PDF Dosyası - Ankara Üniversitesi Kitaplar Veritabanı

TÜRKİYE CUMHURİYETİNİN YETMİŞBEŞ YILIANKARA ÜNİVERSİTESİ SİYASAL BİLGİLER FAKÜLTESİANKARA UNIVERSITY FACULTY OF POLITICAL SGIENCE(imafcnULUSLARARASI KONFERANS00 OPl»l iINTERNATIONAL CONFERENCEAnkara, 22-23 Ekim / October 1998Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi YayınıYayın No: 582

ANKARA ÜNİVERSİTESİ SİYASAL BİLGİLER FAKÜLTESİANKARA UNIVERSITY FACULTY OF POLITICAL SCIENCEULUSLARARASI KONFERANSINTERNATIONAL CONFERENCE00atmjmmİ mmmroınfAnkara, 22-23 Ekim / October 1998Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi YayınıYayın No: 582

ISBN 975-482-481-9Ankara Üniversitesi BasımeviBilgisayar sisteminde dizilip, ofset tesislerinde basılmıştır.Ankara 1999 - Tel: 213 66 55

İÇİNDEKİLERCumhurbaşkanı Sayın Süleyman DEMİREL'in MesajlıAnkara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dekanı Prof. Dr. Celal GÖLE'ninÖnsözüIXDüzenleme Kurulu Başkanı Prof. Dr. Sina AKŞIN'in SunuşuDr. Vladimir I. DANILOV: Atatürk ve Türkiye 'nin Siyasal Modernleşmesi 1Prof. Dr. Özer OZANKAYA: Türk Devriminin Demokrasi Kuramına Katkıları ... 7Prof. Dr. Sina AKŞİN: The Nature ofthe Kemalist Revolution 19Prof. Roberto Gonzâlez GOMEZ: Kemal Atatürk: the Emergence of ModemTurkey 29Ass. Prof. Llambro FİLO: Ataturkism an Initiative of a Modern Political Culture(Comparative Study) 41Nada ZIMOVA: Atatürk and the Idea of a Republican State 47Dr. Muhammed NUREDDİN: Cumhuriyetin İlânının 75. Yılı Avrupalılaşma veKemalizmin Karakteri 51Orhan KOLOĞLU: Hızlı Çağdaşlaşma Modeli Olarak Atatürkçülük 59Prof. Dr. Bülent DÂVER: Hümanizma ve Atatürk 67Dursun ATILGAN: Çağdaş Türkiye'nin Temeli Kemalist İlkeler 73Prof. Dr. Kamel Abu JABER: Mustafa Kemal Atatürk 85Prof. Carter V. FINDLEY: Reflections on the Early Turkish Republic in World-Historical Perspective 91Ord. Prof. Dr. Anna MASALA: Mustafa Kemal Türkiyesi ve Avrupa 99Edouard SABLIER: De Gaulle 's Turkey 103Prof. Dr. Nimetullah HAFIZ: Türkiye Cumhuriyeti'nin Balkan Devletlerinde Yankıları107Yrd. Doç. Dr. Mustafa TÜRKEŞ: Atatürk Döneminde Türkiye 'nin Bölgesel DışPolitikaları (1923-1938) 129Prof. Dr. İbrahim TATARLİ: İki Dünya Savaşı Arasındaki Dönemde Atatürk veModern Türkiye'nin Bulgaristan Parlamentosu'nda Değerlendirilmesi 143Prof. Dr. Baskın ORAN: Kalanların Öyküsü (1923 Mübadele SözleşmesininBirinci ve Özellikle de İkinci Maddelerinin Uygulanmasından AlınacakDersler) 155VIIXI

Gazmend SHPUZA: Arnavutluk İle Türkiye Arasında Diplomatik ilişkilerin Kurulması(1923-1926) 175Prof. Dr. Ljiljana COLIC: Reflections of Mustafa Kemal Atatürk's Reforms in theKingdom of Yugoslavia 183Mustafa MEHMET: "Atatürk İnkılâpları" ve Romanya Türk Toplumu 191Prof. Dr. David KUSHNER: Some Observations on İslam and Secularism inTurkey 197Erik CORNELL: The Essence of Secularism-Land shall by Law be Built 205Nazlı KANER: Atatürkçülüğün Çağdaşlık Görüşü ile İslamî Geleneklerin bir SenteziVar mıdır? Cumhuriyet Türkiyesi'nin Fikir Hayatındaki Gelişmeler:Sâmiha Ayverdi Örneği 209Prof. Dr. Eugen BUCHER: The Position of the Civil Law of Turkey in the WesternCivilisation 217Dr. Ali KAZANCIGİL: Turkey's Democracy in the 1990s: a Retrospective andProspective View 231Prof. Dr. A. Raşit KAYA: Siyaset, Demokrasi, Medya 251Prof. Dr. Alpaslan IŞIKLI: Küreselleşme ve Kemalizm 257Prof. Dr. Cem EROĞUL: Devletin Yeniden Yapılandırılması Söylemi ve Türkiye'ninDemokrasi Gereksinimi 275Vicente Guillermo ARNAUD: Atatürk and Modern Turkey 281Berııhard Tjin Liep SHIE: Atatürkism and Modern Turkey; the Early Reforms ofAtatürkism and the Perspectives towards the Development of a DemocraticSociety 1923-1950 287Prof. Dr. Djaparidze Shota ISMAILOVICH: Atatürk and Republic of Turkey onthe New Stage ofPolitical Orientation 297Dr. Meııter ŞAHİNLER: Atatürkçülük ile Demokrasinin Türkiye'de ve MüslümanÜlkelerdeki Geleceği 313Jean-Louis BACQUE-GRAMMONT (Çeviri: Yrd. Doç. Dr. Berrin CEYLANATAMAN): 1938 Sonunda Paris Basınında Atatürk ve Eseri Üzerine BazıDüşünceler 331Prof. Dr. Gertrude DURUSOY: L'Impact des Initiatives d'Atatürk sur la Vie Culturelleen Turquie 361Dr. Xavier JACOB: Atatürk et la Laicite 371Prof. Robert MANTRAN: Souvenirs et Reflexions sur la Periode Post-Kemalienne de 1945 â 1954 387Prof. Jacques THOBIE: La Republique de Turquie: la Voie de la PuissanceRegionale 395Prof. Dr. Dan BERINDEI: Nicolae Titulescu et la Turguie d'Atatürk 423IV

Dr. Nahas M. MAHIEDDIN: L'Influence des Idees de Mustafa Kemal Atatürk surl'Elite Politique et Culturelle en Algerie durant la Periode de l'Entre Deux-Guerres 433Penda M'BOW: La Lecture de l'Experience Laıque du Senegal a la Lumiere deCelle de la Turquie sous Mustapha Kemal Atatürk (1881-1938) 455Prof. Rafâa BEN ACHOUR: Modern Tunisia and Turkey (A Comparative Studyin the Light of The Kemalist Principles) 467Dr. Bilâl N. ŞİMŞİR: Cumhuriyetin Başkenti Ankara 475Dr. Horst UNBEHAUN: Irade-i Milliye Gazetesi ve Millî Mücadele DönemindeSivas Basını Üzerine Gözlemler 487Prof. Dr. Justin McCARTHY: Population Change and the Creation of the TurkishRepublic 509Masami ARAI: Milliyetçilik İlkesinin Unutulmuş bir Öncüsü: Ahmed Ferid Bey ... 525Prof. Mehmet Ali EKREM: Atatürk Türkiyesi ile Romanya Arasındaki Diplomatikİlişkilere Toplu bir Bakış 533Prof. Dr. Yusuf HAMZA: Atatürk ve Makedonya Türklüğü 539Prof. Dr. Petrika THENGJILLI: Kemalist Türkiye'de ve Arnavutluk'ta KadınHareketi (Tarihi Kıyaslamalar) 553Constantine D. ZEPOS: Evolution of the Kemalist Doctrine, from a Greek aStandpoint 559Prof. Dr. Elmira MURADALIYEVA: Azerbaycan Tarihçiliğinde ve ÜniversiteKurslarında Atatürkçülük Kavrayışı 565Prof. Dr. Aııvar KASIMOV: Communication between Turk Republics 577Prof. Dr. Inom A. ASROROV: Using the Experience of Turkey in Economy Reformof the Republic of Tajikistan 581Dan TSCHIRGI: Turkey's Challenges in the Arab World 589Prof. Dr. Robert ANCIAUX: The Foreign Policy of Turkey in the Middle Eastand the Actuality of Atatürk's Thought: from the Pact of Saadabad to thePeace Process 601Dr. Youssef Mouhamed IRAKI: The Plane of the Ghazy Mostafa Kamal Pasha inthe Independence War and the Egyptian Attitude towards this War 1920-1923, According to the Egyptian Archives 613Dr. Yücel GÜÇLÜ: The Last Pitched Battle of the First World W ar and the Determinationof the Turkish-Syrian Boundary Line 623Prof. Abderrahmaııe el MOUDDEN: Bin Abd Al-Karim's and Kemal's Movementin the 1920s: what Connections? 639Dr. Arshi KHAN: State-Society Relationship in Turkey and India: a Comparative653StudyV

Prof. Dr. Zheng-hua DONG: Chinese Views of Atatürk and Modern Turkey 669Prof. Dr. Jaemahn SUH: Kore-Türk İlişkilerine Genel bir Bakış 677Prof. Duncan Bruce VVATERSON: Atatürk, ANZAC and Australia 689Prof. Gerrit OLIVIER: The Relevance of Kemal Atatürk in the Turkey of theFuture 701Prof. Dr. Victor Morales LEZCANO: Garcia Gomez, a Valuable Clog in theMediterranean Policy of Spain in the M ist of the Cold War 713Prof. Dr. Tapaııi HARVIAINEN: The Northemmost Turk Community- a Case ofEuro-Islam in Finland 723Arshad-uz ZAMAN: Atatürk Seen from Bangladesh 731Prof. Dr. Ergun TÜRKCAN-. Türkiye'nin Teknoloji Tercihleri: 1923-1998 Doğrular-Yanlışlar;İmkânlar-İmkânsızlıklar 741Prof. Dr. Dr. h.c. Şefik Alp BAHADIR: Turkish Economy on the Threshold of the2İst Century: a Critical Review of Some Recent International Appraisals 761Prof. Dr. Bilsay KURUÇ: Kamu Ekonomisinde bir Yöneticilik Örneğinden İzlenimler:Selahattin Şanbaşoğlu ve Sanayide Modern Girişimcilik 773Prof. Geoffrey LEWIS: Bilmeyen Ne Bilsin Bizin ? 781Adnan BİN YAZAR: Atatürk'ün Yaratmak İstediği Bilgi Toplumu 787Prof. Dr. Ezel Kural SHAW: The Language Factor as the Keystone of the TurkishRepublic 's Reform Program 797Prof. György HAZAI: Türkolojinin Türkiye'de Cumhuriyet Dönemindeki GelişmesininBazı Sorunları Üstüne 809Tamer BACINOĞLU: The Perception of Kemalism in German Journalism sincethe End of the Cold War 817Dusan MIHAJLOVIC: Atatürk, one View of the Life and Achievement of MustafaKemal Atatürk at the End of the 20th Century 835Konferans Programı 841Düzenleme Kurulu (Organizing Committee) 853VI

