Vatan gazetesinin yazdığına göre, büyük bir kalabalık Rauf Bey’i Ankara’ya 

uğurlamak için toplanmış. Kâzım Karabekir Paşa, Refet Paşa, Ali 

Fuat Paşa, Adnan Bey bu kalabalığın başında gösteriliyordu. Vatan gazetesi 

bu uğurlamadan söz ederken, Rauf Bey’in Ankara’da, Mecliste güdeceği 

siyaseti de ulusa bildiriyordu. Ayrıca gazetede, Rauf Bey’in Meclisteki çalışmalarının 

yıkıcı ve kişisel olmayacağı, Rauf Bey’in çalışmalarının, ülkenin 

iyiliğini ve esenliğini, yasaların egemenliğini sağlamaya yönelmiş bir çalışma 

olacağı; Rauf Bey’in Büyük Millet Meclisi’nde bir esenlik ve düzenlik 

öğesi olacağı ve yararlı ilkeleri savunacağı açıklanıyordu. Vatan gazetesi 

sahibinin, bu açıklamaları ve güvenceyi kendiliğinden yapıp vermeye yetkili 

olduğu elbette kabul edilemezdi. Oysa Rauf Bey, partimiz adına milletvekili 

olmuştu. Partimiz programına uyacaktı. Partiden çıkmaksızın bağımsız 

bir siyaset gütmemesi gerekirdi. Rauf Bey, daha partiden ayrıldığını bildirmemişti. 

Bu düşüncede olmadığını, daha sonra partiden ayrılmamakta 

direnmesiyle de doğrulamıştı. Bunun için, hem partide kalmak ve hem de 

parti disiplinini bozmak demek olan kendine özgü bir siyaseti bağımsız olarak 

gütmek anlaşılır bir şey değildi. Baylar, bu tutumla varılmak istenilen 

sonucu anlamak geç ve güç olmadı. İsterseniz bu noktanın aydınlanmasına 

yarayacak birtakım bilgiler vereyim. 

Rauf Bey Ankara’ya geldikten sonra, Parti üyeleriyle yakından ve 

arkadaşça ilişkiler kurmaya başladı. Ama, bütün ilişki ve konuşmalarında 

bir hedef güttüğü anlaşılıyordu. Baylar, Rauf Bey’in ne yapmak istediğini 

ve amacının ne olduğunu anlamak için bir haftalık bir süre yetti. Elbette,


kimin tarafından olursa olsun, cumhuriyetçiler, bu yönde bir çalışmaya daha 

çok göz yumamazlardı. Rauf Bey’in oynatmak istediği oyunu anlayanlar, 

bir parti toplantısında Rauf Bey’i sınava çekmeye karar verdiler. Bu 

toplantıyı anımsarsınız. Bu toplantıda yapılan görüşmeler de olduğu gibi 

yayımlanmıştı. Onu da okumuşsunuzdur. Ben burada o toplantının ayrıntılarına 

girişecek değilim. Yalnız, o görüşmelerin sonucunu gerçek anlamıyla 

bildirmeye yarayacak bazı irdelemeler yapmayı, kamuoyunun aydınlanması 

için gerekli ve yararlı görüyorum. 

Parti Grubu Başkanlığına bir önerge verdirildi. Parti Grubu Başkanı 

İsmet Paşa idi. Bu önergede; “Rauf Bey’in İstanbul gazetelerinde çıkan, 

cumhuriyetin ilanını uygun görmediği yolundaki demecinin cumhuriyeti 

sarsıntıya uğrattığı ve kendisinin çevresinde karşıcıl bir parti kurulduğu kanısının 

belirdiği” ileri sürülerek, durumun Parti Grubunda görüşülmesi 

önerilmişti. Partinin toplandığı 22 Kasım 1923 günü ben de toplantıdan 

önce, toplantı salonuna bitişik odada bulunuyordum. Rauf Bey yanıma 

geldi. Benden, görüşmelere karışmamamı rica etti. Çünkü, bana karşı söz 

söyleyemeyeceğini bildirdi. Görüşmelere hiç karışmayacağımı ve hiçbir söz 

söylemek istemediğimi; ancak, Parti Başkanı olarak görüşmelerin gidişini 

görmek üzere toplantı salonuna gireceğimi bildirdim. Toplantı salonunda 

da bulunmamamı rica etti. Bunu kabul etmedim. 

Rauf Bey’in, benim görüşmelere karışmamı ve toplantıda bulunmamı 

istemeyişindeki gerçek amaç neydi? Benim yanımda, ya da benimle 

karşılıklı konuşmasına ve savlarda bulunmasına engel olan, gerçekten bana 

olan saygısı mıydı? Buna inanmak doğru olamaz. Benim anladığıma göre 

Rauf Bey, karşıcıl olarak İsmet Paşa ile karşılaşmak istiyordu. Ben toplantıda 

bulunmazsam, parti üyeleri arasından kendisini tutanlar çıkabileceğini 

sanıyordu. 

Parti Grubu, İsmet Paşa’nın başkanlığında toplandı. İsmet Paşa, 

başkan olarak görüşme konusunu açıklayıp önemini belirttikten sonra: 

“Bugünkü toplantıda benim de söz almam gerekebilir.” diyerek başkanlığı 

başkasına bıraktı. 

Önergeyi verenin açıklamasından sonra söz alan Rauf Bey, uzun 

bir konuşma yaptı. Rauf Bey, İstanbul’daki demeci dolayısıyla bir yanlış 

anlama olduğunu ve bunu düzeltmek için arkadaşlarla konuştuğunu söyledikten 

sonra “Bizim eğer eleştirmek istediğimiz bir nokta varsa o da yapıttır.” 

dedi. “Çok iyi dilekle başlanıp uğrunda canlar verilmiş olan çok güçlü 

ilkelerin, uygulanmasında yapılan yanlışlıklar yüzünden sakatlandığını da 

sanırım ki hiçbirimiz düşünüp taşınmadan yadsıyamayız.” sözlerini de olduğu 

gibi aktarıyorum.


Şimdi bu iki cümle üzerinde biraz duralım. Rauf Bey’in eleştirmek 

istediği yapıt, hangi yapıttır? Cumhuriyet mi, yoksa cumhuriyetin ilan ediliş 

biçimi mi? Yapıt olan cumhuriyettir! İlan şöyle ya da böyle olabilir. Rauf 

Bey’in “güçlü ilke” dediği cumhuriyet ilkesi midir, yoksa uygulanmasında 

yapılan yanlışlık yüzünden sakatlanmasından korktuğu cumhuriyet midir? 

Baylar, söz konusu olan, cumhuriyetin kendisi ve onun ülkede ilanıdır. 

Cumhuriyet yönetimini uygulama evrelerinin yanlış olduğunu ileri 

sürecek kadar zaman geçmemişti. Rauf Bey’in kaygısı cumhuriyet ilanının 

ertesi günü başlıyor ve iki üç gün geçmeden demeç veriyor. Rauf Bey, demecinin 

anlamını ve kapsadığı düşünceleri birer yolla çevirip yorumlayarak 

dedi ki: “Duygularım, cumhuriyet yönetiminden başka hiçbir yönetimi benimsemediğim 

yolundadır.” Rauf Bey’in, duygularını böylece açığa vuruşu 

parti üyelerinin sevinmelerine yol açtı ve bravo sesleriyle karşılandı. 

Rauf Bey’in, “yüce duygularım, kutsal duygularım” diye söylediği 

bu sözler, içtenlikle söylenmiş miydi ve doğru muydu? Ben, hiç duraksamaksızın 

hayır diyorum, Baylar. Çünkü, Ankara’dan ayrılışında, kendisine 

cumhuriyetten söz açan Kâzım Paşa’ya (Meclis Başkanı): “Bunu önleyebilirsen 

yurda büyük hizmet etmiş olursun!” diyenin Rauf Bey olduğunu biliyorum. 

Rauf Bey, “cumhuriyeti düzenleyip ilan eden sorumsuzlar” demekle 

birtakım danışman ve uzmanları söylemek istediğini de bildirerek bunda 

da yanlış anlama olduğunu anlatmak istedi ve “Böyle olunca benim kullandığım 

sözlerden, şu ya da bu kişi sorumsuzdur, diye anlaşılmasın; bunu 

benden beklemek doğru değildir.” dedi. Rauf Bey, bu dönüşle de gösteriyordu 

ki o günkü parti toplantısında, partiye kötü görünmeksizin amaçlarını 

söyleyebilmek için gereken noktalarda gerileme ve sözü çevirme yolunu 

tutmuştu; ama gerçek görüşünden vazgeçmiş değildi. 

Baylar, saltanat döneminden cumhuriyet dönemine geçebilmek 

için, herkesin bildiği üzere, bir geçiş dönemi yaşadık. Bu dönemde iki düşünce 

ve görüş birbiriyle durmadan çarpıştı. O düşüncelerden biri, saltanat 

döneminin sürdürülmesiydi. Bu düşünceyi benimseyenler belliydi. Diğer 

düşünce, saltanat yönetimine son vererek cumhuriyeti kurmaktı. Bu, bizim 

düşüncemizdi. Biz düşüncemizi açıkça söylemekte sakınca görüyorduk. 

Ancak, düşüncemizin uygulanma olanağını saklı tutup uygun bir zamanda 

uygulayabilmek için, saltanat yanlılarının düşüncelerini uygulama alanından 

uzaklaştırmak zorundaydık. Yeni yasalar yapıldıkça, özellikle Anayasa 

yapılırken, saltanat yanlıları, padişah ve halifenin hak ve yetkilerinin açıkça 

belirtilmesi için baskı yapıyorlardı. Biz, bunun zamanı gelmediğini ya da 

gereği olmadığını söyleyerek o yanı kapalı bırakmayı yararlı görüyorduk.


Devletin yönetimini, cumhuriyetten söz etmeksizin, ulusal egemenlik 

ilkelerine uygun olarak her gün cumhuriyete doğru yürüyen bir biçimde 

derleyip toparlamaya çalışıyorduk. Büyük Millet Meclisi’nden daha büyük 

makam olmadığını, durmadan aşılayarak saltanat ve halifelik makamları 

olmaksızın da devletin yönetilebileceğini kanıtlamak gerekliydi. 

Devlet Başkanlığından söz etmeksizin, onun görevini eylemli olarak 

Meclis Başkanına gördürüyorduk. Meclis Başkanlığı görevini yapan ise, 

uygulamada İkinci Başkan idi. Hükümet vardı, ama “Büyük Millet Meclisi 

Hükümeti” sanını taşıyordu. Kabine sistemine geçmekten çekiniyorduk; 

çünkü saltanatçılar hemen, padişahın yetkisini kullanması gerektiğini ortaya 

atacaklardı. 

İşte, geçiş döneminin bu uğraşma evrelerinde bizim kabul ettirmek 

zorunda bulunduğumuz orta biçimi, yani Büyük Millet Meclisi Hükümeti 

biçimini haklı olarak eksik bulan ve meşrutiyet biçiminin açıkça belirtilmesini 

sağlamaya çalışan karşıcıllarımız, bize karşı çıkıyorlar ve diyorlardı ki 

“Bu yapmak istediğiniz hükümet biçimi neye, hangi yönetime benzer?” 

Amaç ve hedefimizi söyletmek için yöneltilen bu çeşit sorulara biz de zamanın 

gereğine göre yanıtlar vererek saltanatçıları susturmak zorundaydık. 

Baylar, Rauf Bey’le tartışan ve yararlı görüşler ileri süren milletvekilleri 

çoktu. Bu arada İsmet Paşa da uzun ve değerli bir konuşma yaptı. 

İsmet Paşa’nın her zaman okunması yararlı olan kimi sözlerini de bilginize 

sunacağım. 

İsmet Paşa, “Köklü bir devlet biçimi söz konusu olduğu zaman düşünce 

ve duygularımız kendi aramızda kalmaz. Tanık olan bütün bir dünya 

vardır.” dedikten biraz sonra, “Cumhuriyet ilanı, bir ulusun kutsal bir ülküsü, 

bir ateş gibi ortalığı sarar. Cumhuriyet ilan olunduğu zaman, cumhuriyete 

kavuşan ulusun bütün ateşini gösteren her türlü belirtiler ortaya çıkar. 

Eğer bir ülkede cumhuriyetin ilan olunduğu günlerin üçüncüsünde, beşincisinde, 

hakları kaldırılmış bir padişah oğlu ortaya çıkar da karşı durum 

alırsa... Dünya ve dünya düşünürleri bu cumhuriyetin gücünden kuşku duyar.” 

sözleriyle başlayarak, cumhuriyetin ilanı üzerine İstanbul’da alınan 

durumun dokuncasını açıkladı. 

İsmet Paşa, Rauf Bey’in konuşmasını irdelerken; “Ulusal egemenlik 

temel ilkedir diyenlerin bu sözlerinden, kuşku ve kaygıya kapıldıkları anlamını 

çıkaramayız.” dedi. Ondan sonra, İsmet Paşa, Rauf Bey’e seslenerek: 

“Rauf Bey! Siyaset yapıyoruz. Yanlışları bir bir göstermeliyiz. Dahası, siz 

hiçbir iş adamı gördünüz mü ki başlarken anaparasını tehlikeye koyduğu 

inancında olsun ve başarı sağlayamayacağını bile bile parasını tehlikeye 

atsın. Bir işe başlayan adam, her zaman sonucunun iyi olacağını güven altına 

alır, öyle başlar. Hele böyle devrim yapıldığı zamanlarda hükümet ileri


gelenleri, herhangi bir devlet adamı kuşkuya düşmez. Yanlıştır. Yanıldınız 

Rauf Beyefendi!” dedi. İsmet Paşa, Rauf Bey’den şunu da sordu: “… Devlet 

başkanlığı sorununu çözmek istiyordunuz. Nasıl çözecektiniz? Kaç çözüm 

yolu vardı?” İsmet Paşa, ivedilik savına karşı verdiği yanıtta: “Arkadaşlar, 

dedi, doğal sayılan bir sonuç için ivedilik söz konusu olmaz; ancak 

yanılgı sayılabilecek sonuçlar için ivedilik söz konusu olur. Cumhuriyet 

ivedilikle ilan edildi demekle, o gün ilan edilmeyip de altı ay sonraya kalsaydı, 

belki başka bir durum ortaya çıkardı denilmek isteniyor ki sözün bu 

anlamı ile ivedi davranılmıştır.” 

Rauf Bey konuşmasında, bizim cumhuriyet ilanındaki davranışımızı 

eski Genel Merkez 71 işleri gibi göstermek istedi. İsmet Paşa bu noktaya yanıt 

verirken dedi ki: “Genel Merkez işleyişini, bu ülkede yaşatmış ve yıllarca 

savunmuş temsilciler ve gazeteler de onun görüşünü savunuyorlar. Rauf 

Bey’in görüşünü ellerinde silah olarak kullanıyorlar. Bu, bir talihsizliktir!” 

İsmet Paşa, Rauf Bey ve arkadaşlarının Halifeyi gidip görmelerine 

değinirken şunları söyledi: “Halifeyi gidip görmek, halifelik sorunudur. 

Devlet adamı olarak hiçbir zaman unutamayız ki halife orduları bu ülkeyi 

baştan başa yıkıntıya çevirmişlerdi. Halife orduları kurulabileceğini hiçbir 

zaman gözden uzak tutmayacağız… Türk ulusu, en büyük acıları halife ordusundan 

çekmiştir. Bir daha çekmeyecektir. Bir halife fetvasının, bizi Birinci 

Dünya Savaşı yıkımına attığını hiçbir zaman unutmayacağız. Bir halife 

fetvasının, ulus ayağa kalkmak istediği zaman, ona düşmanlardan daha alçakçasına 

saldırdığını unutmayacağız. Tarihin herhangi bir döneminde, bir 

halife, bu ülkenin yazgısına karışmayı aklından geçirirse, kesinlikle o kafayı 

koparacağız!” 

İsmet Paşa, bravo sesleri ve alkışlarla karşılanan bu sözlerine şunları 

da ekledi: “Herhangi bir halife, geleneksel, düşünsel, biçimsel, yöntemsel, 

örtük ya da açık bir biçimde Türkiye’nin yazgısıyla ilgiliymiş gibi bir 

durum almak isterse; Türkiye devlet adamlarını değerli buluyormuş, gönül 

alıyormuş gibi bir anlayışla düşünürse, bunları ülkenin yaşayış ve varlığına 

tümüyle karşıt kabul edip, eylemlerini yurt hainliği sayacağız.” 

Rauf Bey, yanıldığını kabul ettiği ve cumhuriyetçi olduğunu dile 

getirdiği için görüşmeler yeterli görüldü ve başkalarının kafasında uyandırılmış 

kuşkuları giderecek bir bildiri yayımlanması ve ayrıca görüşmelerin 

tutanağının bastırılıp dağıtılması kararıyla yetinildi. 

Şimdi baylar, bu karar neyi belirtiyor? Rauf Bey’in çapraşık ve iki 

anlamlı sözleri, gerçekten onun cumhuriyetçi olduğuna partiyi inandırdı 

mı? Rauf Bey’in parti içinde bizimle duygu ve görüş birliği yaparak çalışa- 

71 

İttihat ve Terakki Partisi Genel Merkezi


bileceği kanısı doğdu mu? Partinin bu kararı, görüşmenin gerçek sonucunun 

gerektirdiği karar mıydı? Elbette hayır! Öyleyse, bu eksik kararla yetinmeye 

yol açan etken ne idi? 

Bu noktayı birkaç sözle açıklayayım. Rauf Bey, konuşmasının başından 

sonuna dek, takındığı davranış ve konuşma biçimiyle parti üyelerinin 

bağışlama duygusuna ve ahlâkına sığınmış gibiydi. Bundan başka Rauf 

Bey, konuşmasında o denli yanıltmaca yapıyor ve boş şeyler söylüyordu ki 

sözlerinin doğruluk ve içtenlikle ilgisini hemen anlamak, kamu için kolay 

değildi. Açıkça söylemek gereklidir ki bu nedenlerin üstünde en önemli iç 

etmen “sorumsuz, oldubitti, cumhuriyetten sonra, biçim” gibi sözler üzerinde 

yapılan yıkıcı propaganda, düşünce ve duyguları duraksamaya ve 

gevşekliğe sürüklemişti. Durumu, cumhuriyet tartışması dışında, İsmet Paşa 

ve Rauf Bey çekişmesi gibi görenlerin düşünüşlerinin de anlamsız bir kararla 

yetinilmesine yol açtığı kuşku götürmez bir gerçektir. Baylar, bu karar 

yüzünden Rauf Bey ve arkadaşlarına bir süre daha Partinin içinde, Partiyi 

yıkmak için çalışmak fırsatı verilmiş oldu. 

İstanbul’da kimi gazetelerin ülkenin ve cumhuriyetin yüksek çıkarlarına 

dokunur nitelikte sürüp giden yayınları da orada öyle bir hava yarattı 

ki Meclis, İstanbul’a bir İstiklal Mahkemesi göndermeyi zorunlu saydı. 

Sayın baylar, her sorunda ve her yürütme döneminde kendisini söz 

konusu ettirmiş olan halifeye ve halifeliğe bir kez daha değineceğim. 

1924 yılı başında, büyük ölçüde bir ordu savaş oyunu yapılması 

kararlaştırılmıştı. Bu savaş oyununu İzmir’de yapacaktık. Bunun için 1924 

yılı ocak ayı başında İzmir’e gittim. Orada iki aya yakın kaldım. Halifeliğin 

kaldırılması zamanının geldiğine oradayken karar vermiştim. Bu işin nasıl 

yapıldığını olduğu gibi özetlemeye çalışacağım. 

Başbakan İsmet Paşa’dan 22 Ocak 1924 günlü bir gizli tel aldım. 

Onu, olduğu gibi bilginize sunayım: 

Türkiye Cumhurbaşkanlığı Yüksek Katına 

Bir süreden beri halifelik makamı ve Halifenin kişiliğiyle ilgili olarak 

gazetelerde, yanlış anlamalara yol açabilecek yayınlara rastlanması ve boş 

yere yapılan bu saygısızca yayınlarda ve özellikle, ara sıra İstanbul’a giden 

hükümet ileri gelenlerinin ve resmi kurulların kendisiyle görüşmekten sakınıp 

çekinmeleri dolayısıyla, Halifenin büyük bir üzüntü duyduğunu; bu 

yüzden başmabeyincilerini 72 Ankara’ya göndererek ya da güvenilir bir kişinin 

İstanbul’a, kendi yanına gönderilmesini rica ederek duygu ve dileklerini 

ulaştırmayı düşünmüş ise de kötüye yorumlanabilir diye bundan da vaz- 

72 

Saray yönetiminde, her türlü ilişki ve yazışmaları sağlayan bölümün başındaki kişi.


geçtiğini söylediklerini, Başyazman Bey bir yazı ile bildirmektedir. Ayrıca 

ödenek işi de uzun uzadıya anlatılarak Halifelik Hazinesinin gücünü aşan 

ve yükümlülüğü dışında kalan giderler için Maliye Hazinesince yardımda 

bulunulacağı yolunda Hükümetçe 15 Nisan 1923 gününde yapılan bildirimin 

incelenmesi ve gereğinin sağlanması istenmektedir. Durum Bakanlar 

Kurulunca görüşülecektir. Sonucu ayrıca bilginize sunarım efendim. 

İsmet 

Bu tele yanıt olarak makine başında yazdığım telyazısı şudur: 

Makine Başında İzmir 

Ankara’da Başbakan İsmet Paşa Hazretlerine 

Y: 22.1.1924 gizli tele: 

Halifelik makamı ve Halifenin kişiliğiyle ilgili yanlış anlamalar ve 

kötü yorumlar ortamı, Halifenin kendi tutum ve davranışından doğmaktadır. 

Halife, iç ve özellikle dış yaşayışla ataları olan padişahların yolunu izler 

gibi görünmektedir. Cuma alayları, yabancı devlet temsilcileri yanına görevliler 

göndererek ilişki kurmak, gösterişli gezintiler, saray yaşayışı, sarayında 

yedek subaylara varıncaya dek kabul etmek ve onların yakınmalarını 

dinlemek ve onlarla birlikte ağlamak gibi davranışlar bu arada sayılabilir. 

Halife, Türkiye Cumhuriyeti ile Türkiye halkı karşısındaki durumunu düşündüğü 

zaman İngiltere Krallığı ile Hindistan Müslüman halkı ya da Afgan 

Devleti ile Afgan halkı karşısındaki durumu bir ölçü olarak dikkate almalıdır. 

Halife ve bütün dünya kesin olarak bilmelidir ki bugün var olan ve korunmakta 

bulunan Halifenin ve halifelik makamının, gerçekte ne din ne de 

siyaset bakımından varlığının bir anlam ve gerekçesi kalmıştır. Türkiye 

Cumhuriyeti, varlığını ve bağımsızlığını boş laf yüzünden tehlikeye atamaz. 

Halifelik makamının bizce olsa olsa, tarihsel bir anı olmaktan daha çok bir 

önemi olamaz. Türkiye Cumhuriyeti ileri gelenlerinin ya da resmi kurulların 

kendisiyle görüşmesini istemesi bile Cumhuriyetin bağımsızlığına açık 

saldırıdır. Başmabeyincisini Ankara’ya göndererek ya da güvenilir bir kimseyi 

kendi yanına getirerek, Hükümete duygu ve dileklerini ulaştırmak istemesi 

de Cumhuriyet Hükümeti ile karşı karşıya durum alması demektir. 

Buna da yetkisi yoktur. Kendisiyle Cumhuriyet Hükümeti arasındaki yazışmalarda 

Başyazmanını aracı kılması da yersizdir. Başyazman Bey’in, 

böyle saygısızca davranıştan sakınması gerektiği, kendisine bildirilmelidir. 

Halifenin dirliği ve geçimi için, Türkiye Cumhurbaşkanının ödeneğinden 

kesinlikle daha aşağı bir ödeneğin yetmesi gerekir. Amaç yaldızlı ve gösterişli 

yaşamak değil insanca yaşamak ve geçim sağlamaktır. Halifelik Hazinesi 

demekle ne denilmek istendiğini anlayamadım. Halifeliğin hazinesi 

yoktur ve olamaz. Kendisine böyle bir hazine atalarından kalmış ise resmi


ve açık olarak bilgi alınmasını ve bana bildirilmesini rica ederim. Halifenin 

aldığı ödenekle karşılanamayan yükümler neler imiş ve 15 Nisan 1923 

günlü bildirimle Hükümet nelere söz vermiştir? Bunu bildirmek iyiliğinde 

bulununuz. Halifenin konutunu belirtip saptamak, Hükümetin şimdiye değin 

yapmış olması gereken bir ödevdi. İstanbul’da, ulusun boğazından kesilen 

paralarla yapılmış birçok saraylar ve bu sarayların içindeki birçok değerli 

eşya ve gereçler, hükümetin bu yolda bir saptama yapmaması yüzünden 

yok olup gidiyor. Halifenin yakınları, sarayların en değerli gereçlerini 

Beyoğlu’nda, şurada burada satıyorlar diye söylentiler vardır. Hükümet 

bunlara hemen el koymalıdır. Satılmak gerekiyorsa, hükümet satmalıdır. 

Halifelik kadrosu iyice incelenip düzene sokulmalıdır ki başmabeyincilerin 

ve başyazmanların varlığı Halifeyi daha da saltanat kuruntusu içinde 

uyutmasın. Fransızlar, kral soyundan olanları ve yakınlarını Fransa’ya 

sokmakta, bağımsızlıkları ve egemenlikleri için yüz yıl sonra, bugün bile sakınca 

görüp dururken; her gün ufuktan saltanat güneşi doğmasına duacı 

bir hanedan soyu ve üyelerine karşı davranışımızda, Türkiye Cumhuriyetini 

nezakete ve boş şeylere kurban edemeyiz. Halife, kendinin ve makamının 

ne olduğunu açık olarak bilmeli ve bununla yetinmelidir. Hükümetçe 

sağlam ve köklü önlemler alınarak bildirilmesini rica ederim efendim. 

Türkiye Cumhurbaşkanı 

Gazi Mustafa Kemal 

Bu yazışmadan sonra savaş oyunu dolayısıyla İsmet Paşa ve Milli 

Savunma Bakanı bulunan Kâzım Paşa da İzmir’e gelmişlerdi. Genelkurmay 

Başkanı Fevzi Paşa da daha önce orada bulunuyordu. Hepimiz halifeliğin 

kaldırılması gerektiği görüşündeydik. Aynı zamanda Dinişleri ve Vakıf Bakanlığını 

da kaldırmak ve öğretimi birleştirmek kararındaydık. 

1924 yılı Martının birinci günü, Meclis’i açmam gerekiyordu. 23 

Şubat 1924 günü Ankara’ya dönmüştük. Burada da gereken kişilere kararımı 

bildirdim. Meclis’te bütçe görüşmeleri sürüyordu. Hanedan ödenekleri 

ile Dinişleri ve Vakıf Bakanlığı bütçeleri üzerinde durmak gerekiyordu. Arkadaşlarımız, 

bu amaca göre konuşmalara ve eleştirilere başladılar. Görüşme 

ve tartışma sürdürüldü. 1 Mart günü, Büyük Millet Meclisi’nin beşinci 

çalışma yılı dolayısıyla verdiğim söylevde özellikle şu üç noktaya değindim: 

1. Ulus, cumhuriyetin bugün ve gelecekte bütün saldırılardan kesin 

olarak ve sonsuzluğa değin korunmasını istemektedir. Ulusun isteği, cumhuriyetin, 

denenmiş ve kanıtlanmış ilkelere bir an önce ve tümüyle dayandırılması 

olarak dile getirilebilir.


2. Ulusun çoğunluğunca benimsendiği saptanan eğitim ve öğretimin 

birleştirilmesi ilkesinin zaman geçirilmeksizin uygulanması gereğine tanık 

oluyoruz. 

3. İslam dinini, yüzyıllardır olduğu gibi, bir siyaset aracı olarak kullanılmaktan 

kurtarmanın ve yüceltmenin çok gerekli olduğu gerçeğine de 

tanık oluyoruz. 

2 Mart günü, Parti Grubu toplantıya çağrıldı. Belirttiğim bu üç sorun, 

gündeme getirildi ve görüşüldü. İlkeler üzerinde anlaşmaya varıldı. 3 

Mart günü, Meclis’in birinci oturumunda, Başkanlığa gelen yazılar arasında 

şu önergeler okundu: 

1. Halifeliğin kaldırılması ve Osmanlı hanedanlığının Türkiye dışına 

çıkarılmasına ilişkin, Şeyh Saffet Efendi ile elli arkadaşının yasa önerisi. 

2. Dinişleri ve Vakıf Bakanlığı ile Genelkurmay Bakanlığının kaldırılmasına 

ilişkin, Siirt Milletvekili Halil Hulki Efendi ve elli arkadaşının yasa 

önerisi. 

3. Eğitim ve öğretimin birleştirilmesi konusunda, Manisa Milletvekili 

Vâsıf Bey ve elli arkadaşının önerileri. 

Başkanlık makamında bulunan Fethi Bey: “Efendim, birçok imzalarla 

gelen bu yasa önerilerinin hemen görüşülmesiyle ilgili öneriler vardır. 

Yüksek oyunuza sunacağım.” dedi ve komisyonlara gitmeden, hemen görüşülmesini 

oya koydu ve kabul edildiğini bildirdi. 

İlk karşı çıkış, Kastamonu Milletvekili Halit Bey’den 73 geldi. Görüşmeler 

sırasında Halit Bey’e bir iki kişi daha katıldı. Önerileri destekleyen 

birçok değerli milletvekili kürsüye çıkıp uzun konuşmalar yaptılar. Önerge 

verenlerden başka, rahmetli Seyit Bey’in ve İsmet Paşa’nın bilimsel ve 

inandırıcı söylevleri her zaman için okunmaya değer. Görüşme ve tartışma 

beş saate yakın sürdü. Saat 18.45’te görüşmelerin sona ermesiyle Türkiye 

Büyük Millet Meclisi 429, 430 ve 431’inci yasaları çıkarmış bulunuyordu. 

Bu yasalarla: “Türkiye Cumhuriyeti’nde, halkın işleriyle ilgili yasaları 

yapmaya ve yürütmeye yalnız Türkiye Büyük Millet Meclisi ile onun 

kurduğu hükümetin yetkili olduğu saptandı ve Dinişleri ve Vakıf Bakanlığı 

kaldırıldı. Türkiye içindeki bütün bilim ve öğretim kurumları, bütün medreseler 

Milli Eğitim Bakanlığına bağlandı. Halife görevinden çıkarıldı, halifelik 

makamı kaldırıldı ve Halife ile Osmanoğulları soyundan olanların hepsine, 

Türkiye Cumhuriyeti ülkesinde oturma hakkı sonsuza kadar yasaklandı.” 

Baylar, halifelik makamını tutmakta dinsel ve siyasal yarar ve zorunluluk 

bulunduğu sanısında olan birtakım kişiler, bilginize sunduğum ka- 

73 Kurtuluş Savaşı’nda 5. Kafkas Tümeni Komutanı olarak görev yapmış olan Halit Akmansü (1884- 

1953).


rarların alındığı son dakikalarda halifelik görevini üzerime almamı önerdiler. 

Bu gibilere hemen, gereken olumsuz yanıtı vermiştim. 

Yeri gelmişken başka bir noktayı da bilginize sunayım. Büyük Millet 

Meclisi halifeliği kaldırdığı sırada, Antalya Milletvekili, din bilginlerinden 

Rasih Efendi, Kızılay adına Hindistan’da bulunan bir kurulun başkanlığını 

yapıyordu. Rasih Efendi, Mısır’a uğrayarak Ankara’ya döndü. Benden görüşme 

isteyerek şunları anlattı: Gezdiği ülkelerdeki Müslüman halk benim 

halife olmamı istiyormuş. Müslümanların yetkili kurulları bana bu dileği 

bildirmek için Rasih Efendi’yi vekil etmişler. Rasih Efendi’ye verdiğim yanıtta, 

İslamların bana olan güven ve sevgilerine teşekkür ettikten sonra dedim 

ki: “Siz din bilginlerindensiniz. Halifenin devlet başkanı demek olduğunu 

bilirsiniz. Başlarında kralları, imparatorları bulunan uyrukların, bana 

ulaştırdığınız dilek ve önerilerini ben nasıl kabul edebilirim? Kabul ettim 

desem, o uyrukların başındaki kişiler bunu kabul eder mi? Halifenin buyrukları 

ve yasakları yerine getirilir. Beni halife yapmak isteyenler buyruklarımı 

yerine getirebilecekler midir? Dolayısıyla, yapacak işi ve anlamı olmayan 

düşsel bir role bürünmek gülünç olmaz mı? 