Bu bakımdan, Türk milleti Cumhuriyetin ve kurucusu büyük Atatürk'ündeğerini iyi bilmektedir. Onun ilkelerine bağlı olarak onun gösterdiğihedef doğrultusunda azim ve kararlılıkla yürümeye devam edecektir.Bu çerçevede, "Atatürkçülük ve Modern Türkiye" konulu konferansımemnuniyet ve takdirle karşılıyor, düzenleyenleri tebrik ediyorum. Konferansiçin ülkemize gelen değerli bilim adamlarına hoşgeldiniz diyorum.Bu vesileyle, konferansın başarılı ve verimli olmasını diliyor, tümkatılımcılara selâm ve sevgilerimi iletiyorum.VIII

ÖNSÖZTürkiye Cumhuriyeti'nin 75. Kuruluş yılı dolayısıyla 22-23 Ekim1988 tarihlerinde Fakültemizce düzenlenen "Atatürkçülük ve ModernTürkiye" uluslararası konferansında sunulan tebliğleri bu kitap ile yayımlamanınmutluluğunu yaşıyoruz.29 Ekim 1998 tarihinde 75. yaşını kutlayan Türkiye Cumhuriyetigenç, dinamik, uygar ve çağdaş bir devlettir. Bugün için Türkiye Cumhuriyeti,hür düşünceye ve insan haklarına saygılı, laik, demokrasi ilkelerinebağlı, güçlü bir devlettir. Modern Türk Devleti, fikri gücünü Atatürk ilkeve devrimlerinden kısaca Atatürkçülük'ten almıştır. îşte 22-23 Ekim1998 tarihlerinde düzenlediğimiz uluslararası konferansta da 75. yılınıkutlayan Türkiye Cumhuriyeti'nin bu başarısı ve onun kurucusu BüyükAtatürk'ün ilke ve devrimleri çeşitli yönleriyle ele alınarak iki gün boyuncatartışılmıştır.Bu konferansta yerli ve yabancı toplam 81 akademisyen ve araştırmacıbildiri sunmuştur. Yabancı akademisyen ve araştırmacılar, 22'si Avrupa,12'si Asya, 6'sı Afrika, 5'i Amerika, l'i de Avusturalya olmak üzere,46 değişik ülkeden ülkemize bu konferans için gelmişlerdir.Ankara Üniversitesi Cumhuriyetimizin ilk üniversitesi olmasının yanısırabünyesindeki fakülteleri ile, Atatürk ilke ve devrimleri doğrultusundaCumhuriyetimizin temellerinin atılmasına ve yüceltilmesine çokdeğerli katkılarda bulunmuştur. Ankara Üniversitesinin gelişim tarihi,Cumhuriyet ile bütünleşmiş; Üniversitemiz, Cumhuriyetin dayandığı temeldeğerlerin korunması ve toplumda yaygınlaştırılmasını varoluş nedenive ana misyonu kabul etmiştir.Siyasal Bilgiler Fakültesi de, ülkemizin en köklü eğitim kurumlarındanbirisi olarak, Atatürk ilke ve devrimlerinin doğrultusunda Cumhuriyetimizin,siyasi, mali, hukuki ve idari yapısı ile anayasal düzeninin oluşturulmasındave korunmasında önemli sorumluluklar üstlenmiştir. SiyasalBilgiler Fakültesi'nin bu tarihi sorumlulukları arasında, hiç şüphesiz;Cumhuriyete, demokrasiye ve özellikle Atatürkçülüğe sahip çıkacak kadrolarıyetiştirme misyonu da bulunmaktadır. Dolayısıyla, Cumhuriyetimizin75. yılında, Atatürkçülük ve Modern Türkiye konusunda bu kapsamdauluslararası bir konferansın Üniversitemiz çatısı altında FakültemizIX

tarafından düzenlenmesi bir raslantı değildir; bilakis bizler için daima hatırlanacakbir onur kaynağıdır.Söz konusu uluslararası konferans ve tebliğleri toplayan bu kitap yoğunbir çalışma sonucunda hazırlanmıştır. Konferansın ve bu kitabın yayınahazırlanmasında özverili bir şekilde çalışan başta Düzenleme Kuruluüyeleri, asistanım Korkut Özkorkut, matbaa tashihlerini yapan FakültemizAraştırma Görevlileri olmak üzere, Dışişleri Bakanlığı yetkililerineve emeği geçen herkese Fakültem ve şahsım adına kalbi teşekkürlerimiiletiyorum.Cumhuriyetimizin 75. yılını bir kez daha kutlarken, bu kitabın Cumhuriyetimizinaydınlık yarınlarına, Atatürkçülüğe ve özellikle çağdaş,hür, demokrat, laik ve hukuk üstünlüğünü benimseyen Türkiye'nin, Atatürk'ünçizdiği yolda ilerlemesine olumlu katkılar yapmasını içtenlikle arzuluyorum.Prof. Dr. Celal GÖLEAnkara ÜniversitesiSiyasal Bilgiler FakültesiDekanıX

SUNUŞKonferansımız Atatürk, Atatürkçülük ve Atatürk Devrimi konusundabir duruluğa, bir berraklığa ulaştığımız bir sıraya rastladı.Atatürk'ün ülkenin yazgısına önderlik etmeğe başlamasıyla birlikte,Türkiye'de ona karşı büyük bir sevgi ve hayranlık beslenmiştir. Atatürkhemen her adımında o denli başarılıydı ki, başka türlü olamazdı. Fakat busevgi ve hayranlığın anlamaya, değerlendirmeye engel olduğu da doğrudur.Ama aradan uzunca bir zaman geçti. Üstelik Türkiye'de 1980'densonra Atatürk'e karşı şiddetli eleştiriler yöneltildi. Bundan cesaret alanşeriatçılar, bu olumsuz koroya katıldılar. Böylece Atatürkçülük üzerindekafa yorulmaya ve Atatürkçülüğün ne olduğu "keşfedilmeye" başlandı.Bugün pek çok insan bu gelişmelerin ışığında Türkiye'nin sorunlarınınçaresini Atatürkçülükte görmektedir. Fakültemizin düzenlediği uluslararasıkonferans, yukarıda da belirttiğim gibi, böyle bir döneme denkgeldiği için daha da anlamlı olmuştur.***Konferansı ve bu yayını olanaklı kılan Dışişleri Bakanlığına ve katılmacılaraen başta teşekkür ediyorum. Ayrıca Ankara Üniversitesine, Fakültemizinmemurlarına, Avrupa Topluluğu Araştırma ve Uygulama Merkezine,Aristo Tours'a, ve tabii Düzenleme Kurulundaki ve düzeltmenlikyapan arkadaşlara pek çok teşekkür borçluyuz. Bizimle yakın işbirliği yapanDışişlerinden Sn. Dr. Menter Şahinler'i ve Sn. Can Önder'i de unutmuyoruz.Girişimi candan benimseyen ve başarısı için büyük çaba gösterenDekanımız Prof.Dr. Celal Göle'ye özel olarak teşekkür ederim.Şunu da belirteyim ki galiba bütün bu işleri genellikle zevkle yaptık.Kendi hesabıma söylüyorum, fakat sanırım Düzenleme Kurulundaki arkadaşlarda bana katılırlar, toplantılarımız hoş, arkadaşça bir havada geçiyordu.Toplantı günlerini adeta iple çekiyordum.Prof.Dr. Sina AKŞINDüzenleme Kurulu BaşkanıXI

ATATÜRK VE TÜRKIYE'NIN SIYASALMODERNLEŞMESIDr. Vladimir I. DANILOV*Türkiye Cumhuriyetinin 75. yılı Türk toplumu hayatına çok büyükdeğişiklikler getirmiştir. Asrın başlarında Türkler kendilerini bir milletolarak korunması için savaşmaya mecburdular. Bugün ise Türk devletibölgesel bir süpergüç olarak sayılabilir.Milli kurtuluş hareketinin teşkilâtlanmasıyla zaferle sonuçlanmasında,yeni Türk devletinin kurulmasıyla kuvvetlenmesinde, Atatürk'ünyakın arkadaşlarıyla birlikte cumhuriyetin ilânından evvel hazırladıklarıtemel prensiplerin rolü son derece büyüktü.1919 yılı Mayıs ayında Mustafa Kemal Samsun'dan İstanbul'dakiSadarete şunu belirtiyor: "Millet milli hakimiyet esasını ve Türk milliyetçiliğinikabul etmiştir. Bunun için çalışacaktır". Böylece Osmanlı tarihindeilk defa şimdiye kadar egemenliğin timsali olan padişaha karşı milletkoyulmuştur. Aynı zamanda başlıca birleştirici faktör, kurtuluş hareketibayrağı ve sonra yeni Türk devletinin kurulmasıyla kuvvetlendirilmesininde bayrağı olarak Türk milliyetçiliği prensibi teyit edilmiştir.1920 yılı Nisan ayında açılan Büyük Millet Meclisi, ellerinde bütünyasama ve icra iktidarını temerküz ettiğini ve Ankara hükümetinin kurulmasınıilan etmiştir. Bu hususta Mustafa Kemal Nutkunda şöyle diyor:"Efendiler, bu esaslara müstenit olan bir hükümetin mahiyeti, suhuletleanlaşılabilir. Böyle bir hükümet, hakimiyet-i milliye esasına müstenithalk hükümetidir. Cumhuriyettir". Böylece ta o zamanlarda müstakbeldevletin şekli prensip olarak belirlenmiştir. 1923'te gereken şartların olgunlaştıklarızaman Cumhuriyet ilân etmiştir. O zamanlardan beri Cumhuriyetçilik,Anayasada tesbit edilmiş olan devletin sarsılmaz bir temeliolmuştur.Daha 20'li yılların başlarında Kemalistler, halkçılık prensibinin geliştirilmesineözel bir önem veriyorlar. Görüşlerinin sisteminde halkçılık,hakimiyet-i milliye ile Türk milliyetçiliği yanısıra başlıca unsur olmakta-* Moskova.1

dır. Mustafa Kemal'in 1920-1921 yıllarındaki demeçlerinde söylediğigibi "...bizim nokta-i nazarlarımız -ki halkçılıktır- kuvvetin, kudretin, hakimiyetin,idarenin doğrudan doğruyay halka verilmesidir, halkın elindebulundurulmasıdır". Ve "Siyaset-i dahiliyemizde şiarımız olan halkçılık,yani milleti bizzat kendi mukadderatına hakim kılmak esası Teşkilat-ıEsasiye Kanunumuzla tesbit edilmiştir".Aslına bakılırsa Mustafa Kemal bununla gelecek Türk devleti içinbaşlıca demokrasi prensibini ileri sürmektedir. Yani toplum, halk, padişahınAllah'tan almış iktidarını inkâr ederek idareyi ellerine alıyor. Tabiîtemsilî bir organ ve bunun kurduğu hükümet vasıtasıyla. 1921 yılı Ocakayında kabul edilen Teşkilat-ı Esasiye Kanununda yeni bir terim ortayaçıkmıştır "Türk Devleti". Böylece saltanatın mukadderatını önceden bellietmiştir.Kemalist prensipleri, yeni Türk devleti siyasal teşkilâtlanmasınınesaslarını tayin etmiştir. Cumhuriyet ilânı günü Mustafa Kemal; "Memleketimiziasrileştirmek istiyoruz. Bütün mesaimiz Türkiye'de asrî, binaenaleyhgarbî bir hükümet vücuda getirmektir" diye belirtmiştir. O zamandanberi Türk toplumu siyasal Batılılaşma yolunu tutmuş demek birabartma olmayacaktır. Türkiye için Batılılaşma modernleşmenin şekli olmuştur.20'li yılların başlarında Türkiye, Batılı siyasal sisteminden örnekalarak demokratikleşme sürecine başlamıştır.Batılı siyasal sistemin muhakkak unsuru siyasal çokçuluktur. MustafaKemal bunun yani çok partili sistemin prensip olarak taraftarı idi.1924'te bir ecnebî muhabirin sorularına cevaben şöyle diyordu: "Hakimiyet-imilliye esasına müstenit ve bilhassa Cumhuriyet-i idareye malik bulunanmemleketlerde siyasi fırkaların mevcudiyeti tabiîdir. Türkiye Cumhuriyetindede, yekdiğerini mürakip fırkalar tekevvün edeceğine şüpheyoktur".Fakat Atatürk'ün zamanında Türkiye'de fiilen tek partili sistemvardı. Bunun için bazı batılı /hem siyasi hem ilmi/ çevrelerde kemalistler,otoriter, bonapartist bir rejim kurdukları için tenkit edilmiştir.Bununla ilgili hatırlıyalım ki Kemalistlerin başlıca prensipleri arasındadevrimcilik prensibi de yer almıştır. Türk Devletini yani Cumhuriyetikurarak Kemalistler siyasi, iktisadi, sosyal, kültürel alanlarda muazzamreformların programını ileri sürmüşlerdir. Türk milliyetçiliği prensibi toplumunçeşitli çevreleri hamlelerinin bu programı gerçekleştirmek için seferberedilmesine yardım etmiştir. Öyle sanıyorum ki Atatürk baştaolmak üzere Kemalistler, bu safhada toplumun muhtelif kesimleri partilerhalinde bir birine karşı koymak değil bunları bir partiye milli karakter vererekbu partinin idaresinde birleştirmeye karar vermiştir. Galiba Kemalistler,reformlar işinin parti hizipleri ile anlaşmazlıklarında batabileceklerinisanmışlardır. Zannediyorum ki 20-30'lu yıllarda tek parti rejimireformların başarıyla yapılmasına yardım etmiştir.2

Siyasal çağdaşlaşma yani batılılaşmanın başarıya ulaşması için buyolda ciddi engeller yaratabilecek olan halifelikle ve umumi olarak İslâmdini ile münasebetler tanzim olunmalıydı. Bu hususta belli öncüller ittihatçılartarafından yapılmıştır. Bunlar, Batı değerlerinin benimsenmesiişinin kolaylaştıran laiklik anlamının aşılamasına başlangıç koymuşlardır.Kemalistler bu sahada daha ileri gitmişlerdir. Saltanatın kaldırılması1924'te halifeliğin de yokedilmesine yol açmıştır. Bununla beraber bütünmaarif sistemi laik bir esasa dayatılıp Batı örneklerine uygun olarak yenibir kanunlar sistemi yaratılmaya başlanmıştır. İslâm gibi nazik bir meseledeMustafa Kemal'in gösterdiği nezaketlilik kaydedilmelidir. 1924 yılıMart ayında mecliste konuşurken şunu belirtmiştir: "...İslâm dinini,., birsiyaset vasıtası mevkiinden uzaklaştırmak ve yüceltmek gerekli olduğugerçeğini görüyoruz. Mukaddes ve tanrısal inançlarımızı ve vicdani değerlerimizi,karanlık ve kararsız olan ve her türlü menfaat ve ihtiraslaragörünüş sahnesi olan siyasetten... kurtarmak milletin dünyevi ve uhrevisaadetinin emrettiği ebir zarurettir. Ancak bu suretle İslâm dininin yüksekliğibelirir".Ama total bir batılılaşmanın gerçekleştirilmesi için halifeliğin kaldırılmasıkafi değildi. Gitgide laiklik ilkesi iktidarda olan CHP saflarındabenimsenmiş ve 1928 yılı Nisan ayında devlet dinine ait Anayasa maddesikaldırılmıştır. Laiklik prensibi, evvelâ iktidar partisinin sonra devletinde başlıca prensiplerinden biri olmuştur. Bu prensibin hayata geçirilmesi,siyasal modernleşme işini çok kolaylaştırdı.Kaydedildiği gibi tek partili sistem geçici bir mahiyet taşıyordu, Kemalistlersiyasal plüralizmi prensip olarak inkâr etmiyorlardı. İkinciDünya harbinden sonra iç ve dış koşullar değişmiş ve CHP idaresi başkapartilerin kurulmasına izin vermiştir. Böylece demokrasinin gelişmesindeönemli bir adım atılmıştır. Bu başlıca temsili organı olan meclis faaliyetindetesirini gösterdi. Çoğulcu demokrasi yerini pluralist demokrasi almıştır.Parlamento sonraki faaliyetleri tecrübesi, bir takım ilgi çekici hususiyetleriile arasıra ciddi buhranlara yol açan problemleri de göstermiştir.Malûm ki demokrasinin muhakkak bir emaresi, yapıcı bir muhalefetin,serbest tartışmanın ve uzlaşmanın var olmasıdır. Her toplum tartışma çerçevelerinikendi hususiyetlerine göre tayin eder. Söyleyebiliriz ki Türkiye'deçok partili sistemin kanunî çerçevelerin tesbit edilmesi bazı zamanlardasiyasi mücadeleyi ciddîleştiren bir problem olmuştur.1924 yılı Türkiye Anayasasında siyasal sistemin ancak bazı esaslarıbelirlenmiştir. Harpten sonraki yıllarda ise Anayasa hukuku büyük bir gelişmegöstermiştir. Bilindiği gibi Anayasada icra organları yasamadan ayrılmıştır,yargı organlarının yapısı ile yetkileri belirlenmiş, iktidarın üçdallarının fonksiyonları ayarlanmıştır. Anayasa mahkemesi kurulmuş, si-3

yasal partilerin, sendikaların, meslekî cemiyetlerin, derneklerin faaliyetleriesasları da ayarlanmıştır. Bütün bunlar Türkiye'yi toplumun siyasal teşkilâtlanmasıbatı standartlarına çok yaklaştırdı.Öbür taraftan Batı'da kaydedilmeyen bir fenomen Türkiye'de görülebilir:Harpten sonraki yıllarda Türk anayasasının gelişmesinde ordununrolü son derece büyüktü. Malûm olduğu gibi 1961 Anayasası, onun 1971-73 yıllarında değişmiş şekli, 1982 Anayasası ordunun aktif iştirakiyle veidaresi altında hazırlanmıştır.Zikredilen üç Anayasanın kıyaslanması ilginç bir şey gösteriyor.1961 anayasası Türkiye tarihinde en demokratik olmuştur. 1971-73'de vesonra 1982'de demokratik özgürlükleri kısıtlanmış ve aynı zamanda icraiktidarının bilhassa Cumhurbaşkanın yetkileri genişletilmiştir. Bu süreçTürk toplumunun ülkenin gerçek şartlarına uygun olabilecek vatandaşınhaklan ile vazifeleri, şahsiyetin özgürlükleri ile devlette istikrar arasındamuvazemenin arayışı olarak nitelendirilebilir. Bu süreç sona varmamış,devamı vardır.Diğer şark ülkeleri ile kıyasla Türkiye'nin siyasal modernleşme tecrübesidaha sürekli ve öğreticidir. Bu tecrübe kanıtlıyor ki modernleşmesüreci çelişkili ve arasıra acıtan bir mahiyet taşımaktadır. Bu süreç çerçevesindemuhakkak olarak Batı siyasal standartları yerli geleneksel değerlerlekarşılaşmaktadır. Böylece her asrileşmekte olan toplum modern ilegelenek arasında muvazene arayışı problemi önünde bulunmaktadır.Yıllar, Türk devletinin oluşmasında çok büyük rol oynamış olan Kemalistprensiplerini kaçınılmaz bir surette denemekte, bunlara düzeltmelergetirmektedir. Bu hususta milliyetçilik ve laiklik prensiplerine değinelim.Kaydedildiği gibi Türkiye'de asrileşme arasıra acıtan bir surettegeçmiştir. Türk devlet adamlarından ismail Cem bir makalede yazdığıgibi Türkiye modernleşme sürecinde bir şiddetli kültür sarsıntısını yaşamıştır.Türkiye'nin meriyette bulunmuş olan siyasal kurumlan ile ideolojihalamından demokrasiye ve plüralizme hiç hazır olmadığı için bunlar daülke için bir sarsıntı olmuştur.Bu faktörlerin tesiri altında toplumun çoğunu kurtuluş hareketindeve Cumhuriyetin inkişafında birleştiren Türk milliyetçiliği bazı sahalardaayırıcı bir karakter almıştır. Bir Türk yazarın kaydettiği gibi "Türk bayraklarınısallayan Kemalistler, liberaller, kurt işaretleri ve üç hilalli bayraklarlaülkücüler, sosyal demokratlar... hemen herkes orada..." İşte bugünkümilliyetçilik böyle.80'li yıllarda Anavatan Partisi, "yeni milliyetçiliği" kurmak, onunçerçevesinde başlıca siyasal eğilimlerini birleştirmek, böylece milliyetçiliğebirleştirici karakter geri vermek teşebbüsünü yaptı. Bir müddet içindebu teşebbüs başarılı olmuştur.4

Bugünkü Türkiye'nin jeopolitik durumunun bir özgünlüğü var: birtaraftan Doğu dünyasından kısmen çıkmış, İslâm dünyasında tam olarakentegre olmamış, diğer taraftan da Batı dünyasına tamamiyle kabul edilmemiş.Böyle bir durum dışa yönelmiş bir nevi milliyetçiliği doğuruyorki kendini "Türkün Türkten başka dostu yok" ifadesinde gösteriyor.Laiklik prensibi söylendiği gibi çabuk ve efektif modernleşmenin zorunlubir şartı olmuştur. Bununla beraber bu çabuk asrileşme, Batılılaşmatoplum için bir sarsıntı olmuştur. Yine İsmail Cem'in söylediği gibi"Yedi asır boyunca hakim olmuş dinî mahiyette kültür varlığından, buvarlığı temeli olan içtimai ve siyasi kurumlardan kısa bir müddet içindemodern kurumlara geçiş gerçekleştirilmiştir".Burada işin iki tarafına işaret edelim. Türkiye Anayasasında dini siyasiçıkarlar için istismar etmeyi yasaklıyan bir madde var ve böyle biryasak tasvip edilmelidir. Dinî fanatizm ile gericiliğin her belirmesi demuhakkak kınanmalıdır. Ama işin başka tarafı da vardır toplumun hayatındamodernizm ile gelenekçilik arasındaki muvazenedir. Hızlı Batılılaşmagelenekçi unsurları arka plâna itmiştir. Ama bugünkü toplumda buunsurlar gitgide daha fazla aranmaktadır. Böylece toplum dizginsiz kültürBatılılaşma taraftarları ile geleneksel varlıkları taraftarları arasında birçarpışma tehlikesi ile karşı karşıya gelmiştir.Türk toplumu 75 yıl zarfında siyasi, iktisadi, sosyal, kültürel gelişmesindemuazzam başarılar kazanıp dinamik bir inkişafta bulunmayadevam etmektedir. Bu ilerlemede çelişkilerin ortaya çıkması tabiî bir şeyolup dinamik bir toplumun gelecek gelişmenin optimal yolların arayışındabaşarılı olacağı şüphesizdir.5