Baylar, açık ve kesin söylemeliyim ki Müslüman halkı bir halife düşüyle 

uğraştırma ve kandırma çabasında bulunanlar, yalnız ve ancak Müslümanların 

ve özellikle Türkiye’nin düşmanlarıdır. Böyle bir oyuna kapılmak 

da ancak ve ancak bilisizlik ve aymazlık belirtisi olabilir. 

Rauf Beylerin, Vehip Paşaların Çerkez Etem ve Reşitlerin, bütün 

Yüzelliliklerin, kaldırılmış halife ve padişah soyundan olanların, bütün Türkiye 

düşmanlarının el ele verip bize karşı ateşli olarak çalışıp uğraşmaları, 

din çabası ile midir? Sınırlarımıza bitişik yerlerde yuvalanarak, hâlâ Türkiye’yi 

yok etmek için Kutsal Ayaklanma adı altında haydut çeteleriyle, cana 

kıyma düzenleriyle bize karşı durmadan çılgınca çalışanların amaçları gerçekten 

kutsal mıdır? Buna inanmak için gerçekten bilisiz ve aymaz olmak 

gerekir. 

VI.3. GERİCİLİĞİN YENİLGİSİ VE ATATÜRK’ÜN GENÇLİĞE SESLENİŞİ 

Şimdi sayın baylar, isterseniz size büyük bir komplo üzerine bilgi 

vereyim. 

1924 yılı Ekiminin 26’ıncı günü, geç saatlerde Birinci Ordu Müfettişinin 

74 , Müfettişlikten çekildiği haberini aldım. Müfettiş Paşa’nın, Genelkurmay 

Başkanlığına verdiği çekilme dilekçesi aynen şöyledir: 

74 Kâzım Karabekir Paşa


Genelkurmay Başkanlığına 

Bir yıllık Ordu Müfettişliğim sırasında, gerek teftişlerim sonunda 

verdiğim raporların, gerekse ordumuzun yükselmesi ve güçlendirilmesi için 

sunduğum tasarıların dikkate alınmadığını görmekle üzüntüm ve kaygım 

çok büyüktür. Üzerime düşen görevi, milletvekili olarak daha çok vicdan 

rahatlığıyla yapacağıma tam inancım olduğu için, Ordu Müfettişliğinden 

çekildiğimi bilgilerinize sunarım efendim. 

Milli Savunma Bakanlığına da yazılmıştır. 

26 Ekim 1924 

Kâzım Karabekir 

Bu çekilme yazısının altında renkli kalemle şunlar yazılıdır: “Çekilmesini 

uygun bulmadığımı bildirdim. Düşüncesinde direndi. Yarın milletvekilliği 

görevine döneceğini bildirdi.” Bu satırların altında imza yoktur. 

Ama Genelkurmay Başkanının tarafından yazıldığı anlaşılıyor. Bu satırların 

da altında kırmızı mürekkeple yazılmış şu notlar vardır: “Verilen rapor ve 

tasarıların hepsini göreyim. Bunların hangi maddeleri üzerinde neler yapılmış 

ve hangi maddeleri yapılmamış; onları da dosyalarıyla göreyim.” Bu 

notların altındaki tarih 28 Ekimdir. 

Baylar, Kâzım Karabekir Paşa’nın raporları ve tasarıları Genelkurmayda 

ilgili oldukları bölümler tarafından incelenmiş, kabul edilip uygulanabilecek 

bölümleri dikkate alınmış ve uygulanmıştı. Ancak, uygulanması 

devletin gücü dışında bulunan ya da bilimsel bir değeri olmayıp kişisel kuruntularına 

dayanan önerileri elbette dikkate alınmamıştı. Kâzım Karabekir 

Paşa’ya raporlar ve tasarılarından dolayı bir takdirname de verilmeye gerek 

görülmemişti. 

30 Ekim günü de İkinci Ordu Müfettişi Ali Fuat Paşa’nın Konya’dan 

geldiği bildirildi. Kendisini akşam yemeğine Çankaya’ya çağırdım. 

Geç saatlere değin beklememe karşın Paşa gelmedi. Kendisini aratırken 

öğrendim ki Fuat Paşa, Ankara’ya vardığında Rauf Bey tarafından istasyonda 

karşılanmış; Milli Savunma Bakanlığına uğradıktan ve kimi arkadaşlarla 

kısa görüşmeler yaptıktan sonra, Genelkurmay Başkanlığına gitmiş; 

bir süre Fevzi Paşa ile görüşmüş, çıkarken de Fevzi Paşa’nın emir subayına 

şu kâğıdı bırakmış: 

30.10.1924 

Genelkurmay Başkanlığı Yüksek Katına 

Milletvekili görevime başlayacağımdan İkinci Ordu Müfettişliği görevinden 

bağışlanmamı saygı ile dilerim efendim. 

Ankara Milletvekili 

Ali Fuat


Baylar, milletvekilliğinden çekildiğini Meclis Başkanlığına bildirmiş 

olan Refet Paşa’nın da çekilme yazısının Rauf Bey tarafından geri aldırıldığını 

öğrenmiştim. 

Dumlupınar töreninin ardından Bursa ve Karadeniz kıyılarıyla Erzurum 

dolaylarında bir buçuk ay süren bir gezi sonunda, Ekimin 18’inci 

günü Ankara’ya dönmüştüm. Birçok milletvekili arkadaş ve başkaları beni 

karşılamışlardı. Karşılayanlar arasında, Ankara’da bulunan Rauf ve Adnan 

beyleri görmemiştim. Oysa, dargınlık belirtisi sayılabilecek böyle davranışları 

beklemiyordum. 

Baylar, bir komplo karşısında bulunduğumuz konusunda bir saniye 

bile duraksamadım. Bu durum ve görünüş şöyle okunabilirdi: Bir yıl öncesinden, 

Rauf Bey’in Bakanlar Kurulu Başkanlığından çekildiğinden beri, 

Rauf Bey’le Kâzım Karabekir Paşa, Ali Fuat Paşa, Refet Paşa ve başkaları 

arasında bir düzen düşünülmüştür. Bunda başarılı olabilmek için orduyu 

ele almak gerekli görülmüştür. Bu amaçla, Kâzım Karabekir Paşa Birinci 

Ordu Müfettişliğine atandıktan sonra eskiden komutanlık yaptığı bölge olan 

doğu illerinde dolaşırken, Ali Fuat Paşa da siyaseti sevmediğini ve yaşamını 

askerlik görevine adamak istediğini ileri sürdü ve aşaması yükseltilerek 

İkinci Ordu Müfettişliğine gitti. Üçüncü Ordu Müfettişi olan Cevat Paşa’nın 

ve bu müfettişlik bünyesindeki kolordunun komutanı olan Cafer Tayyar 

Paşa’nın da bu düzene katılabileceklerini varsaydılar. Bir yıl, ordular üzerinde 

kendi görüşlerine göre çalıştılar ve orduları kendilerince kazandıklarını 

sandılar. Çekilmelerinden önce, kimi komutanları kendileriyle birlik olmaya 

çekmek için çalıştılar. Bu bir yıl içinde, cumhuriyetin ilanı, halifeliğin 

kaldırılması gibi işlerimiz, ortaklaşa düzen kuranları birbirine daha çok yaklaştırdı 

ve birlikte çalışmalarına yol açtı. Eyleme, siyaset üzerinden geçeceklerdi. 

Bunun için uygun zaman ve fırsatı bekliyorlardı. Siyasal alan ve 

ordudaki hazırlıklarını yeter görüyorlardı. Gerçekten de Rauf Bey ve benzerleri 

parti içinde sürdürmeyi başardıkları durumlarıyla, Meclisin tatil dönemine 

rastlayan aylarda milletvekilleri üzerinde ve yeni seçimde başarı 

kazanamayan İkinci Grup üyeleri aracılığıyla, ülke genelinde, ulusu bize 

karşı kışkırtmak için çalışmak fırsatını elde ettiler. Ülke içinde birtakım gizli 

örgütler kurmaya ve girişimler yapmaya da başladılar. İstanbul’da Vatan, 

Tanin, Tevhidi Efkâr, Son Telgraf ve Adana’da Abdülkadir Kemali Bey’in 

çıkardığı Toksöz gibi gazetelerle işbirliği yaptılar. Bu gazetelerle bize karşı 

imzasız bir saldırıya giriştiler. Ülkede genel bir kargaşa yarattılar. Hakkâri 

bölgesinde, ordumuzla Nasturi ayaklanmasını bastırmaya çalıştığımız bir sırada, 

İngiltere bile hükümete bir ültimatom verdi. Meclisi olağanüstü olarak 

toplantıya çağırdım.


İngiltere’nin ültimatomuna bilindiği üzere yanıt verdik. Savaş olasılığını 

göze aldık. İşte, söz konusu ettiğimiz kişiler, bu çetin günlerde, bir yabancı 

devletin bize saldırabileceği günlerde, kendilerinin de bize saldırarak 

amaçlarına kolaylıkla ulaşabileceklerini düşlediler. Savaşa hazır ve tetikte 

bulundurmaya zorunlu oldukları ordularını başsız bırakıp, daha önce hoşlanmadıklarını 

söyledikleri siyaset alanına koşturdular. 

Toplanmış olan Meclis’te, ortaya atılan bir sorun da onların bu koşturmalarını 

çabuklaştıracak nitelikteydi. Gerçekten, milletvekili Hoca Esat 

Efendi, 20 Ekim 1924 günlü önergesiyle, göçmenlerin değiştirilme ve yerleştirilmesi; 

yatılı okullara parasız olarak alınan öğrenci sayısı ve nerelerde 

ilkokullar açıldığı konularında birtakım soruları, ilgili bakanlardan soruyordu. 

Bu soruların kapsadığı işler gerçekten ulusu ilgilendiren sorunlardı. Bu 

sorunlar, bakanları, eleştirmek için çok uygundu. Özellikle, göçmen değiştirme 

ve yerleştirme işlerinde herkesi düşündüren noktalar apaçık belliydi. 

Ben kendim de yaptığım gezi sırasındaki tanıklıklarımla, değiştirme ve yerleştirme 

işlerinin gidişinden yakınmış ve Ankara’ya dönüşümde bu işlerle 

ilgili bakanlığın kaldırılmasını ve bütün hükümet araçlarının bu konuda ilgi 

ve çalışmasını sağlayacak bir yol tutulmasını hükümete önermiştim ve 

bunda da uzlaşmıştık. Bu konu bile, saldırıya geçeceklerin bu işte çok yandaş 

kazanabilecekleri görüşünü pekiştirmekteydi. 

Baylar, komployu öğrendikten sonra, önlemini bulmakta güçlük 

çekilmedi. Bıraktığımız noktadan başlayarak durumu evreleriyle anlatayım. 

Hoca Esat Efendi’nin soru önergesi 27 Ekimde yani Karabekir Paşa’nın 

müfettişlikten çekilişinin ertesi günü gensoruya çevrilmişti. Fuat Paşa’nın 

çekilme yazısının tarihi olan 30 Ekim günü Meclis’te gensoru görüşmeleri 

başlamıştı. O günün akşamı, yemeğe beklediğim Fuat Paşa gelmedi. 

Ama, Başbakan İsmet Paşa ile Milli Savunma Bakanı Kâzım Paşa geldi. 

Çok kısa bir görüşme sonunda komploya karşı tutulacak yol kararlaştırıldı. 

Hemen telefonla, milletvekili de olan Genelkurmay Başkanı Fevzi 

Paşa Hazretleri’nden, milletvekilliğinden çekildiğini Meclis Başkanlığına 

bildirmesini rica ettim. Bu düşüncesini daha önce Milli Savunma Bakanına 

bildirdiğini aslında öğrendiğim Paşa, ricamı hemen yerine getirdi. Milletvekili 

olan komutanlara da şu gizli teli çektim: 

Şifre tel, makine başındadır. 

30.10.1924 

Üçüncü Ordu Müfettişi Cevat Paşa Hazretlerine 

Birinci Kolordu Komutanı İzzettin Paşa Hazretlerine 

İkinci Kolordu Komutanı Ali Hikmet Paşa Hazretlerine 

Üçüncü Kolordu Komutanı Şükrü Naili Paşa Hazretlerine


Beşinci Kolordu Komutanı Fahrettin Paşa Hazretlerine 

Yedinci Kolordu Komutanı Cafer Tayyar Paşa Hazretlerine 

1. Bana olan güven ve sevginize dayanarak, gördüğüm önemli gereksinim 

üzerine hemen milletvekilliğinden çekildiğinizi, telle Meclis Başkanlığına 

bildirmenizi öneririm. Önemli olan askerlik görevine kayıtsız, koşulsuz 

bütün varlığınızla bağlanmak istediğinizi belirtmeniz gerekçe olarak 

uygun olur. 

2. Genelkurmay Başkanı Fevzi Paşa Hazretleri de görülen gereksinime 

dayanarak, önerim üzerine çekilme yazısını vermiştir. 

3. Üçüncü Ordu Müfettişi Cevat, Birinci Kolordu Komutanı İzzettin, 

İkinci Kolordu Komutanı Ali Hikmet, Üçüncü Kolordu Komutanı Şükrü 

Naili, Beşinci Kolordu Komutanı Fahrettin, Yedinci Kolordu Komutanı Cafer 

Tayyar paşalara yazılmıştır. 

4. Makine başında durumu bildirmenizi bekliyorum. 

Cumhurbaşkanı 

Gazi M. Kemal 

Baylar, 30-31 Ekim sabahına değin, Birinci Kolordu Komutanı İzzettin 

Paşa’dan, İzmir’den; İkinci Kolordu Komutanı Ali Hikmet Paşa’dan, 

Balıkesir’den; Üçüncü Kolordu Komutanı Şükrü Naili Paşa’dan, Pangaltı’dan; 

Beşinci Kolordu Komutanı Fahrettin Paşa’dan, Adana’dan makine 

başında aldığım yanıtlarda, önerimin olduğu gibi ve hemen uygulandığı 

bildirildi. Baylar, bu seçkin komutanların bu nedenle de bana karşı gösterdikleri 

büyük inanç ve güvene burada teşekkür etmeyi bir ödev sayarım. 

Üçüncü Ordu Müfettişi ile Yedinci Kolordu Komutanının Diyarbakır’dan 

verdikleri yanıtlar şunlardı: Müfettiş Paşa’nın verdiği yanıt: 

Diyarbakır, 30.10.1924 

Ankara’da Cumhurbaşkanı Gazi Paşa Hazretlerine 

Yüksek kişiliğinize karşı olan güvenime ve sevgime inanmanızı saygıyla 

dilerim. Ancak, böyle bir yurt görevinden ivedilikle çekilerek ulusa ve 

seçim bölgeme karşı sorumlu ve kınanacak duruma düşmemem için çekilmemi 

gerektiren nedenlerin açıklanmasına yüce buyruklarınızı saygıyla rica 

ederim. 

Üçüncü Ordu Müfettişi 

Cevat


Kolordu Komutanının verdiği yanıt: 


Cumhurbaşkanı Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine 

1. Siz yüce Cumhurbaşkanına karşı beslediğim saygı ve sevgiye 

güvenilmesini rica ederim. 

2. Bu dakikada, seçim bölgemle hiç görüşmeden yüksek önerinizi 

kabul etmem, beni ulus gözünde sorumlu duruma düşürebilir. 

3. Yurdun ve ulusun çıkarları, milletvekilliğinden hemen çekilmemi 

gerektiriyorsa, kesin karar verebilmem için durum üzerinde aydınlatılmamı 

saygıyla dilerim efendim. 

Yedinci Kolordu Komutanı 

Cafer Tayyar 

Her iki telyazısında, bana karşı olan sevgi ve güven üzerine inanca 

verildikten sonra, seçim bölgeleri halkına karşı olan durumlarından söz 

edilmekte ve önerimin nedeni sorulmaktadır. Verdiğim yanıtı olduğu gibi 

bilginize sunayım: 

Makine başında, Şifre: 

31.10.1924 

Üçüncü Ordu Müfettişi Cevat Paşa Hazretlerine 

Yedinci Kolordu Komutanı Cafer Tayyar Paşa Hazretlerine 

Komutanların milletvekili de olmalarının, orduda ve komuta işlerinde 

beklenilen düzence ile bağdaşamadığı kanısına varılmıştır. Birinci ve 

İkinci Ordu Müfettişlerinin görevlerinden çekilip Meclis’e dönerek orduları, 

elverişsiz bir zamanda başsız bırakmış olmaları bu görüşü pekiştirmektedir. 

Seçim bölgeniz halkı, ordu düzencesinin esenliği için vereceğiniz karardan 

kuşkusuz kıvanç duyar. Daha önce yazıldığı üzere kararınızın bildirilmesini 

rica ederim. 

Cumhurbaşkanı 

Gazi M. Kemal 

Bu telime Cevat Paşa’nın verdiği yanıt şudur: 

Makine başında 


Cumhurbaşkanı Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine 

Komuta işlerinde beklenilen düzence ile bağdaşamayacağı için 

komutanların milletvekili olmamaları yolundaki yüksek görüşlerine bütün


gönlümle katılır ve seçim sırasında bu görevden bağışlanmamı yüksek kişiliğinizden 

dilememin de bu inançtan ileri geldiğini bildiririm. Ancak, bugün 

yüce katınızdan verilen bir buyrukla milletvekilliğinden çekilmenin, sizlerin 

de kestirebileceğiniz üzere, ulusça ve seçim bölgemce iyi görülmeyeceğine 

inanıyorum. Bu inançla, hiç de elverişli görmediğim şu önemli zamanda 

ordudan ayrılmak zorunda kalacağımı düşünerek üzüntü duyduğumu bilgilerinize 

sunarım. 

Üçüncü Ordu Müfettişi 

Cevat 

Cevat Paşa, Ankara’ya geldikten sonra durumu anlamış ve önerimin 

uygulanması gerektiğine inanarak, hemen milletvekilliğinden çekilmiştir. 

Kurulmak istenilen düzenlerle Paşa’nın hiçbir ilişkisi olmadığı bizce de 

anlaşılmıştır. Gerçi Kâzım Karabekir Paşa, müfettişlikten çekildiğini filan 

gün ve filan saatte gibi açıklamalarla birçok komutanlara ve bu arada Cevat 

Paşa’ya da bildirmiş ise de, bu bildiriş, Diyarbakır’da bulunduğu sırada, 

önerimin gerçek nedenini anlamakta Paşa’yı duraksatmaktan başka bir 

etki yapmamıştır. 

Cafer Tayyar Paşa’nın verdiği yanıt da şudur: 

Makine başında 


Ankara’da Cumhurbaşkanı Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine 

Milletvekilliği ve komutanlık sanlarından birinin bizden alınması gerekiyorsa 

ulusal görevlerin en önemlisi saydığım yasama görevini yeğlemekte 

olduğumu saygılarımla bilginize sunarım efendim. 

Yedinci Kolordu Komutanı 

Tuğgeneral 

Cafer Tayyar 

Baylar; milletvekili olan Genelkurmay Başkanı ve komutanlar, orduda 

siyasetle uğraşan kimselerin bulunmasındaki sakıncayı anlayıp bu 

yoldaki önerimi iyi karşıladıktan ve bana karşı güvenlerini eylemli olarak 

gösterdikten sonra, Cevat ve Cafer Tayyar paşaların müfettişlik ve komutanlıkta 

kalmaları uygun görülemezdi. Bunun için, hemen askerlik görevlerine 

son verildi. Yerlerine gerekenler atandı ve durum Milli Savunma Bakanlığınca 

bütün orduya bildirildi. 

Kâzım Karabekir ve Ali Fuat paşalara Milli Savunma Bakanlığınca 

bir buyruk verilerek yerlerine atanan kişilere askeri görevlerini, yöntemine


göre devir ve teslim edip sonucunu bildirdikten sonra, Meclise girebilecekleri 

ve yasama görevlerine başlayabilecekleri bildirildi. Bu durum, Başbakanlıkça 

Meclis Başkanlığına da resmi olarak bildirildi. 

Meclise girmiş olan Kâzım Karabekir ve Fuat Paşalar Meclis’ten çıkarıldı. 

Fuat Paşa, askerlik görevini sona erdirmek üzere yeniden Konya’ya 

gitti. Kâzım Karabekir Paşa, yerine atanan Sarıkamış’tan gelecek olan komutanın 

göreve başlamasına değin Meclis dışında kalmak zorunda bırakıldı. 

Milletvekilliğinde kalmak isteyen iki komutanın orduyla ilişiği kesildi. 

Böylece, komplo kuranların Meclise ve kamuoyuna karşı orduyla yapmak 

istedikleri blöf ortaya çıkarıldı. 

Baylar, 1 Kasım 1924 günü Meclisin ikinci toplantı yılı olması dolayısıyla 

oturumu ben açtım. Yöntem gereğince söylevimi verdim. Ben, başkanlık 

kürsüsünden ayrıldıktan sonra; Fevzi, Fahrettin, İzzettin, Ali Hikmet, 

Şükrü Naili paşaların çekilme yazıları ve Başbakanın ordudaki komuta değişikliğiyle 

ilgili 31.10.1924 günlü yazısı sırayla okundu. Meclis’in, 5 Kasım 

günü toplanacağı bildirilerek oturuma son verildi. 

Baylar, Kâzım Karabekir Paşa, 1 Kasım 1924 günlü bir yazıyla 

Meclis Başkanlığına başvurarak, Milli Savunma Bakanlığının kendisinin 

Meclis’e katılmasını yasakladığından yakındı. Başbakan, Karabekir Paşa’nın 

Milli Savunma Bakanlığına yaptığı başvuruyu ve Bakanlığın buna 

verdiği yanıtı, olduğu gibi Meclise sunuyordu. 

Milli Savunma Bakanı, Kâzım Karabekir Paşa’nın ileri sürdüğü düşünce 

ve savların doğru olmadığını açıkladıktan sonra ona: “Ordu Müfettişliği 

ile ilgili görevleri ve gizli belgeleri”, yerine atanan komutana kendisinin 

teslim etmesi ve sonucunu bildirmesi buyruğunu yineliyordu. Acaba bu 

son uyarmadan sonra, eski Müfettiş Paşa anlamış mıdır ki yurdun savunması 

için ordusuyla ilgili önemli görev ve gizli belgeleri, devlet onun kendisine 

güvenip teslim etmiştir. Onları, devlete karşı sorumlu olacak ardılı gösterilmeden, 

kendiliğinden, istediğine bırakıp teslim etmesi büyük bir suçtur; 

ağır yasal işlemlerin uygulanmasını gerektirir. Bunları anlamış mıdır? 

Baylar, Kâzım Karabekir Paşa’nın Meclis’e bir an önce katılması 

için ivedilik gösterenler, yaptığımız işlemi bozmaya çalışmaktan geri kalmadılar. 

Feridun Fikri Bey (Tunceli Milletvekili), ilk olarak ortaya atıldı. 

Vehbi Bey (Balıkesir Milletvekili): “Meclis’e katılan bir arkadaşı, bir üyeyi 

görüşmelere katılmaktan herhangi bir güç alıkoyabilir mi? Böyle şey olur 

mu?” diye seslenmeye ve paylamaya başladı. 

Sayın milletvekili, ülküdaşını bir an önce Meclis’te çalışmaya başlatabilme 

çabasıyla yasa gücünü, onun ezici gücünü ve o gücü ve erki kullanmak 

için yüce Meclis’in ve ulusun güven ve inancını kazanmış kişilerin


kararlılık ve kararlarında ne denli kesin olduklarını unutmuş gibi görünüyordu. 

İsmet Paşa’nın konuşması, bu yaygaraları susturdu. Bu konu üzerindeki 

görüşme kapandı. Paşalara verilen buyruklar, eksiksiz uygulatıldı. 

Meclis, genel görüşmeye geçti. Görüşülecek sorun, Mübadele, İmar 

ve İskân Bakanlığı ile ilgili gensoruydu. Başbakan İsmet Paşa kürsüye çıkarak 

şu öneride bulundu: “Birçok milletvekilinin, onarım ve yerleştirme işleri 

üzerinde konuşmaktan daha çok, türlü ilişkilerle, çeşitli bakanlıkların işlerine 

değindiklerini gördüm. Dahası, kimi milletvekilleri, Başbakanın devletin 

iç ve dış siyaseti üzerinde enine boyuna ayrıntılı bilgi vermesini istemişlerdir. 

Bu isteklerin hepsini seve seve benimsiyorum. Mübadele Bakanı, yüksek 

Meclis’çe uygun görülerek Başkan Vekilliği’ne seçilmiştir. Ama bundan 

dolayı, gensorunun önem ve kapsamının hiçbir bakımdan kısılmamasını 

öneririm. Ben, güzel ‘taktik’i severim.” 

Böylece hükümet, sahnenin perdesini kaldırdı ve oyun hazırlığı yapanların 

oyunlarını oynamalarını çabuklaştırdı. Hükümet, açıktan ve karşı 

karşıya savaşmayı kabul etmiş bulunuyordu. 

Baylar, hükümetten yana ve karşıcıl olmak üzere, otuza yakın milletvekili 

söz söyledi. Adalet ve Milli Eğitim Bakanları da konuştular. Tartışma 

bir sonuç alınmaksızın beş saat sürdü. Gensoru görüşmesi ertesi güne 

bırakıldı. 

Ertesi günü, öğleden sonra saat 2.30’da görüşmelere başlandı. İlk 

sözü alan, İçişleri Bakanı ve Mübadele, İmar ve İskân Bakanı Vekili Recep 

Bey oldu. Uzun bir açıklama yaptı. Karşıcıllar, oturdukları yerlerden, Recep 

Bey’e kısa sözlerle sataşıyorlardı. Recep Bey konuşmasının bir yerinde dedi 

ki: “Kimi gazeteler ve kimi kişiler diyorlar ki Ankara’da bir hükümet varmış; 

Meclis’in bütün dinlenme döneminde, ülkeyi, ne kadar yasa dışı, kural dışı 

yöntemler varsa, hep bunlarla yönetmiş. Söylentiye göre, kimi arkadaşların 

birtakım gizli defterleri de varmış; orada bakanların yaptıkları yasaya aykırı 

işler yazılıymış. Bir gün gelecekmiş; Meclis toplanacak ve orada hükümeti 

hesaba çekeceklermiş. O zaman, o gizli defterlerde yazılı olan şeyler, ulusun 

önünde hükümetten sorulacakmış. İşte o gün gelmiştir! O defterlerde 

yazılı olan şeyleri ulusun gözü önüne döksünler!” 

Feridun Fikri Bey, arkadaşları adına çoğul takısı kullanarak yanıt 

verdi: “Sırasında dökeceğiz!” dedi. Recep Bey yanıt verdi: “Dökünüz efendim, 

bekliyoruz. Hükümet, ulusun önünde, her zaman, sorumluluk bağrı 

açık olarak karşınızdadır.” dedi ve şu sözleri ekledi: “Ülke, gizliliğe, kapalılığa, 

belirsizliğe, kararsızlığa dayanamayacak bir durumdadır. Açıktan açığa 

eleştiri görevi yapılmaksızın ufukta birtakım kuşku bulutlarının her gün dolaştığını 

fısıldayarak, Türkiye Cumhuriyetinde, bu körpe varlığın yapısında


dokuncalı karışıklıklar varmış gibi göstermek, bu ülkeye hainliktir. Bu kürsüye 

çağırıyorum… Gelin konuşun! Konuşun ki gerçek ne yandadır. Sanı, 

kuruntu, lekeleme, suçlama ne yandadır? Ulus bilsin!” 

Recep Bey’den sonra, karşıcıl olarak konuşan birtakım kişiler dinlendi. 

Onlara da Ticaret Bakanı Hasan Bey (Trabzon Milletvekili) ve Milli 

Savunma Bakanı Kâzım Paşa yanıt verdiler. Karşıcıl konuşmak isteyenler 

arasında Rauf Bey de vardı. Ona da söz sırası geldi. 

Rauf Bey, İmar ve İskân Bakanlığı ile ilgili soru ve gensorunun, bütün 

hükümeti kapsayacak biçimde genişletilmesini uygun bulmamakla birlikte, 

Başbakanın bu davranışını yiğitçe buldu ve sözlerinin başında: “Meclis, 

bir kasıt karşısında bulunan hükümete saldırıya geçmiştir.” dedi. Yunus 

Nadi Bey; “Anlamadık!” dedi. Rauf Bey açıkladı, dedi ki: “Eleştiriciler hükümete 

karşı konuşurken, bilerek isteyerek hazırlanmışlar ve ona saldırıyorlar 

gibi görüyorum.” 

(Rauf Beyin açıklamalarını ve bu sırada çıkan tartışmaları ayrıntılarıyla 

ele alan Atatürk, konuşmasını şöyle sürdürüyor:) 

Recep Bey kürsüden inerken Başkanlıkça, isteği üzerine, kendini 

savunmak için Rauf Bey’e söz verildi. Rauf Bey: “Sizin her zaman ve her 

duraksadığınız yerde, ben yeniden ant içmek zorunda mıyım?” dedi. “Zorundasın!” 

sesleri yükseldi. Rauf Bey bu seslere: “Hayır baylar, kimsenin 

kimseden kuşku etmeye hakkı yoktur.” diye yanıt verdi. Buna, Afyonkarahisar 

Milletvekili Ali Bey, oturduğu yerden yanıt vererek: “Sen de o zaman, 

bu toprakta oturamazsın! Atalarının, babanın ve dedenin geldiği yere gidersin! 

Bu toprak bunu istiyor!” dedi. Bunun üzerine Rauf Bey karşıcıl olduğu 

noktayı açıklama yollu bir konuşma yaparak dedi ki: “Kayıtsız ve koşulsuz 

ulusal egemenlik ilkesine dayanan bir yönetimi, demokrasi denilen 

halk yönetimi ilkelerini kökleştirmek için, bu ilkelere dayanarak ulustan 

milletvekilliği görevini aldık. Birtakım arkadaşlarımız, ulusun bu hakkını 

Meclis’ten alıp şu ya da bu makama Meclis’i kapatmak ve yasaları geri çevirmek 

hakkını vermek anlayış ve eğilimini gösterdiler. İşte ben buna karşıyım.” 

Recep Bey, bu sözlere yanıt vererek açıkladı ki: “Rauf Bey karşıcıl 

durum takındığı zaman daha Anayasa ve böyle birtakım hakların kimseye 

verilmesi ya da verilmemesi söz konusu bile değildi. Bu sorunlar ancak aylarca 

sonra ele alındı. Baylar, bu yanıltmacadır.” 

Baylar, o gün de gensoru sonuçlanmadı. Görüşme ertesi güne bırakıldı. 

Sözü, 8 Kasım günü yapılan görüşmelere getirmeden önce biraz da 

o günlerin kimi yayınlarını gözden geçirelim. 

(Söylev’in bu bölümünde Vatan, Tevhid-i Efkâr ve Tanin gazetelerinin 

başyazarlarının yazılarından eleştirel olarak çeşitli örnekler sunan Atatürk, 

konuşmasını şöyle sürdürüyor:)


Baylar, kin ve tutku, bir insanın bilinç ve vicdanını kararttığı zaman, 

o insan nasıl konuşur, buna bir örnek ister misiniz? İşte buyurunuz, 

yine bu yazarın 75 şu sözlerini dinleyiniz: “Halk Partisinin ve İsmet Paşa Hükümetinin 

ülkeye sunduğu çirkin yüz! Kişisel tutkularına bu denli tutsak 

olmuş önderler, ulusal bir parti kurmak, ulusu temsil etmek savında bulunamazlar! 

Gelecek günlere bağladıkları umutla kaynayıp coşan gençler, taze 

ve temiz canlarını verdiler: Ülkeyi kurtarmak için! Ülkeyi, kendilerinden 

ve tutkularından başka bir şey düşünmeyen politikacılar elinde oyuncak 

yapmak için değil!” 

Gerçeğin tam karşıtını dile getiren bu karşıtlık ve akıldışılık sahibi, 

bizim kurduğumuz partiyi ve bizim hükümet kurmakla görevlendirdiğimiz 

İsmet Paşa’nın ve hükümetinin yüzünü çirkin görüyor ve gösteriyor. 

Baylar, bizim yüzümüz her zaman temiz ve aktı ve her zaman da 

temiz ve ak kalacaktır. Yüzü çirkin, vicdanı çirkinliklerle dolu olanlar, bizim 

yurtseverce, vicdanlı ve namuslu davranışlarımızı bayağı ve çirkin tutkuları 

yüzünden, çirkin göstermeye kalkışanlardır. 

Baylar, 8 Kasım günü Mecliste, yine gensoru görüşmeleri sürdü. 

Feridun Fikri Bey’in, Meclis soruşturmasının kabul edilmesi hakkında yaptığı 

uzun konuşma, birçok milletvekillinin sözleriyle karışarak epeyce sürdü. 