TÜRK DEVRIMININ DEMOKRASI KURAMıNAKATKıLARıProf. Dr. Özer OZAN KAY A*I. GİRİŞBildirimin konusu, Atatürk'ün düşünce ve eylem önderliğinde gerçekleşenve bir "uygarlık projesi" değerinde olan Türk Devriminin, demokrasikuramına kalıcı nitelikteki temel katkılarını sergilemektir.Bir uygarlık projesi nedir? Bilindiği gibi bir insan topluluğunun"toplum" (=societe, society, Gesellschaft) oluşturabilmesi için, kurumlaşmışolarak yerine getirilmesi zorunlu olan temel işlevler vardır: devlet,aile, eğitim, ekonomi ve üstün değerler dizgesinin yerine getirdiği işlevlerdirbunlar. İşte bir insan topluluğunda bu temel işlevlerin çağın gereklerineve özlemlerine göre etkin biçimde karşılanmasını sağlayan düşünceve değerler dizgesine "uygarlık projesi" denilir.Atatürk'ün önderliğindeki Cumhuriyet devrimi, kanımca, devleti, aileyi,eğitimi, ekonomiyi ve üstün değerler alanını demokratik ilke ve ülküleregöre düzenlemeye yönelik böyle uygarlık projesi kapsamında birgirişimdir. Atatürk kadar, ölümünün üzerinden altmış yıl geçtiği haldehâlâ toplumuna yön verip hedef gösterebilen, onda umut ve heyecan yaratabilen,hatta bütün dünyada düşünceleri, eylemi ve kişiliği ile sevgi vesaygı ile anılan devlet adamı ya da politikacı her halde istisna sayılacakkadar azdır. Bu uluslararası sempozyumun kendisi de Atatürk'ün bu niteliğinebir kanıttır. Seçkin topluluğunuzun da aynı gözlemi paylaştığınainanıyorum. Daha önce de uluslararası düzeyde tanınmış bilimadamlarıve düşünürler bunu yapmışlardır ve yapmaktadırlar. Fransa'da örneğinMaurice Duverger, Georges Duhamel, Arjantin'de Blanco Villalta, Almanya'daHerbert Melzig, tam da benim bildirimde savunduğum noktalarıön plana çıkarmış oldukları için hemen aklıma gelen isimlerdir. Ne varki uluslararası politikaların konjonktürü, bilimadamı ve düşünürlerin görüşlerinigeniş İadelere bazan duyurmak, bazan da duyurmamak doğrultusundaişlemektedir.Ortadoğu Teknik Üniversitesi Öğretim Üyesi.7

Bunların bu yolda sık sık başvurdukları bir tez var: Deniliyor ki, hiçbirşey yoktan ortaya çıkmaz. Atatürk'ün gerçekleştirdiği toplumsal devrimler,Osmanlı yönetimince, özellikle de II. Abdülhamit yönetimincebüyük ölçüde gerçekleştirilmişti. Atatürk var olan bu yapıyı geliştirdi(Gerçi kimileri de bozdu diyorlar). Bir de Atatürk yalnız değildi. O'nunlabirlikte çalışanlar bulunduğu da anımsanmalı uyarısı yapılıyor. Hiçbirşeyinyoktan oluşmadığı, her olayın bir öncesi, bir hazırlık süreci bulunduğuapaçık bir gerçektir; (evidence, bedahet) denilen bir şeydir. Birönderin tek başına herşeyi yapamayacağı da böyledir. Bu öneriler bilgilerimizebirşey katmaz. İnsanlık tarihinde çığır açmış hangi önder, hangidevlet kurucusu, hangi din kurucusu, toplum yaşamının hiç değilse sınırlıkesimlerinde bir gereksinim, bir özlem biçiminde hiç algılanmaya bilebaşlanmamış bir düzeni, hiç yoktan ortaya atmıştır? Ve bu önderlerinhangisi yalnız başına çalışarak düzenini kurmuştur? Atatürk'le ilgili olarakyapılan böyle söylemlerin en azından bilimsel ortamlarda yeri olmamasıgerektiğine inanıyorum. Çünkü bilimin geçerlilik ilkelerinden birinitelik ile nicelik arasındaki farkı gözönünde bulundurmayı gerektirir. Örneğinokulların bilgisiyarla, fizik, kimya laboratuarlarıyla, video göstericileriyledonatıldığını varsayalım. Ama o okullarda özgür düşünmeye yerverilmiyorsa, örneğin sosyolojiye, felsefeye katlanılmıyorsa, Darvin kuramıyasaklanıyorsa, bilimsel yöntemin objektiflik, sorgulayıcılık ilkelerianlatılmıyorsa, otoriter bir kültür veriliyorsa, böyle okulların, Atatürk'ün"Düşüncesi, kültürü, vicdanı özgür kuşaklar yetiştirme" görevini verdiğidemokratik cumhuriyet okullarının öncüsü olduğu öne sürülebilir mi?Bildirimin asıl konusuyla ilgili olarak da bir noktaya değinmek istiyorum."Türk Devriminin ve Atatürk'ün Demokrasi Kuramına Katkıları"yolundaki bildiri başlığı, hep Mustafa Kemal Atatürk'ün Batılı düşünürlerdenve Batı dünyasının kültüründen etkilendiğini duymaya alışmışolanların tuhafına gidebilir. Gerçi Atatürk'ün düşünce ve eyleminde BatıUygarlığının ve Batılı düşünürlerin etkisi olduğu açıktır. Ama MustafaKemal'in de üstelik başarılı uygulamasını da yaptığı düşüncelerinin aynıBatı düşüncesine yani demokrasi uygarlığına katkı niteliğinde olduğu gereğincebelirtilmelidir. Benim bildirimin amacı ve konusu da budur.Mustafa Kemal Atatürk'ün ve O'nun önderliğinde gerçekleşen TürkDevriminin demokrasi, yani özgürlük dâvâsına çok temelli birçok katkılarıolduğu söylenebilir. Sömürgeciliğe baş kaldırma, saltanat ve halifelikgibi kurumlardan toplumunu kurtarma, özgürlük kavramını yüceltme, insanlığınyarısını, hem de en iyi yarısını oluşturan kadınların erkeklerleeşit hak ve özgürlüklere kavuşmasına önderlik etme, sosyal adalete dayalıbir düzen kurma, yurt içinde ve uluslararası yaşamda barışı egemen kılmayaçalışma, hepsi kuşkusuz demokrasi davasına yapılmış çok değerlikatkılardır.Ancak bütün bu katkıların temelinde yatan, bu demokrasi devrimininbaşarı güvencesini oluşturan husus, Atatürk'ün ulusal egemenlik kavramınaverdiği tanım, bu tanımdan dolayı da topum düzenini her türlü dokt-8

iner ideolojik kalıplar altına düşme tehlikesinden sakınabilmiş olmasıdır.Bence bunlar demokrasi kuramına katkı sayılacak değerdedir.Bugün bütün uygar insanlığı yakından ilgilendiren üç önemli olayadikkatimizi çekerek görüşümü açıklamaya çalışacağım. Bunlardan biri,Cezayir'de yıllardanberi yaşanan kanlı olaylardır. Kanımca bu kanlı içkavgada, ulusal egemenlik ilkesinin yani demokrasinin, "Çoğunluk her neisterse yapabilir." biçiminde anlaşılmak istenmesi yatmaktadır. Buna karşılıkTürk Demokrasi devrimini 1924'te, 1930'da, 1960'ta, 1998'de koruyanana güç, Mustafa Kemal'in ulusal egemenlik ilkesinin basit bir "çoğunlukoyu"na indirgenmesini reddeden anlayışı olmuştuur.Değinmek istediğim ikinci olay, Sayın Mikhail Gorbatchev'in Perestroikaadlı kitabında Sovyetler Birliği'nin çöküş nedeni olarak gösterdiği"Kuramın dogmalaştırılması" olayıdır. Gorbatchev "Kuramı dogmalaştırdık,özgür düşünceyi boğduk, bireyliği sildik. Sovyet toplumununtüm yönleriyle demokratikleşmesi gereklidir." diyordu. Oysa Sovyetlerdekiyleaynı tarihlerde girişilen Türk Demokrasi Devrimi, Atatürk'ün düşünceönderliğinde doktrinleri reddediyordu. Mustafa Kemal'in toplumunherhangi bir doktrinin kalıpları içine sokulmaması için gösterdiği özenindemokrasi için ne değerli bir katkı olduğunu vurgulamak istiyorum.Üçüncü olarak dikkatlerinize getirmek istediğim olay, Polonya'daLeh Walensa'nın, bunca olup bitenlerden sonra, "Ne kapitalizm, ne desosyalizm, demokrasiyi sağlayamıyor. Üçüncü bir yol bulunmalı." demenoktasına gelmiş olmasıdır. Kapitalizmi kusursuzmuş gibi gösterip birdoktrin gibi uygulamaya koyulan, böylece demokrasinin ekonomik boyutlarınıgözardı eden ülkelerde anarşinin ve mafyanın kol gezmeye başladığınıgörenler, Mustafa Kemal'in şu uyarısını anımsamadan edememektedirler:"Devlet her türlü ekonomik etkinliğin dışına itilecek olursa,devlet kurmaktan asgari amaç olan güvenlik ve adalet hizmetlerini bilegereğince yerine getiremez!"Benim bildirimde Türk Devriminin Demokrasi Kuramına Katkılarıolarak dikkatlerinize sunacağım konular da bu üç konuyla ilgilidir: Ulusalegemenlik ilkesinin geçerli tanımı, doktriner yaklaşımın toplumlarda yıkımlarayol açması ve demokratik düzenin ekonomik düzene ilişkin boyutları.II. TÜRK DEVRİMİNİN DEMOKRASİ KURAMINA KATKI-LARIAtatürk devrimi, "demokratik düzenin meşruluk ölçüleri ile bilimselyöntemin geçerlilik ilkeleri arasındaki paralelliğin" bilinciyle yapılmıştır.Bu bilinçle, yeni Türkiye toplumu "Egemenlik kayıtsız, koşulsuz ulusundur!"ve "Yaşamda en doğru yol-gösterici bilimdir!" diyen iki sütun üzerinekurulmuştur.9