Ondan sonra Yunus Nadi Bey kürsüye çıkarak: “Baylar dedi, ülkenin yönetim 

biçimi söz konusudur. Cumhuriyet yönetimi söz konusudur. Her 

şeyden önce bu işi görüşmek gerekir.” Yunus Nadi Bey, Rauf Bey’in bir 

gün önceki sözlerine değinerek, “Ulusal egemenlik mi cumhuriyetin gelişmesidir, 

yoksa cumhuriyet mi ulusal egemenliğin gelişmesidir?” gibi bir 

yaklaşımın tartışılmasının yersiz olduğunu açıkladı. 

Rauf Bey’in; “Halife, padişah şöyle dursun, bu makamın haklarını 

alabilecek herhangi bir makama karşıyım.” yolundaki sözlerini Yunus Nadi 

Bey şöyle açıkladı: “Rauf Bey’e göre, bu makamın hakları vardır; anlatış 

açıktır, saklı hakları vardır. Sakın kimse almasın. Günün birinde belki kullanılacaktır. 

Oysa, Anayasa çıkmıştır. Bütün makamlar saptanmıştır. Bütün 

durumlar yasa haline konulmuştur. Ama, yine de boş öyküler, boş sözler 

söylüyor.” Bundan sonra, Yunus Nadi Bey şu sözleri söyledi: “… Cumhuriyeti 

beğenmeyen adamlar vardır. Açıkça söyleyemedikleri şeyi içlerinde 

besleyen yaratıklar vardır ve içimizdedirler. Öyle adamların kafası ezilir, 

baylar!” Yunus Nadi Bey, Rauf Bey ve arkadaşlarının büyüklenmeli bir durum 

takınmalarından, müfettiş paşaların çekilmelerinden ve Meclisin içinde 

oyun oynanılamayacağından söz ettikten sonra dedi ki: “Özel ve gizli düzenlerle 

kimi amaçlara ulaşırız kuruntusunda bulunmak ve Türkiye Büyük 

75 

Tanin gazetesi başyazarı Hüseyin Cahit Yalçın kastediliyor.


Millet Meclisi’nin köşesinde oturarak bunları yapmak, saygısızlıktır; kabul 

edemeyiz efendim!’’ 

Mahmut Esat Bey, her şeyden önce gidilecek yolları belirtmek gerektiğini, 

o zaman daha içtenlikle ve daha kesin yürünülebileceğini söyledi 

ve Rauf Bey’in görüşüne değinerek, şu irdelemelerde bulundu: “Ulusal 

egemenlik başka bir sorundur; cumhuriyet, meşrutiyet, mutlakıyet, baskı 

yönetimi de başka bir sorundur. Kimisi hükümet biçimidir. Kimisi de ulusal 

iradenin yürütülmesi ve uygulanmasıdır. Bu dört yöntem içinde, çeşitli biçimlerde, 

ulusal egemenliğin uygulandığını görmekteyiz. Dahası, zorbalıkta 

bile bir parça uygulanmaktadır. Meşrutiyette biraz daha çok, cumhuriyette 

daha çok. Öyleyse bu bakımdan bu iki şeyi karıştırmamak gereklidir. Ulusal 

egemenlik cumhuriyetin gelişimi demek değildir. Çünkü, ulusal egemenlik 

biçim değildir, öz ve ilke işidir.” Mahmut Esat Bey, Rauf Bey’in kişisel 

görüş diye ortaya attığı sözler üzerinde gerektiği ölçüde durduktan sonra: 

“Türk devrimi yükseliyor. Ancak bu devrimi, amacına, ulusça beklenilen 

amacına çarçabuk ulaştırmak için, gerçek durumun hemen açıklığa kavuşması 

gereklidir. Türk ulusu, ortada, demokrasi adına çekilmiş bir kılıç 

gibi bunu beklemektedir.” sözleriyle konuşmasını bitirdi. 

Bundan sonra Adalet Bakanı Necati ve Milli Eğitim Bakanı Vâsıf 

Beyler, karşıcıl milletvekillerinin sorularına uzun konuşmalarla yanıt verdiler. 

Maliye Bakanı Mustafa Abdülhâlik Bey, konuşmasına başlamadan 

önce, Rıza Nur Bey’den, tutanaktaki sözlerinden bazılarını açıklamasını istedi. 

Rıza Nur Bey, Yanyalıların Türklüğünü kuşkulu gösterecek biçimde 

sözler söylemişti. Abdülhâlik Bey, Rıza Nur Bey’in yanlış sanısını şöyle düzeltti: 

“Doktor Bey, altı yüz yıl önce, Arnavutluğun bir parçası olan Yanya’ya 

giden atalarımızın orada bıraktıkları kuşakları başka yolda suçluyor. 

Hem kim? Üzülerek söylüyorum, öyle saygıdeğer bir arkadaşım ki altı yıldan 

beri bağnaz bir ulusalcı olmuştur. Daha önce değildi. Kendileri daha 

iyi bilirler. Ben, o Yanyalı dedikleri adam, Türklük için silahlı savaşırken, 

kendileri tersine, Türklüğe karşı ayaklanmayı kışkırtmıştır." 

Gerçekten Rıza Nur Bey’in siyasal yaşamında birçok savaşımlara 

katıldığı biliniyordu. Bu durumu, ulusalcı olarak, Büyük Millet Meclisi zamanında 

kendisine görev ve çalışma alanları gösterilmesine engel sayılmamıştı. 

Ama, Türklerin Rumeli’den çıkarılması gibi, her Türkün yüreğinde 

sonsuz ve dokunaklı bir acı yaratan büyük yıkım zamanında, aşırı ulusalcı 

Rıza Nur Bey’in Arnavut ayaklanmacılarla birlikte, Türklere karşı çalıştığını 

bilmiyorduk. Bu anlaşılınca Büyük Millet Meclisi’ni büyük ve gerçek bir 

şaşkınlık kapladı.


Bundan sonra Maliye Bakanı öbür konulara geçti. Daha sonra Tarım 

Bakanı Şükrü Kaya Bey konuştu. Şükrü Kaya Bey, özellikle Tarım Bakanlığını 

eleştiren bir milletvekiline yanıt verdi ve tarım işlerinin güzel cümleler, 

güzel sözler, güzel mantıklarla gizlenecek bir şey olmadığını açıkladıktan 

sonra: “Bu, toprağa yazılan bir yapıttır. Onun sayfaları açık ve herkesçe 

okunmaktadır.” dedi ve ekledi: “Kalkıp da Büyük Meclis’in önünde, 

şöyle yapıldı, böyle yapıldı gibi yanıltmacalar ileri sürülebilir mi? Bu ne 

kendini bilmezliktir?” 

Ticaret Bakanı Hasan Bey’den ve Bayındırlık Bakanı rahmetli Süleyman 

Sırrı Bey’den sonra konuşma sırası Dışişleri Bakanlığına ve Başbakanlığa 

geldi. Baylar, Başbakan İsmet Paşa, gensorunun genel olmasını 

önerdiği günden sonra görüşmelere katılamayacak ölçüde hastalanmış, yatıyordu. 

Milli Savunma Bakanı Kâzım Paşa, İsmet Paşa adına kürsüye çıkarak 

gereken açıklamaları yaptı. Artık gensoru görüşmelerine son vermek 

zamanı gelmişti. Görüşme yeterliği kabul edildikten sonra, Feridun Fikri 

Bey’in “Meclis soruşturması” önergesi oylandı, kabul edilmedi. 19 oya karşı 

148 oy ile İsmet Paşa Hükümetine güven bildirildi. Bir kişi de çekimser 

kalmıştı. 

Baylar, Mecliste yenilenlerin gazeteci arkadaşları, bu sonucu elbette 

hiç beğenmediler. Daha küskün ve direngen bir biçimde saldırıya geçtiler. 

(Bu noktada yine Vatan, Tanin ve Tevhid-i Efkâr gazetelerinin gensoru 

görüşmelerine yönelik yazılarını eleştirel bir dille sunan Atatürk, konuşmasını 


Bu gensoru oyunundan sonradır ki karşıcıllar maskelerini atmak 

zorunda bırakıldılar. Bilindiği üzere, “Terakkiperver Cumhuriyet Partisi” 

diye bir parti kurdular. Gizli ellerin düzenlediği parti programını da ortaya 

attılar. Cumhuriyet sözcüğünü söylemekten bile çekinenlerin; cumhuriyeti 

doğduğu gün boğmak isteyenlerin kurdukları partiye Cumhuriyet ve hem 

de “İlerici Cumhuriyet” adını vermeleri, nasıl ciddi ve ne ölçüde içten sayılabilir? 

Rauf Bey ve arkadaşlarının kurdukları parti, tutucu diye nitelendirilseydi, 

belki bir anlamı olurdu. Ama, bizden daha çok cumhuriyetçi ve bizden 

daha çok ilerici olduklarını savlamaya kalkışmaları elbette doğru değildi. 

“Parti, dinsel düşünce ve inançlara saygılıdır.” sözlerini ilke edinip 

bayrak gibi kullanan kişilerden, iyi niyet beklenebilir miydi? Bu bayrak, 

yüzyıllardan beri, bilgisizleri, bağnazları ve boş inançlara saplanmış olanları 

aldatarak özel çıkarlar sağlamaya kalkışmış kimselerin taşıdıkları bayrak 

değil miydi? Türk ulusu yüzyıllardan bu yana, sonu gelmeyen yıkımlara, 

içinden çıkabilmek için büyük özveriler isteyen pis bataklıklara, hep bu 

bayrak gösterilerek sürüklenmemiş miydi?


Cumhuriyetçi ve ilerici oldukları sanısını vermek isteyenlerin, yine 

bu bayrakla ortaya atılmaları; dinsel bağnazlığı coşturarak, ulusu, cumhuriyete, 

ilerlemeye ve yenileşmeye karşı kışkırtmak değil miydi? Yeni parti, 

dinsel düşünce ve inançlara saygı perdesi altında: “Biz halifeliği yeniden isteriz. 

Biz yeni yasalar istemeyiz; bize mecelle yeter 76 ; medreseler, tekkeler, 

bilgisiz softalar, şeyhler, müritler, biz sizi koruyacağız; bizimle birlik olunuz! 

Çünkü, Mustafa Kemal’in partisi halifeliği kaldırdı. Müslümanlığı zedeliyor. 

Sizi gâvur yapacak, size şapka giydirecek!” diye bağırmıyor muydu? Yeni 

partinin ilke edindiği sözler, bu gerici haykırışlarla dolu değil midir? 

Bakınız Baylar; bu ilkeye bağlı olanlardan birinin, çok zaman önce 

(10 Mart 1923 günü) asılmış Cebranlı Kürt Halit Bey’e yazdığı mektuptaki 

şu cümlelere: “Müslümanlık dünyasının kalımlı olmasını sağlayan ilkelere 

saldırıyorlar. Bu konudaki açıklamalarınızı arkadaşlara da okudum. Hepsinin 

çabalarını arttırdı. Batılılaşmak; tarihimizi, uygarlığımızı yitirmeyi" zorunlu 

kılar... Halifeliği yıkmak, din işlerine karışmayan bir hükümet kurmayı 

düşünmek; bunlar Müslümanlığın geleceğini tehlikeye atacak etmenleri 

yaratmaktan başka bir sonuç veremez.” 

Baylar, olup bitenler gösterdi ve kanıtladı ki Terakkiperver Cumhuriyet 

Partisi programı, en hain kafaların ürünüdür. Bu parti, yurtta cana kıyıcıların, 

gericilerin sığınağı ve dayanağı oldu; dış düşmanların yeni Türk 

Devletini, körpe Türk Cumhuriyetini yıkmayı öngören planlarının kolaylıkla 

uygulanmasına yardım etmeye çalıştı. Tarih; gizli amaçlarla düzenlenmiş, 

genel ve gerici Doğu ayaklanmasının nedenlerini inceleyip araştırdığı 

zaman, onun önemli ve belirli nedenleri arasında Terakkiperver Cumhuriyet 

Partisi’nin dinsel konularda verdiği sözleri ve doğuya gönderdiği sorumlu 

yazmanın kurduğu örgütleri ve yaptığı kışkırtmaları bulacaktır. 

Günlüğünü, nafile ve gece namazlarının sevabını anlatan hadislerle 

doldurmuş olan bu sorumlu yazman, doğu illerimizde dinsel kışkırtmalarda 

bulunurken, kendi partisinin programını uygulamıyor muydu? Temiz halka, 

beş vakit namazdan başka, geceleri de çokça namaz kılmayı söyleyip 

öğütleyen adam belki de yaşamı boyunca hiç namaz kılmamış olan bir siyasetçi 

olursa, bu davranışın amacı anlaşılmaz olur mu? 

Baylar, yaptığımız devrimin genişliği ve büyüklüğü karşısında eski 

boş inançların ve kurumların birer birer yıkılışını gören bağnaz ve gerici 

kimseler, “dinsel düşünce ve inançlara saygılı” olduğunu bildiren bir partiye 

ve özellikle bu partinin içindeki tanınmış kişilere dört elle sarılmaz mı? 

Yeni parti kuran kişiler bu gerçeği anlamış değil midirler? Öyleyse ellerine 

aldıkları din bayrağıyla, ulusu ve ülkeyi nereye götürmek istiyorlardı? Böy- 

76 

Tanzimat’tan sonra yapılmış, kimi ilkelere dayalı yasa kitabı.


le bir soruya verilmesi gereken yanıt da “iyi dilek, aymazlık, umursamazlık” 

gibi sözler, yurdu ilerleteceğim diye ortaya atılan bir partinin ileri gelenleri 

için özür sayılamaz. 

Baylar, yeni parti, adındaki “ileri” ve “cumhuriyet” sözcüklerinin 

tam karşıt anlamlarıyla gelişmiştir. Bu partinin ileri gelenleri, gerçekten gericilere 

umut ve güç vermiştir. Buna örnek vereyim: Ergani’de, ayaklanmacıların 

valiliğini kabul eden ve sonradan asılan Kadri, Şeyh Sait’e yazdığı 

bir mektupta: “Millet Meclisi’nde, Kâzım Karabekir Paşa’nın partisi, din kurallarına 

saygılı ve dinseverdir. Bize yardım edeceklerine kuşkum yoktur. 

Dahası, Şeyh Eyüb’ün 77 yanında bulunan parti sorumlu yazmanı, partinin 

tüzüğünü getirmiştir...” diyor. Şeyh Eyüb de yargılanması sırasında: “Dini 

kurtaracak biricik partinin, Kâzım Karabekir Paşa’nın kurduğu parti olduğunu; 

din kurallarına uyulacağının, parti tüzüğünde bildirildiğini” söylemiştir. 

Baylar, “ilerici” ve “cumhuriyet” sözcüklerini kullanarak, bizden ve 

ulus aydınlarından din bayrağını gizlemeğe çalışanların, ülkede genel bir 

gerilemeye ve ayaklanmaya yol açmak için içeride ve dışarıda, türlü düzen 

ve kışkırtmalarla uğraşanların varlığını bilmedikleri düşünülebilir mi? Yeni 

partiye girenlerin tümü değilse bile, dinsel konularda verilen sözleri başarı 

için, etkili bir etmen sayan ve bununla ilgili hükmü tüzüklerine koyan kimselerin, 

yurda karşı, bize karşı hazırlanan cana kıyıcı düzenlerden habersiz 

oldukları kabul edilemez! 

Ayaklanmanın başlamasından aylarca önce, yurdun şurasında burasında 

yapılan gizli toplantılardan ve “Gizli İslam Derneği” 78 örgütünden; 

İstanbul’da Nakşibendi şeyhlerinin yaptığı toplantıda, hazırlanacak ayaklanmaya 

yardım için verilen sözden ve de ulusal sınırlarımızın dışında bulunup 

Doğu ayaklanmasını kışkırtanların bildirilerinde 79 Kâzım Karabekir 

Paşa’nın partisine umut bağlandığının belirtilmesinden haberleri olmadıklarını 

varsayalım. Ama, Fethi Bey Hükümeti zamanında, Fethi Beyin kendisi 

aracılığıyla, kendilerine, partilerinin ayaklanma ve gericiliği kışkırtıcı 

durum ve nitelikte olduğu ve yurda zarar verdiği bildirildiği zaman olsun, 

gerçeği görüp anlamaları gerekmez miydi? Hükümetin ve benim, çok temiz 

yürekle yaptığımız bu uyarmalardan sonra olsun, gerçeği anlamaları ve 

ona göre davranmaları gerekirdi. Onlar, tersine, bu kez de: “Dinsel düşünce 

ve inançlara saygılıyız.” kalıbını büsbütün karşıt anlamda yorumlamaya 

kalkıştılar. Sanki bilinen bu kalıp sözle, her dinin ve türlü dinden olan kişi- 

77 Ayaklanmacıların elebaşlarından olup asılmıştır (Atatürk’ün notu). 

78 Cemiyet-i Hafiyye-i İslâmiyye 

79 

Halep’te bastırılarak Doğu illerimizde dağıtılan Şahin Paşaoğullarının bildirisi. (Atatürk’ün notu).


lerin düşünce ve inançlarına saygılı olduklarını söylemek; geniş ölçüde özgürlüksever 

olduklarını anlatmak istiyorlarmış... Baylar, böyle bir tutuma, 

doğru ve içtenlikli denemez! 

Siyaset dünyasında birçok oyunlar görülür. Ama, kutsal bir ülkünün 

belirmesi olan cumhuriyet yönetimine karşı, çağdaşlaşmaya karşı, bilgisizlik, 

bağnazlık ve her türlü düşmanlık ayağa kalktığı zaman; özellikle ilerici 

ve cumhuriyetçi olanların yeri, gerçek ilerici ve cumhuriyetçi olanların 

yanıdır; yoksa gericilerin umut ve çalışma kaynağı olan yer değil... 

Ne oldu Baylar?! Hükümet ve Meclis, olağanüstü önlemler almayı 

gerekli gördü. Takriri Sükun Yasası’nı 80 çıkardı. İstiklal Mahkemelerini kurdu. 

Ordunun savaşa hazır sekiz, dokuz tümenini ayaklananları yola getirmek 

için, uzun süre görevlendirdi. “Terakkiperver Cumhuriyet Partisi” denilen 

tehlikeli siyasal kuruluşu kapattı. Sonunda, elbette cumhuriyet başarı 

kazandı. Ayaklananlar yok edildi. Ama cumhuriyet düşmanları, büyük 

komploların sona erdiğini kabul etmediler. Alçakça, son bir girişim yaptılar. 

Bu girişim İzmir suikastı biçiminde kendisini gösterdi. Cumhuriyet mahkemelerinin 

ezici eli, bu kez de cumhuriyeti, cana kıyıcıların elinden kurtarmayı 

başardı. Saygıdeğer baylar, durumun ağırlaşması üzerine hükümetçe 

olağanüstü önlemler alınması gerektiği yolundaki görüşümüzü ilk belirttiğimiz 

zaman, bunu iyi karşılamayanlar vardı. Takriri Sükûn Yasasını ve İstiklal 

Mahkemelerini, zorbalık aracı olarak kullanacağımız düşüncesini ortaya 

atanlar ve bu düşünceyi aşılamaya çalışanlar oldu. Zaman ve olaylar, 

bu nefret uyandırıcı düşünceyi aşılamaya çalışanları, elbette utanmış duruma 

düşürmüştür. Biz, alınan olağanüstü, ama yasaya uygun önlemleri, 

hiçbir zaman ve hiçbir biçimde, yasa dışına çıkmak için araç olarak kullanmadık; 

tersine, ülkede dirlik ve düzenliği kurmak için uyguladık; devletin 

yaşamasını ve bağımsızlığını sağlamak için kullandık. Biz, o önlemleri, 

ulusun uygarlaşmasına ve toplumsal gelişmesine yararlı kıldık. 

Baylar, aldığımız olağanüstü önlemlerin uygulamasına gereksinim 

kalmadığı görüldükçe, onların uygulanmasından vazgeçilmekte duraksanmamıştır. 

Nitekim İstiklal Mahkemeleri, iş bitince kaldırıldığı gibi, Takriri 

Sükûn Yasası da yürürlük süresi sonunda yeniden Büyük Millet Meclisi’nin 

incelemesine sunuldu. Meclis, yasanın bir süre daha yürürlükte kalmasını 

gerekli görmüş ise, elbette bu, ulusun ve cumhuriyetin yüksek yararları 

içindir. Yüksek Meclis’in, bize zorbalık aracı vermek için bu kararı aldığı 

düşünülebilir mi? 

Baylar, Takriri Sükûn Yasasının yürürlükte ve İstiklal Mahkemelerinin 

çalışmakta bulunduğu süre içinde yapılan işleri göz önüne getirecek 

80 

Dirliği ve Düzenliği Sağlama Yasası


olursanız, Meclisin ve ulusun güven ve inancının tam yerinde kullanıldığı 

kendiliğinden anlaşılır. Ülkede yapılan büyük ayaklanma ve cana kıyma 

düzenleri ortadan kaldırılarak sağlanan dirlik ve düzenlik, elbette kamuyu 

sevindirmiştir. 

Baylar, ulusumuzun başında bilisizlik, aymazlık ve bağnazlığın ve 

yenilik ve uygarlık düşmanlığının simgesi gibi duran fesi atarak, onun yerine, 

bütün uygar dünyanın kullandığı şapkayı giymesi ve böylece, Türk ulusunun 

uygar toplumlardan anlayış yönünden de hiçbir ayrılığı olmadığını 

göstermesi gerekiyordu. Bunu, Takriri Sükûn Yasasının yürürlükte bulunduğu 

sırada yaptık. Bu yasa yürürlükte olmasaydı yine yapacaktık. Ama, 

buna, yasanın yürürlükte oluşu da kolaylık sağladı denirse bu, çok doğrudur. 

Gerçekten, Takriri Sükûn Yasasının yürürlükte bulunuşu, kimi gericilerin 

kamuoyunu geniş ölçüde zehirlemesine olanak vermemiştir. Gerçi bir 

Bursa milletvekili, bütün yasama görevi boyunca hiçbir zaman kürsüye 

çıkmamış ve hiçbir zaman Meclis’te, ulus ve cumhuriyet yararlarını savunmak 

için bir tek söz bile söylememiş olan Bursa milletvekili Nurettin Paşa, 

yalnız şapka giydirilmesine karşı uzun bir önerge vermiş ve bunu savunmak 

için kürsüye çıkmıştır. Şapka giyilmesinin, “temel haklara, ulusal egemenliğe 

ve kişisel dokunulmazlığa aykırı işlem” olduğunu savlamış ve bunun, 

“halka uygulanmamasını sağlamaya” çalışmıştır. Ama, Nurettin Paşa’nın, 

ulus kürsüsünden coşturabildiği bağnazlık ve gericilik duyguları; en 

sonunda birkaç yerde ve yalnız birkaç gericinin, İstiklal Mahkemelerinde 

hesap vermeleriyle söndü. 

Baylar, tekke ve zaviyelerle türbelerin kapatılması ve bütün tarikatlarla, 

şeyhlik, dervişlik, müritlik, çelebilik, falcılık, büyücülük, türbe bekçiliği 

gibi birtakım sanların yasaklanıp kaldırılması da Takriri Sükûn Yasası yürürlükteyken 

yapılmış işlerdir. Bu konudaki yürütme ve uygulamaların, 

toplumumuzun, boş inançlara bağlı, ilkel bir topluluk olmadığını göstermesi 

bakımından, ne denli gerekli olduğunu çok iyi bilirsiniz. 

Birtakım şeyhlerin, dedelerin, seyitlerin, çelebilerin, babaların, 

emirlerin arkasından sürüklenen ve alınyazılarını ve canlarını, falcıların, 

büyücülerin, üfürükçülerin, muskacıların ellerine bırakan insanlardan 

oluşmuş bir topluluğa, uygar bir ulus gözüyle bakılabilir mi? Ulusumuzun 

gerçek niteliğini, yanlış anlamda gösterebilen ve yüzyıllarca göstermiş olan 

bu gibi öğeler ve kurumlar, Yeni Türkiye Devletinde, Türk Cumhuriyetinde 

sürdürülmeli miydi? Buna önem vermemek, ilerleme ve yenileşme adına, 

en büyük ve düzeltilemez bir yanılgı olmaz mıydı? İşte biz, Takriri Sükûn 

Yasasının yürürlükte oluşundan yararlandıksa, bu tarihsel yanılgıyı işlememek 

için; ulusumuzun alnını, olduğu gibi açık ve temiz göstermek için;


ulusumuzun bağnaz ve ortaçağ anlayışlı olmadığını kanıtlamak için yararlandık. 

Baylar, ulusumuzun toplumsal, ekonomik, kısacası, bütün uygarlıkla 

ilgili iş ve ilişkilerinde verimli sonuçlar sağlayan yeni yasalarımız da kadın 

özgürlüğünü güven altına alan ve aileyi sağlamlaştıran Medeni Kanun 

da bu sözünü ettiğim dönem içinde yapılmıştır. Dolayısıyla biz, her araçtan, 

yalnız ve ancak bir görüş için yararlanırız. O görüş şudur: Türk ulusunu, 

uygar toplumlar içinde yaraştığı kata yükseltmek ve Türk Cumhuriyetini 

sarsılmaz temelleri üzerinde, her gün daha çok güçlendirmek; bunun 

için de zorbalık düşüncesini öldürmek… 

Sayın Baylar, sizi, günlerce işlerinizden alıkoyan uzun ve ayrıntılı 

sözlerim, sonuçta tarihe mal olmuş bir dönemin öyküsüdür. Bunda, ulusum 

için ve yarınki çocuklarımız için dikkat ve uyanıklık sağlayabilecek kimi 

noktaları belirtebilmişsem kendimi mutlu sayacağım. 

Baylar, bu söylevimle, ulusal varlığı sona ermiş sayılan büyük bir 

ulusun, bağımsızlığını nasıl kazandığını; bilim ve tekniğin en son ilkelerine 

dayanan ulusal ve çağdaş bir devleti nasıl kurduğunu anlatmaya çalıştım. 

Bugün ulaştığımız sonuç, yüzyıllardan beri çekilen ulusal yıkımların 

yarattığı uyanıklığın ve bu sevgili yurdun her köşesini sulayan kanların karşılığıdır. 

Bu sonucu, Türk gençliğine güvenle bırakıyorum. 

Ey Türk gençliği! Birinci ödevin; Türk bağımsızlığını, Türk Cumhuriyetini, 

sonsuza dek korumak ve savunmaktır. 

Varlığının ve geleceğinin biricik temeli budur. Bu temel, senin en 

değerli kaynağındır. Gelecekte de seni bu kaynaktan yoksun bırakmak isteyecek 

iç ve dış alçaklar bulunacaktır. Bir gün, bağımsızlık ve cumhuriyeti 

savunmak zorunda kalırsan, göreve atılmak için, içinde bulunacağın durumun 

olanak ve koşullarını düşünmeyeceksin! Bu olanak ve koşullar, çok 

elverişsiz bir nitelikte belirebilir. Bağımsızlık ve cumhuriyetine kıymak isteyecek 

düşmanlar, bütün dünyada benzeri görülmemiş bir yenginin temsilcisi 

olabilirler. Zorla ve aldatmaca ile kutsal yurdun bütün kaleleri alınmış, 

bütün gemilikleri ele geçirilmiş, bütün orduları dağılmış ve yurdun her köşesi 

eylemsel olarak işgal edilmiş olabilir. Bütün bu koşullardan daha acı ve 

daha tehlikeli olmak üzere, ülkede yönetimde olanlar, aymazlık ve sapkınlık 

ve dahası hainlik içinde olabilirler. Dahası yönetimde olan bu kişiler, kişisel 

çıkarlarını, işgalcilerin siyasal amaçlarıyla birleştirebilirler. Ulus, yoksulluk 

ve darlık içinde ezgin ve bitkin düşmüş olabilir. 

Ey Türk geleceğinin çocuğu! İşte, bu ortam ve koşullar içinde bile 

ödevin, Türk bağımsızlık ve Cumhuriyetini kurtarmaktır! Gereksindiğin 

güç, damarlarındaki soylu kanda vardır!

KISIM III 

DEVRİME YÖN VEREN DEMEÇLER 

(1928-1938)

DEVRİME YÖN VEREN DEMEÇLER (1928-1938) 297 

BÖLÜM I 

ATATÜRK’ÜN EGEMENLİK KONUSUNDAKİ 

DEMEÇLERİ 

I.1. TEMEL KAVRAMLAR: EGEMENLİK VE ULUSAL EGEMENLİK 

Uygar yaşam, iki yüzü aşkın devlet, bir o kadar ulusal kimlik ve o 

kimlikleri oluşturan binlerce yerel ve bölgesel kimlik üzerinde kurulmuştur. 

Üyelerini bütünleştirdiği kadar farklı olanları da ayrıştırma işlevi gören kimlikler, 

farklı yaşama biçimlerinin sonucu olarak biçimlenmekte ve doğal 

olarak öncelikle kültürel farklılıkları temsil etmektedirler. Bu da doğal olarak 

her kimliği bir egemenliğe bağlamaktadır. Çünkü, kimlikleri doğuran 

kültür, yalnızca yerleşik toplum düzeninde kalıcı olabilmekte, yerleşik düzene 

geçiş de ancak bir egemenlik kullanılmasıyla olanaklı olabilmektedir. 

Bu ilişki, egemenlik kavramını “toprak egemenliği”ne indirgemekle birlikte, 

egemenlik ve kimlik arasında kültür aracılığıyla kurulup gelişen bir bağ olduğunu 

açıklaması bakımından önemlidir. 

Egemenlik, günümüzde elbette toprak egemenliğinden daha fazlasını 

içerip anlatmaktadır. Çünkü çağdaş toplumdaki yerini edininceye değin, 

yüzyıllar boyunca ait olmadığı kişilerce kullanılmış ve değeri anlaşıldıktan 

sonra da geri almak için kanlı bedeller ödenmesi gerekmiştir. Somutlaştırmak 

için kısa bir özet yapmak gerekirse; yerleşik toplumun doğal sonucu 

olarak üretim ve işbölümünün artması önce devletin kurulmasıyla 

sonuçlanmış; ancak devlet, meşru bir yönetme gücü olabilmek amacıyla 

emanet aldığı egemenliğe giderek el koymuştur. Toplumsal egemenliğin 

toplum adına kullanıldığı bir yönetme biçiminden, topluma hükmeden bir 

yönetme biçimine geçişi ifade eden bu değişim; egemenlik kavramını tarihte 

ilk kez kullanan Jean Bodin tarafından “yurttaşlar ve yasalar üstü yüksek 

iktidar” sözleriyle tanımlanmıştır. İktidar bir kez böyle bir nitelik kazandıktan 

sonra, doğal olarak bütün bir insanlık tarihi de devleti merkez alarak 

gelişmiş ve devlet, sürekli “kısıtlanamayan bir güç” olarak evrim geçirmiştir. 

Otuz Yıl Savaşları’nı izleyen Westphalia Antlaşması (1648) ile uluslararası 

düzeyde pekiştirilip meşrulaştırılan bu değişim; kavramsal karşılığını artık 

monarşi kavramında bulacaktır.


Devletlerin kuruluş, işleyiş ve yetkilerine ilişkin deneyimler, egemenliğin 

bir ülkedeki en yüksek kudret ve kendi yetki alanında herhangi 

bir üst otoriteye bağlı ve bağımlı olmayan kurucu bir güç olduğunu öğretmiştir. 

Hiçbir iradeden emir almamaya, hiçbir koşula tabi olmaksızın buyurabilmeye 

ve buyurduğunu da yürütebilmeye dayandığı için; mutlaka gerçek 

sahibi ve kaynağı olan ulus tarafından kullanılmalıdır. Bu nedenle, 

devletin de temeli olan bu gücün ulusa devredilebilmesi için, bağımsızlık ve 

özgürlüğün tanındığı yeni bir yaşama düzeni kurulmalıdır. 

Ortak zihniyetin böyle bir aşamaya gelmesi elbette kısa zamanda 

olmamış; örneğin Avrupa’da, egemenliğin monarşi ya da oligarşiler tarafından 

kullanılmasının kötülüklerini kavramak için, bu yönetim biçimlerini 

Aydınlanma Çağı’na kadar yaşamak gerekmiştir. Gerçi Rönesans döneminde 

başlayan bir burjuva ideolojisi aracılığıyla “bireyci, laik, liberal” düşüncelerin 

giderek daha çok taraftar bulduğu söylenebilir. Ancak, egemenliğin 

ulusa ait olması gerektiği düşüncesinin olgunlaşabilmesi için; öncelikle 

toplumun ulus niteliğini kazanması zorunlu olmuştur. Bu ise ancak, din ve 

ırk ortaklığı gibi ilkel birliktelikler, yerini “dil, toprak, kültür, tarih ve pazar” 

temelinde oluşan gönüllü bir siyasal birlikteliğe bıraktığında olanaklı olacaktır. 

Bir başka deyişle toplum, egemenliğine el koymuş olan monarşiye 

karşı, inanç ve köken ayrımı yapmaksızın ortak bir siyasal örgütlenmeye 

gidecek, bu örgütlenme üzerinde ulus adını taşıyan bir üst-kimlik inşa edecek, 

kendine tabi ve hizmetkâr bir devlet olarak ulus-devleti talep edecek 

ve bu devlete ulaşabilmek için de ulusalcılık hareketini ortaya atacaktır. 

Bu tarihsel değişimin ışığında, ulusal egemenliğin, ulusun kendi 

yazgısını ulus-devlet aracılığıyla belirleyebilmesini öngören düşünsel ve 

ideolojik bir kavram olduğu söylenebilir. Buna göre, iktidarın meşruluğu 

ulusal iradenin onayına bağlanacak ve böylece, devletin hem yurttaşlara 

tabi olması hem de daha saygın bir kurum olması sağlanacaktır. Temel hak 

ve özgürlükleri koruma işlevi gördüğü için çağdaş hukuk devleti anlayışıyla 

da örtüşen ulusal egemenlik kavramı, Atatürk’te de bu evrensel tanımlara 

koşut bir içerik ile tanımlanmıştır: 

“Toplumda en yüksek özgürlüğün, en yüksek eşitlik ve adaletin sürekli 

biçimde sağlanması ve korunması, ancak ve ancak, tam ve kesin anlamıyla 

ulusal egemenliğin kurulmuş bulunmasına bağlıdır. Bundan ötürü 

özgürlüğün de eşitliğin de adaletin de dayanak noktası ulusal egemenliktir.” 

1 

Ancak egemenliğe sahip olmanın özgürleştirici etkisinin, ancak ona 

gerçekten sahip olunmasına ve onu koruyacak siyasal araçların kullanılma- 

1 

Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, 1. Cilt, Ankara: AKDTYK – ATAM Yay., 1989, s. 298.


sına bağlı olduğu unutulmamalıdır. Çünkü ulusal egemenlik, belirli bir devlet 

organının, egemenliği ulus adına sınırsız yetkiler çerçevesinde kullanması 

değildir. Bunun adı çoğunluk diktatörlüğüdür ki bu, yalnızca demokrasiyi 

değil ulusal egemenliği de ortadan kaldıran bir durum olur. Böyle bir olası 

tehlikenin varlığını Atatürk de belirtmektedir: 

“Uluslar egemenliklerini geçici olarak da olsa verecekleri Meclislere 

bile gereğinden fazla güvenmemelidir. Çünkü Meclisler bile zorbalık yapabilir 

ve bu zorbalık, kişisel zorbalıktan daha tehlikeli ve öldürücü olabilir. 

Bunun için Meclisler belli ve sınırlı bir süreden sonra yenilenir. Bu sayede 

ulusal egemenlik daha güvenilir ilke ve koşullara bağlanmış olur.” 

Örneğin, böyle bir tehlikenin uygulamadaki somut göstergesi olarak, 

Osmanlı parlamentolarının istenildiği zaman feshedilişi üzerinde durmakta 

ve bu durumun ‘Meclis’i feshetme hakkı’ gibi kabul edilemez bir düşünceden 

doğduğunu belirtmektedir: 

“Efendiler! insanlar güç kullanmaya ve özellikle başkalarının gücünü 

kullanmaya doğuştan eğilimli oldukça, bu kuralı çok kıskanç olarak korumakta 

direnmelisiniz. Şimdiye kadar bu ulusun meclisinin devam edememesi, 

‘Gerektiğinde Meclis’in feshi’ kaydının bu yapraklarda, bu kitaplarda 

ve bu dünyada varlığından doğmuştur. Bu yetkiyi istediğiniz kurula 

veriniz, mutlaka kötüye kullanır. Padişahlar, işte bu noktaya dayanarak, 

ulusumuzun meclislerini hor göre göre kovmuşlardır. Bu nedenle böyle bir 

kayıt ve koşulun, Anayasa’da hiçbir vakit de yeri olmayacaktır.” 2 

İşte “çoğunluk egemenliği” biçimindeki bu yozlaşma tehlikesini 

dikkate alarak, ulusal egemenliğin anayasal bir hüküm olduğu ülkelerde, 

ulusun “bayrak, para, marş, ulusal bayram ve resmi tören” gibi simgeleri 

yüceltmekle yetinmeyip, ulusal egemenliğin bir çoğunluk egemenliğince 

gaspını önlemek amacıyla demokrasinin temel ilke ve kurallarını da kökleştirmesi 

gerekir. Bu gereklilik de ulusal egemenliğin ancak bir sivil toplum, 

parlamenter yönetim ve hukukun üstünlüğü gibi kurum ve uygulamaların 

varlığı durumunda anlamlı olacağı anlamına gelmektedir. Nitekim Atatürk 

de egemenliğin kullanımı konusunda sorumluluğu devlete değil egemenliğin 

sahibine yükleyerek bir bakıma demokrasi olmaksızın ulusal egemenliğin 

olamayacağını ifade etmiş ve bunun için de yurttaşların niteliğinin ne 

denli önem taşıdığının altını çizmiştir: 

“Yeni Türkiye Cumhuriyeti’nin yapısının ruhu ulusal egemenliktir. 

Ulusun kayıtsız koşulsuz egemenliğidir. Bir ulusun egemenliğini anlayabilmesi 

ve onu güvenle koruyabilmesi, birtakım özel niteliklere ve üstün eğitime 

sahip olmasına bağlıdır. Bir ulusun ki siyasal ve toplumsal eğitiminde, 

2 

I. TBMM Zabıt Cerideleri, Devre: I, İçtima: 2, Toplantı: 120, 1958.


yurt sevgisinde eksiklik vardır, öyle bir ulus, egemenliğini gerekli ölçüde 

güçle elinde tutamaz.” 3 

I.2. ATATÜRK’ÜN ULUSAL EGEMENLİK KONUSUNDAKİ DEMEÇLERİ 

Osmanlı monarşisinin, hanedanlık ailesi dışındaki her şeyi hanedanlığın 

varoluş aracı sayan ve Sultan Vahdettin’in “Bir millet var, koyun 

sürüsü. Buna bir çoban lâzım. O da benim.” sözlerinde ifadesini bulan 

ideolojisi, Balkan ve Arap ulusalcılığı ile 19. yüzyılda bütün etkinlik ve anlamını 

iyice yitirmiş; Birinci Dünya Savaşı’ndaki ağır yenilgiyle de tümüyle 

iflas etmişti. Bu nedenle, Kurtuluş Savaşı’nın bağımsızlık adına verilen bir 

savaş olmasının yanı sıra yeni bir aidiyet temeli üzerine kurulmuş farklı bir 

bütünleşme ideolojisini hedeflemesi ve yepyeni bir “Biz” duygusu inşa etmesi 

gerekmektedir. Bu gerekliliği doğuran ortam ve koşullar Atatürk tarafından 

şöyle betimlenmiştir: 

“Bizim ulusumuz, ulusal benliğini unutuşunun çok acı ve cezalarını 

gördü. Osmanlı imparatorluğu içindeki azınlıklar hep ulusal bilince sarılarak, 

ulusalcılık düşüncesinin gücüyle kendilerini kurtardılar. Biz ne olduğumuzu, 

onlardan ayrı ve onlara yabancı bir ulus olduğumuzu sopayla içlerinden 

kovulunca anladık. Gücümüzün düştüğü anda bizi aşağılayıp kötülediler. 

Anladık ki suçumuz kendimizi unutmamızmış. Dünyanın bize 

saygı göstermesini istiyorsak, önce kendi benliğimize ve ulusumuza bu 

saygıyı duygusal, düşünsel ve eylemli olarak bütün davranışlarımızla gösterelim.” 

4 

Peki bu yeni “Biz”in temeli ve felsefesi ne olacak, ulusun benliği ne 

ile temsil edilecektir? Atatürk’ün İzmit’te İstanbul gazetecileriyle konuşurken 

ortaya koyduğu kimi düşünceler, hedeflenenin yalnızca yeni bir birlik 

ve bütünlük değil, aynı zamanda gerek birleşen ulusun ve gerekse de onun 

üzerinde yükselen devletin kaynak ve niteliklerini köktenci bir biçimde değiştirmek 

olduğunu göstermektedir. 

“Olaylar ve tarihsel deneyimlerimiz ulusu koyun sürüsü gibi gören 

yönetim biçimlerinin ülkemizde uygulanamayacağını göstermiştir. Ulus, 

değil egemenliğini, egemenliğin bir zerresini bile başkasına bırakıp bırakmanın 

yol açabileceği felâketin, yok olmanın, zararın acısını her an yürek 

ve vicdanında duyumsamaktadır.” 5 

Öyleyse izlenmesi gereken yol kendiliğinden biçimlenmektedir. 

Ulusun yürek ve vicdanının sesini dinlemek ve onun yöresel arayışlarına 

bütünleştirici yaklaşımlarla yön vermek gerekmektedir. Atatürk’ün daha 22 

3 

Atatürk’ün Söylev ve …, 1. Cilt, s. 299–300. 

4 

Atatürk’ün Söylev ve …, 2. Cilt, s. 146–147. 

5 

Atatürk’ün Söylev ve …, 2. Cilt, s. 57-58.


Mayıs 1919’da Samsun’dan İstanbul Hükümeti’ne göndermiş olduğu bir 

raporda dile getirilen bir tümce de tam olarak bu gerekliliğin anlatımı niteliğindedir: 

“Ulus tek vücut olarak egemenlik ilkesini ve Türklük duygusunu 

hedef almıştır.” Bu tümcenin önemi, Ulusal Bağımsızlık Savaşı’nın dayanacağı 

üç temel ilkeyi barındırıyor olmasıdır: (i) Ulusal birlik, (ii) Ulusal egemenlik, 

(iii) Ulusalcılık. Nitekim ulusal hedefi betimleyen bu olgular bundan 

sonraki Amasya Genelgesi, Erzurum ve Sivas kongreleri ve Ulusal Ant 

gibi tüm metinlerde yer alacak ve en sonunda da 20 Ocak 1921 tarihli 

Anayasa’da ilk kez Türk anayasa hukukunun temel ilkesi durumuna gelecektir: 

“Egemenlik kayıtsız koşulsuz ulusundur.” 

Bu ilkenin tam olarak uygulanabilmesi, ulus olabilmenin yanı sıra 

elbette bu ilkeyi uygulayabilecek bir devlet aygıtının, ulus-devletin varlığını 

da zorunlu kılmaktadır. Ancak, Kurtuluş Savaşı yıllarında henüz böyle bir 

devlet kurulmamış olduğu gibi mevcut Devlet de Saltanat ve Halifelik gibi 

kurumları ve onları tanımlayan Kanun-u Esasi adlı anayasası ile ulusal 

egemenliğin önünde aşılmayı bekleyen önemli engeller olarak durmaktadır. 

Dolayısıyla bu kurumların ve onların oluşturduğu monarşik devletin 

imhası, tam anlamıyla bir siyasal devrim yapılmasını gerekli kılacak ve bu 

devrim süreci de Savaş sonrasını izleyen dönemin ana gündemini oluşturacaktır. 

Ulusal egemenliği, soyut bir anayasa hükmü olmanın ötesinde bir 

rejim ve yaşam biçimine dönüştürecek siyasal devrim sürecinin ilk köktenci 

adımı bilindiği gibi 1 Kasım 1922’de Saltanatın kaldırılması olmuştur. Atatürk’ün 

bu devrim sırasında sergilenen muhalefet ve direnç karşısında 

yapmış olduğu konuşma, yeni olan “Biz”in temeli ve felsefesi konusunda 

açıklayıcı olduğu gibi, gerçekten unutulmaz bir nitelik de taşımaktadır: 

“Egemenlik hiç kimsece, hiç kimseye ilim gereğidir diye görüşmeyle, 

tartışmayla verilmez. Egemenlik güçle, erkle ve zorla alınır. Osmanoğulları, 

zorla Türk Ulusunun egemenliğine el koymuşlardır. Bu yolsuzluklarını 

altı yüz yıldan beri sürdürmüşlerdir. Şimdi de Türk Ulusu bu saldırganlara 

artık yeter diyerek ve bunlara karşı ayaklanıp egemenliğini eylemli olarak 

kendi eline almış bulunuyor.” 6 

Saltanatın kaldırılması, Atatürk’ün daha birkaç gün önce, 27 

Ekimde Bursa’da öğretmenlere yapmış olduğu bir konuşmanın doğal sonucu 

olmuştur adeta: 

“İtiraf edelim ki biz üç buçuk yıl öncesine değin cemaat olarak yaşıyorduk. 

Bizi istedikleri gibi yönetiyorlardı. Dünya bizi temsil edenlere göre 

tanıyordu. Üç buçuk yıldır tümüyle ulus olarak yaşıyoruz.” 7 

6 

Nutuk-Söylev, III. Cilt, Ankara: TTK Yay., 1989, s. 337. 

7 

Atatürk’ün Söylev ve …, 2. Cilt, s. 49.


Artık bir ulus olarak yaşamaya başlayan bir toplumun, o yaşam biçimi 

ile bağdaşmayan tüm kurumlardan kurtulması gerekmektedir ve doğal 

olarak Saltanat da bu kurumların başında gelmektedir. Ancak, ulusal egemenlik 

düşüncesi egemenliğe ortak kabul etmez bir düşünce olduğu için, 

bu konuda ayrım yapılmamalı, niteliği ne olursa olsun hiçbir güç ulus 

egemenliğinin üstünde sayılmamalıdır. Bu konuda ilk adım, bilindiği gibi 

Saltanatın kaldırılmasının ardından bir İngiliz gemisiyle kaçan Vahdettin’in 

halifelik unvanının 18 Kasım 1922’de Meclis kararıyla düşürülmesi olmuştur. 

İlk adım diyoruz, çünkü yeni Türkiye’nin dinsel simgeleri siyasallaştıran 

yönetim geleneklerinden tümüyle arınabilmesi için Halifelik kurumunu bütünüyle 

kaldırıp yok etmesi gerekmektedir. Siyasal devrimin bu aşaması da 

3 Mart 1924’de gerçekleşecek ve Osmanlı monarşisinin bu son efsanevi 

kurumundan kurtulmak, genç Cumhuriyete yeni bir Cumhuriyet anayasası 

yapmak olanağını tanıyacaktır. 1924 Anayasası, gerçekten de siyasal devrimle 

oluşan fiili durumu iyi tanımlayan bir anayasa olmuştur ve bu yeni 

tanımlama içinde değişmeyen temel ilke yine egemenliğin kayıtsız koşulsuz 

ulusa ait olduğudur. Bunun anlamı yine büyük önder tarafından tanımlanmıştır: 

“Kayıtsız koşulsuz deyimiyle belirtilen (…), egemenliğin bir zerresini, 

sıfatı ve adı ne olursa olsun hiçbir makama vermemek, verdirmemek 

demektir. Bununla kastettiğim anlamı kolaylıkla anlayabilirsiniz.” 8 

Peki Atatürk bu temel ilke konusunda neden bu denli duyarlıdır, 

bu ilkenin uygulanmasına neden “Ulusal egemenlik uğrunda canımı vermek, 

benim için vicdan ve namus borcu olsun!” 9 diyecek kadar önem 

vermekte ve bu ilkenin uygulanmasına yönelik engelleri neden “Ulusal 

egemenlik düşmanlığı, ayrıcalıklı bir saygı ve onura sahip olan bir ulusun 

her şeyine, bir anda kastetmek suçundan başka bir şey değildir.” 10 sözlerinde 

olduğu gibi bir düşmanlık ifadesi gibi görmektedir? 

Birincisi, bu zaten yalnızca Atatürk’ün kişisel bir tutkusu değil, aynı 

zamanda TBMM’nin de siyasal hedefidir: “TBMM’nin bütün programlarının 

dayanağı şu iki ilkedir: Tam bağımsızlık, kayıtsız ve koşulsuz ulusal 

egemenlik. Birinci dayanağının anlatımı Ulusal Ant’dır. İkinci ve yaşamsal 

olan dayanağının anlatımı Anayasadır.” 11 

İkincisi, Atatürk ulusal egemenliği, Türk Devrimi’nin ideolojisinin 

önemli boyutlarından birisi olan halkçılık ile eşanlamlı görmektedir: “İç siyasetimizde 

özelliğimiz olan halkçılık yani ulusu kendi yazgısına egemen 

kılmak ilkesi, Anayasamızla saptanmıştır.” 12 

8 

Atatürk’ün Söylev ve …, 2. Cilt, s. 80. 

9 


10 


11 


12 



Üçüncüsü, bu bir varoluş sorunudur: “Bir sözcükle anlatmak gerekirse, 

diyebiliriz ki yeni Türkiye Devleti bir halk devletidir, halkın devletidir. 

Geçmişteki kurumlar ise bir kişi devletiydi, kişiler devletiydi. Bir ulusun 

yeryüzünden tümüyle silinmesi için, bir ulusun insanlık topluluğundan tümüyle 

çözülüp dağıtılabilmesi için Nuh Tufanı kadar olağanüstü felâketler 

ve olaylar gereklidir. Fakat kişiler, kendiliğinden yok olmaya mahkûmdur.” 

13 

“Egemenlik mutlaka ulusun elinde olmalıdır! Egemenliğine sahip 

olmayan bir insan ya da bir toplum, hiçbir zaman istencini kullanamaz. 

Egemenliğini herhangi birisine bırakan bir insan, kendi istencinin kullanılacağından 

ve uygulanacağından emin olamaz. Şimdiye kadar uslumuzun 

başına gelen bütün felâketler, kendi yazgısını başka birisinin eline bırakmasından 

kaynaklanmıştır.” 14 

Dördüncüsü, bu ilke bundan sonra gerçekleştirilecek diğer devrimci 

yeniliklerin de önkoşulu niteliğindedir: “Süngü ile silâhla, kanla elde ettiğimiz 

utkudan sonra, kültür, bilim, fen, ekonomi gibi alanlarda utku kazanmak 

için çalışacağız. Ulusu gönenç ve mutluluğa götürecek bu alanlarda 

güvenle, başarıyla yürüyebilmek ise yalnız bir koşula bağlıdır. Bu koşul 

bulunmazsa o alanlarda başarımız olanaksızdır. Bu koşul şudur: Ulusun, 

doğrudan doğruya kendi egemenliğine kendisinin sahip olmasıdır!” 15 

Atatürk, bunların aynı zamanda ulusalcılığa düşmanca yaklaşan 

çağdışı hareketlerin de nedeni olduğunu belirtmektedir: “Dünyanın belli 

başlı uluslarını tutsaklıktan kurtarmak için egemenliklerine kavuşturan büyük 

düşünce akımları, köhne kurumlara ümit bağlayanların, çürümüş yönetim 

biçimlerinde kurtuluş gücü arayanların amansız düşmanıdır.” 16 

Konuyu sonuçlandırmak ve tutarlı bir biçimde kavramak açısından, 

son olarak, Atatürk’ün egemen kılmaya çalıştığı “ulus”tan ve onu yücelten 

“ulusalcılık” akımından ne anladığını da irdelemekte yarar var. Çünkü ulus 

ve ulusalcılık kavramları, Türk Devrimi’nin gerçekten de ideolojik bayrakları 

olmuştur. Öyle ki “İstiklâl Savaşı” terimi savaşın dayandığı ruhu, özü ve 

felsefeyi ifade etmek için tek başına yeterli olmadığından birçok durumda 

“Milli Mücadele” yani “Ulusal Bağımsızlık Savaşı” terimi kullanılmıştır. 

Çünkü Türk ulusu yalnızca dış egemenliğini sağlayacak bir bağımsızlık savaşımı 

değil, iç egemenliğini de kazanacağı bir özgürlük savaşımı vermektedir. 

Bu savaşım, Kurtuluş Savaşı’nın siyasal amacıdır ve temeli de “ulusallaşma”dır. 

13 


14 

Mahmut Soydan, “Gazi ve İnkılâp”, Milliyet, 07.12.1929. 

15 


16 



Büyük Önder bu temeli aynı zamanda bir çağdaşlaşma aracı olarak 

benimsemiş ve uluslaşmayı, evrensel anlamına uygun olarak ırkçılık ya da 

dincilikten uzak bir biçimde ele almıştır. Onun uluslaşması, gerçekçilik ve 

akılcılığı temel alan kültürel bir kavramdır: 

“Türk ulusu dil, kültür, ülkü ve tarih birliği ile mutluluk ve felaket 

ortaklığına inanan, ortak yurt sevgisi gibi doğal ve ruhsal bağlarla birbirine 

bağlı yurttaşların kurduğu toplumsal bir bütündür. Bu birliğin üzerine kurulduğu 

kutlu yurt toprakları hiçbir kayıt ve koşul altında ayrılık kabul etmez 

bir bütündür. Bizim ulusalcılığımızın hiçbir ulus için zarar verici özelliği 

yoktur.” 

Ulusal egemenlik ve ulus-devleti hedefleyen bu dava, siyasal içeriğinde 

“tam bağımsızlık, hümanizm, ümmetçiliğin reddi, gerçekçilik, ırkçılığın 

reddi ve laiklik” gibi vazgeçilmez ilkeler barındırmaktadır. Nitekim Atatürk, 

bu yaklaşımına koşut olarak zaman zaman “Türkiye Milleti” kavramını 

da kullanmış ve böylece Türkiye’de coğrafya, tarih ve kültürün doğurduğu 

bir ulusun varolduğunu vurgulamak istemiştir. Afet İnan tarafından 

hazırlanan “Vatandaş için Medenî Bilgiler” kitabına yazmış olduğu “Türkiye 

Cumhuriyetini kuran Türkiye halkına Türk Milleti denir” cümlesi, bu 

vurgunun en güzel anlatımlarından birisidir ve kuramcı Ernest Renan’da 

olduğu gibi, ulus olmayı gerçekten de “ortak anılar, birlikte yaşama arzusu 

ve bu arzuyu gelecekte de sürdürme istenci” ile sınırlandırmaktadır. 

Ulus ve yurttaşlık kimliklerini yumuşak ve özgürlükçü kılan bu yaklaşım, 

ulusalcılığa son derece çağdaş ve laik bir perspektiften bakmaktadır. 

Nitekim bunun içindir ki Atatürk çoğu zaman, milliyetçilik kavramı yerine 

“milliyetperverlik” demeyi tercih etmiş ve kavramın ideolojik ve siyasal bir 

araç oluşuna değil, “biz” duygusu içeren boyutuna gönderme yapmıştır. 

Kaldı ki onun yalnızca ulus tanımında değil, ulusalcılık tanımında da ırkçılık 

ya da dinciliğin izleri kesinlikle yoktur: 

“Türk ulusalcılığı, bütün uygar uluslar ile bir denge ve uyum içinde 

yürümekle birlikte, Türk toplumunun özel niteliklerini ve başlı başına bağımsız 

kimliğini korumaktır.” 

Bu tanım, Atatürk ulusalcılığından iki görev çıkarmamız gerektiğini 

belirtmektedir: Ulusal farklılık ve özgünlüğü korumak ve güdüm altına girmeyi 

reddetmek. Bu temel noktaların, ulusalcılık karşıtlarının bile karşı çıkamayacağı 

evrensel ilkeler olduğu açıktır. Ancak, ulusal farklılık ve özgünlüğün 

ne oldukları konusunda, türlü ideolojiler tarafından istismar edici yorumlar 

yapılmasını engellemek amacıyla, bu farklılık ve özgünlüğün söylemsel 

bir süreçte değil; Batı’da olduğu gibi üretim sürecinde oluşup tanımlanması 

gerekir.


BÖLÜM II 

ATATÜRK’ÜN HUKUK KONUSUNDAKİ 


II.1. TEMEL KAVRAMLAR: HUKUK VE HUKUK DÜZENİ 

İnsan hem doğası hem de uygar yaşayışının nesnel ve tinsel etkenleri 

gereği topluluk içinde ve onunla birlikte olan bir varlıktır. Bu birliktelik 

ne denli düzenli ve güvenli bir ortam içinde oluşuyorsa, o denli doyurucu, 

mutlu edici, adil ve eşitlikçi olur. Aksi taktirde yaşam, güçlülerin denetimi 

altında süren bir yaşama dönüşür ve giderek tedirgin edici, ezici ve mutsuz 

bir yaşam olur. Bu nedenle düzeni ve güveni sağlamak amacıyla toplu yaşama 

düzeninin bir takım yasak ve zorunluluklara bağlanması gerekir. Nitekim 

bu gereksinimin sonucu olarak, insanlar tarih boyunca çeşitli din kuralları, 

ahlak kuralları ve görgü kuralları geliştirerek toplumsal yaşamı belirli 

sınır çizgileri içine çekmeye ve onu denetlenebilir kılmaya çalışmışlardır. Ne 

var ki bütün bu kurallar öznel ve vicdani tercihleri yansıttıkları ve genelde 

tinsel yaptırımdan öte bir güce dayanamadıkları için, hedefledikleri düzeni 

ve barış ve güven ortamını kurmak konusunda hiçbir zaman yeterli düzeyde 

başarı elde edememişlerdir. İşte bunun için de bütün bu kurallardan 

farklı olarak akılcı, herkes için aynı ve nesnel yaptırım gücüne dayanan kurallar 

oluşturmak zorunlu olmuş ve zaman içinde bu yöndeki çaba ve arayışların 

sonucunda hukuka ulaşılmıştır. 

Demek ki hukuk da diğer bütün kurallar gibi toplumsal ilişkileri düzenleyen 

ve karşılıklı hak ve yükümlülükleri belirleyen bir kurallar topluluğu 

olarak işlev görmekte; ancak bu görevini nesnel bir yaptırım yani devlet 

gücü ile gerçekleştirmektedir. Bu nedenle hukuk dışında kalan diğer toplumsal 

kurallar belki ve görece “yararlı” diye ifade edilebilirse de hukuku 

tanımlamak için tercih edilecek sıfatın mutlaka “gerekli” ya da “zorunlu” sıfatları 

olması gerekmektedir. Çünkü inanç ve kültür dünyasının öznelliği 

içinde biçimlenen ve anlam kazanan hiçbir ayıp ya da günah; hukukun 

herkes için eşit ve saydam bir biçimde uyguladığı ceza, icra, tazminat, hükümsüzlük 

ya da iptal gibi yaptırımlar kadar caydırıcı ve bağlayıcı değildir. 

Bununla birlikte kabul etmek gerekir ki hukukun düzeni sağlama işlevi


mutlaka barış, güven, adalet ve eşitlik işlevleriyle koşut olmayabilir. Örneğin 

rejim sistemlerindeki farklılıklara bağlı olarak, hukuk, tetiği devletin 

parmaklarında olan resmi bir terör silahı olarak kullanılabilir. Fakat bunun 

tersine, demokratikleşmeyi hedefleyen bir rejimde, kaynağı ulusal irade, bilim 

ve akılcılık olan bir hukuk sisteminin yaratıcılığı özendirip geliştiren bir 

kültür öğesi işlevi göreceği ve olması gerekeni idealleştiren niteliğiyle toplumun 

ilerlemesine katkı sağlayacağı açıktır. Bu nedenle, düzeni sağlama 

konusundaki gücü ve saygınlığı tartışmasız olan hukukun; diğer işlevlerinde 

de bu nitelikleri taşıyabilmesi, kimler tarafından ve nasıl üretildiği ve hangi 

biçimsel kaynaklara dayandırıldığıyla ilgili bir konudur. Bu ilişki de doğal 

olarak hukukun rejim biçimleri, örf, adet ve kültür gibi olgular göz ardı edilerek 

düşünülemeyecek bir kavram olduğunu göstermektedir. 

II.2. ATATÜRK’ÜN HUKUK KONUSUNDAKİ DEMEÇLERİ 

Atatürk’ün hukuk anlayışı, uygulamada bir hukuk devrimi ile sonuçlanmış 

olduğu için, öncelikle hukuk alanında devrimi zorunlu kılan nedenlerin 

açıklanmasıyla başlamak yerinde olacaktır: 

1. Osmanlı Devleti’nde hukuk birliği oluşmamıştır. Hukuk düzeni, 

“millet sistemi”ni oluşturan uyruklara, din ya da örf kaynaklı oluşuna ve 

zamanında yapılmış olduğu içtihada göre farklılaşmıştır. 

2. Hukuk çokluğu, bir yargı yeri çokluğuna yol açmış; şer’iye, nizamiye, 

ticaret, cemaat ve konsolosluk mahkemeleri gibi birçok mahkeme 

türü ortaya çıkmıştır. 

3. Osmanlı Devleti, emperyalist ülkelere karşı yargısal açıdan bağımlı 

hale gelmiş ve kendi topraklarında yaşayan yabancılar üzerinde mali 

ve hukuksal denetim kuramadığı bir duruma düşmüştür. 

4. Hukuk düzenini oluşturan yasalar, nicel ve nitel açıdan da çağın 

gerisinde kalmıştır. Örneğin ticaret, ceza, hukuk usulü ve muhakeme usulü 

gibi alanlarda yasal boşluklar bulunurken; varolan yasaların niteliği de insan 

hakları öğretisinin, laikliğin ve eşitliğin çok uzağındadır. 

5. Avrupa hukukundan yapılan resepsiyonlar ile geleneksel hukukun 

sentezi niteliğindeki “Mecelle-i Ahkam-ı Adliye” (1869) hukuk düzenindeki 

kargaşayı ve adaletsizliği meşru kılmanın ötesinde bir işe yaramamıştır. 

Atatürk, Osmanlı’dan kalan bu mirası şu sözlerle değerlendirmiştir: 

“İstanbul’un fethini düşleyiniz. Bütün bu dünyaya karşı İstanbul’u 

sonsuza Türk topluluğuna mal etmiş olan güç ve erk, yaklaşık aynı yıllarda 

bulunmuş olan matbaayı Türkiye’ye kabul için hukukçuların uğursuz dire-


nişini yenememiştir. (…) Eski hukukun çok uzak ve çok eski ve yaşama 

gücünü yitirmiş bir dönemini ve takipçilerini seçtiğimi sanmayınız. Eski hukukun 

ve onun takipçilerinin, yeni devrimler dönemimizde bizzat bana çıkardıkları 

güçlüklerden örnek vermeye kalksam başınızı ağrıtmak tehlikesine 

maruz kalırım. (…) Bütün bu olaylar, devrimcilerin en büyük fakat en 

sinsi can düşmanının, çürümüş hukuk ve onun dermansız takipçileri olduğunu 

gösterir. Ulusun ateşli devrim atılımları sırasında sinmek zorunda kalan 

eski yasa hükümleri, eski hukukçular, çaba ve çalışma gösterenlerin etki 

ve ateşi yavaşlamaya başlar başlamaz derhal canlanarak devrim ilkelerini 

ve onun içten taraftarlarını ve onların aziz ülkülerini mahkûm etmek için 

fırsat beklerler. Bu fırsat, eski yasaların varlığı ve eski hukuk ilkelerinin yürürlükte 

olmasıyla ve eski anlayışını içten ve yürekten korumakta direnen 

yargıç ve avukatların varlığıyla sağlanmıştır.” 17 

“Bir ülkede adalet olmazsa, o ülkede anarşi var demektir, orada 

hükümet yok demektir. Adalet yasalarla yerine getirilir. Bu ülkede adaletin 

güvenle, hızla dağıtılıp dağıtılmadığını anlamak için bir kez de varolan yasalarımıza 

bakmak gerekmektedir. (…) Kabul etmek zorundayız ki yasal ve 

hukuksal mevzuatımız kötüdür. Onları temelinden değiştirmek, yeni yaşam 

ve gereksinimlere uydurmak gerekmektedir. Adalet Bakanlığı’ndaki bütün 

arkadaşlarımız aynı görüştedirler.” 18 

“Uygar ve düzenli bir devlet aygıtı eski yasalarla işleyemez. Bugün 

varolan yasalarımızın kökü daha çok Mecelle’dir. Yeni Türkiye, ne zamanı 

ne de gereksinimleri göz önünde tutmayan Mecelle’nin hükümlerine bağlı 

kalamaz. En uygar uluslar ölçüsünde hukuk hükümlerimizi de düzelteceğiz. 

Yüz yıl, beşyüz yıl, bin yıl önce yaşayan bir toplum için yapılan yasalarla, 

bugünkü toplumları yönetmeye kalkışmak aymazlıktır, bilgisizliktir.” 19 

Kaldı ki Atatürk’e göre, hukuk alanındaki devrimci atılımlar yalnızca 

Osmanlı’dan kalan mirasın bir gereği ve sonucu değil, güncel toplumun 

değişen gereksinimlerinin karşılanmasının ve toplumun ilerleme hedefinin 

de getirdiği bir zorunluluktur: 

“Bugünün gereksinimlerine uygun yasa yapmak ve onu iyi uygulamak, 

gönenç ve ilerleme araçlarının en önemlilerindendir.” 20 

Yine bu alandaki tüm atılımlar, Türk Devrimi’nin çağdaşlaşma ideolojisinin 

de kaçınılmaz bir gereğidir: 

17 

Atatürk’ün Söylev ve …, 1. Cilt, s. 29-30. 