Atatürk, "Demokrasi, geleceğini akıl ve bilimden alır. Bunlardanyoksun bir yönetime demokrasi demeğe olanak yoktur." derken bu birlikteliğidile getirmektedir.A. Ulusal Egemenlik Kavramına Getirdiği TanımMustafa Kemal Atatürk'ün demokrasi kuramına katkı oluşturduğunainandığım ulusal egemenlik temelde, ulusal egemenliğin basit bir "çoğunlukegemenliği" demek olmadığını vurgular; tersine, ulusal egemenlik düzenindeinsan ve yurttaş hak ve özgürlüklerinin doğuştan, vazgeçilmez,devredilmez haklar olduğunu kabul eder. Bu haklar hiçbir gerekçeyle,hiçbir yolla ortadan kaldırılamazlar. İnsan ve yurttaş hak ve özgürlükleriçoğunluk oyuyla ortadan kaldırılmak şöyle dursun, böyle bir oylamanınönerilmesi bile ulusal egemenlik düzeninde gayrımeşrudur. Bundan dolayıher yurttaşın, din, mezhep, soy, sop, sımf, eğitim, cinsiyet ..farkları olmaksızındoğuştan ve vazgeçilmez, devredilmez olarak sahip bulunduğuinsan hak ve özgürlüklerinin oy yoluyla ortadan kaldırılmasının adı ulusalegemenlik değil, "çoğunluk diktatörlüğü"dür, yani baskı yönetimidir.İnsan hak ve özegürlüklerinin başta geleni ise "baskıcılığa karşı direnmehakkı"dır. Örneğin kadınların erkeklerle eşit yurttaşlık haklarından yoksunkılınması, ya da vergi düzeninin bir dinin ya da mezhebin ölçülerinedayandırılması, kamu görevlilerinin belli bir toplum kesiminden seçilipatanması, vb., oy yoluyla kararlaştırılacak şeyler değildir. Böyle bir oylamanınönerilmesi bile gayrımeşrudur; bu yola gidecek bir hükümet meşruluğunuyitirir ve bireylerin "zulme karşı direniş hakkı" doğar. Laik toplumve devlet ilkesinin Türkiye Cumhuriyeti anayasasının değiştirilmesibile önerilemeyecek maddesi yapılması, ulusal egemenlik kavramının buiçeriğinden dolayıdır. 3 Mart 1924 tarihli Şer'iye ve Evkaf Vekâleti'niKaldıran Yasa'nın ilk maddesi, "Türkiye Cumhuriyeti'nde insanlararasıilişkileri düzenlemek üzere yasa yapmak yetkisi yalnız Türkiye BüyükMillet Meclisi'nindir. Din adına yasa yapılamaz" derken, bu ulusal egemenlikilkesini temel almaktadır. Birkaç yıldanberi Cezayir'i kana boğanlarıngörüşlerinin temelinde, "çoğunluğun her istediğini yapabilmesi" gerekçesiyatmaktadır sanıyorum. Türkiye'de de çoğunluğun kendilerine oyvereceğini zan ve iddia ederek "Bakalım çoğunluğun isteği kanlı mı gerçekleşecek,kansız mı gerçekleşecek?" söylemine başvuranlar, yine ulusalegemenliği, basit bir çoğunluk oyuna indirgeyebileceklerini sanmaktadırlar.Oysa, "Demokrasi kendini savunmayan bir düzen değildir." diyenAtatürk Cumhuriyeti, 1924'te bu yola giden Terakkiperver CumhuriyetFırkasını hükümet kararıyla kapatmıştı. Aynı yolun yolcusu olmak isteyenbir başka parti, 75 yıl sonra bağımsız Anayasa Yargısıyla kapatıldı.Türkiye'de demokrasi kültürü, "ulusal egemenliği, insan ve yurttaş haklarınıinanç ve duygu sömürüsü eşliğinde oy yoluyla bile olsa ortadan kaldırmayoluna indirgeyecek her girişimi "gayrımeşru" sayacak ölçüde kökleşmiştir.Bu, Atatürk'ün ulusal egemenlik kavramı tanımının demokrasikuramına yaptığı bir katkıdır. Aslında bu katkı yalnız Türkiye için değil,bütünüyle İslam dünyası için çok değerli bir katkıdır. Özgürlük düzeninin10

aştacı edildiği bir çağda müslüman halkların dinsel inançları ile ulusalegemenlik düzeni arasında bir bağdaşmazlık bulunmadığını görmeleri yolundadeğerli bir katkıdır. Bunun bütün dünyada da, demokrasi ülküsününbaşarısına yapılmış bir katkı olduğu açıktır (Ne var ki, siyasal partilerin içişleyişi henüz yeterince bu anlayışa uydurulamamış, nasıl olursa olsun biroy çoklugıu liderlik mevkilerinde bulunanların sürgit partilerinin başındakalmaları sonucunu vermiştir).Ulusal egemenliği doğuştan devredilmez insan hakları temeline oturtanve baskıya karşı direnme hakkı güvencesine bağlayan Atatürk'ün kendisinibir bireysel insan olarak tanımlayışında, bu "baskıya karşı direnişhakkı" ögesiyle donanmış bir özgürlük anlayışı yattığını görüyoruz."Özgürlük ve bağımsızlık benim karakterimdir. Bence bir ulusta şerefin,haysiyetin, namusun ve insanlığın varlığı ve sürekliliği, kesinlikle oulusun özgür ve bağımsız olmasına bağlıdır. Ben bir kişi olarak bu saydığımniteliklere çok önem veririm ve bunların bende bulunduğunu öne sürebilmemiçin, üyesi olduğum ulusumun da özgür ve bağımsız olduğunugörmek ihtiyacındayım".Görüldüğü gibi Mustafa Kemal, bireysel şeref ile ulusal şerefin ayrılmazbiçimde birbiriyle bağlantılı oluduğunu, özgür bir toplumda yaşamayanbireylerin gereğince şerefli insanlar olarak yaşayamayacaklarını düşünmektedir.Bundan dolayı da gençlik çağlarından başlayarak baskıcıyönetimlere karşı direnme hakkını da içerdiğini düşündüğü özgürlük ülküsünekendisini adamıştır.Kurtuluş Savaşı ve Cumhuriyet Devrimlerini aynı anlayışla yürütmüştür.Saltanat yönetimini sürdürmek isteyenlere karşı, örneğinİzmir'de annesinin mezarı başında, bunların bir bölümü de yanında olduklarıhalde, sesini yükselterek:"Annemin mezarı başında and olsun ki ulusal egemenlik düzenini savunmakiçin annemin yanma gitmekte bir an duraksamayacağım!"Aynı konuyla ilgili olarak TBMM'nde, ulusal egemenlik ilkesinikabul etmek istemeyenlere karşı, bu yolda "kimi kafaların kesilebileceğini"söylerken işaret etmek istediği ilke yine "baskı yönetimine karşı direnmehakkı" ilkesidir.Konya'da gençlere seslenirken yine aynı açıklıkla bu öğeyi vurgular:"Dini kendi tutkularına araç yapan hükümdarlar ve onlara yol gösterenhoca sanlı hainler hep bu sona düşmüşlerdir. ..Artık bu ulusun ne oyle hükümdarlar,ne öyle bilginler görmeğe katlanma gücü ve olanağı yoktunEğer onlara karşı benim kişisel tutumumu öğrenmek isterseniz, derim kı,ben bir kişi olarak onların düşmanıyım; onların olumsuz yönde atacaklarıbir adım, yalnız benim kişisel inancıma değil, o adım benim ulusumunyaşamıyla ilgili, o adım ulusumun yaşamına karşı bir kasıt, o adım ulusumunyüreğine gönderilmiş zehirli bir hançerdir. Benim ve benimle aynıdüşüncedeki arkadaşlarımın yapacağı şey, kesinlikle ve kesinlikle o adımıatanı tepelemektir.11

Kuşku vok ki arkadaşlar, ulus bir çok özveri, bir çok kan karşılımdaen sonunda elde ettiği yaş § am ilkesine kimseyikü hükümetin, Meclisin, yasaların, Anayasanın niteliği ve varlık nedenleri hep bundan ibarettir.Sizlere bunun da üstünde bir söz söyleyeyim: bir varsayım olarakbunu sağlayacak Meclis olmasa, öyle olumsuz adım atanlar karşısındaherkes çekilse ve ben kendi başıma yalnız kalsam, yine tepeler, yme öldürürüm!"Demokraside daha eski bir geçmişi olan Batılı devletlerin, ancak faşizmve komünizm belalarını yaşadıktan sonra 1946 Evrensel insan HaklarıBildirgesi'ne "Zulme karşı direnme hakkTnı temel insan ve yurttaşhakkı olarak koymuş olmaları, Türk Devriminin bu konudaki önceliğininkanıtıdır.B. Alt-Yapı, Üst-Yapı Ayrımının YapaylığıMarksist düşünceyi paylaşanlar, 1980'e gelinceye kadar Atatürk önderliğindekiTürk Devrimini "üst yapı devrimleri", "küçük burjuva devrimleri"diyerek eleştiriyorlardı. Bununla bir yandan toplum yaşamındaasıl belirleyici etkenin ekonomi olduğunu, eğitim, anayasa düzeni, ailekurumu, yazı ve dil, sanat ve bilim alanlarındaki devrimlerin etkisininönemli olmadığını savunuyorlardı; bir yandan da ekonomide genel, zorunluve kollektivist bir planlama yapmak gerektiğini öne sürüyorlardı.Oysa tam da bu konuda Friedrich Engels'in tarihçi Marc Bloch'a yazdığıve ağır bir öz eleştiri içeren mektupta belirttiklerini göz ardı ediyorlardı.Mustafa Kemal'in ise bu mektubu okuyup okumadığını bilemeyiz ama,Engels'in kaçınılması gerektiğini söylediği yanlıştan bilinçli olarak TürkDevrimini sakındığını biliyoruz. Artık çok bilindiğini sandığım bu mektuptaFriedrich Engel s şunu yazıyordu:"Ekonomi yanına gerektiğinden çok ağırlık tanıyan kimi gençlerinbu tutumlarının sorumlusu, Marx ve ben, biziz. Biz karşıtlarımızın inkârettiği temel ilkeyi vurgulamak için başka etkenlerin karşılıklı etkileşimiçindeki yerini belirtmeye zamanımız, yerimiz, hatta fırsatımız olmuyorduBizim önerimiz 'Ekonomik etken tek belirleycidir.' dedirtmek üzerezorlanırsa boş, soyut, anlamsız bir önermeye dönüştürülmüş olur Çünküanayasalar, hukuksal biçimler, siyasal, felsefi anlayışlar, din anlayışları..bunların hepsi de tarihsel mücadelenin gidişini etkilerler ve birçok durumdaağır basarak onun biçimini belirlerler".Engels'in belirttiği yanlışın yol açtığı ağır sonuçlar, 1980'lerdeSayın Mıkhaıl Gorbatchev tarafından Perestroika adlı kitabında şu acısözlerle dile getiriliyordu: "Kuramı dogmalaştırdık. Özgür düşünceyi vebireysel girişimi boğduk. Bugünkü Sovyet toplumunun tüm yönleriyledemokratikleşmesi zorunludur".Mustafa Kemal de hem de Kurtuluş Savaşı sırasında, "Adımızı bilelim,kapitalist miyiz, sosyalist miyiz, bolşevik miyiz; adımızı bilelim"eleştırısıyle karşılaşıyordu. Bu isteklere karşı verdiği yanıt, bilimsel yönteme,dolayısıyla demokrasinin ölçülerine uygun bir yanıttı: "Efendiler "12

diyordu, "Değişmelerin sabit ve durgun kuralları yoktur. Bir toplumamutluluk getiren bir sistem, bir başkasının yıkımına neden olabilir. Onuniçin biz benzememekle ve benzetmemekle övünmeliyiz. Kendimiz olmalıyız".NUTUK'ta da izledikleri yolu daha açık bir biçimde bu gerekçeyedayandırır: "Bizim programımıza karşı çıkanlar, onu, görmeye alışık olduklarıbir kitaba, yani doktrine benzetemiyorlardı. Oysa bizim programımıztemelliydi ve işlemseldi. Biz de isteseydik, uygulanamayacak düşünceleri,kuramsal ayrıntıları yaldızlayıp bir kitap yazabilirdik. Öyleyapmadık. Ulusumuzun maddi ve manevi gelişme gereksinimleri doğrultusunda,sözlerin ve nazariyelerin önünde gitmeyi tercih ettik"."Sözlerin ve kuramların önünde gitmek". Bu, 'Yaşam kuramları izlemez,kuramların yaşamı izlemesi gerekir' bilincini anlatmaktadır.Bu bilinçle Atatürk, üst yapı-alt yapı ayrımının analitik bir çabadanöteye bir anlam taşımadığını, gerçekte toplumsal yapının her biri ötekiniderinden etkileyen bir bütünlük oluşturduğunu gözönünde bulundurarakdevrimi yönetmiştir. Bu bakımdan eğitim kurumunun ekonomik ve toplumsalgelişmenin başlıbaşına bir kaldıracı olarak kullanılabileceğini göstermiştir.Çünkü, Türk devrimi asıl olarak eğitim yoluyla gerçekleştirilenbir devrimdir. "Üretici bilgi, beceri ve alışkanlıklarıyla" çağdaş demokratikinsanı yetiştirmeği amaçlayan Türk eğitim kurumu, aynı zamanda ekonomikkalkınmanın da verimli etkeni olmuştur.'Türkiye Cumhuriyeti'nin temeli, kültürdür." diyen Türk devriminin,bir toplumu toplum yapan, güçlü ve gönençli kılan güç kaynaklarınınhem düşüncel güçler, hem de maddi güçler olduğunu belirtmiş olmasınındemokrasi kuramı açısından önemi büyüktür."Bireyler düşünür olmalıdır. Bireyler düşünür olmadıkça bir toplumuiyiye de kötüye de herkes yöneltebilir. Onun için biz örgütümüzde işeköyden, mahalleden, yani bireyden başlıyoruz"."Düşünceler çağdışı, akıl ve mantığa aykırı ise, o toplumun hayatıhastalıklıdır." der Atatürk. Bir yandan "bilgi, beceri ve alışkanlıklarıylainsan" öğesinin "eğitim" kurumunun ürünü olduğu gerçeğini vurgulayarak,ayrıca halkın coşkulu katılımı sağlanmadıkça ne bir ulusal bağımsızlıksavaşını kazanmaya, ne de bir kalkınma plan ve programını başarıylauygulamaya olanak bulunmadığını görüp göstermekle, eğitimin "üstyapı" değil birinci sınıf bir "alt yapı" öğesi olduğunu gösermiş, "üst yapıaltyapı" ayrımının analitik amaçla başvurulan bir soyutlamadan başka birşey olmadığını ortaya koymuştur. Bu sayede "Demokrasi, asıl olarak düşünseldir,ahlakidir; asla bir mide konusu değildir. Demokrasiyi bir midekonusuna indirgeyenler, yurttaşın özgürlük ihtiyacını uyutmak isteyenlerdir."kavrayışına da ulaşmıştır; böylece toplumu her türlü diktacı yönetimdensakınmanın güvencesini de getirmiştir.Eğitimin ekonomik kalkınmanın etkin bir kaldıracı olduğunu kanıtlamakla,"kalkınma kuramına" da önemli bir katkı yapmıştır Türk Devrimi.13

C. Demokrasinin Ekonomik GerekleriPolonya'da Sosyalist diktatörlüğe son veren tarihsel olayların önderiLeh Valensa "Piyasa ekonomisinde on kişiden dokuzu başkası için çalışıyor.Ama on kişiden onu da oy hakkına sahip. Bu nedenle hem sosyalistsistemi, hem de kapitalist sistemi birlikte uygulamak gereklidir." demenoktasına gelmiş bulunuyor.Atatürk'ün ekonomi konusunda Türk Devrimine temel olan düşünceve eylemleri, sanıldığının tersine, yalnız Türkiye'nin o günkü koşullarıylasınırlı olmanın ötesinde, ekonomik demokrasiye ilke düzeyinde birkatkı niteliğindedir kanısındayım. Bence Atatürk'ün devletçiliği, kapitalizminde marksizmin de demokrasinin önde gelen ölçütleri açısındaneliştirisine dayalı bir uygarlık tasarımı niteliğindedir. Ekonomik düzenkonusundaki bu düşüncelerini, Atatürk 1929'da kendi eliyle yazdığı, amaProf. Afetinan imzasıyla yayınlanmasını uygun gördüğü ve tüm orta öğretimkurumlarında ders kitabı olarak okutulan "Yurttaş İçin Medeni Bilgiler"adlı kitapta dile getirmiştir.Bu sistemlerden kapitalizm bu güne değin söz konusu sorulan yanıtlamaya,eleştirileri karşılamaya girişmemiş, -her bunalıma düştüğünde enyetkili ağızları aynı sakatlıkları dile getirmekle birlikte- çoğunlukla yalnızcabunları duymazlıktan, bilmezlikten gelmekle yetinmiştir. Zorlayıcıgenel planlamaya dayalı sosyalizmin ise, yakın tarihte açıkça başarısızlığınıitiraf zorunda kalıp uygulanma iddiasını terkettiğini biliyoruz.aa) Atatürk'ün Kapitalizme Yönelttiği EleştirilerAtatürk Medeni Bilgiler'de kapitalizmi, "yalnız başına yaşayanbirey" düş-kurgusuna (fıksiyonuna) dayalı olmakla eleştirir; "yalnız serbestrekabetle bir ülkede ekonomik düzen kurulamaz; kurulabileceğini sananlar,kendilerini bir serap karşısında aldatılmaya koyuverenlerdir" der.Atatürk kapitalizm konusundaki bu görüşüne, bu sistemin tam da temelinioluşturan ana düşünceyi sorgulayarak varmaktadır: Bilindiği gibikapitalizm, "toplum yaşamında devletin, yalnızca güvenlik, adalet ve dışarıyakarşı savunma görevlerini yerine getirmekle yetinmesini, ekonomiketkinlikleri ise tümden bireylere ya da şirketlere bırakmasını" savunur.Atatürk, toplumda güvenlik, adalet ve bağımsızlığı korumanın yalnızcadevletin görevi olduğunu, bunların aynı zamanda devletin baştagelen, asıl görevleri olduğunu kabul ederek konuya girmekte ve kapitalizmebugün hâlâ yanıtlanmayan şu soruyu yöneltmektedir: "Devlet, hiç birekonomik etkinlikte bulunmadığı takdirde, devlet kurmaktan asıl amaçolan bu temel görevleri, yani güvenliği, adaleti ve dışa karşı savunmayıyerine getirmekte güçlüklerle karşılaşmayacak mıdır?" Atatürk, karşılaşacağıkanısındadır ve gerekçeleri şunlardır:14

"Devletin temel görevlerini gereğince yerine getirebilmesi, sağlığıyerinde, yurttaşlık bilinci gelişkin, çağın bilimi, tekniği ve sanatıyla donanmışyurttaşların varlığına bağlıdır. Bunu ancak devlet sağlayabilir."Devlet, ülkenin güvenlik ve savunması için yollarla, demiryollarıyla,limanlar, deniz araçlarıyla, her türlü ulaşım araçlarıyla, ulusun genelservetiyle yakından ilgilidir. Ülke yönetimi ve savunmasında bu sayılanlar,toptan, tüfekten, her türlü silahtan daha önemlidir. Özellikle para, hertürlü aracın üzerinde bir varlık silahıdır."Ekonomik ve kimi toplumsal işler, bir yandan bireylerin yararlarıile ilgilidir. Bunun için bireyciler, bu işlere devletin karışmasını kişi özgürlüğünesaldın gibi görürler. Ama bu işler içinde bütün ulusun ortakyararına ilişkin olan noktalar da vardır. Özel yarar, çoğunlukla genel yararlaçelişme içinde bulunur. Bir de özel yararlar en sonunda yarışmayadayanır. Oysa yalnız yarışmayla bir ülkede ekonomik düzen kurulamaz."Çünkü özgür yarışma, güçlü ile zayıfı karşı karşıya bırakır. İkinciolarak, kimi ortaklaşa yararlar vardır ki, bireyler ve şirketlerin bunlarısağlamaya güçleri yetmez. Ya da yeterince kârlı bulmadıkları içni o işleriyapmazlar. Oysa bunlar ulus için yaşamsal bir önem taşırlar ve devlet onlarıyapmak zorunda kalır. Devlet herkesin ortak yararını ve ilerlemesinidüşünür. Bireylerin ise özel çıkar duygusundan ne ölçüde uzaklaştırılabileceğiincelenmeğe değer. Ayrıca uluslarda özgürlük ve uygarlık geliştiğioranda devletin görevleri ve sorumlulukları da çoğalır.Ulusal servetin dağılımında daha yetkin bir adalet, emek harcayanlarıngönenç düzeyinin yükseltilmesi, ulusal birliğin, demek ki iç ve dış güvenliğin,zorunlu koşuludur. Genel yarara hizmet eden genel kurumlarınçoğaltılması ile yalnızca çıkarsever olan etkinlikler sınırlandırılır ve yurttaşlararasında ahlâki dayanışma gelişme olanağı bulur".Atatürk'ün kapitalizme yönelttiği bu eleştiriler, bu düzenin en eskiuygulayıcısı olan ülkelerde, en koyu yandaşı olan tanınmış önderlerce dedile getirilmiştir: Ancak, yalnızca yoğun bunalım dönemlerinde! Örneğinkapitalizmin anayurdu olan İnegiltere'de, kapitalizmin önde gelen siyasaltemsilcisi olan Muhafazakâr Parti'nin önderlerinden Winston Churchil,1920'lerde bir ara partisine küstüğünde, onun izlediği ekonomik politikayıyerden yere vurmuştur. Bunu yaparken dayandığı gerekçeler, Atatürk'ünkapitalizme karşı yaptığı bütün uyarıların haklı olduğunu gösterengerekçelerdir."Muhafazakâr Parti içerde sömürüye, bunu örtmek için dışarda saldırganlığa,gümrük ve vergi hokkabazlıklarına, bir parti makinesinin zulmüne,bol bol duuygusallığa ve yurtseverlik söylevlerine, milyonlarca insanapahalı yiyecek, milyonerlere ise ucuz işgücü sağlanmasına dayalı,kurulu büyük çıkarlar arasındaki bir konfederasyondur. ...İngiliz halkınaverilmekte olan en büyük zarar, kentlerde aşırı hızla nüfus birikmesi, köylerinboşalması, nüfusun topraktan kopması, zenginle yoksul arasında15