18 

Mahmut Soydan, “Gazi ve İnkılâp”, Milliyet, 10-11.01.1930. 

19 

Mahmut Soydan, “Gazi ve İnkılâp”, Milliyet, 05.02.1930. 

20 



“Bizim ulusumuz ve hükümetimiz, adalet düşüncesi ve adalet anlayışı 

noktasında hiçbir uygar ulustan aşağı değildir. Belki tarih bu noktada 

yüksek olduğumuza tanıklık eder. Bu nedenle bizim de adalet mevzuatımızın, 

bütün uygar ulusların yürürlükteki yasalarından eksik olması doğru 

değildir.” 21 

Bu nedenlerin ışığında, büyük önder, diğer devrimlere de temel 

oluşturacak bir yaklaşımla hukuk düzenini sil baştan dönüştürecek kapsamlı 

bir reformlar dizisi başlatır. Başlayacağı noktayı ve izleyeceği rotayı bir 

bakıma, hukuka bakış açısı belirlemiştir: 

“Doğası gereği her insan, içinde yaşadığı toplumda yaşamın en 

mutlu, en kolay, en tatlı taraflarının kendisine düşmesini ister ve en güçlü 

olan, kendisinden zayıf olanları hiçe sayar. Bunun sonucunda huzur, dinginlik, 

güven ve düzen içinde yaşamak olanaksızlaşır. İşte insanlar arasında 

kavga yerine birbirine yardım, karşılıklı saygı, düzen koyan, herkese haklarını 

ve görevlerini tanıtan, hukuk kurulları ve bunların kararlı bir şekilde 

uygulanmasıdır. Bu iş, ancak devlet örgütünün ve gücünün bulunmasıyla 

olanaklıdır. Devlet, herkesin hakkını ve görevini belirler. Hiç kimse, belirlenen 

sınır dışında bir hak öne süremez. Bunun gibi, kendisi de fazla hiçbir 

görevle yükümlü tutulamaz.” 22 

Çağdaş hukukun, düzeni sağlamanın yanı sıra barış, eşitlik ve adaleti 

sağlama gibi işlevlerinin de olduğuna daha önce değinmiştik. Atatürk’ün 

yapmış olduğu hukuk tanımı, yukarıdaki paragrafta da görüldüğü 

gibi aslında hukuku tüm bu işlevleriyle birlikte bütüncül olarak kavramaktadır. 

Fakat yine de demeçlerinin bütünü incelendiğinde, bütün bu işlevler 

arasında “adaleti sağlamak” işlevinin Atatürk’te daha öncelikli bir yeri olduğu 

anlaşılmaktadır. Dahası, denilebilir ki büyük önder hukuk düzenini 

neredeyse adalet olgusuyla özdeşleştirmiştir. 

“Önemli olan nokta, adalet anlayışımızı, adaletle ilgili yasalarımızı, 

adalet örgütümüzü, bizi şimdiye kadar bilinçli bilinçsiz etki altında bulunduran, 

yüzyılın gereklerine uygun olmayan bağlardan bir an önce kurtarmaktır. 

(…) Hukukta idare-i maslahat ve hurafelere bağlılık, ulusların 

uyanmasını engelleyen en ağır bir kâbustur. Türk ulusu, üzerinde böyle bir 

ağırlık bulunduramaz.” 23 

Ancak bu aşamaya gelebilmek için, reformlara adalet üreten ve 

dağıtan kadroların niteliğinden başlamak gerekmektedir: 

21 

Atatürk’ün Söylev ve …, 1. Cilt, s. 217-218. 

22 

A. Afetinan, Medeni Bilgiler ve Mustafa Kemal Atatürk’ün El Yazıları, Ankara: TTK Yay., 1988, s. 42 

– 43. 

23 Atatürk’ün Söylev ve …, 1. Cilt, s. 317.


“Uzmanlarca bilinen bir gerçektir ki yasa yapan insanlar, birtakım 

seçkin özelliklere sahip olmak zorundadırlar. O özelliklerden birincisi şudur: 

Yasa öneren, yasa yapan, yasa koyan bir insan, insanlığın bütün duygularını, 

bütün tutkularını herkesten daha çok sezer ve bilir. Fakat ruhunu 

herkesten çok ve tümüyle, bütün genişliğiyle bunlardan ayırmak kudret ve 

yeteneğine sahip olmalıdır. Bu seçkin özelliğe sahip olmayan insanlar, insan 

topluluğu için yasa yapmak hak ve yetkisinden men edilmiştir. Yasalar, 

duygulara dayanarak ve uyularak yapılamaz.” 24 

Nitekim 5 Kasım 1925’te Ankara Hukuk Mektebi’ni açarken vurguladığı 

düşünce de bu yöndedir: 

“Büsbütün yeni yasalar oluşturarak eski hukuk ilkelerini temelinden 

sökmek girişimindeyiz. Ve yeni hukuk ilkeleriyle, alfabesinden öğrenimine 

başlayacak bir yeni hukuk kuşağını yetiştirmek için bu kurumları 

açıyoruz. (…) Cumhuriyetin desteği ve yardımcısı olacak bu büyük kurumun 

açılışında hissettiğim mutluluğu, hiçbir girişimde duymadım.” 25 

Köhne ve karmaşık bir düzenden kurtuluşu hukuk insanlarından 

başlatan Atatürk, hukuk alanında dönüşümü kişisel bir tutku olmanın ötesinde 

kararlı bir devlet politikası olarak görmekte ve bu alanda izlenecek 

politikanın belirli nitelikleri olan bir hukuk düzenini hedeflemesi gerektiği 

üzerinde durmaktadır: 

“Bir hükümet, ancak adalete dayanabilir. Bağımsızlık, gelecek, özgürlük, 

her şey adaletle vardır.” 26 

“Adliye politikamızda izlenecek hedef, önce halkı yormaksızın çabuk, 

isabetle, güvenli bir biçimde adaleti dağıtmaktır. İkinci olarak, toplumumuzun 

bütün dünya ile ilişkisi doğal ve zorunludur. Bunun için adalet 

düzeyimizi, bütün uygar toplumların adalet düzeyi ölçüsünde bulundurmak 

zorundayız.” 27 

“Adalet, bir devletin temeli olduğuna göre, mahkemelerin sözde 

değil gerçekten tarafsızlığını sağlamak her işin başında bulunmalıdır. Hak 

sahiplerine zorluk çıkarmak, resmî dairelerde işlerini takip eden kimseleri 

bugün git yarın gel diye bir takım zorluklara uğratmak, hükümet otoritesi 

maskesi altında halka zorbacasına durum almak, yakışıksız davranışlara 

kalkışmak gibi durumlar mutlaka önlenmelidir.” 28 

24 Atatürk’ün Söylev ve …, 1. Cilt, s. 193. 


26 Mahmut Soydan, “Gazi ve İnkılâp”, Milliyet, 06.02.1930. 


28 

Kılıç Ali, Atatürk’ün Hususiyetleri, 1955, s. 57.


“Emniyet ve hak işleriyle alâkalı usullerde ve kanunlarda kolaylık, 

çabukluk, açıklık ve kesinlik esas olmalıdır.” 29 

Atatürk’ün bu hukuk anlayışı çerçevesinde ve resepsiyon yöntemine 

dayalı olarak gerçekleştirilen hukuk devrimi, çok sayıda devrimci yenilik 

üzerine kurulmuştur. Kısaca özetlemek gerekirse; öncelikle yenilikler için bir 

engel ve tutuculuğun merkezleri durumuna gelmiş ve Arap ve Acem kültürünü 

yaymaktan öte bir amacı kalmamış tekke, zaviye ve türbeler 30 Kasım 

1925’te 667 sayılı yasa ile kapatılmış ve bir takım dinsel unvanlar yasaklanmıştır. 

Yasanın kabul edildiği dönemde yalnızca İstanbul’da 438 tekke 

bulunduğu ve bu çağdışı altyapının çoğu zaman siyasal huzursuzluk ve 

ayaklanmalarla gündeme geldiği düşünülürse bu çok önemli bir dönüşüm 

başlangıcıdır. Atatürk de bu devrimci girişimden kısa bir süre önce, 30 

Ağustos 1925’te Kastamonu’da yaptığı bir konuşmada, bu çağdışı kurumların 

Cumhuriyet Türkiye’sinde yaşam bulamayacağının haberini şu sözleriyle 

vermiştir: 

“Efendiler yaptığımız ve yapmakta olduğumuz devrimlerin amacı, 

Türkiye cumhuriyeti halkını tümden çağdaş ve bütün anlam ve biçimleriyle 

uygar bir toplum durumuna ulaştırmaktır (...) Şimdiye değin ulusun kafasını 

paslandıran ve uyuşturanlar olmuştur. Herhalde düşünüşlerdeki boş 

inançlar tümden kovulacaktır. (...) İyi biliniz ki Türkiye Cumhuriyeti şeyhler, 

dervişler, müritler ve meczuplar ülkesi olamaz. En doğru, en gerçek tarikat 

uygarlık tarikatıdır. Uygarlığın buyurduğunu ve istediğini yapmak, insan 

olmak için yeterlidir (...)” 30 

Bu cesur ve kararlı girişim, yalnızca altı ay sonra çok daha köktenci 

ve neredeyse hukuk devrimi ile özdeşlemiş olan başka bir devrimci yenilik 

ile sürdürülecektir. 17 Şubat 1926’da 743 sayılı yasa olarak kabul edilen 

ve 937 maddeden oluşan Medeni Yasa’dır bu yenilik. Türkiye bu yasa ile 

kişiler hukukundan aile hukukuna ve miras hukukundan eşya hukukuna 

hukuksal anlamda artık tümüyle çağdaş bir ülke niteliği kazanmıştır. Rejimin 

laikleşme sürecini hızlandırmış olması ve kadını bir kişi ve birey durumuna 

getirmiş olduğu dikkate alındığında, yasa kuşkusuz yalnızca hukuksal 

bir yenilik olarak kalmayacak, siyasal ve toplumsal alandaki değişimin de 

itici gücü olacaktır. 

Hukuk devrimini taçlandıran bu iki büyük devrimci yenilik, daha 

pek çok yasal yeniliklerin desteğiyle perçinlenmiştir. Gerek bu yeniliklere eş 

zamanlı gerekse de izleyen dönemde yapılan diğer reformlar şöyle özetlenebilir: 

1926’da Türk Ceza Yasası ile Ticaret Yasası, 1927’de Hukuk Usulü 


30 



Muhakemeleri Yasası, 1928’de hukuk düzenini laikleştiren Anayasa değişikliği, 

1929’da Ceza Muhakemeleri Yasası ile Deniz Ticareti Yasası, 

1932’de İcra İflas Yasası ve 1934’te Soyadı Yasası ve nihayet bütün bir 

hukuk devriminin, bir son durak olarak 5 Şubat 1937’de ve Atatürk ilkeleri 

başlığı altında anayasal bir nitelik kazanması. 

Genel bir değerlendirme yapılacak olursa; Atatürk’ün hukuk devriminin 

en önemli boyutu ve temeli kuşkusuz laik hukuk kurallarının kabul 

edilmiş olmasıdır ve hukuk tarihinde böyle bir değişimi toptan gerçekleştirebilen 

tek müslüman ülke olarak Türkiye, laikliğe yönelen bu atılımlarıyla 

artık dinsel ve statik nitelik taşımayan bir hukuk düzenine dayandırılmıştır. 

Laikliğin toplumdaki iktidar olgusu üzerine verilen bir değer hükmü olması 

ve hukukun kaynağını insan aklıyla sınırlandırması nedeniyle bu köktenci 

geçiş kendi içinde pek çok anlam barındırmaktadır. Örneğin hukukun laikleştirilmesiyle, 

çağdaş hukukun temel ilkeleri olan teklik ve genellik ilkeleri 

sağlanmış; din ve vicdan özgürlüğü güvence altına alınmış; teokrasiden 

cumhuriyete geçiş kolaylaştırılmış; yurttaşların siyasal haklarına kavuşturulması 

ve demokratik katılımları gerçekleştirilmiş; ülkede cins, ırk, inanç ve 

sınıf ayrımı yapılmaksızın herkesin yasalar önünde eşit sayıldığı bir zemin 

yaratılmıştır. Laikleşmenin yanı sıra, hukuk devriminin genel sonuçları 

içinde Türkiye, büyük devletlere karşı yargısal bağımsızlığa da kavuşmuş 

ve egemen bir devletin en doğal hakkı olan yargı gücü hukuk devrimi ile 

güvence altına alınmıştır. 

Hukuk devriminin bir başka önemli boyut ve sonucu ise, Türkiye’de 

“hukuk devleti”ne geçiş sürecini hızlandırmış olmasıdır. Çünkü bu 

alandaki reformlar ile devlet de yurttaşlar kadar hukuka bağlı kılınmış; yönetsel 

etkinliklerin yasalara uygunluğu denetim altına alınmış; yurttaşlara 

yönetim karşısında haklar tanınmış; devletin kudreti sınırlandırılmış ve devlet 

gücünün amacı ve kullanma biçimleri belirlenmiştir. Böylece, Türkiye 

Cumhuriyeti artık çağdaş dünyada adaletli yasalar yapan, herkesin hakkını 

teslim eden, güvence altına alan; güçler ayrılığı, insan hakları, özgür basın, 

toplumsal adalet gibi kurumlara olanak tanıyan, insan onuruna saygı duyan, 

kişi özgürlüklerine değer veren, insanı devletleştirme yerine devleti insanlaştıran 

devletler arasında yerini almıştır. Sonuç olarak hukuk devrimi 

ile Türk toplumunun toplumsal, ekonomik ve kültürel erdemlerinin ortaya 

çıkabilmesi için önemli engeller ortadan kaldırılmış ve böylece Türk insanı, 

en ileri ülkelerin yurttaşlarıyla eşit hak, özgürlük ve güvencelere kavuşturulmuştur. 

Böylesine geniş çaplı bir dönüşümü gerçekleştiren hukuk devriminin 

resepsiyon yöntemine dayandırılmış olması kuşkusuz yoğun eleştiri de 

almıştır. Ancak 1839’dan başlayarak uygulanmış olduğu göz önüne alındı-


ğında, resepsiyon Türk toplumu için yeni bir durum sayılmamalıdır. Kaldı 

ki bu kez söz konusu olan, bağımsız bir devletin kendi özgür iradesiyle giriştiği 

bir süreçtir ve Türk Devrimi’nin amacı Batı tipi bir devlet kurmak olduğu 

için yapılan resepsiyonla hukuku bir teknik olarak değiştirmek değil, 

hukukun dayandığı temel kaynak, dünya görüşü ve ilkeleri değiştirmek hedeflenmiştir. 

Öte yandan yasaların hukuksal bünyeye uygun olsun diye 

değil, bünye hukuka uygun olsun diye yapıldığı ve yasaların bazen, henüz 

bilinçli bir biçimde duyulmayan gereksinimlere yanıt vererek olayların gelişmesini 

hızlandırabildiği düşünüldüğünde yapılan resepsiyonun yadırganmasının 

bilimsel bir gerekçesi de olmamaktadır.


BÖLÜM III 

ATATÜRK’ÜN EKONOMİ KONUSUNDAKİ 


III.1. TEMEL KAVRAMLAR: EKONOMİ VE EKONOMİK SİSTEM 

Ekonomi, temel gereksinimlerin üretildiği, dağıtıldığı ve paylaşıldığı 

dinamik bir süreç olarak insanlığın var oluşuna kadar götürülebilecek bir 

olgudur. Gezegenimizin kıt kaynakları ile insanoğlunun sınırsız gereksinimleri 

arasında denge kurmaya çalışan bir bilim olarak 31 ise oldukça yenidir. 

Gerçi, ekonomik sorunların akıl süzgecinden geçirilerek tartışılması Aristo’nun 

metinlerine yani 4. yüzyıla değin uzanıyorsa da 32 , ekonominin bir 

bilim dalı olarak ortaya çıkması daha 18. yüzyılın ikinci yarısına tarihlendirilebilecek 

bir gelişmedir 33 . 

Ekonomi biliminin, kaynaklar ve gereksinimler arasında öngörülen 

dengenin oluşumuna ne denli katkı sağlamış olduğu tartışılabilir. Ancak, 

insan ve toplum bilimleri yelpazesinin özel ve vazgeçilmez bir disiplini olarak, 

olmaması gerektiği ölçüde ideolojik ve politik bir içerik kazanmış olduğu 

kesindir. 34 Bu olumsuzluk, bir yandan “denge”nin nasıl sağlanacağı sorusuna 

mutlak ve doğru yanıtlar verebilme güçlüğünün öte yandan ekonomi 

biliminin siyasal iktidarlar tarafından sıklıkla istismar edilmesinin kaçınılmaz 

sonucu olmuştur. Ancak şu çok açıktır ki ekonomi alanındaki 

ideolojik farklılıklar, düşünce düzeyinde farklılıklar olarak kalmamakta, yeterli 

güç ve taraftarı elde ettiklerinde, ekonomik sistemlerin kuruluş ve işleyişlerine 

de etki etmektedir. 

Ekonomik sistemin niteliği elbette yalnızca ekonomik etkinliklerden 

ibaret bir etkileşim alanına sahip değildir. Belirli bir ekonomik sistem, mülkiyet 

hukukundan devletin düzenleyici ve denetleyici rolüne kadar bütün 

31 Besim Üstünel, Ekonominin Temelleri, Ankara, 1975, s. 10. 

32 

John Kenneth Galbraith, İktisat Tarihi, Ankara: Dost Yayınları, 2004, s. 19. 

33 

Vural Savaş, İktisatın Tarihi, Ankara: Siyasal Kitabevi Yay., 2000, s. 2-9. 

34 Gülten Kazgan, İktisadî Düşünce veya Politik İktisadın Evrimi, İstanbul: Remzi Kitabevi Yay., 

2002, s. 31-32.


hukuk ve siyaset düzenini de belirler. 35 Bu anlamda, pek çok sistemsel uygulama 

biçiminden söz edilebilirse de aslında bütün modellerin üç ana sistemin 

türevi olduğu söylenebilir: Bireysel girişim ve mülkiyet özgürlüğü 

üzerine kurulmuş liberal ekonomi, toplumsal çıkarları önceleyen sosyalist 

ekonomi, sürekli ya da geçici biçimleri bulunan karma ekonomi. 

Ekonomi biliminin ekonomi ideolojilerinden ve onların desteğinde 

gelişen ekonomik sistemlerden derin bir biçimde etkilenmesi, hiç kuşkusuz 

ekonomi biliminin yöntemlerine de etki etmektedir. En azından, bu bilim 

alanının son iki yüzyıl boyunca basitleştirici varsayımlar üzerinde hareket 

etmesi ve ekonomi dışı değişkenleri göz ardı ederek disiplinler arası bir nitelik 

kazanamamış olması, ekonomik altyapıdaki eşitsizlikleri meşrulaştıran 

ya da onları bir yazgı gibi sunan araçsal bir işlev üstlenmesine yol açmıştır. 

Oysa ekonomi biliminin örneğin girişim, rekabet ve birikim gibi baş tacı 

kavramları, tarihsel açıdan hiçbir dönemde, varsayıldığı biçimiyle eşitlikçi 

bir dünyada bir araya gelememişlerdir. Tarihsel gerçek şudur ki insanlığın 

tüm dönemlerinde, güç ve baskı farklılıklarına oranlı olarak, eşit olmayan 

karşılaşmalar ve takas ilişkileri söz konusu olmuştur. F. Perroux'un deyişini 

yinelersek, “Dünya ekonomisinin gelişmesi bugüne kadar eşitsizlik içinde 

ve eşitsizlik yoluyla olagelmiştir.” 

Bu bağlamda, çalışmamızın bu bölümünde “Kişiler, şirketler, devlet 

örgütüne oranla zayıftırlar. Serbest rekabetin toplumsal sakıncaları da 

vardır; zayıflarla güçlüleri yarışta karşı karşıya bırakmak gibi... Ve nihayet 

kişiler, bazı büyük ortak çıkarları gerçekleştirme gücüne sahip değildirler.” 

sözleriyle, ekonominin bir eşitsizlik temelinde biçimlenmiş olduğunu, ekonomi 

bilimcisi Perroux’dan yaklaşık yirmi yıl önce dile getirmiş bir liderin, 

Atatürk ekonomi konusundaki düşüncelerini tanımak, okur için ilgi çekici 

olacaktır kanısındayız. 

III.2. ATATÜRK’ÜN EKONOMİ KONUSUNDAKİ DEMEÇLERİ 

Osmanlı Devleti’nin cumhuriyete bırakmış olduğu ekonomik zenginlikler 

ve ekonomi ideolojisi, Atatürk’ün ekonomi alanındaki düşüncelerini 

anlamak açısından olduğu kadar, bu alandaki olanak ve engellerini 

kavramak açısından da önem taşımaktadır. 

Osmanlı Devleti, yaygın olarak bilindiği üzere, yalnızca ekonomik 

sistemini değil ama aynı zamanda siyasal ve askeri sistemini de kendine 

özgü bir toprak düzeni üzerine kurmuş ve bu düzen içinde bir vergisel üretim 

tarzı yaratmıştır. Ancak, bu düzenin, gerek iç dinamiklerin gerekse de 

35 Rona Turanlı, İktisadi Düşünce Tarihi, İstanbul: Bilim Teknik Yay., 2000, s. 1.


Avrupa’da kapitalizmin yükselişinin etkileriyle çözülmesi sonucunda, cumhuriyet 

dönemine oldukça yozlaşmış, üretkenlik ve verimlilikten yoksun bir 

ekonomi mirası bırakacaktır. Genel olarak özetlemek gerekirse bu ekonomi; 

yerel seçkinlerin egemenliğinde, iyice genişletilmiş kapitülasyonlar ve 

dış borçlar aracılığıyla dışa bağımlı bir duruma gelmiş, İttihat ve Terakki 

Partisi’nin son dönemeçte izlemiş olduğu ulusal iktisat politikası ve bu çerçevede 

elde etmiş olduğu bazı nicel başarılara karşın üretim düzeyi sistematik 

olarak azalan, vasıflı işgücünün bulunmadığı, ulaşım ve enerji altyapısından 

yoksun, sanayi ve ticareti yok denecek düzeyde, ilkel teknoloji ve 

geçimlik üretime dayanmış bir tarım sektörüne odaklı, ortalama işletme 

büyüklüğü 10 işçi ve 10 beygir gücün altında kalan, madenlerini bütünüyle 

yabancı sermaye tekeline terk etmiş ve nihayet Balkanlar ve Ortadoğu’daki 

değerli topraklarını son savaşlarda yitirmiş bir ekonomidir. 36 

Bu karamsar tablo, daha Kurtuluş Savaşı tamamlanmadan, Atatürk 

tarafından İzmir İktisat Kongresi’nin açılışında yapmış olduğu konuşmada 

şu sözlerle betimlenmiştir: 

“Kılıç kullanan kol yorulur, fakat sapan kullanan kol her zaman 

daha çok güçlenir ve her gün toprağa daha çok sahip olur. (…) Osmanlı fatihleri, 

hakanları, yayılmacıları asıl etken ile birlikte sapanın önünde mağlup 

olup, geri çekilmeye başladıktan sonra asıl felaketlerin büyüğü başladı. 

Padişah bağışı olarak yabancılara bahşedilmiş olan ve ülke içindeki Müslüman 

olmayanlara verilen her şey kazanılmış haklar kabul edildi. (…) Padişahlar, 

saraylar bab-ı âliler debdebeyi sürdürme için paraya muhtaçtılar. 

Bunun için, bunu sağlama çarelerine başvurmuşlardı. O çareler de dış 

borçlanma anlaşması oluyordu. Fakat borçlanma koşullarını o denli kötü 

yapıyorlardı ki bazılarını ödemek mümkün olmamağa başladı. Ve sonunda 

bir gün devletler Osmanlı Devleti’nin iflasına karar verdiler ve Düyun-u 

Umumiye belasını başımıza çöktürdüler. (…) Artık Osmanlı Devleti gerçekte 

ve eylemsel bağımsızlıktan yoksun bir duruma getirilmişti. Bir devlet ki 

uyruklularına koyduğu vergiyi yabancılara koyamaz; bir devlet ki gümrükleri 

için gümrük vergisi işlemi vesaire düzenleme hakkından yasaklanmıştır, 

bir devlet ki yabancılar üzerinde yargı hakkını uygulamaktan yoksundur, o 

devlete bağımsız denilemez. Devletin ve ulusun yaşamına yapılan müdahaleler 

bundan daha fazladır. Ulusun ekonomik gereksiniminden olan sözgelimi 

demiryolu yapımı, sözgelimi fabrika yapmak için devlet özgür değildi! 

36 

Bu özetin ayrıntıları hakkında bkz.: Suraiya Faroqhi, Osmanlı’da Kentler ve Kentliler, İstanbul: Tarih 

Vakfı Yurt Yay., 1994, s. 353; Y. Sezai Tezel, Cumhuriyet Dönemi’nin İktisadi Tarihi, İstanbul: 

Tarih Vakfı Yurt Yay., 1994, s. 63-74, 80-88; Korkut Boratav, Türkiye İktisat Tarihi 1908-2002, Ankara: 

İmge Kitabevi Yay., 2003, s. 29; Sina Akşin, Ana Çizgileriyle Türkiye’nin Yakın Tarihi, Ankara: 

İmaj Yayıncılık, 1998, s. 72; Vedat Eldem, Harp ve Mütareke Yıllarında Osmanlı İmparatorluğu’nun 

Ekonomisi, Ankara: TTK Yay., 1994, s. 131.


Böyle bir şeye kalkışılırsa hemen karışılırdı. Yaşamını sağlamaktan aciz 

olan bir devlet bağımsız olabilir mi? Osmanlı ülkesi yabancıların sömürgesinden 

başka bir şey değildi. Osmanlı halkı, Türk ulusu tutsak durumuna 

getirilmişti. Bu sonuç, sunduğum gibi ulusun kendi irade ve egemenliğine 

sahip olamamasından, şunun bunun elinde kullanılmasından ileri gelmişti.” 

37 

Bu sözlerden, Atatürk’ün, geçmişin başarı ve başarısızlıklarını ekonomi 

ile ilişkilendirdiği, ekonomiyi bağımsızlığın temeli olarak gördüğü, 

bununla birlikte bağımsızlığa temel oluşturacak bir ekonomik yapının da 

ancak ulusal egemenliğin geçerli olduğu bir rejimde olanaklı olabileceğini 

düşündüğü anlaşılmaktadır. Nitekim ekonomi alanında “ekonomik bağımsızlık” 

düşüncesinin öne çıkması ve bunun da “siyasal bağımsızlık” hedefinin 

ön koşulu olarak kabul edilmesi, daha kongreler döneminden başlayan 

ve önce bu kongrelerin kararlarına ardından da Ulusal Ant’a yansıyan temel 

bir yaklaşımdır. Şimdi İzmir İktisat Kongresi ise, ardında bıraktığı bütün 

bu söylemleri Ekonomi Andı (Misak-ı İktisadi) adı verilen belgede sistemleştirmekte 

ve hedefe görece liberal politikalar ile ulaşmayı amaçlamaktadır. 

Gerçekten de 1923-1930 dönemi bu yönde önemli çabalara tanık 

olmuştur: 1924’te yatırım finansmanı sağlamak amacıyla Türkiye İş Bankası’nın 

kurulması, 1925’te Sanayi ve Maadin Bankası’nın kurulması ve Aşar 

vergisinin kaldırılması, 1926’da tütün tekellerinin ulusallaştırılması, 

1927’de Teşvik-i Sanayi Kanunu’nun çıkarılması ve aynı yıl topraksız köylülere 

toprak dağıtılmaya başlanması gibi. Daha çok ve belirleyici bir biçimde 

ticaret ve bankacılığın ön plana çıktığı dönem, gayri safi ulusal hâsılada 

önemli bir artış sağlanmasına karşın, ortaya koyduğu “tarım ve sanayinin 

ilkel yapılarını sürdürmesi, ihracatın tarımsal yapısının hiç değişmemesi, 

artan dış ticaret açığı ve Türk lirasının süreklilik kazanan değer kaybı” 

gibi sonuçlarla varmak istediği noktanın çok uzağında kalmıştır. Daha 

da önemlisi, sanayileşme atılımı yapamadığı ölçüde tarımsal uzmanlaşma 

tehlikesine düşen ve tek sektöre bağımlı hale gelen Türk ulusal ekonomisi, 

bu biçimiyle dünyadaki iktisadî dalgalanmalara karşı açık ve savunmasız 

bir durumda kalmıştır. Bu sonuçta, Lozan Antlaşması uyarınca süregelen 

gümrük tarifelerinin yanı sıra sermaye yetersizliği, enerji ve ulaşım altyapısı 

eksikliği, kredi ve finansman yokluğu, vasıflı işgücü eksikliği ve bilgi, bilim 

ve teknolojiden mahrumluk gibi etkenler de rol oynamıştır. Dolayısıyla 

Cumhuriyetin ilk yıllarını bir restorasyon ve arayışlar dönemi olarak tanımlamak 

olanaklıdır. 

37 Ayşe Afet İnan, İzmir İktisat Kongresi, Ankara: TTK Yay., 1989, s. 58-62.


Bu sonuçlara bakarak, ekonomik alanda daha köktenci önlem ve 

politikaların gerekli olduğu söylenebilir. İşte bunun için de uygun ortam ve 

koşullar, 1929 Dünya Ekonomik Bunalımı ve onun Türkiye’de de yarattığı 

yıkıcı etkiler altında oluşmuştur. Bu etkiler altında, 1930–32 yıllarına yayılan 

yoğun bir tartışma sürecinin ardından, sonradan “karma ekonomi” 

adıyla anılacak olan devletçilik modeline geçilmiş ve bu sistem Atatürk’ün 

şu sözlerindeki yaklaşımlar çerçevesinde Türkiye gerçeklerine uygulanmıştır: 

“Bizim uygulamaya gerekli gördüğümüz devletçilik ilkesi, bütün 

üretim araçlarını kişilerden alarak, ulusu büsbütün başka esaslar dâhilinde 

düzenlemek amacını güden ve özel ve bireysel ekonomik çalışmalara meydan 

bırakmayan sosyalizm ilkesine dayanan kollektivist komünizm gibi bir 

sistem değildir.” 

“İlke olarak, devlet bireyin yerini almamalıdır. Bir de bireyin kişisel 

faaliyeti ekonomik ilerlemenin temel kaynağı olarak kalmalıdır. Bireylerin 

gelişmesine engel olmamak, onların her açıdan olduğu gibi özellikle de iktisadi 

alandaki özgürlük ve girişimleri önünde devlet faaliyetiyle bir engel 

oluşturmamak demokrasi ilkelerinin en önemli esasıdır.” 

Atatürk ve arkadaşları Devletçiliği kısaca, “bireyin yapamayacağı 

işleri devlet yapar” biçiminde tanımlamışlar ve devletçilik ilkesi için şu gerekçeleri 

öne sürmüşlerdir: Ülkemiz uzun süren savaşlarda yanmış, yıkılmış 

ve harabeye dönmüştür. Yurdun yeniden imarı ve kalkınması için yabancı 

sermaye istekli davranmamaktadır. Türk girişimcilerinin elinde de bir iş için 

gerekli kaynak ve mali olanaklar yoktur. Bu durumda devlet, başta endüstri 

olmak üzere, birçok alanda ekonomik yaşama katılacak; demiryolları, 

fabrikalar, barajlar, sosyal tesisler yapacak ve ayrıca Batı’da daha çok özel 

girişimcinin elinde olan telefon, telgraf, posta ve radyo tesislerini ve gerekli 

diğer kuruluşları kuracak ve işletecektir 38 . 

Dönem boyunca “müdahaleci, plancı, gerçekçi, seçici, bağımsızlıkçı, 

eşitlikçi, hümanist, sömürü karşıtı, dayanışmacı ve dinamik” bir ekonomik 

sistem oluşturulmaya çalışılmış ve genel olarak şu amaçlar güdülmüştür: 

39 

1. Tam istihdamın sağlanması, 

2. Hızlı ve dengeli sermaye birikimi yaratılması, 

3. Dış ödemeler dengesinin sağlanması, 

38 Bülent Daver, “Atatürk ve Ekonomi”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Sayı 31, Cilt: XI, Mart 

1995, s. 29, 30. 

39 Mustafa A. Aysan, “Atatürk'ün Ekonomik Kalkınma Modeli”, Atatürkçülük, İstanbul: MEB Yay, 1988, 

s. 283.