doğal olmayan aşırı fark, gençlere gerekli beceri ve çalışma düzeni sağlanamaması,çocuk işgücünün sömürülmesi, işçiler için hiçbir belirli rahatlıkve gönenç düzeyi sağlanamaması; öbür uçta ise, bayağı ve zevksiz birlüksün hızla büyümesi. İngiltere'nin asıl düşmanları bunlardır; engel olmazsanız,gücümüzün gerçek temellerini bunlar yerle bir edecektir".Nitekim İngiltere, 2. Dünya Savaşı'ndan sonra Batı Avrupa'da kapitalizminbu yıkımlı sonuçlarını düzeltmek ve "gönenç devleti" kavramıylaanlatılan "toplumsal adalet"in gerektirdiği düzeltmeleri yapmak üzeredevleti ekonomik etkinliklerle doğrudan doğruya ilgilendirmek yolundabaşı çekmiştir.Kapitalizmin İngiltere gibi yine anayurdu sayılan Fransa'da yaşananbunalımlar çok daha ağır olmuş, ülke birçok kez iç savaşla karşı karşıyakalmıştır. Bunlardan birinde, 1958'de Fransızlar ulusal barışı ve birliğisağlaması için General de Gaulle'e başvurduklarında, bu koyu katolik vemuhafazakâr devlet adamı, bunalımın nedenlerini ve çözümünü, Atatürk'ünkapitalizmde işaret etmiş olduğu sakıncaları sanki aynen yinelergibi, şöyle açıklamıştı:"Bir gün makina ortaya çıktı. Sermaye de onunla evlendi. Bu çiftdünyaya sahip oldu. Pek çok insan, herkesten çok da işçiler ona bağımlıduruma geldiler. İşleri için makinelere, ücretleri için patronlara bağımlıolduklarından, kendilerini mânen, ahlâken düşkün, maddi bakımdan datehdit altında görüyorlar. İşte sonuç: Sınıf kavgası! Her yerde bu var; işliklerde,tarlalarda, bürolarda, sokakta; gözlerin, ruhların derinliklerinde.İnsan ilişkilerini zehirliyor, devletleri deliye çeviriyor, ulusların birliğinibozuyor, savaşlara yol açıyor. ..Her insan toplumda, yerini, payını ve saygınlığınıelde edemedikçe, bu demokles kılıcı başlarımız üzerinde sallanmayadevam edecektir".bb) Atatürk'ün Sosyalizme Yönelttiği EleştirilerAtatürk, devletin ekeonomik konularda da düzenleyiciliğini ilke olarakkabul etmek gerektiğini savunurken, bunun "demokrasinin belirginnitelikleri açısından" kimi sakıncalar doğuracağını da göz ardı etmiyordu.Bu konuda söyledikleri, doğrudan doğruya sosyalist ya da kollektivist düzenekarşı yönelttiği eleştiriler niteliğindedir:'Devletin ekonomide düzenleyiciliği kabul edildiğinde karşılaşılacakolan güçlük şudur: Devlet ile bireyin karşılıklı etkinlik alanlarını ayırmak:Bireylerin kişisel etkinlikleri ekonomik gelişmenin ana kaynağı olarakkalmalıdır. Bunun için, ilke olarak devlet bireyin yerine geçmemeli,bireysel girişim ve özgürlüğü sınırlandırmamalıdır. Ama bireyin gelişimiiçin genel koşulları gözönünde tutmalıdır. Bireylerin gelişimine engel olmamak,onların her bakış açısından olduğu gibi, özellikle ekonomik alanlardakiözgürlük ve girişimleri önünde devlet etkinlikleri ile bir engeloluşturmamak, demokrasi ilkelerinin en önemli temelidir'.16

'Devletin ekonomik etkinliklerinin sınırını çizmek konusunda dahazır reçete söz konusu değildir. Bu sınırın, yurttaşın bireysel girişim veözgürlüğünü kısıtlamayacak biçimde saptanması, her şeyin yanıtını bulduğuöne sürülen, değişmezlik iddiasındaki doktrinlerle olmaz; ülkeyi yönetmeğeyetkili kılınan, yani ulusun özgür seçimiyle işbaşına gelen hükümetleringeliştirecekleri programlarla olur'.Burada yine Atatürk'ün ulusal egemenlik ve bilimsel yöntem ilkelerinebeslediği derin güveni görüyoruz. Sosyalizmin kendi zamanındakiuygulamasını temsil eden bolşevikliğe yönelttiği eleştiri tam da bu noktalardadüğümlenmektedir:"Bir toplumu, bir bölüm insanlarının düşüncelerine zorla tutsaketmek ve cılız bağımlılar olarak yaşatmak, doğal ve akla uygun bir hükümetsistemi değildir. Bolşeviklikte biz bunu görüyoruz".Atatürk bunları yazdıktan yaklaşık 60 yıl sonra, Sovyetler Birliği'ninen yetkili kişisi, Komünist Parti Genel Sekreteri Gorbatchev, sosyalistsistemi hemen aynı sözlerle en ağır bir biçimde eliştiriyordu:"Sosyalizmin dogmalaştırılıp dondurulması yüzünden kuram tekelikuruldu ve kişilere tapınma yolu açıldı. Yönetim ve işletmecilikte aşırımerkeziyetçilik kuruldu. Geniş yığınların girişim ve yaratıcılığına güvenilmedi...İnsan ilgi ve çıkarlarının çok türlülüğünün göz ardı edilmesi,bireylerin kamu yaşamına etkin biçimde katılmasının küçük görülmesi,eşitlikçiliğin abartılması, savurganlığı inanılmaz ölçülere vardırdı. Kamumalları çalışanlara değil, parti yöneticilerine sunuldu.Kuramı dogmalaştırdık, özgür düşünceyi boğduk, girişimi engelledik.Uşaklığı ve dalkavukluğu özendirdik. Bugünkü Sovyet toplumununtüm yönleriyle demokratikleştirilmesi zorunludur".Atatürk, kollektivist düzenin bu yıkım getirici yanlarını görmüş olduğuiçin,"bizim izlemeği uygun gördüğümüz devletçilik ilkesi, bütün üretimaraçlarını bireylerden alarak, özel ve bireysel ekonomik girişim ve çalışmayameydan bırakmayan sosyalizm ilkesine dayalı ..bir sistem değildir.Bizim izlediğimiz devletçilik, bireysel emek ve etkinliği ilke almakla birlikte,olanak ölçüsünde az zaman içinde ulusu gönence ve ülkeyi bayındırlığaeriştirmek için, ulusun genel ve yüksek yararlarının gerektirdiği işlerde,özellikle ekonomi alanında devleti fiili olarak ilgilendirmektir."diyordu.Atatürk, böylece, kapitalist düzenin "yalnız başına yaşayan birey",sosyalist düzenin ise bireylerden soyutlanmış devlet" gibi gerçek dışı düşünceleredayalı olduğunu görüyor ve şu uyarıyı yapıyordu:

"Devlet ve birey dediğimiz zaman bu sözcüklerin soyut anlamınıdeğil, tek gerçek olan "toplumsal insan"ı, yani toplum içinde yaşayan bireylerianlatmak istiyoruz. İşte bu insanın iki türlü çıkarı vardır: Bunlarınbir bölümü kişisel, öbürleri ortaklaşa çıkarlardır. Toplumun yaşamını koruyanbu ortaklaşa çıkarlardır. İyice düşünülürse, bu iki türlü çıkar birbirineeşittir. Çünkü toplumsal insanın yaşamı için her iki türlü çıkar aynı ölçüdegereklidir".Atatürk, kapitalizmin ve sosyalizmin bu doktriner özelliğini kendideyimiyle "demokrasinin belirgin nitelikleri açısından" böylece ortayakoyduktan sonra, "devletçilik" olarak adlandırdığı kendi ekonomi politikasınışu gerekçelere dayandırmaktadır:"Cumhuriyetimiz henüz çok gençtir. Geçmişten kendisine miraskalan bütün yaşamsal işler, zamanın zorunluluklarını karşılayacak ölçüdedeğildir. Siyasal ve düşünsel yaşamda olduğu gibi ekonomik işlerde debireylerin girişmeleri sonucunu beklemek doğru olmaz. Önemli ve büyükişleri, ancak ulusun genel servetine ve devletin bütün örgüt ve gücüne dayanarak,ulusal egemenliğin uygulanıp yürütülmesini düzenlemekle görevliolan hükümetin olanak bulduğu ölçüde üzerine alıp başarması beklenmelidir.Öbür kimi devletlerin ikinci derecede görüp bireyleringirişimlerine bırakmakta sakınca bulmayacakları işlerden birçoğu bizimiçin yaşamsaldır ve birinci derecede önemli devlet görevleri arasında sayılmalıdır".Atatürk, daha İzmir İktisat Kongresi'nden başlayarak ekonomik bağımsızlığıngereğini vurgulamış ve "iktisat siyasetimizin önemli amaçlarındanbiri de, genel çıkarları doğrudan doğruya ilgilendirecek kurumlarıve iktisadi kuruluşları, mali ve teknik gücümüzün izni oranında devletleştirmektir"demiştir. 1927 yılında Cumhuriyet Halk Fırkası genel kurulunasunduğu ve oy birliği ile kabul edilen program da, devletin ekonomi alanındakiyeri konusunda şunları öngörüyordu:"Ekonomik gelişim için getirilecek yasaların ve devletçe alınacakönlemlerin, yalnızca halkın genel yararlan düşüncesine dayalı olması başlıcaamacımızdır. Ne denli önemli olursa olsun, özel bir çıkarın sağlanmasıya da korunması için devletçe önlem alınmasına ve özellikle bireylerinözel çıkarları için devlet hazinesinden doğrudan ya da dolaylı herhangibir çıkar beklemenin olanaksız ve uygunsuz olduğunun bir inanç durumunagelmesine özellikle önem veriyoruz".SONUÇBu açıklamaların ışığında bakılınca, "Türk devrimi yalnız Türkulusu için değil, bütün uygar insanlık için dikkatle incelenmeğe değer birhareketin adıdır." diyen Atatürk'ün, yaptığı işin ne kadar bilincinde olduğuda görülmektedir.18