4. Dengeli gelir dağılımı sağlanması, 

5. Enflasyonsuz büyüme hızı gerçekleştirilmesi, 

6. Dengeli bir bölgesel kalkınma sağlanması, 

7. Özel girişim işletmelerinin geliştirilmesi, 

8. Hızlı teknolojik gelişmenin sağlanması. 

Ünlü siyaset bilimci Maurice Duverger’in: 

"Az gelişmiş ülkelerin Moskova ve Pekin etkisinde kalmamış olanları 

için doğrudan doğruya ve dolaylı biçimde Kemalist sistem çok güçlü 

sonuçlar uyandırmıştır. Kemalizm, Kuzey Amerika ve Batı Avrupa rejimlerinde 

bulunmayan nitelikleri ile Marksizm’in gerçekten alternatifidir. Marksizm 

uygulanmasına girmek istemeyen ülkeler, Batı demokrasisi karşısında 

saptadıkları yetersizliklere çözüm getiren Kemalist modeli tercih edebilirler." 

sözleriyle, az gelişmiş ülkelerin iktisadi kalkınmalarını gerçekleştirmek 

yolunda başvurabilecekleri en geçerli model olduğunu belirttiği bu modelin 

gerçekleştirilmesinde, genel olarak şu stratejilerden yararlanılmıştır: 

1. Kişisel girişim gücü korunmuş ve desteklenmiştir. 

2. Devlet, öncelikle izleyici, denetleyici ve teşvik edici etkin bir 

araç olarak işe koşulmuştur. Ancak özel girişimi engellememek ve altyapıya 

öncelik tanımak kaydıyla yatırımcı ve işletmeci bir rol de üstlenmiştir. 

3. Kamu harcamalarında “bayındırlık, tarım, tarımsal sanayi, ağır 

sanayi, hafif sanayi, ticaret ve hizmetler” biçiminde bir öncelik sırası benimsenmiştir. 

4. Büyümenin yanı sıra kalkınmaya yani elde edilen zenginliklerin 

eşitlikçi paylaşımına önem verilmiştir. 

5. Pazar ekonomisinin temel kurallarına uyulmuştur. 

6. Dört temel kutsal denge oluşturulmuştur: Mali Denge, Kaynak- 

Harcama Dengesi, Dış Ödemeler Dengesi, Kamu-Özel Dengesi. 

7. Uygulanan tüm politikalarda eğitime, uzmanlaşmaya, bilime ve 

teknolojiye önem ve öncelik verilmesi temel ilke olmuştur. 

Dönem boyunca bir yandan millileştirme ve devletleştirme, öte 

yandan da sanayileşme platformu üzerinde yürüyen devletçilik, ekonominin 

farklı alanlarında kendisini şöyle göstermiştir: 

1. Sanayi Sektörü: Sanayi, bir tercihten öte hem bir gereksinim ve 

zorunluluk hem de rekabet ve güvenlik aracı olarak kabul edilmiştir. Bunun 

için 1934 yılında gelişmekte olan ülkeler içinde ilk kez uygulanan ve yalnızca 

3 yılda başarıyla gerçekleştirilen “Birinci Beş Yıllık Sanayi Planı” kabul 

edilmiştir. Hammaddesi Türkiye’de bulunan ve iç piyasa gereksinimlerine 

dayanan bu plan çerçevesinde, uygulama görevi, özel sektöre de açık


olmak kaydıyla devlete verilmiştir. Bu kapsamda “dokuma, maden, selüloz, 

seramik ve kimya” olmak üzere beş büyük sanayi kolu saptanmış ve 

bu kollar içinde, 100 milyon TL’yi bulan bir maliyet ile 22 tesis kurulmuştur. 

Yılda yaklaşık 75 milyon TL düzeyinde bir gelir sağlayarak, ithalatı yarı 

yarıya azaltan bu yeni altyapı; yeni bankaların ve sanayi kurumlarının kurulması 

ile ulusallaştırma gibi olumlu politikaları da tetiklemiştir. Nitekim 

planın başarısı üzerine, 1937 yılında enerji, ulaşım ve gıda da dahil olmak 

üzere ara ve yatırım malları alanını hedefleyen İBYSP kabul edilmişse de 

2. Dünya Savaşı nedeniyle uygulanamamıştır. 

2. Tarım Sektörü: Tarımsal alanda öncelikle, “topraksız çiftçi bırakmamak; 

üretimi makineleştirmek ve modernleştirmek ve üretim maliyetlerini 

düşürerek ucuz ürün elde etmek” hedefleri güdülmüştür. Bunun için 

ilk iş, çiftçinin üzerindeki vergi yükü azaltılırken, ardından yapılan 1927 tarım 

sayımının sonuçları çerçevesinde özel önlemler alınmış; tarımsal kredi 

olanakları yaratılmış, ziraat okulları açılarak eğitime önem verilmiş, üretime 

yönelik yasal düzenlemeler yapılmış ve uzman yetiştirmek üzere yurtdışına 

personel gönderilmiştir. 

3. Bankacılık ve Finans Sektörü: Atatürk, para politikası alanında 

enflasyonsuz 40 ve fiyat istikrarına dayalı büyümeye, emisyondan kaçınmaya 

41 , kamu harcamalarında tasarrufa, Türk Lirasının ve hazinenin değer ve 

saygınlığının korunmasına, dış borçlanmadan kaçınmaya ve dış ticaret 

dengesine özel bir önem vermiştir. Bunun için de örneğin maliye alanında 

denk bütçeyi 42 ve vergi adaletini temel ilkeler olarak uygulamıştır. Ancak 

elbette, bu politikalarında başarıya ulaşmak için de para sektörünün yabancı 

tekelinden kurtulmasına öncelik tanımış ve ulusal bankacılık ve finans 

sisteminin temellerini atmıştır. 43 İş Bankası; onun öncülüğünde kurulan 

Sümerbank, Belediyeler Bankası, Etibank, Halk Bankası, Denizbank, 

Merkez Bankası ve bankacılığın gelişimine paralel olarak gelişen Türk sigortacılık 

sektörü Atatürk’ün en büyük yapıtlarından sayılabilir. 

4. Ulaştırma Sektörü: Atatürk’ün “ulusal varlığın maddi ve siyasal 

kan damarları, gönenç ve güç araçları” diye tanımladığı ulaştırma alanında; 

iç pazar bütünlüğü ve savunma altyapısı dikkate alınarak demiryolu 

odaklı bir yatırım politikası izlenmiştir. 1923 yılında 4018 km olan demiryolu 

ağı, bir yandan yeni yatırımlar ve bir yandan da yabancı sermayeden 

satın almalar yoluyla, dönem sonuna kadar 7000 kilometrelik ulusal bir 

40 15 yılda ortalama yıllık % 4-6 oranında reel büyüme hızı elde edildiği halde enflasyon yoktur. 

41 

1919: 158 milyon TL, 1938: 194 milyon TL / Yılda % 1 ve dönem boyunca toplam % 20 artış. 

42 

1924 -1938 döneminde, 1925 bütçesi hariç 3 fazla vermiş ve 7’si de denk olmak üzere toplam 11 

bütçe yapılmıştır. 

43 

1923: Toplam mevduatın tamamına yakını yabancı - 1938: Toplam mevduatın % 85’i ulusal.


ağa dönüştürülmüş ve Devlet Demiryolları ve Limanları İdaresi adı altında 

kurumsal bir yapıya kavuşturulmuştur. Diğer ulaşım alanlarında ise daha 

çok kurumsal yapı ile hukuksal düzenleme eksikliklerinin giderilmesine öncelik 

tanınmıştır. 

Atatürk’ün demeçlerinden yararlanarak genel bir değerlendirme 

yapmak gerekirse, şu önemli noktalar tekrar edilebilir: 

Atatürk öncelikle ekonomiyi bir bağımsızlık ve uygarlaşma aracı 

olarak görmektedir: 

“Tam bağımsızlığını sağlayabilmek için tek gerçek güç, en güçlü 

temel ekonomidir.” 

“Ulusumuz burada elde ettiğimiz büyük utkulardan daha önemli 

bir görev peşindedir. O utkunun kazanılması, ulusumuzun ekonomi alanındaki 

başarılarıyla olanaklı olacaktır. Hiçbir uygar devlet yoktur ki ordu 

ve donanmasından önce iktisadını düşünmüş olmasın.” 

“Siyasal ve askerî utkular ne kadar büyük olursa olsun, ekonomi 

utkularıyla taçlandırılmazlarsa elde edilen utkular sürüp gidemez, az zamanda 

söner. Bu nedenle en güçlü ve parlak utkumuzun bile sağlayabildiği 

ve daha sağlayabileceği yararlı verimleri saptamak için ekonomik yaşamımızın, 

ekonomik egemenliğimizin sağlanması, pekiştirilmesi ve genişletilmesi 

gerekir. Düşmanlara karşı en güçlü silahımız, ekonomi yaşamındaki 

genişlemeyi sağlamak ve başarı olacaktır.” 

Ekonomi bir bağımsızlık ve uygarlaşma aracı olduğuna göre, bu 

alanda varılması gereken hedef de kendiliğinden belli olmaktadır: 

“Yeni Türkiye Devleti ekonomik bir devlet olacaktır. Yeni Türkiye 

Devleti, temellerini süngüyle değil, süngünün bile dayandığı ekonomiyle 

kuracaktır.” 

“Ben ekonomik yaşam denince, ziraat, ticaret, sanayi etkinliklerini 

ve bütün bayındırlık işlerini, birbirinden ayrı düşünülmesi doğru olmayan 

bir bütün sayarım. Bu vesileyle şunu da anımsatmalıyım ki bir ulusa bağımsız 

kimlik ve değer veren siyasal varlık makinesinde; devlet, düşünce ve 

ekonomi yaşam mekanizmaları birbirlerine bağlı ve birbirlerine tabidirler. 

O kadar ki bu cihazlar birbirine uyarak aynı ahenkte çalıştırılmazsa, hükümet 

makinesinin sürükleyici gücü israf edilmiş olur; ondan beklenen tam 

verim elde edilemez. Onun içindir ki bir ulusun kültür düzeyi üç alanda, 

devlet, düşünce ve ekonomi alanlarındaki etkinlik ve başarıları sonucundaki 

toplam ile ölçülür. 44 ” 

44 

Aysan, s. 282.


Son olarak, Atatürk, böylesine önem verdiği ekonomi alanındaki 

çabaların uluslararası ekonomiyle tümleşik bir ilişki içinde olmasına elbette 

karşı çıkmamakta, ancak bunun için önkoşul bulunduğunu dile getirmektedir: 

“Bu alanda uluslararası olanakların her ulusa kendi özelliklerine 

uygun bir gelişme olanağını verecek biçimde birleştirilmesi gerektiğini ve 

dünyanın ekonomik gönenci konusunda herkes tarafından genellikle kabul 

olunacak düşüncenin her ülkenin kendine özgü koşullar içinde ilerleme ve 

gönence erişme konusundaki hakkına saygı duymak olduğunu her zaman 

söyledik.”


BÖLÜM IV 

ATATÜRK’ÜN EĞİTİM VE BİLİM KONULARINDAKİ 


IV.1. EĞİTİM VE BİLİMİN DEVLET VE TOPLUM İÇİN ÖNEMİ 

Her toplumun birincil amacı, kendi kendini sürdürmektir ve toplumlar 

bu amaçlarına eğitim yolu ile ulaşmaya çalışırlar. Eğitim, en genel 

tanımıyla, “bireyin toplumsallaştırılması” amacına yöneliktir. Çocuk doğar 

doğmaz ailede başlayan eğitim, daha sonraları, okullardaki örgün eğitimle, 

arkadaş grupları içindeki etkileşim ile ve radyo, gazete, televizyon, sinema, 

tiyatro gibi kitle iletişim araçları ve sanat-edebiyat yapıtları aracılığı ile sürdürülür. 

Böylece, birey toplumsallaşır. Bir başka deyişle, toplumsal değerler, 

eğitim yolu ile bireye aktarılır. İşte bu nedenle eğitimin amacının, bireye 

“istenilen davranış biçiminin kazandırılması olduğu” söylenmektedir. 

Günümüzde güçlenen bir yaklaşım eğitimin, teknolojinin geliştirilerek sürdürülmesi 

amacına da dönük olduğudur. Bir başka deyişle, eğitim, insanoğlunun 

teknolojik birikimini de bireye aktarır. Ancak bu birikimin aktarılması 

yoluyla, onun üzerine yeni gelişmeler eklenebilir. Bireye toplumsal 

değerlerin aktarılması, ya da istenilen davranış biçimlerinin kazandırılması, 

aslında bir ideoloji taşıyıcılığıdır. Öte yandan, bireye, teknolojik bulguların 

ve bilgilerin de eğitim yoluyla bırakıldığı düşünülürse, bir toplumun eğitim 

yoluyla, kendi teknoloji ve ideolojisini bireye aşıladığı ortaya çıkar. 45 

Yukarıdaki çözümlemenin ışığı altında, eğitimi bir kez daha tanımlarsak, 

onun, “bir toplumun teknoloji-ideoloji dengesini bireye aktarma yolu” 

olduğunu görürüz. Sosyo-ekonomik gelişmenin sürükleyici gücü bilimdir. 

Toplumsal gelişmeyi sağlayan teknik ve organizasyonun temeli bilim 

ve bilime dayalı uygulamalı yeniliklerdir. Teknik ve organizasyonel yeniliklerle 

birlikte, karşılıklı etkileşim içinde ortaya çıkmaktadır. Bilim, tekniği ve 

örgütsel kurumları yenilemekte ve geliştirmektedir. Böylece bilim, toplumsal 

yaşamı düzenleme ve yönlendirme görevini yerine getirmektedir. Bilimin 

bu fonksiyonu yerine getirmede yetersiz kalması, bu boşluğun hızla 

45 Emre Kongar, Kültür Üzerine, İstanbul: Remzi Kitabevi Yay., 2003, s. 72-73.


politik, ekonomik ve bazen de anarşik çıkar ve güç gruplarının fonksiyon 

ve ideolojileri tarafından doldurulmasına yol açmaktadır. Bu tür sonuçlar 

istenmiyorsa, bilimin soysa-ekonomik yaşamı düzenleme ve geliştirme 

fonksiyonundan yararlanılmalıdır. Sosyo-ekonomik gelişme süreci çok çeşitli 

unsurların birlikte etkileşimi sonucu ortaya çıkmaktadır. Sosyal, ekonomik, 

teknolojik, demografik, kurumsal ve hukuksal unsurlar birlikte gelişme 

sürecini oluşturmaktadır. Ülkemiz gelişme süreci içinde, geleneksel 

yapıdan kurtulup, endüstri toplumuna geçiş aşamasına ulaşmıştır. 

Eğer bir toplum, sosyal, ekonomik, teknolojik, demografik, kurumsal 

ve hukuksal alanlarda belli bir toplumsal yapıdan diğer bir toplumsal 

yapıya geçiş aşamasına gelebilmişse, bu noktada toplumun temel düşünce 

sistemleri, dolayısıyla insan davranışlarını belirleyen toplumsal değer yargıları 

olağanüstü önem kazanmaktadır. Bu aşamada topluma ve kişilere nedensellik, 

mantık ve rasyonelliğe dayalı düşünce yapılarının kazandırılması 

sorunların çözümünü kolaylaştırmakta ve gelişme sürecini hızlandırmaktadır. 

Sosyo-ekonomik gelişme sürecinde bir toplumun, dışardan katılan 

unsur ve etkilere tepkisi söz konusu olmaktadır. Toplumsal ve kültürel yapıyı 

tüm yönleriyle değiştirmeye çalışmak başarısız kalmaktadır. Zira bu 

değişimlere ayak uyduramayan kesimlerin tepkisi ortaya çıkmaktadır. Yeniliklerden 

yana olanlarla olmayanlar arasında toplumsal sürtüşmeler yoğunlaşmaktadır. 

Bu tür uyumsuzluklar, gelişme sürecini saptırdığı gibi, ülkede 

kaynak ve potansiyel kayıplara yol açmaktadır. Bunu önleyebilmek 

için, sosyo-ekonomik gelişmede her şeyi değil, nedensellik, mantık ve rasyonelliğe 

dayalı düşünce yapılarını topluma ve kişilere kazandırmak temel 

amaç olarak seçilmelidir. Bu sayede toplumsal gelişmenin yönlendirilmesi, 

toplumun ve kişilerin kazandığı bilimselliğe bağlı olarak kendi iç dinamiği 

tarafından gerçekleştirilmektedir. 46 Toplumların gelenekçi yaşam biçimleri, 

fikirlerini ve kuruluşlarını tümüyle değiştirme amacını güden ve bu amacı 

sağlayabilmek için yeni bir devlet teorisini getiren devrim, özellikle yapıları 

devrimi gerektiren toplumların, çöküntü ve yıkımlarına karşı yaşayabilmeleri 

için kaçınılmaz bir olaydır. 

Her devrim, kendi amacını gerçekleştirecek ideolojisini, yöntemlerini, 

kurumlarını, ilkelerini ve buna yönelik yeni bir eğitim düzeni getirir. 

Bu da, gerçekleştirilen devrimin amacına uygun yeni görüş, düşün, anlayış, 

davranış, yaşam görüşü ve biçimi demektir. Böylece her devrimin kendine 

uygun insan modeli yetiştirmesi en önemli sorunlardan biridir. Her devrim 

yeni bir devlet kurma savaşıdır. Devrim, devlet kurma eylemini başarınca 

46 Hüsnü Erkan, “Atatürkçü Düşünce, Bilimsellik ve Toplumsal Gelişme”, Uluslararası Atatürk Konferansı, 

İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yay., 1981, s. 6-7.


kendi ideolojisini öğretmeye başlar. Bu ideoloji kurumların biçimlenmesinde 

temel karakter rolü oynar. Devrimin başarısı olan yeni devlet, siyasal 

yapıda esas rolü oynayan, sosyal, ekonomik, siyasal ve hukuksal temellerini 

öğretmek ve yaşatmak zorundadır. Sürekli devinimi ifade eden devrimcilik, 

bilimsel yaklaşımı da beraberinde taşımaktadır. 47 

IV.2. ATATÜRK’ÜN EĞİTİM VE BİLİM KONUSUNDAKİ DEMEÇLERİ 

Eğitim etkinliklerini gündelik yaşamın toplumsal ve ekonomik gereksinim 

ve gerçekleri üzerine kuran Türk toplumları, kurumsal eğitim ile 

İslamiyet’in kabulünden sonra tanışmışlar ve kurumsallaşmanın göstergesi 

olarak da cumhuriyet dönemine kadar varolacak olan medreseleri kurmuşlardır. 

Bununla birlikte, eğitim kurumsallaşmasına yol açan İslamiyet etkisi, 

eğitimin niteliği üzerinde de belirleyici olmuş; eğitim büyük bir hızla Arap 

ve İran kültürünün etkisi altına girerek dinsel değerlere dayalı, ezberci ve 

kitabi bir nitelik kazanmıştır. İslam hukuku, Tanrının varlığı, konuşma ve 

hadis gibi alanların ötesindeki ufku göremeyen medreseler, bir yandan eğitimin 

örgütsel gelişimini engelleyecek öte yandan da uhrevi yaşama 

adanmış kuşaklar yetiştirecektir. 

Bu yapı, Türk tarihinin farklı dönemlerinde yeni kurumlar aracılığıyla 

nicel olarak geliştirilmişse de nitelik açısından korunup sürdürülmüş 

ve dahası Osmanlı Devleti’nde 16. yüzyıldan başlayarak bir sınıfsal ayrıştırma 

aracına dönüştürülmüştür. Eğitim kurumları bu dönemden başlayarak, 

“askeri, ilmiye, tüccar ve sanatkâr, köylü ve reaya” sınıflarından oluşan 

toplumsal yapının yeniden üretimini sağlayacak bir araç görevini üstlenecektir. 

Örneğin askeri sınıfın yeniden üretimi konusunda; Acemioğlanlar 

Kışlası, Mehterhane, Cambazhane, Tophane, Kılıçhane ve Tüfekhane 

gibi temel okullar açılmış ve bu okulları başarıyla bitirenlerin Enderun Mektebi’ne 

giderek devlet adamı nitelikleri kazanacakları bir eğitim görmeleri 

öngörülmüştür. Enderun’dan mezun olabilenler veziriazamlık, kaptan paşalık, 

yeniçeri ağalığı, eyalet valiliği ve sancak beyliği gibi görevlere getirilmektedir. 

Yine seçkin bir sınıf olan ilmiye sınıfının eğitimi ise, Selçuklulardan 

miras alınan medreselerde gerçekleştirilmektedir. Ancak, eğitim dili 

Arapça olan bu okullar, basamaklı bir yapı içinde yeniden örgütlendirilmiş 

ve her bir basamağı bürokrasideki din görevliliği, kadılık, kadı-askerlik ve 

şeyhülislamlık gibi farklı makamlarla ilişkilendirilmiştir. Bir başka deyişle, 

okul tektir ve öğrenciler, mezun olabildikleri basamağa uygun bir kadroya 

atanabilmektedirler. Tüccar, sanatkâr ve köylü sınıfları içinse, özel bir eği- 

47 Ergün Aybars, “Atatürk Eğitim İlkesi”, Uluslararası Atatürk Konferansı, İstanbul: Boğaziçi Üniv. 

Yay., 1981, s.1.


tim kurumu ya da sistemi tasarlanmamıştır. Tüccar ve sanatkârlar, eğitim 

gereksinimlerini kendi oluşturdukları lonca örgütleri bünyesinde karşılarlarken; 

köylü ya da reaya ise, çocuklarını ancak Sıbyan Mekteplerine gönderebilmektedir. 

Ancak bu okullar da yalnızca 4–6 yaş gurubundaki çocuklara 

hizmet verdiği için, 7 yaşından itibaren eğitim gereksinimi karşılayan en 

önemli kurum “aile” olmaktadır. Bunların dışında, karşıt kültür ve ideolojilerin 

temsil edildiği zaviye, tekke ve dergâhların da bir tür eğitim kurumu 

olarak işlev gördükleri söylenebilir. 

Ancak Avrupa’da gerçekleşen endüstri devrimi, onun Osmanlı 

ekonomisi üzerindeki olumsuz etkileri ve bu etkilerin Osmanlı’nın sınıfsal 

yapılarını dönüştürmesi sonucunda, 19. yüzyıldan başlayarak ideolojik çatışmaların 

niteliğinde de köklü bir değişim meydana gelmiştir. Örneğin, artık 

burjuva sınıfının bütün özelliklerini gösteren gayrı-müslim azınlıklar, ayrılıkçı 

nitelik taşıyan bir “ulusalcılık” ideolojisine yönelmişlerdir. Bunların 

karşısında ise, bürokrasi ve yerli tüccarın ittifakından doğan bir tür öze dönüş, 

bir Türkçülük ideolojisi yükselmektedir ki bu, meşrutiyet denemelerini 

gerçekleştirerek Türk ulusalcılığının da temeli olacak olan ideolojidir. Son 

olarak, toplumsal dönüşümde kaybeden sınıfların da bir ideolojisi vardır ve 

bu da ilmiye ve sanatkâr ittifakı üzerine kurulmuş dinci-muhafazakâr ideolojidir. 

Bu ideolojik çatışmanın ve bu çatışmaya yönelik dış baskıların 19. 

yüzyıldaki en belirgin yansıması yabancı okulların çoğalması olmuştur. Buna 

göre yüzyıl sonuna kadar 30 İngiliz, 100’ü aşkın Fransız, 500’e yakın 

Amerikan, 15 kadar Alman ve birkaç İtalyan ve Rus olmak üzere yüzlerce 

yabancı okul açılmıştır. Osmanlı’da buna karşıt olan gelişme ise, askeri sınıfın 

yeniden üretimine yönelik olarak askeri eğitimde köklü reformlar yapılması 

olacaktır. Bu kapsamda, 18. yüzyıl sonlarında eğitime başlamış 

olan Deniz (Bahri-i Hümayun - 1773) ve Kara (Berri-i Hümayun - 1793) 

Mühendislik okullarına ek olarak 19. yüzyılda Mekteb-i Ulum-u Harbiye 

(1834) ve Mekteb-i Tıbbiye-i Aliye-i Şahane (1838) okulları açılmıştır. Yine 

bürokrasinin gereksinimleri doğrultusunda sivil eğitimde de oldukça önemli 

yenilikler yapılmıştır. Nitelikli bürokrat yetiştirmek amacıyla Rüştiyelerin ve 

askeri idadilerin açılmaya başlanması (1838, 1846) ve böylece bir ortaöğretim 

sisteminin temellerinin atılması; öğretmen gereksiniminin karşılanması 

amacıyla öğretmen okullarının açılmaya başlanması (1847); Maarif-i 

Umumiye Nezareti’nin kurulması (1857) ile eğitimin ilk kez bir Bakanlık çatısı 

altında toplanması; Sıbyan Mektepleri yerine İptidai Mekteplerin açılması 

(1862) ve böylece temel eğitimin kurumsallaşması; Rüştiyelerin yetersiz 

görülmesi üzerine 1865’lerden başlayarak Lise düzeyine denk gelen 

Sultanilerin açılması, bu yeniliklerin önemli dönüm noktalarıdır. Ancak açılan 

bu yeni kurumlarda, yalnızca devlet memuru olabilmeye yönelik bilgi


ve beceriler değil; Elifba, Kuran, Tecvid, İlm-i Hal, Ecza-yı Şerife gibi başlıklar 

altında yoğun ve zorunlu bir din eğitimi yapıldığı da unutulmamalıdır. 

Dolayısıyla burada yeni olan, eğitime bakış açısı ya da eğitim felsefesi değil, 

yalnızca kurumlardır ve Avrupa’nın Rönesans ve Reformasyon ile birlikte 

yaşamı ve düşünceyi metafiziksel esaretten kurtararak nesnelleştirdiği 

bir çağ için, amaca bile hizmet edemeyecek denli yetersizdirler. 

Kurduğu rejim “İstibdat” kavramıyla tanımlanmasına karşın, II. 

Abdülhamit iktidarının bu gelişmelere görece olumlu katkı sağlamış olduğu 

söylenebilir. II. Abdülhamit, her şeyden önce kendisinden önce yaratılan 

okulları iyice kurumsallaştırmış ve İmparatorluk genelinde yaygınlaştırmıştır. 

Bunun da ötesinde mesleki ve teknik eğitime özel bir önem vererek 

“maliye, güzel sanatlar, ticaret, eğitim yöntemleri, kamu yönetimi, veterinerlik, 

sağlık, güvenlik ve hukuk” gibi alanlarda orta, lise ve yüksekokul 

düzeylerinde çok sayıda okulun açılmasını sağlamıştır. Ancak, eğitimdeki 

tüm bu reformlar, İttihat ve Terakki muhalefetini hazırlayan koşulları da 

pekiştirmiş ve dolaylı olarak II. Abdülhamit’in de sonunu hazırlamıştır. Onu 

devirerek iktidara gelen İttihatçılar ise, eğitim alanında düşünsel açıdan 

Cumhuriyet dönemi ile örtüşen yaklaşımlar sergilemişlerse de Dünya Savaşı 

ve diğer olumsuz koşullar nedeniyle, düşündüklerini denemelerinin 

ötesine geçememişlerdir. Ancak, kendilerinden önceki reformlar ile kıyaslandıklarında 

daha ulusal ve daha toplumsal bir eğitimi düşledikleri kesindir. 

Özetlemek gerekirse, Osmanlı’dan Cumhuriyete Türk örfü ile İslamiyet 

arasında bir sentez oluşturmaya çalışan ideoloji temelli bir eğitim felsefesi 

ve skolastik düşünce miras kalmıştır. Bu felsefi yaklaşımın ürünü olan 

eğitim; ilköğretimi ihmal edilmiş, mesleki ve teknik vizyonu olmayan, yöntemsel 

açıdan aktarmacı ve ezberci, yaygın eğitim boyutu bulunmayan, 

çok farklı okul türleri üzerine bina edilmiş ve en temel önceliği devlet memuru 

yetiştirmek olan bir eğitimdir. Bu yapı, niceliksel yetersizlikleri bir yana, 

öncelikle nitelikleri açısından cumhuriyet ile ciddi bir çelişme içindedir: 

“Kamusallaşmamışlık, birlikten yoksunluk, cinsiyet ayrımcılığı ve çağdaş bilimleri 

dışlayan bir dinsellik”. Nitekim Atatürk’ün daha Kurtuluş Savaşı devam 

ederken, Ankara’da bir Eğitim Kongresi toplaması (1921) ve gerçek 

kurtuluşun yeni bir insan tipine ve ulusal eğitime bağlı olduğunu vurgulamış 

olmasının nedeni de budur. Ama bu dönüşümü gerçekleştirmek ancak 

savaş sonrasında, cumhuriyetin köktenci yenilikleri içinde olanaklı olacaktır. 

Belirlenen hedeflere ulaşılması ve yapılan planlarının uygulanabilmesi 

izlenen yolun kurumsallaşmasına ve toplumsal desteğe muhtaç olduğu 

için toplumun eğitim düzeyinin istikrarlı ve ekonomik ilerlemelere koşut


bir biçimde gelişmesi büyük önem taşımaktadır. Eğitimi, "Eğer Cumhurbaşkanı 

olmasam, Milli Eğitim Bakanlığını almak isterdim." diyecek kadar 

önemseyen ve ekonomi ile eğitim arasındaki bu kaçınılmaz etkileşimi çok 

iyi bilen büyük önder eğitimin bu rolünü bir çok konuşmasında dile getirmiştir: 

“Eğitimdir ki bir ulusu ya özgür, bağımsız, onurlu, yüksek bir topluluk 

biçiminde yaşatır ya da bir ulusu tutsaklık ve yoksulluğa götürür. 

Çünkü, eğitimde hızla yüksek bir düzeye çıkacak bir ulusun yaşam savaşımında 

maddi ve manevi bütün güçlerinin artacağı kesindir.” 

Ancak, cumhuriyet dönemine kadar izlenen eğitim politikaları, toplumu 

bir kalkınma hamlesini destekleyebilmenin oldukça uzağında kılmakta 

ve artık toplumun kendisi bile bu geri kalmışlığın bilincine varmaya başlamaktadır: 

“Şimdiye dek izlenen eğitim ve öğretim yöntemlerinin ulusumuzun 

gerileme tarihinde en önem/i bir neden olduğu kanısındayım.” 

“Düşününüz ki bu ulusun, bu sosyal topluluğun yüzde onu, yirmisi, 

okuma-yazma bilir, yüzde sekseni, doksanı bilmezse bu ayıptır. Bundan 

insan olarak utanmak gerekir.” 

okul.” 

“Halk ve köylüler, beni her yerde su iki sözle uyardılar: Yol ve 

Bu nedenle Osmanlı Devleti’nden kalan eğitim altyapısının iyileştirilmesi 

yerine, köklü bir eğitim devrimine yönelir Atatürk. Bunun için de 

eğitimde temel ilkelerin, yöntemlerin ve içeriğin yeniden tanımlanacağı ve 

öğretmen yetiştirme politikalarının sil baştan belirleneceği bir yeniden yapılanma 

süreci başlatır: 

“Eğitim işlerinde kesinlikle utkuya ulaşmak gerekir. Bir ulusun gerçek 

kurtuluşu ancak bu yolla olur. Bu utkunun sağlanması için hepimizin 

tek can ve tek düşünce olarak özlü bir program üzerinde çalışması gerekir. 

Bence bu programın özlü noktaları ikidir: l-Toplumsal yaşamımızın gereksinimlerine 

uygun olması; 2-Yüzyılın gereklerine uyması.” 

“Büyük davamız, en uygar ve en gönençli ulus olarak varlığımızı 

yükseltmektir. Bu, yalnız kurumlarında değil, düşüncelerinde de temelli bir 

devrim yapmış olan büyük Türk ulusunun dinamik ülküsüdür. Bu ülküyü 

en kısa zamanda başarmak, düşünce ve atılımı birlikte yürütmek zorundayız. 

Bu girişimde başarı, ancak süreli bir planla ve en akılcı çalışmakla olanaklıdır. 

Bu nedenle, okuma yazma bilmeyen tek yurttaş bırakmamak, ülkenin 

büyük kalkınma savaşının ve yeni çatısının istediği teknik elemanları 

yetiştirmek, ülke davalarının ideolojisini anlayacak, anlatacak, kuşaktan kuşağa 

yaşatacak kişi ve kurumları yaratmak;- işte bu önemli ilkeleri en kısa


zamanda sağlamak; Eğitim Bakanlığının üzerine aldığı büyük ve ağır zorunluluklardır.” 

“Bir yandan bilgisizliği ortadan kaldırmaya uğraşırken bir yandan 

da ülke çocuğunu toplumsal ve iktisadi yaşamda eylemli biçimde etkili ve 

verimli kılabilmek için zorunlu olan ilk bilgileri uygulamalı bir biçimde 

vermek yolu, eğitimimizin temelini oluşturmalıdır. Orta öğretimde de eğitim 

ve öğretim yolunun çalışmalı ve uygulamalı olması kesin bir koşuldur. 

Kadınlarımızın da benzer öğretim derecesinden geçerek yetişmelerine 

önem verilecektir.” 

“Erkek ve kız çocuklarımızın aynı biçimde bütün öğretim derecelerindeki 

eğitim ve öğretimlerinin çalışmalı olması önemlidir. Ülke çocukları, 

her öğretim derecesinde ekonomik yaşamda etken, etkili ve başarılı olacak 

biçimde donatılmalıdır.” 

“Ulusları kurtaranlar yalnız ve ancak öğretmenlerdir. Öğretmenden, 

eğiticiden yoksun bir ulus, henüz ulus adını almak yeteneğini kazanmamıştır.” 

Eğitimin yanı sıra, ekonomik gelişme ve kalkınmanın en önemli 

bağımlı değişkenlerinden birisi de teknik gelişmedir. Tekniğin rolü günümüzde 

öylesine belirleyici duruma gelmiştir ki ülkelerin gelişmişlik düzeyi 

teknik kapasiteyi temsil eden sektörlerin dağılımına göre sınıflandırılmaktadır. 

Buna göre teknik geri kalmışlıktan teknik üstünlüğe doğru yapılacak bir 

sınıflandırma; ülkeleri tarım toplumundan sanayi toplumuna, oradan da 

hizmet toplumuna doğru dizmemize yol açmaktadır. Ülkeleri, sektörlerinin 

barındırdığı çalışan nüfuslar oranında sınıflandırmaya dayanan bu yaklaşım 

tan toplumlarını azgelişmiş, sanayi toplumlarını gelişmiş, hizmet sektöründe 

yoğunlaşmış toplumları ise ileri gelişmiş addetmektedir. Bu bağlamda 

bir denklem kurulursa, çağımızda ileri gelişmiş bir toplum olabilmenin 

ileri bir teknik ve makineleşme düzeyine, bu düzeyin teknik buluş ve patent 

performansına, böyle bir performansın da süreklilik arz eden ve kurumsallaşmış 

bir bilim altyapısına bağlı olduğu söylenebilir. Bu denklemin varlığını, 

Atatürk’ün çağdaşlaşma anlayışını yansıtan söylemlerinde de görmekteyiz: 

“Dünyada her şey için, uygarlık için, yaşam için, başarı için en gerçek 

yol gösterici bilimdir, tekniktir” 

“Üç buçuk yıl süren bu savaşımdan sonra bilim bakımından, eğitim 

bakımından savaşımımızı sürdüreceğiz. Fabrikacı olacağız, sanatçı olacağız. 

Bundan sonra anlayışımızı bütünüyle hep buna verelim.” 

“Ulusumuzun siyasal ve toplumsal yaşamında, ulusumuzun düşünce 

eğitiminde yol göstericimiz bilim ve teknik olacaktır. Gözlerimizi kapayıp 

tek başımıza yaşadığımızı varsayamayız. Ülkemizi bir çember içine alıp


dünya ile ilgisiz yaşayamayız. Bilim ve teknik nerede ise oradan alacağız ve 

herkesin kafasına koyacağız. Bilim ve teknik için kayıt ve koşul yoktur.” 

“Ulus, bugünkü uygar ulusların yaşam düzeyi ve araçlarım, içerik 

ve biçim açısından, olduğu gibi kabul etmeye kesin olarak karar vermiştir.” 

“Uygarlığa girmeyi arzulayıp da Batı’ya yönelmemiş bir ulus gösterilemez.” 

Bütün bu sözlerde, iki önemli noktayı saptamak olanaklıdır: Birincisi, 

çağdaş olmak için çağdaş uygarlık düzeyine ulaşmak; o düzeyi de Batı 

tipi toplumlar temsil ettiği için Batılılaşmak gerekmektedir. İkincisi, uygar 

ulusların yaşam düzeyi ve araçları içerik ve biçim açısından olduğu gibi 

kabul edileceğine göre; çağdaşlaşma konusunda radikal reformlara başvurulacaktır. 

Ancak her reformda olduğu ve İsmet Paşa’nın da belirttiği gibi, 

bu konudaki köktenci girişimler de bir zamanlama ustalığı için de yaşama 

geçirilecektir: 

“Atatürk’ün ekonomik alanda devrim yolu ile hiçbir zorlamada bulunmadığını 

açıkça ilan etmek isterim. Bu zorlama yapmamak, rastlantı değil 

özenin sonucudur. Atatürk’ün hemen gerçekleştirilecek işlerle, gelişmesi 

zamana bırakılacak işler arasında uyumlu bir ayırma yapabilmesinin sonucudur.” 

Atatürk’ün bu yöntemsel başarısının gizi, hiç kuşkusuz gerçekçiliğinde 

yatmaktadır. Yaşamı boyunca hiçbir zaman sürprize oynamamış 

olan Atatürk; bilimi kurumsallaştırmanın simgesel başlangıcı olan üniversite 

reformunda da aynı yolu izleyecektir. Reformu somutlaştıran Üniversite 

Kanunu’na ulaşılıncaya kadar; sözgelimi daha 1923’teki İzmir İktisat Kongresi’nde 

yurtdışına öğrenci gönderilmesine yönelik kararlar alınmasını sağlamış, 

1924 yılında Muallimler Kurultayı’nı toplayarak eğitime verdiği 

önemi ortaya koymuş, yurtdışından öğretim üyeleri davet ederek üniversite 

konusunda inceleme ve araştırmalar yaptırmış ve nihayet kendisine fahri 

profesörlük unvanı veren Darülfünun Edebiyat Medresesi’ne yazdığı teşekkür 

mektubunda İstanbul Edebiyat Fakültesi ibaresini kullanmıştır. Yine 

1922’den 1932’ye kadar uzanan on yıl boyunca Darülfünun’un doğrudan 

kurumsal yapısına yapılan müdahaleler de böyle bir zamanlama ustalığının 

hazırlık evresi olarak kabul edilebilir. Örneğin bu kapsamda, Darülfünun’a 

eski Harbiye Nezareti binası tahsis edilmiş ve vakıf mallarına sahip olmak 

hakkı tanınmış, 1923’te müderris maaşları önemli ölçüde artırılmış; 

1924’de 499 sayılı yasayla tüzel kişilik, 1925 yönergesiyle de idarî ve bilimsel 

özerklik verilmiştir. Bütün bu yenilikler, Atatürk’ün, üniversite kurumunu 

Türkiye’nin kültür birliğini oluşturacak kurumlardan birisi olarak 

kavradığının önemli göstergelerindendir.


Ancak, bu çabalar öngörüleceği gibi psikolojik bir hazırlık evresi, 

düşünsel olgunlaşma, yeni sentezler elde etme ve deneysel bir birikim kazanma 

anlamında yararlı olmuştur. Bu nedenle de salt devlet desteği almasından 

ötürü, bir Osmanlı kurumunun radikal bir sıçrama yapması söz konusu 

değildir. Dönemin eğitim bakanlarından Reşit Galip’in de belirttiği gibi: 

“Ülkede toplumsal ve siyasal büyük reformlar oldu. Darülfünun 

bunlara karşı tarafsız bir gözlemci kaldı. Ekonomik alanda anlamlı hareketler 

oldu. Darülfünun bunlardan habersiz göründü. Hukukta köktenci değişiklikler 

oldu. Darülfünun yalnız yeni yasaları öğretim programına almakla 

yetindi. Yazı devrimi oldu. Öz dil hareketi başladı. Darülfünun hiç tınmadı. 

Yeni bir tarih anlayışı, ulusal bir hareket halinde bütün ülkeyi sardı. Darülfünun’da 

buna ilgi uyandırabilmek için üç yıl kadar uğraşmak ve beklemek 

gerekti. İstanbul Darülfünun’u artık durmuştu, kendisine kapanmıştı. Derin 

bir soyutluk içinde dış dünyadan elini ayağını çekmişti.” 

Bu, aslında beklenen ve kökten bir üniversite reformunun gerekçesini 

anlatabilmek için alınması ve gösterilmesi gereken bir sonuçtu. Fakat 

tarafsız bir gözlemci yoluyla varılan sonucu tescil etmek ve böylece durumu 

pekiştirmek de gerekiyordu. İlk iş Haziran 1932’de Cenevre Üniversitesi 

Pedagoji Profesörü A. Malche Türkiye’ye çağrılarak kendisine Darülfünun 

hakkında kapsamlı bir rapor hazırlatıldı. Darülfünun’u özerkliğin kullanımı, 

bilimsel ve düşünsel yapısı, atamalardaki ölçütleri, eğitim yapısı, yayınların 

niceliği ve niteliği, toplumsal ve psikolojik ortamı ve kamusal etkinlikleri 

konusunda sınıfta bırakan rapor, eğitim Bakanı Reşit Galip’in eleştirilerini 

onaylıyor ve bir anlamda bilimsel temele oturtuyordu. Dolayısıyla devrimci 

düşüncelerin yaşama geçmesi için artık bir gerekçe kalmamıştı. Sonuçta 

Darülfünun kapatıldı ve yerini 1 Ağustos 1933’te yepyeni bir anlayışla kurulan 

İstanbul Üniversitesi’ne bıraktı. 

Eski Darülfünun’dan seçilen öğretim elemanları uzmanlıklarını tamamlayarak 

yurtdışından dönen öğretim elemanları ve yine yurtdışından 

getirtilen yabancı profesörlerle takviye edilerek yepyeni bir kadro oluşturulmuştu. 

Trajik bir rastlantının da bu oluşumda büyük payı vardı kuşkusuz: 

Alman nazizmi altında yaşamlarını ve geleceklerini tehlikede gören 

Yahudi asıllı bir çok bilimci, 1933 Nisanından başlayarak başka ülkelere iltica 

etmeye başlamış; bunların 30 kadarı da İsviçre’deki “Alman Bilim 

Adamları Yardım Cemiyeti” ile onun başkanı olan Prof.Dr. Schwartz’ın 

aracılığıyla İstanbul Üniversitesi’ni tercih etmişlerdi. Gelen Alman bilimcilerin 

bir bölümü dünya çapında ün sahibiydi ve nitekim sonradan Türkiye’den 

ayrılanlar dünyanın tanınmış üniversitelerinde çalışmaya başlamışlardı. 

Bu nedenle de kendilerine inisiyatif tanınmış, yetkiler verilmiş ve ge-


rektiğinde özel yardımlar yapılmıştı. Onlar da vefa borçlarını yeni üniversitenin 

akademik geleneklerinin oluşmasında, ders kitaplarının hazırlanmasında, 

ve özellikle de geleceğin Türk bilim adamlarının yetişmesinde etkili 

olarak ödediler. 

Bu koşullar altında bilim yaşamımıza katılan İstanbul Üniversitesi, 

kurulduğu andan başlayarak halk konferansları ve üniversite haftaları ile 

kısa zamanda topluma açılmış ve seçkinci bir tutum benimsemeyerek tüm 

gençlerin öğrenim görebileceği bir kurum niteliğine bürünmüştür. Yeni 

üniversite böylece bir yandan Cumhuriyetin gereksindiği devrimci kadroları 

yetiştirirken öte yandan da başta Ankara Üniversitesi olmak üzere tüm 

üniversite sistemimizin akademik temellerini atacaktır.


BÖLÜM V 

ATATÜRK’ÜN KÜLTÜR VE SANAT KONULARINDAKİ 


V.1. KÜLTÜR VE SANATIN DEVLET VE TOPLUM İÇİN ÖNEMİ 

Kültür, insan üretimini ifade eden bir ürün; insanoğlunun ortak 

duygu ve düşüncelerinin maddileşmiş bir dışavurumudur. Bir aktarım aracı 

olarak toplumsal, tarihsel, kalıtsal, işlevsel, devingen ve değişken bir nitelik 

taşır. Bu anlamda insanın diğer insanlar ve doğa ile kurduğu ilişkiyi derinlemesine 

etkiler. Ortak duygu ve düşüncelerin, maddileşmiş formlar içinde 

paylaşılarak sentezlenmesi ve toplumun yerleşik yaşam biçimini inşa etmesi, 

ortak sorun ve çelişkilerin çözümü ve ortak bir gelecek vizyonunun oluşturulmasına 

da olanak sağlar. Bu bağlamıyla kültür, bir bakıma toplumun 

kendisini yeniden üretmesinin en önemli aracı olarak işlev görür. 

Türk ulusunun kültürel kimliği, oldukça girift ve çok etkenli bir tarihsellikten 

etkilenmektedir. İslamiyet’in kabul edilmesi, Anadolu’nun yurt 

edinilmesi, Osmanlı İmparatorluğu aracılığıyla başka kültürlere doğru yelken 

açılması ve nihayet Batılılaşma adı verilen politikalarla yeni bir entegrasyon 

arayışına yönelinmesi; sürekli farklı kültürlerle kaynaşmaktan kaynaklanan 

dış şoklar yaratmıştır. Kültür çevrelerinin karşılıklı etkileşim içinde 

olması elbette doğaldır. Ancak Türklerin, göçebe topluluklar olarak güç ve 

silah aracılığıyla egemenliklerini kabul ettirmiş olmalarına karşın, sürekli 

daha üst düzey yerleşik kültürlere tabi duruma gelmek zorunda kalmaları 

sonucunda bir kültürsüzleşme (dekültürasyon) tehlikesi de söz konusu olmuştur. 

Gerçi adı geçen ilk evrede, Türklük ve İslamlık arasında, bugünkü 

anlamından daha farklı bir biçimde tutarlı bir sentez oluşmaya başladıysa 

da Osmanlı ile başlayan ve son iki yüzyıla damga vuran yanlış Batılılaşma 

politikaları ile bu tehlike iyice belirgin duruma gelmiştir. Üstelik, Osmanlı’dan 

süzülüp gelen ve bir türlü aşılamayan “seçkin kültürü – halk kültürü” 

biçimindeki bir kültürel parçalanmanın, varlığını güçlenerek sürdürüyor 

olması da cabasıdır. 

Şu halde denilebilir ki Osmanlı’dan Cumhuriyete kalan kültürel miras, 

Osmanlı’nın ekonomik açıdan dışa bağımlı duruma gelişinin ve bu


akıbetin sonucu olarak yöneldiği çarpık Batılılaşma politikasının ürettiği bir 

kültürel mirastır. Çağın takvimini ıskalamış iktisadi piyasalarımıza kapitalizmin 

çok hızlı ve apansız girişinin ve bunun sonucunda ortaya çıkan acımasız 

iç ve dış sömürünün gizlenmesine ve kanıksanmasına olanak tanıyan 

bir kültür. Kendini üreterek dönüştüren değil, sürekli tüketerek mezarını kazan 

ve değişmemeyi başarı, özgün olmayı da geri dönüş olarak tanımlayan 

bir yığın kültürü. 

V.2. ATATÜRK’ÜN KÜLTÜR VE SANAT KONUSUNDAKİ DEMEÇLERİ 

Cumhuriyet dönemine kalan Osmanlı kültür mirasının dört temel 

niteliğinin ön plana çıktığı söylenebilir: 

1. İslam motifi kültürün bütününe egemen durumdadır. 

2. Seçkinler ve halk arasında bir kültür ikiliği söz konusudur. 

3. Kültürün tinsel değerlerinin önemli bir bölümü dışarıdan, özellikle 

de Batı’dan alınmıştır. 

4. Osmanlı kültürü, sorunları ve çözümlerini, kültürün yalnızca tinsel 

boyutunda arayan bir kültürdür. 

Benzeri sorunlar, bir kültür öğesi ve yansıması olarak sanat alanında 

da geçerlidir. Osmanlı sanatı Saray ve çevresi ile halk sanatı olarak ikiye 

ayrılmış; sözlü sanatlarda belirli bir yol kat edilebilirken, resim ve heykel 

gibi görsel sanatlarda gerek tabuların etkisi gerekse de bilimsel, teknik ve 

ekonomik geri kalmışlığın sonucu olarak çarpıcı bir noktaya gelinememiştir. 

Türk sanatının, 1700’den başlayarak Batı’ya yönelmesiyle birlikte, 

saraya yabancı sanatçıların yerleştiği bilinmektedir. O dönemlerde, sarayda 

usta-çırak ilişkileriyle başlayan sanat eğitimi, babadan oğla, ustadan çırağa 

süre gelmiştir. Gerçek anlamda sanat eğitimi ise 1793 yılında, Mühendishane 

ve Harbiye Mektebi’nde doğa gözlemine bağlı resim derslerinin programa 

alınmasıyla birlikte başlamıştır. Harbiye ve Askeri İdadi Mektebi’ndeki 

ilk sanat dersleri, daha çok mesleki amaçla programda yer almış 

olsalar bile, bugün ulaşılan düzeyin ilk hareketleri olması açısından önemlidir. 

Bu gelişmeden neredeyse yüz yıl sonra 1883 yılında Osman Hamdi 

Bey tarafından kurulan Sanayi-i Nefise Mektebi (bugünkü Mimar Sinan 

Üniversitesi) ise, tarihimizin gerçek anlamda sanat eğitimi veren ilk eğitim 

kurumu olacak ve kendisinden sonra gelen başta İnas Sanayi-i Nefise Mektebi 

olmak üzere bütün sanat eğitimi kurumlarının temeli olacaktır.


Atatürk, Osmanlı Devleti’nin bu alanda bıraktıklarının gerekçesini 

yorumlarken, özellikle de yukarıda değinmiş olduğumuz kültür ikiliğine 

vurgu yapmıştır: 

“Bizim ulusumuzun, özellikle aydınlarımızın çok dikkatle, çok 

önemle göz önüne alacağı bir neden vardır ve bence bu neden şimdiye 

kadar ilerleyemeyişimizin, en son sırada kalışımızın, ülkemizin baştan başa 

bir yıkıntı oluşunun asıl nedenidir. Çöküşümüzün bu ana nedenini şu nokta 

oluşturuyor: İslâm dünyası iki sınıf ayrı topluluklardan oluşur. Biri çoğunluğu 

oluşturan cahil halk, diğeri azınlığı oluşturan aydınlar. Bu iki sınıf 

arasında tam bir karşıtlık, tam bir muhalefet vardır. Aydınlar, asıl kütleyi 

kendi hedefine yöneltmek ister; halk kütlesi ve avam ise bu aydın sınıfa 

tâbi olmak istemez. (…) Aydın sınıf telkinle, doğru yolu göstermekle çoğunluk 

kütlesini kendi amacına göre yönlendirmede başarılı olamayınca, 

başka araçlara başvurur. Halka zorbalık etmeğe ve kibirlenmeye başlar; 

halkı keyfe göre yönetim altında bulundurmaya kalkar. Artık, burada asıl 

çözümü gereken noktaya geldik. Halkı ne birinci yöntem ile ne de zorbalık 

ve keyfî yönetim ile kendi hedefimize sürüklemeye başarılı olamadığımızı 

görüyoruz; neden? Bunda başarılı olmak için, aydın sınıfla halkın zihniyet 

ve hedefi arasında doğal bir uygunluk olması gerekmektedir. Yani aydın 

sınıfın halka telkin edeceği ülküler, halkın ruh ve vicdanından alınmış olmalı. 

(…) Ulusumuzun tarihini, ruhunu, geleneklerini gerçek, sağlam, dürüst 

bir gözle görmeliyiz. (…) Ülkeyi kurtarmak için bu iki zihniyet arasındaki 

ayrılığı durdurmak, yürümeye başlamadan önce bu iki zihniyet arasındaki 

uygunluğu sağlamak gerekmektedir.” 48 

Böyle bir kültürel miras, büyük önder için elbette ulusal kültür ve 

ulusal bilincin gelişmemiş olmasının da temel nedeni olmaktadır: 

“Ulusu yüzyıllarca başkasının hırs ve faydalanma aracısı kılan en 

büyük düşmanı, bilgisizliktir. (…) Hükümdarların, şunun, bunun ulusu tutsak 

gibi, köle gibi kullanmaları, bütün yurdu kendi özel arazileri gibi saymaları, 

hep ulusun bu bilgisizliğinden yararlanmak sayesindeydi. Gerçek 

kurtuluşu istiyorsak her şeyden önce, bütün gücümüz, bütün hızımızla bu 

bilgisizliği yok etmek zorundayız. Burada bilgisizliği yalnız okuyup yazmak 

anlamında almıyoruz. Üç buçuk, dört yıl önce kendisini tutsaklık ve ölüme 

boyun eğmesi hakkında hükümdarının verdiği buyruklara, yayınladığı fetvalara, 

gönderdiği ordulara karşı ayaklanmakla bu bilgisizliği yırttığını ve 

bu bilmezlikten sıyrıldığını kanıtladı. Gereken o ki ulus bir daha o bilmezliğe 

düşmesin. Hepimize düşen görev, beyinleri bir daha bu bilgisizliğe 

düşmemek için hazırlamaktır; bunu yapmak için akıl, mantık ve din açısın- 

48 

Atatürk’ün Söylev ve …, 2. Cilt, s. 140-142.


dan hiçbir güçlük düşünülmüş değildir. Bu yolda önümüze herhangi bir 

engel çıkarsa, doğru bildiğimiz yolda herhangi bir kara kaya oluşursa hemen 

o engeli yıkmak, o kayayı parçalamak, ülkenin onurunu, namusunu, 

varlığını düşünenler için borçtur, zorunluluktur, kutsal buyruktur.” 49 

Atatürk’e gelince, o yaşamın pek çok noktasında olduğu gibi kültür 

alanında da köktenci ve devrimcidir ve ulusların ırksal ya da doğasında varolan 

değişmez ve tinsel yazgılar olduğuna inanmamaktadır: 

“Kuşkusuz, her insan topluluğunun kültür yani uygarlık düzeyi aynı 

olmaz. Bu farklar, devlet, düşünce, ekonomi yaşamlarının her birinde ayrı 

ayrı göze çarptığı gibi, bu fark üçünün toplamı üzerinde de görülür. Önemli 

olan, toplamlar üzerindeki farktır. Yüksek bir kültür, onun sahibi olan 

ulusa kalmaz, diğer uluslarda da etkisini gösterir. Büyük kıtalara yayılır. 

Belki bu nedenle olacak, bazı uluslar yüksek ve yaygın kültüre, uygarlık diyorlar. 

Özetle, uygarlık kültürden başka bir şey değildir. Kültürün anlamını 

benlik diyebileceğimiz bir karakter kavramına indirmemelidir.” 50 

“Uygarlığın ne olduğunu başka başka tanımlayanlar vardır. Bence, 

uygarlığı kültürden ayırmak güçtür ve gereksizdir. Bu bakış açımı açıklamak 

için kültür ne demektir tanımlayayım: a) Bir insan topluluğunun devlet 

yaşamında, b) düşünce yaşamında yani bilimde, toplumsallıkta ve güzel 

sanatlarda; c) ekonomik yaşamda yani tarımda, sanatta, ticarette, kara, deniz 

ve hava taşımacılığında yapabildiği şeylerin sonuçlarıdır”. 

Bu demeçlerinde de görüldüğü gibi Atatürk, kültürü bir toplumun 

ürettiği nesnel ve tinsel varlıkların tümü olarak ele tanımlamakta ve onu 

uygarlıktan ayrı bir kavram olarak ele almayı doğru bulmamaktadır. Demek 

ki kültür Atatürk için, bilimsel tanımlara da son derece uygun bir biçimde 

aktarılabilen, değişken, dinamik ve canlı bir öğedir: 

“Kültür, doğanın yüksek verimleriyle mutlu olmaktır. Bu ifade içinde 

çok şey saklıdır. Temizlik, saflık, yükseklik, insanlık vb. Bunların hepsi 

insanlık niteliklerindendir. İşte kültür sözcüğünü eylem biçimine soktuğumuz 

zaman, doğanın insanlara verdiği yüksek nitelikleri kendi çocuklarına, 

torunlarına ve geleceğine vermesi demektir. Buraya kadar anlatmak istediğimiz, 

bugünkü Türkiye Cumhuriyeti çocukları kültürel insanlardır. Yani, 

hem kendileri kültür sahibidirler, hem de bu özelliği çevrelerine ve bütün 

Türk ulusuna yaymakta olduklarına kanidirler.” 

Nitekim bunun içindir ki Atatürk, Osmanlı Devleti gibi Batıcılık ve 

benzeri değer ithalatçısı yaklaşımları benimsemek yerine, Türk ulusunu 

49 


50 

Kongar, s. 15-17.


çağdaş ve uygar bir toplum kılacak bir kültür devrimini daha gerçekçi bulmuştur: 

“Yapmakta olduğumuz reformların amacı Türkiye Cumhuriyeti 

halkını, tümüyle çağdaş ve bütün anlam, biçim ve görünüşleri ile uygar bir 

toplum haline eriştirmektir.” 

Böyle bir toplumun, üzerinde yükseleceği kültür, onun tanımına 

göre “Eski dönemin dine karışmış masallarından, yaratılış ve varlığımızla 

ilgisi olmayan düşünce ve inançlardan, Doğudan ve Batıdan gelen etkilerden 

uzak, ulusal karakter ve tarihimize uygun bir kültür.” olmalı ve bu kültür 

bir düşünce devriminden hareket ederek oluşturulmalıdır. Çağdaş ve 

uygar bir toplum doğal olarak, değişimin temelini oluşturacak yeni bir insana, 

51 üreten, adil, özgür düşünen, kendi kendini yönetebilen, kulluktan 

yurttaşlığa geçmiş bir insana gereksinmektedir. Bu nedenle, diğer alanlardaki 

değişimden yalıtılmış bir kültür politikası izlenmemeli; kültür alanındaki 

devrimci atılımlar eğitim politikalarıyla birlikte ele alınmalıdır. Nitekim 

gerçekleştirilenlere bakılırsa öyle de olmuştur. Atatürk’ün, kültürel alandaki 

devrimci yenilikleri yaşama aktarırken üç temel strateji izlediği dikkati çekmektedir: 

(i) Cumhuriyet yurttaşı yetiştirmek, (ii) Kırsal alanı dönüştürmek, 

(iii) Devrim ideolojisini toplumsallaştırmak. 

Bunun kapsamlı ve uzun soluklu bir kültür ve kimlik değiştirme denemesi 

olacağı açıktır. Bunun için de uygulamaya kültürün lokomotifi olan 

eğitim sisteminden başlanmıştır. Bu amaçla, eğitim birleştirilmiş ve yaygınlaştırılmış, 

yurtdışına öğrenciler gönderilmiş, bilimsel kurumlar desteklenmiş, 

öğretmen okulları yaygınlaştırılmış, ücretsiz yatılı öğrencilik başlatılmış, 

ilköğretimin zorunlu kılınmış, meslek okulları açılmış ve Eğitim Bakanlığı 

yeniden yapılandırılmıştır. Artık saptanan stratejilerin uygulanışını, yaşamın 

her alanında görmek olanaklıdır: Dil alanında özleşme, yazı alanında ABC 

devrimi, din alanında inanç ve vicdan özgürlüğü, bilim alanında üniversite 

reformu, giyim-kuşam alanında çağdaşlaşma ve sanat alanında eğitim, teşvik 

ve yasal düzenlemeler olmak üzere, kültürün maddi yüzünü oluşturan 

tüm alanlarda sürekli ve kapsamlı yenilikler yapılacaktır. 

Bütün bu dinamizmin resmi dayanağı daha Cumhuriyet bile kurulmamışken 

göreve başlayan Fethi Okyar kabinesinin 5 Eylül 1923 tarihli 

hükümet programı olmuştur. Bu programdan alınan aşağıdaki paragraf, 

dönem boyunca izlenen eğitim ve kültür politikasının düşünsel çevirisi niteliğindedir: 

51 

Ahmet Taner Kışlalı, “Atatürk’ün Kültür Siyaseti”, Cumhuriyet Dönemi Cumhuriyet Yazıları Seçkisi, 

Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1998, s. 36.


“Ulusal kültür örgütüne özel bir önem verilecek, eğitim-öğretim ve 

uygulamanın temeli ulusal kültüre ve çağdaş uygarlığa dayanacaktır. Eğitim 

Bakanlığı’ndaki Kültür Müdürlüğü genişletilerek ve tamamlanarak çeşitli 

yerlerde incelemelere başlanacak, uygun yerlerde ulusal müzeler oluşturulacak, 

ulusal kültürün toplanmasına ve geliştirilmesine ve görülmedik 

güzellikte ulusal şeyler ve sanayinin gelişme ve olgunlaşmasına çalışılacaktır”. 

Nitelik açısından bakıldığında, tinsel kültüre yüklenen değerler, geleneksel 

değerlere meydan okurcasına ulusal, demokratik ve halkçı değerlerdir. 

Dilden tarihe ve yazıdan sanata yaşamın hemen her alanında farklı 

uygulamalarla kendisini gösteren bu değerlerin, özellikle de Türk Tarih Kurumu, 

Türk Dil Kurumu, Halkevleri ve Halk Odaları gibi özerk cumhuriyet 

kurumları aracılığıyla tanıtılıp önerilmiş olması son derece çarpıcıdır. Çünkü 

kültürü geçmişten koparmaya çalışmanın, geçmişin tutsağı kılmaya çalışmakla 

aynı ölçüde kısırlaştırıcı olduğunu gören büyük önder; böyle bir 

yöntem ve strateji izlemekle, kültürel kurumlaşmanın demokratik ve bağımsız 

bir temel üzerine kurulmasını sağlamıştır 52 . Onun algıladığı kültür, 

malzemesiyle ulusal, kendini üretme ve dönüştürme süreçlerinin demokratik 

ve sivil oluşuyla da evrenseldir. Dolayısıyla o, sivil giysileri içinde yazı 

devrimini tanırken, fakülteler açarken, arkeolojik kazılar düzenlerken, Halkevlerini 

kurarken, tiyatro yapıtları yazdırırken, operalar besteletirken, konservatuar 

eğitiminin temellerini atarken, Türk müzeciliğini kurarken, bilimsel 

kurultaylar düzenlerken, kısacası kültürel yayılımın sürekli içinde ve 

merkezinde etkin durumdayken; 53 bir dayatmacı değil, gözlerdeki perdeyi 

aralayan bir öncü ve habercidir aslında. 

İnce ruhlu, yaratıcı ve hümanist bir insan olarak Atatürk’ün sanat 

alanındaki politikalarını da kültüre bakış açısı belirlemiştir: 

“Sanat güzelliğin anlatımıdır. Bu anlatım sözle olursa şiir, ezgi ile 

olursa müzik, resim ile olursa ressamlık, oyma ile olursa heykelcilik, bina 

ile olursa mimarlık olur.” 54 

“Güzel sanatlarda başarı, bütün devrimlerin başarılı olduğunun en 

kesin kanıtıdır. Bunda başarılı olamayan uluslara ne yazıktır. Onlar bütün 

başarılarına karşın, uygarlık alanında yüksek insanlık niteliğiyle tanınmaktan 

daima yoksun kalacaklardır.” 55 

52 Kışlalı, s. 37. 

53 Macit Gökberk, “Aydınlanma Felsefesi, Devrimler ve Atatürk”, Çağdaş Düşüncenin Işığında Atatürk, 

İstanbul: Eczacıbaşı Vakfı Yay., 2004, s. 312. 

54 Atatürk’ün Fikir ve Düşünceleri, Haz. Utkan Kocatürk, Ankara: AKDTYK-ATAM Yay., 1999, s. 152. 

55 

Atatürk’ün Fikir ve Düşünceleri, … s, 152.


“Bir ulus sanattan ve sanatkârdan yoksunsa tam bir yaşama sahip 

olamaz. Böyle bir ulus bir ayağı topal, bir kolu çolak, sakat ve hasta bir 

kimse gibidir.” 56 

“Yaşamda müzik gerekli midir? Yaşamda müzik gerekli değildir; 

çünkü yaşam müziktir. Müzikle ilgisi olmayan yaratıklar insan değildirler. 

Eğer söz konusu olan yaşam insan yasamı ise müzik ne olursa olsun vardır. 

Müziksiz yaşam aslında var olamaz. Müzik yaşamın sevinci, ruhu, neşesi ve 

her şeyidir. Yalnız müziğin türü üzerinde durulmaya değer.” 

“Bugün dinletilmeye yeltenilen müzik yüz ağartacak değerde olmaktan 

uzaktır. Bunu açıkça bilmeliyiz. Ulusal ince duyguları, düşünceleri 

anlatan, yüksek deyişleri, söyleyişleri toplamak onları bir gün önce genel 

son müzik kurallarına göre işlemek gerektir. Ancak böylelikle ulusal Türk 

müziği yükselebilir. Evrensel müzikte yerini alabilir.” 

“Sinema öyle bir keşiftir ki bir gün gelecek barutun, elektriğin ve 

kıtaların keşfinden çok, dünya uygarlığının görünüşünü değiştireceği görülecektir. 

Sinema dünyanın en uzak uçlarında oturan insanların birbirlerini 

tanımalarını, sevmelerini sağlayacaktır. Sinema, insanlar arasındaki görüş, 

görünüş farklarını silecek, insanlık ülküsünün gerçekleşmesine en büyük 

yardımı yapacaktır. Sinemaya layık olduğu önemi vermeliyiz.” 

Özetlemek gerekirse; “Kültür okumak, anlamak, görebilmek, görebildiğinden 

anlam çıkarmak, uyanık davranmak, düşünmek, zekâyı eğitmektir.” 

57 diyen Atatürk, kültür devrimini Türk Devrimi’nin de temeli ve 

dayanağı olarak görmektedir. 

“Türkiye Cumhuriyetinin temeli kültürdür. Bu sözü burada ayrıca 

açıklamaya gerek görmüyorum. Çünkü bu, Türkiye Cumhuriyeti’nin okullarında 

birçok gelişmelerle yapıt olarak belirginleşmiştir.” 


57 A. Afetinan, Atatürk Hakkında Hatıralar ve Belgeler, Ankara, 1968, s. 271-272.


BÖLÜM VI 

ATATÜRK’ÜN DIŞ POLİTİKA KONUSUNDAKİ 


VI.1. ATATÜRK’ÜN UYGULADIĞI DIŞ POLİTİKA STRATEJİLERİ VE SONUÇLARI 

Atatürk’ün dış politikasını kavrayabilmek için, öncelikle ulaşmak istediği 

amaçları ve bu amaçlara ulaşmak amacıyla ödün vermemeye çalıştığı 

ilkeleri bilmek gerekir. Dış politika alanındaki amaç ve ilkeler savaş ve 

barış döneminde bazı farklılıklar göstermekle birlikte, bu konuda genelde 

akademik bir uzlaşma oluşmuş olduğu söylenebilir. Öncelikle amaçlardan 

başlayalım. Nedir Atatürk’ün dış politikadaki amaçları? 

1. Ulusal devlet kurmak: Resmi olarak ilk kez Ulusal Ant belgesinde 

yer alan bu amaç, hem ulusal bir birleşme ülküsü hem de diplomatik bir 

pazarlık platformu işlevi görmüştür. O, din ya da etnik köken temelinde 

oluşan çeşitli birlik arayışlarının, birleşmek yerine nasıl parçalayıcı bir etki 

uyandırdığını görmüş ve geçmiş, bugün ve gelecekte birlikte yaşama arzusu 

üzerine kurulmuş siyasal bir toplum olmaya önem vermiştir. Kendisinden 

önceki çeşitli deneyimler, özellikle de ulusal birliğe alternatif olan diğer 

ırkçı yaklaşımlar konusunda Atatürk’ün bakış açısı çok açık ve nettir: 

“Çeşitli ulusları, ortak ve genel bir unvan altında toplamak ve bu 

çeşitli unsur kütlelerini aynı hukuk ve koşullar altında bulundurarak güçlü 

bir devlet kurmak parlak ve cazip bir dikkat çekici siyasettir. Fakat aldatıcıdır. 

Hatta hiçbir sınır tanımayarak, dünyada mevcut bütün Türkleri bile bir 

devlet halinde birleştirmek, olanak dışı bir hedeftir. Bu, asırların ve asırlarca 

yaşamakta olan insanların çok acı, çok kanlı olaylar ile meydana koyduğu 

bir gerçektir.” 

2. Tam bağımsızlık: Yine Ulusal Ant belgesinin 6. maddesinde somutlaşan 

bu amaca göre; siyasal, adli ve mali gelişmeye engel olacak tüm 

kayıtlara karşı çıkılacak, imtiyaz ve kapitülasyon görünümünde ortaya çıkan 

her türlü yabancı karışmasına son verilecektir. Ancak uluslararası işbirliği, 

yardımlaşma ve dayanışma ilişkisi elbette reddedilmemektedir. Bunu 

Atatürk’ün kendi tümceleriyle somutlaştıralım: “Her zaman ve bugün bile 

meydana gelecek yardımları hoşnutlukla karşılarız. Nitekim, Ankara-Ereğli


ve Keller-Diyarbakır demiryollarının inşası için bir İsveç grubunun teknik 

ve ekonomik yardımlarını hoşnutlukla kabul ettik. Ve örneğin Ankara kentinin 

ve diğer Anadolu kentlerinin bir an önce inşalarında ve bütün diğer 

demiryolu hatlarımızın ve yollarımızın, limanlarımızın inşaları önerisinde 

bulunacak yabancı sermayedarların yardımlarını hoşnutlukla kabul ederiz” 

58 

3. Batılılaşmak: Batılılaşma amacı, Osmanlı Devleti’nde yorumlandığı 

üzere Batı gibi dahası Avrupa gibi olmak değil, belirli bir uygarlık modeli 

üzerinde çağdaşlaşmaktır. Batılılaşmayı çağdaşlaşma amacıyla özdeşleştiren 

bu yaklaşım Atatürk’ün sözlerinde de okunabilir: “Ülkemizi çağdaşlaştırmak 

istiyoruz. Bütün çabamız Türkiye’de çağdaş, bundan dolayı Batılı 

bir hükümet meydana getirmektir. Uygarlığa girmeyi arzu edip de Batıya 

yönelmemiş ulus hangisidir?” 

4. Mazlum uluslara örnek olmak: Atatürk pek çok konuşmasında, 

Türkiye’de verilen Ulusal Bağımsızlık Savaşı’nın yalnızca Türklerin değil 

Doğunun uyanışı adına da verilen bir savaş olduğunu belirtmiş ve Türk dış 

politikasının mazlum ulusların varlık ve çıkarlarını göz ardı etmeyeceğini 

belirtmiştir: 

“Anadolu, yıkılmak, çiğnenmek, parçalanmak isteniyor; fakat bu 

saldırılar Anadolu’ya özgü ve onunla sınırlı değildir. Bu sınırların genel hedefi 

bütün doğudur. Anadolu; her türlü sataşmalara, saldırılara karşı bütün 

varlığımızla kendisini savunmaktadır ve bunda başarılı olacağından emindir. 

Anadolu bu savunmasıyla yalnız kendi varlığına ait görevi yerine getirmiyor 

belki bütün doğuya yönelen saldırılara bir set çekiyor.” 

“Bugün, günün ağardığını nasıl görüyorsam, uzaktan, bütün Doğu 

uluslarının da uyanışını öyle görüyorum. Özgürlük ve bağımsızlığına kavuşacak 

olan çok kardeş ulus vardır. Onların yeniden doğuşu, kuşkusuz ki 

ilerlemeye ve gönence yönelerek meydana gelecektir. Bu uluslar, bütün 

güçlüklere ve bütün engellere karşın utku kazanacaklar ve kendilerini bekleyen 

gelecek zamana ulaşacaklardır. Sömürgecilik ve emperyalizm yeryüzünden 

yok olacak ve yerlerine uluslararasında hiçbir renk, din ve ırk farkı 

gözetmeyen yeni bir uyum ve işbirliği çağı egemen olacaktır.” 

Bu yaklaşımın yaratmış olduğu sonuçları, yine mazlum ulusların liderlerinden 

okumak açıklayıcı olacaktır: 

“Çağdaş İslam dünyasındaki en büyük müslümandı ve kuşkusuz 

tüm İslam dünyası onun ölümüne yas tutacaktır. Çağdaş Türkiye’nin yapıcısı 

ve kurucusu olarak ve başta yakın Doğu’nun Müslüman devletleri ol- 

58 Aptülahat Akşin, Atatürk’ün Dış Politika İlkeleri ve Diplomasisi, İstanbul: İnkılâp ve Aka Yay., 

1991, s. 43.


mak üzere dünyanın diğer kalan bölümüne örnek olarak yaptığı çeşitli ve 

olağanüstü hizmetleri karşısındaki hayranlığı bir basın demecinde yeterince 

açıklayabilmek olanaksızdır. Tüm eksikliklere karşın halkını kurtarmak ve 

yeniden oluşturmak konusunda izlediği dikkate değer yöntemin dünya tarihinde 

bir benzeri daha yoktur.” (Pakistan Devletinin kurucusu Muhammed 

Ali Cinnah) 

“Mustafa Kemal’in kişiliği, halk kitlelerinin ayaklanması ve halk 

mücadelelerinin ölçüsü olmuştur. Bu mücadeleler onun ölümünden sonra 

genişlemiştir. Doğu ve Batı blokları arasındaki Üçüncü Dünyaya da sirayet 

etmiş ve onu sömürge tahakkümünden kurtarmıştır.” (Tunus Devlet Başkanı 

Habib Burgiba) 

“O, uğraşlarıyla, yalnız Türkiye’ye değil, bütün Doğu dünyasına 

kurtuluş yolunu göstermiştir. O tarih büyüğünün, o Türk kahramanının, o 

Doğunun kurtuluş ve uygarlık önderinin yapıtlarını her zaman sevgi ve 

saygıyla anacağız” 59 . 

Şimdi de Atatürk’ün bu amaçlara ulaşmak amacıyla başvurduğu ve 

ödün vermemeye özen gösterdiği ilkelere bir göz atalım: 60 

• Gerçekçilik ve serüvencilikten sakınma 

• Güvenilirlik 

• Güçlü tarihsel perspektif 

• Ulusalcılık ve insancıllık 

• İnsan haklarına ve eşitlik ilkesine saygı 

• Hukuka bağlılık 

• Kendi gücüne dayanma, fakat gerektiğinde ittifaklara girme 

• Diyaloga açıklık 

• Başka ulusların iç işlerine ve ülke bütünlüğüne karışmama 

Gerek Ulusal Bağımsızlık Savaşı gerekse de Cumhuriyet döneminde, 

Türkiye’nin karşılaştığı sorunlar çözülürken, diğer devletlerle ilişkiler kurulup 

geliştirilirken, uluslararası örgütlenmeler içersine katılırken, Türk dış 

politikasını biçimlendiren amaç ve ilkeler ana başlıklarıyla bunlardır ve ortaya 

koyduğu bilanço açısından genç Türkiye’yi kesinlikle başarıya ulaştırmış 

ve uluslararası aile fotoğrafının onurlu bir üyesi durumuna getirmiştir. 

59 

Mehmet Gönlübol, “Atatürk’ün Dış Politikası: Amaçlar ve İlkeler”, Atatürk Yolu, Ankara: AKDTYK- 

ATAM Yay., 1987, s. 257. 

60 Bu ilkeler için bkz.: Gönlübol, s. 258-277; Mehmet Gönlübol-Ömer Kürkçüoğlu, “Atatürk Dönemi Türk 

Dış Politikasına Genel Bir Bakış”, Atatürkçü Düşünce, Ankara, AKDTYK-ATAM Yay., 1992, s. 451- 

473; İzzettin Doğan, “Atatürk’ün Dış Politikası ve Uluslararası İlişkiler Anlayışı”, Çağdaş Düşüncenin 

Işığında Atatürk, İstanbul: Eczacıbaşı Vakfı Yay., 1986, 172-186; Akşin, s. 32-46.


Elde edilen sonucun, sergilenmeye değer en güzel göstergesi Lozan 

Antlaşması’dır ki bilindiği gibi bu başarı sonucunda; özgür iradesiyle tanımladığı 

Ulusal Ant üzerine kurulmuş bir yurdu bulunan, bağımsız, egemen, 

imtiyaz ve kapitülasyon baskısından kurtulmuş bir devlet kurulmuştur. 

Dış politikada elde edilen başarılar, elbette yalnızca doğru ve gerçekleştirilebilir 

hedeflerin seçilmiş olmasının ve oraya ulaşmak için kullanılan 

araçların yani dış politika ilkelerinin sonucu değildir. Aynı zamanda ilkelerin 

uygulandığı zemin yani varış noktasına ulaşmak için binilen araçların, 

üzerinde seyrettikleri yol da belirleyici olmuştur. Tercih edilen bu seyir 

yollarını “strateji” kavramıyla ifade edersek; Atatürkçü dış politikanın şu 

stratejiler üzerine kurulmuş olduğunu söyleyebiliriz: 

1. Barış içinde yaşamak: Türkiye’nin önce Rusya aradından Fransa 

olmak üzere cepheleri birer birer kapatan başarıları; daha sonra bağımsız 

ve egemen bir devlet olarak sahneye çıkmasını sağlayan Lozan Antlaşması’nı 

imzalaması ve izleyen dönemlerde de sürekli uluslararası ittifaklar yoluyla 

barış ve güvenlik arayışları içinde olması hep aynı stratejinin sonuçları 

olmuştur: “Yurtta barış, dünyada barış” stratejisi. Bir çok demeç ve uygulama 

göstermektedir ki burada, yurttaki barış ile ifade edilen şey demokrasi 

iken dünyadaki barışın temelini ise yukarıda da belirttiğimiz gibi Batılılaşma 

ve mazlum uluslara ilgi duyma politikaları oluşturmaktadır. 

2. Halka dayanmak: İç politikada olduğu gibi dış politikada da alınan 

kararlar ve gerçekleştirilen uygulamaların arkasında ulusun desteğinin, 

temsilcilerinin ve onayının olmasına özel bir önem verilmiş; yapılan her iş 

ulus adına ve onun için yapılmıştır. 

3. İleri görüşlü ve hazır olmak: Kimlerle, nerede, ne zaman, neyin 

ve nasıl yapılacağına doğru karar verebilmek için, Atatürk geçmiş ve bugünün 

ayrıntılı ve doğru okunmasına büyük önem vermiş; Osmanlı politikasında 

olduğu gibi başa gelenlere katlanan kaderci ve komplolara açık bir 

dış politika yerine, yazgısına kendi iradesiyle yön veren, yönünü ve konumunu 

önceden belirleyen ve ulusların karşılıklı ilişkilerini bir takım oyuncusu 

anlayışı içinde kavrayan bir yaklaşımla ileri görüşlü ve hazır olmaya çalışmıştır. 

Onun İkinci Dünya Savaşı’nı önceden okuyan şu sözleri, konuyu 

aydınlatıcı nitelik taşımaktadır: 

“Avrupa sorunu İngiltere, Fransa ve Almanya arasındaki anlaşmazlık 

konuları olmaktan artık çıkmıştır. Bugün Avrupa’nın doğusunda bütün 

uygarlığı ve hatta bütün insanlığı tehdit eden yeni bir güç belirmiştir. Bütün 

nesnel ve tinsel olanaklarını, bütünüyle dünya ihtilali amacı uğruna seferber 

eden bu korkunç güç, üstelik Avrupalılar ve Amerikalılarca henüz bilinmeyen 

yepyeni siyasal yöntemler uygulamakta ve rakiplerinin en küçük 

hatalarından bile mükemmel bir biçimde yararlanmasını bilmektedir. Av-


rupa’da meydana gelecek bir savaşın başlıca galibi ne İngiltere, ne Fransa 

ne de Almanya’dır. Yalnızca Bolşevizm’dir. Rusya’nın yakın komşusu ve 

bu ülkede en çok savaşmış bir ulus olarak, biz Türkler orada yaşanan eden 

olayları yakından izliyor ve tehlikeyi bütün çıplaklığıyla görüyoruz. Uyuyan 

Doğu uluslarının zihniyetlerini mükemmel bir biçimde istismar eden, onların 

ulusal tutkularını okşayan ve kinleri kışkırtmasını bilen Bolşevikler, yalnız 

Avrupa’yı değil, Asya’yı da tehdit eden başlıca güç durumuna gelmişlerdir”. 

“Pek yakında dünya durumu, Bırakışma yılarından daha çok ciddî 

olacak ve karışacaktır. İkinci büyük bir savaş karşısında kalacağız. Dünyaya 

egemen olan ulusları yönetenlerin arasında yazık ki birinci derece devlet 

adamı çıkmıyor. Avrupa’da birkaç serüvenci Almanya ile İtalya’nın başında 

zorla bulunuyorlar. Karşı karşıya geldikleri zayıf devlet adamlarının aczinden 

cüret alıyorlar. Bunlar, bugün dünyayı kana boyamaktan çekinmeyeceklerdir. 

Eski dostumuz Rus Sovyet Hükümeti, âcizlerle serüvencilerin 

yanlış hareketlerinden yararlanmasını bilecektir. Bunun sonucunda dünyanın 

durumu ve dengesi bütünüyle değişecektir. İşte, bu dönem boyunca 

doğru hareket etmesini bilmeyip en küçük bir hata yapmamız durumunda, 

başımıza Bırakışma yıllarından daha çok felâketler gelmesi olasıdır!” 61 

“Çok zaman geçmeden Avrupa’da bir fırtına kopacak, bu müthiş 

kasırga, dünyanın her tarafına yayılacak ve insanlık genel bir savaş felâketinin 

bütün kötülükleri ile bir kere daha karşılaşacak! Bu kanlı, tehlikeli durumda 

tarafsız kalmak, savaşa katılmamak ve devlet gemisini bu fırtına ortasında 

hiçbir engele çarptırmadan yöneterek savaş dışında ve barış içinde 

yaşamaya çabalamak, bizim için yaşamsal önem taşımaktadır.” 62 

İkinci Dünya Savaşı sonrasında Sovyet tanklarının bütün bir Doğu 

Avrupa’yı istila ettiği düşünülürse, Atatürk’ün ne denli haklı çıktığı ve ileriyi 

nasıl doğru okuduğu anlaşılabilir. Fakat burada asıl dikkat edilmesi gereken 

şey; Türkiye’nin Milletler Cemiyeti üyesi olmasının, ardı ardına Balkan 

Antantı ve Sadabat Paktı’nı imzalayarak Balkanlar ve Doğu’da ittifak bölgeleri 

oluşturmuş olmasının bu ileri görüşlülük içinde daha farklı bir görünüm 

ve anlam kazanıyor olmasıdır. Çünkü tüm bu yaratıcı politikalar, Türkiye’yi 

bir güvenlik çemberi içine almış ve İkinci Dünya Savaşı’nda Türkiye’nin 

tarafsızlık politikasına üzerinde bir kez daha düşünmeye değer ölçüde 

katkı sağlamıştır. Onun şu sözleri, tam da bu noktada anımsanması gereken 

düşünceler içermektedir: 

61 Ali Fuat Cebesoy, Siyasi Hâtıralar, İstanbul, 1960, s. 252 – 253. 

62 

Ulus, 10. 11. 1961.


“Bugün vardığımız barışın, sonsuz barış olacağına inanmak, elbette 

safdillik olur. Bu o kadar önemli bir gerçektir ki ondan bir an bile gaflet, 

ulusun bütün varlığını tehlikeye sokar. Kuşkusuz, hukukumuza, onur ve 

gururumuza saygı gösterildikçe, karşı saygıda asla kusur etmeyeceğiz. Fakat 

ne çare ki zayıf olanların hukukuna saygının noksan olduğunu ya da 

hiç saygı gösterilmediğini çok acı deneyimlerle öğrendik. Onun için her türlü 

olasılıkların gerektireceği hazırlıkları yapmakta asla gecikemeyiz”. 

VI.2. ATATÜRK’ÜN DIŞ POLİTİKA KONUSUNDAKİ DEMEÇLERİ 

Atatürk’ün dış politika konusundaki demeçleri, onun uluslararası 

ilişkilere bakış açısını aydınlatmasının yanı sıra izlenen dış politikanın gerekçeleri 

hakkında birçok ipucu barındırmaktadır. Bu ipuçlarını seçilmiş 

örnekler üzerinde izlemeye çalışalım: 

Örneğin barış konusunu ele alalım. Atatürk için bu kavram öylesine 

yaşamsaldır ki barıştan ne ödün vermiştir ne de bu olguyu bir yatıştırma 

aracı olarak kullanmıştır. Çünkü o, barışı hem Türk Devrimi’nin hem de izlenen 

dış politikanın temel amaçlarından olan “Tam Bağımsızlık” kavramı 

ile eş anlamlı olarak tanımlamıştır: 

“Biz barış istiyoruz dediğimiz zaman, tam bağımsızlık istediğimizi 

herkesin anlaması gerekir.” 

“Ülkemizin zulüm yoluyla uğradığı yıkımı onarmak ve yıllardan beri 

türlü engeller altında baskı uygulanan ekonomi yaşamımızın meşru gelişimini 

sağlamak ve teknoloji ve bilim içinde çalışkan bir yaşama kavuşturmak 

barış koşullarımızdır.” 

“Öncelikle barışsever olduğumuz için barışı arzu ediyoruz. İkinci 

olarak, sürekli savaşlar nedeniyle, ülke barışa, düzen ve onarıma çok muhtaçtır. 

Fakat barış olmayacak olursa yine savaşımı sürdürecek ve kesinlikle 

ülke için gerekli olan sonucu elde edeceğiz.” 

“Dışişlerinde dürüst ve açık olan politikamız barış düşüncesine dayanır. 

Uluslararası herhangi bir sorunumuzu barış yoluyla çözmeyi aramak 

bizim çıkar ve anlayışımıza uyan bir yoldur.” 

“Biz, uluslararası ilişkilerde karşılıklı güven ve saygıyı hedef tutan 

açık ve içten politikanın en ateşli taraftarıyız. Duyarlılığımız, bu yolda kendisini 

gösteren hazırlıklara ve uğraşılara karşı, bunların bizim için de eylemsel 

ve gerçek bir güven oluşturup oluşturmayacağı noktasındadır.” 63 

63 

Atatürk’ün Söylev ve …, 1. Cilt, s. 336)


Bir başka dikkat çekici konu ise, Atatürk’ün gerek iç gerekse de dış 

politikada tercih edilen politikaları “ulusal” oluşlarıyla nitelendiriyor olmasıdır: 

“Bizim açık ve uygulama yeteneğine sahip olarak gördüğümüz siyasal 

yöntem, ulusal siyasettir. Dünyanın bugünkü genel koşulları ve yüzyılların 

beyinlerde ve karakterlerde merkezileştirdiği gerçekler karşısında 

düşçü olmak kadar büyük bir hata olamaz. Tarihin ifadesi budur, bilimin, 

aklın, mantığın ifadesi böyledir. Ulusumuzun güçlü ve sürekli yaşayabilmesi 

için, devletin tümüyle ulusal bir siyaset izlemesi ve bu siyasetin, iç örgütlenmemizle 

tümüyle uyumlu ve dayanaklı olması gerekmektedir. Ulusal siyaset 

dediğimiz zaman, kastettiğim anlam ve içerik şudur: Ulusal sınırlarımız 

içinde, her şeyden önce kendi gücümüze dayanarak varlığımızı sürdürmek, 

ulus ve ülkenin gerçek mutluluk ve uygarlaşmasına çalışmak. Sınırlandırılmamışlıktan 

doğan arzular peşinde ulusu oyalamamak ve zarar 

vermemek. Uygar dünyadan, uygar ve insani davranışa ve bağımsız dostluğa 

sahip olmaktır.” 

“Büyük düşler peşinden koşan, yapamayacağımız şeyleri yapar gibi 

görünen düzenbaz insanlardan değiliz. Büyük ve düşsel şeyleri yapmadan 

yapmış gibi görünmek yüzünden bütün dünyanın düşmanlığını, kötü niyetini, 

kinini bu ülkenin ve ulusun üzerine çektik. Biz Panislâmizm yapmadık; 

belki ‘yapıyoruz, yapacağız!’ dedik. Düşmanlar da ‘yaptırmamak için bir an 

evvel öldürelim!’ dediler. Panturanizm yapmadık, ‘yaparız, yapıyoruz!’ dedik, 

‘yapacağız!’ dedik ve yine ‘öldürelim!’ dediler. Bütün dava bundan 

ibarettir. Bütün dünyaya korku ve telâş veren kavram bundan ibarettir. Biz 

böyle, yapmadığımız ve yapamadığımız kavramlar üzerinde koşarak düşmanlarımızın 

sayısını ve üzerimize olan baskılarını artırmaktan ise doğal 

duruma, meşru duruma dönelim; haddimizi bilelim. Biz yaşama ve bağımsızlık 

isteyen ulusuz. Ve yalnız ve ancak bunun için yaşamımızı esirgemeden 

veririz!” 64 

Yine, demeçler okunduğunda, birçok hedef içersinde Batılılaşma 

politikalarının da özel bir yeri olduğu ve dış politika üzerinde belirleyici bir 

rol oynadığı anlaşılmaktadır. 

“Ülkeler çeşitlidir, fakat uygarlık birdir ve bir ulusun ilerlemesi için 

bu tek uygarlığa katılmamız gerekmektedir. Osmanlı İmparatorluğu’nun 

çöküşü, Batıya karşı elde ettiği başarılarından çok mağrur olarak, kendini 

Avrupa uluslarına bağlayan bağları kestiği gün başlamıştır. Bu hataydı, bunu 

yinelemeyeceğiz.” 

64 Atatürk’ün Söylev ve …, 1. Cilt, s. 195 -196.


“Türklerin yüzyıllardan beri izlediği hareket, sürekli aynı doğrultuyu 

korudu. Biz sürekli doğudan batıya doğru yürüdük. (…) Doğuda yaşamayı 

seçmek zorunda olduğumuz için, ırkımızın beşiği ile ilgili olması nedeniyle 

olabildiğince yakın batıda bir ikametgâh seçtik. Fakat bedenlerimiz 

doğuda ise düşüncelerimiz batıya doğru yönelik kalmıştır.”

KAYNAKÇA 

AFETİNAN, A., “Atatürk’ün Büyük Nutuk’unun Müsveddeleri Üzerinde Arkadaşlarının Eleştirilerini 

Dinlemesi ve Gençliğe Seslenişi”, Atatürk’ün Büyük Söylev’inin 50. Yılı Semineri, 

Ankara: TTK Yay., 1980. 

AFETİNAN, A., Atatürk Hakkında Hatıralar ve Belgeler, Ankara, 1968. 

, A., İzmir İktisat Kongresi, Ankara: TTK Yay., 1989. 

, A., Medeni Bilgiler ve Mustafa Kemal Atatürk’ün El Yazıları, Ankara: TTK Yay., 

1988. 

AKŞİN, Aptülahat, Atatürk’ün Dış Politika İlkeleri ve Diplomasisi, İstanbul: İnkılâp ve Aka 

Yay., 1991. 

AKŞİN, Sina, Ana Çizgileriyle Türkiye’nin Yakın Tarihi, Ankara: İmaj Yayıncılık, 1998. 

ARAR, İsmail, “Büyük Nutuk’un Kapsamı, Niteliği, Amacı”, Atatürk’ün Büyük Söylev’inin 50. 

Yılı Semineri, Ankara: TTK Yay., 1980. 

Atatürk’ün Fikir ve Düşünceleri, Haz. Utkan Kocatürk, Ankara: AKDTYK-ATAM Yay., 1999, s. 

152. 

Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, 3 Cilt, Ankara: AKDTYK – ATAM Yay., 1989. 

ATAY, F. Rıfkı, Çankaya: Atatürk Devri Hatıraları, İstanbul, 1953. 

AYBARS, Ergün, “Atatürk Eğitim İlkesi”, Uluslararası Atatürk Konferansı, İstanbul: Boğaziçi 

Üniv. Yay., , 1981. 

AYSAN, Mustafa A., “Atatürk'ün Ekonomik Kalkınma Modeli”, Atatürkçülük, İstanbul: MEB Yay, 

1988. 

BORATAV, Korkut, Türkiye İktisat Tarihi 1908-2002, Ankara: İmge Kitabevi Yay., 2003. 

CEBESOY, Ali Fuat, Siyasi Hâtıralar, İstanbul, 1960. 

CUMALI, Necati, “Nutuk”, Vatan, 10 Kasım 1961. 

DAVER, Bülent, “Atatürk ve Ekonomi”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Sayı 31, Cilt: XI, Mart 

1995.


DOĞAN, İzzettin, “Atatürk’ün Dış Politikası ve Uluslararası İlişkiler Anlayışı”, Çağdaş Düşüncenin 

Işığında Atatürk, İstanbul: Eczacıbaşı Vakfı Yay., 1986. 

ELDEM, Vedat, Harp ve Mütareke Yıllarında Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomisi, Ankara: 

TTK Yay., 1994. 

ERENDİL, Muzaffer, “Atatürk’ün Nutuk (Söylev) Adlı Eseri Üzerine Bir İnceleme”, IX.Tarih 

Kongresi-Bildiriler, Cilt: III, Ankara: TTK Yay., 1989. 

ERKAN, Hüsnü, “Atatürkçü Düşünce, Bilimsellik ve Toplumsal Gelişme”, Uluslararası Atatürk 

Konferansı, İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yay., 1981. 

FAROQHİ, Suraiya, Osmanlı’da Kentler ve Kentliler, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yay., 1994. 

GALBRAİTH, John Kenneth, İktisat Tarihi, Ankara: Dost Yayınları, 2004. 

GÖKBERK, Macit, “Aydınlanma Felsefesi, Devrimler ve Atatürk”, Çağdaş Düşüncenin Işığında 

Atatürk, İstanbul: Eczacıbaşı Vakfı Yay., 2004. 

GÖNLÜBOL, Mehmet - KÜRKÇÜOĞLU, Ömer, “Atatürk Dönemi Türk Dış Politikasına Genel Bir 

Bakış”, Atatürkçü Düşünce, Ankara, AKDTYK-ATAM Yay., 1992. 

GÖNLÜBOL, Mehmet, “Atatürk’ün Dış Politikası: Amaçlar ve İlkeler”, Atatürk Yolu, Ankara: 

AKDTYK-ATAM Yay., 1987. 

İstanbul Ansiklopedisi, Cilt: III, İstanbul, 1948. 

KARAL, E. Ziya, Atatürk’ün Büyük Söylev’inin 50. Yılı Semineri, Ankara: TTK Yay., 1980. 

(Tartışmalar ve Açıklamalar Bölümü). 

KARAOSMANOĞLU, Y. Kadri, “Hatıralar: Yorulmak Bilmez Atatürk”, Ulus, 13 Temmuz 1961. 

KAZGAN, Gülten, İktisadî Düşünce veya Politik İktisadın Evrimi, İstanbul: Remzi Kitabevi 

Yay., 2002. 

KILIÇ, Ali, Atatürk’ün Hususiyetleri, 1955. 

KIŞLALI, A. Taner, “Atatürk’ün Kültür Siyaseti”, Cumhuriyet Dönemi Cumhuriyet Yazıları 

Seçkisi, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1998. 

KONGAR, Emre, Kültür Üzerine, İstanbul: Remzi Kitabevi Yay., 2003. 

Nutuk, Haz.: Zeynep Korkmaz, Ankara: ATAM Yay., 1991. 

Nutuk-Söylev, 3 Cilt, Ankara: TTK Yay., 1989. 

ÖZERDİM, Sami N., “Nutuk’ta Altı Çizilmiş Satırlar”, Belleten, Cilt: XLV/1, S: 177, Ocak 1981. 

, Sami N., “Nutuk’un Çeşitli Basımları ve Düşündürdükleri”, Atatürk’ün Büyük Söylev’inin 

50. Yılı Semineri, Ankara: TTK Yay., 1980. 

, Sami N., Açıklamalı Söylev Sözlüğü, Ankara: TDK Yay., 1981. 

SAVAŞ, Vural, İktisatın Tarihi, Ankara: Siyasal Kitabevi Yay., 2000. 

SOYDAN, Mahmut, “Gazi ve İnkılâp”, Milliyet, 05.02.1930. 

, Mahmut, “Gazi ve İnkılâp”, Milliyet, 06.02.1930. 

, Mahmut, “Gazi ve İnkılâp”, Milliyet, 07.12.1929. 

, Mahmut, “Gazi ve İnkılâp”, Milliyet, 10-11.01.1930. 

Söylev, 2 Cilt, Haz.: Mehmet Tuğrul (vdr.), Ankara: TDK Yay., 1981. 

Söylev, Haz.: H. Veldet Velidedeoğlu, İstanbul: Çağdaş Yay., 1981. 

ŞİMŞİR, Bilal N., Atatürk’ün Büyük Söylevi Üzerine Belgeler, Ankara: TTK Yay., 1991.

KAYNAKÇA 351 

TEZEL, Y. Sezai, Cumhuriyet Dönemi’nin İktisadi Tarihi, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yay., 

1994. 

TURAN, Şerafettin, Atatürk’ün Düşünce Yapısını Etkileyen Olaylar, Düşünürler, Kitaplar, 


TURANLI, Rona, İktisadi Düşünce Tarihi, İstanbul: Bilim Teknik Yay., 2000. 

TÜTENGİL, C. Orhan, “1927 Yılında Türkiye”, Atatürk’ün Büyük Söylev’inin 50. Yılı Semineri, 


Ulus, 10. 11. 1961. 

ÜSTÜNEL, Besim, Ekonominin Temelleri, Ankara, 1975.

SÖYLEV (1919 - 1927) ve DEMEÇLER (1928 - 1938)

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?