THE NATURE OF THE KEMALIST REVOLUTıONProf. Dr. Sina AKŞIN*1. The Renaissatıce of Kemalism: Foreigners who visit Turkey arein many cases surprised at the ommipresence of Mustafa Kemal Atatürk.Everywhere they see his statues, busts, pictures. I think they mostly interpretthis as a "personality cult" and tend to think of it in negative terms.The explanation for Atatürk's ommipresence is this: it is he that personifiesthe Turkish Revolution. Most other revolutions are the work of manypersonalities. The French Revolution cannot be identified with a singleperson. With the Soviet Revolution we see the preponderance of Lenin,but he was able to guide the revolution, after it came to power, for 7 yearsonly. Without Stalin, one cannot understand the Soviet Revolution. Perhapsthe role of Mao-Zedung in the Chinese Revolution is comparable toAtatürk. He ruled China for 27 years. However, his successors have wellnighrepudiated him. There is also the question of the complementarity ofvarious communist leaders. With Mao, one cannot help noticing the roleand complementarity of Stalin, Lenin and Marx. With Atatürk, no suchcomplementary figures come to mind. Atatürk is the victorious leader ofthe struggle for independence, he is the founder of the Turkish Republic,he is the leader of the Turkish Revolution. One can say that it is a complete"success story". That is why his person is the symbol of the Republicand its Revolution. What the motto liberty-equality-fraternity representsfor the French Revolution, Atatürk represents for the TurkishRevolution, he is its symbol. You cannot be for the Turkish Revolutionand against Atatürk. But I think you can be for the French Revolution andagainst, say, Robespierre, Rousseau, Danton, Voltaire ete.For many decades after the death of Atatürk, the great majority ofthe Turks have felt nothing else than an unadulterated love and admirationfor him. It is clear that such a elimate of opinion was not conduciveto a critical evaluation of Kemalism. Kemalism was explained rather superficiallyby the offıcial six principles (republicanism, populism, revolutionism,secularism, statism, nationalism) which were inseribed into theConstitution of 1924. It cannot be said (in general) that these principlesAnkara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Öğretim Üyesi.19

were analyzed in depth. Criticism and, indeed, hatred for Atatürk and forali that he stood for existed among Islamic fundamentalists, but until1945 they were vigorously repressed. They continued to be repressed after1945, but with much less vigour. Nevertheless, they were generallytreated as a sort of lunatic fringe. Things began to get serious with thefounding of the religious-minded National Salvation Party (MSP) in1972, which polled nearly % 12 in the elections of 1973. This support forthe religious party and its successor was to increase över the years. Themilitary junta which engineered the coup of 1980, embarked upon a policyof creating an official ideology called "Turkish-Islamic synthesis",coupled with a policy of severe repression of the Left, including the Kemalists.The curious thing is that ali this was done in the name of Kemalisin'.With the resumption of multi-party politics in 1983, the Left intelligentsiabegan to criticize the junta. Some of this criticism was also directedtowards Kemalism itself. These were the so-called proponents of "civilsociety". Some of them also advocated the dismantling of the Republicfounded by Atatürk, in order to set up a "second republic". This often violentcriticism of Kemalism encouraged many Islamists to come out intothe open with their negative views of Kemalism. Thus, a strange alliancebetvveen some of the secular critics of Kemalism and certain Islamistswas struck 2 . Ali this was very painful for the Kemalists who were thusforced to think how the arguments of the anti-Kemalists could be refuted.It can be said that anti-Kemalist criticism has hastened the process tendingtowards a better comprehension of Kemalism. I say "hastened" becauseit is generally natural for social phenomena to be better interpretedand understood with the passage of time. Movements like the Renaissanceand Enlightenment receive their names and are better understoodwith the lapse of time. Turkey lived Kemalism from 1919 until Kemal'sdeath in 1938 and then until 1950. Today Turkey begins to comprehendKemalism and this comprehension has led to a renaissance of Kemalism.2. The Philosophical Nature of Kemalism: Kemalism is a movementof enlightenment. To give a single example, Atatürk expressed thisidea when he called, in the name of the Republic, on teachers to "raisegenerations with free ideas, free consciences, free knovvledge" 3 . Atatürkwas thus adopting the famous formula of the poet Tevfık Fikret, who in apoem had thus described himself. Suat Sinanoğlu defines the philosophi-1. For an account of recent Turkish history, see Bernard Lewis, The Emergence of ModernTurkey; S. Shaw and E.K. Shaw, History of the Ottoman Empire and ModernTurkey; F. Ahmad, The Turkish Experiment in Democracy, 1950-1975; S. Akşin,Türkiye'nin Yakın Tarihi, 1789-1980. For an account of the doings of the 1980 junta:B. Tanör, "Siyasal Tarih", Türkiye Tarihi ve BugünkU Türkiye, 1980-1995.2. S. Akşin, "Düşünce Tarihi", Bugünkü Türkiye, 1980-1995, pp. 267-73.3. 25 August 1924. E.Z. Karal, Atatürk'ten Düşünceler, p. 80.20

cal aspect of Kemalism as the "limitless freedom of the mind" 4 . Philosophyprofessors Bedia Akarsu and Macit Gökberk have also defined Kemalismas a movement of enlightenment 5 .Atatürk was a hümanist. Even in the most dangerous moments of theWar of Independence, he did not declare a holy war. His gentlemanlyconversation with the Greek Commander Trikupis who had fallen prisonerin 1922, his refusal to tread on the Greek flag that was laid out at hisfeet, the words he pronounced for the Anzac dead in 1934 6 , attest to hishumanism. On one occasion, he described war, unless fought in defenceof the motherland, as a erime 7 . While totalitarian and racist dictatorshipswere triumphing throughout most of Europe, and many Turks were attractedto these currents, Atatürk stood fast. His invitation and vveleometo 142 German academicians thrown out from their universities by theHitler regime in 1933 beause they were Jewish or dissident is another eloquentindication in this direetion.3. Kemalism as a Model for Development: The Kemalist model ofdevelopment can be characterized as "integral development". This meanswholesale, all-out development. To get hold of the West's machines, instruments,factories is not enough. Behind this technology lies the West'sscience. We have to adopt that too. Otherwise the technology we adoptwill look and be artificial in our hands. But the upper reaches of scienceenter into the domain of philosophy. Therefore we have to adopt Westernphilosophy and the humanities (human sciences) of which it is a part.Naturally we must not forget that social sciences are an indispensable partof the sciences. On the other hand, for the development of philosophy wemust not neglect its relation with the arts and culture in general. Thus wesee that technology-science-philosophy-the arts and culture form a whole.For them to thrive, we need freedom of thought, respect and appreciationfor science, culture, the arts and those engaged in these domains. Suclıpersons and institutions should not be under the pressure of social, political,religious dogmas. In the Kemalist model of integral development, thecreation of a university is as important as the construction of a railroad;the opening of a conservatory is as important as the building of a factory.To understand the model of integral development we can contrast itwith its opposite: the model of material development. One of the best ex-4. S. Sinanoğlu, Türk Hümanizmi.5. As early as 1960, B. Akarsu had described the Kemalist Revolution as the TurkishEnlightenment. "Atatürk ve Aydınlanma", Atatürk Devrimi ve Temelleri, pp. 93-7.M. Gökberk, "Aydınlanma Felsefesi, Devrimler ve Atatürk", Çağdaş DüşünceninIşığında Atatürk.6. U. İğdemir, Atatürk and the Anzacs. Anzac stands for "Australia and New ZealandArmy Corps", troops that fought for the British in the Dardanelles campaign (1915-1916).7. 16 March 1923. M.K. Atatürk, Atatürk'ün Söylev ve Demeçleri, II.21

was Atatürk's watchword. This nationalism was not racist. Atatürk said,"Happy is he who calls himself a Turk" 8 (not "who is a Tıırk"). The definitionof Turkish nation was: "Turkey's people who founded the Republicof Turkey" 9 (1929). Every citizen of the Turkish Republic was considereda Turk, whether ethnically Greek, Circassian, Kurdish, Armenian orJewish. This nationalism was not rightist, conservative. It was a nationalismthat was not content with limited ambitions such as making Turkeythe most powerful state in the region or in the Islamic world. It aimed atmaking Turkey competitive among the most advanced nations in theworld and in every fıeld. Turkey had to be in the forefront not only in theeconomic or military fıelds, but also in art and literatüre, human rightsand science. Right-wing, conservative nationalists generally tend to accentuateeconomics, military power and politics.Revolutionism means spreading enlightenment everywhere and, ifpossible, to everyone in Turkey, to realize integral development and tostrive actively to achieve these ends. These aims have not yet been attainedand are relatively long-range, but it is necessary to get there assoon as possible. Until Turkey does that, revolutionism should be in theagenda.Populism means a policy favoring the people. The concept of peoplecan be (and was) interpreted to mean ali classes and groups in the population,but it encompasses primarily low-income groups such as the peasants,workers and others. It is a policy which tries to promote the materialand cultural development of such groups. It should not be confused withthe populism that means flattery of the masses. However, in a multi-partysystem this is not so easy to resist. In theory, at least, it can be said that ina single-party system policies which are not popular with the masses, butvvhich in the longer term will benefıt them, are easier to pursue. TheKemalist regime, except for two attempts at multi-party politics, was until1945 a single-party regime. If the Revolution has attained an appreciablediffusion among the population, it can presumably continue its progressionin a multi-party system as well. For this, one large political party atleast (even if it is not in power) should defend a principled Kemalism andthe other large parties too, should, in the last analysis be Kemalist.Statism (or etatisme) is a principle developed from experience. Turkey'snascent capitalist class was unable to create an appreciable level ofindustrialization in the 1920's. Further, the 1929 World Depression wasthe cause of much misery. Statism was born from these needs. During theKemalist era and afterwards, it was able to create an industrial system.Statism, beyond creating industry and enabling the state to regulate the8. Speech delivered on the lOth anniversary of the Republic (1933).9. A. Afetinan, Medenî Bilgiler ve M.K. Atatürk 'ün El Yazıları, pp. 351 -2.23

economy, provided its workers with proper housing, schools, health-care,a social and cultural environment. In other vvords, the functions of populismand welfare state were also thereby fulfilled. Until 1980 statism performedimportant functions-not only in Turkey but also in some developedcapitalist countries as well. The French automobile manufacturingfırm Renault, for instance, has been for many years a successful state enterprise.In the 1980's a world-wide campaign was launched against theidea of state enterprises. The collapse of the Communist system furtherenhanced this campaign. Not only in former Communist countries, butalso elsewhere, the privatization of state enterprises has become the orderof the day.As regards Turkey, this can be said. Though the Turkish capitalistclass has made great progress, it is not possible to say that it is as developedas in most industrial countries. Thus, statism will necessarily continueto have a function to perform in Turkey. Further, I don't believe thatstate management is intrinsically unproductive. If governments, in othervvords, the political will so decide, they can make state enterprises profıtable.But if they unnecessarily plunge them into debt, if they refuse tomake new investments for renovation, if they are filled with workers whoare not needed, if qualified managers are not appointed, it means thatsuch governments do not wish state enterprises to thrive. Today if theState Monopoly in Turkey can provide the whole country with three differentbrands of rakı (a distilled alcoholic drink) but is unable to produceenough beer and matches, this is because it is so desired. The manufactureof beer and matches has been opened to private initiative and for thebeer and matches of private fırms to seli as much as possible, it is necessarythat the state should produce a small amount of these, that it shouldnot care to maintain their quality ete.Another point. However well-persuaded people may be of the iniquitiesof public enterprise, they are also aware that they provide employment.Public opinion polis show this. Thus, it is very likely that a partywhich is more prone to privatization will receive less votes. This meansthat the eleetors wil tend to cast protest votes that will strengthen extremistparties. This is something which is unhealthy for any democracy. Asfar as Turkey is concerned, at least, until Turkey attains European levelsof development, it seems necessary to maintain statism on the agenda. Anall-out privatization drive seems to me to fit very badly with a democraticmulti-party system.Another principle is secularism. This is the separation of religionand worldly affairs. No religion or sect can interfere in state affairs, andcannot claim any privileges vis-â-vis the state. The state's laws and policiescannot be affected by a religion or sect. The state should be impartialtovvards ali religious groups. On the orther hand, the state should not in-24

terfere in religious affairs. This is the rule, but the state may sometimesbe in the position of interfering in religious affairs. For example, if a religiousgroup calls its members to practice human sacrifice or wants themto commit suicide, the state should interfere. In the USA, the group calledChristian Scientists believes that faith is the cure for illnesses and theytherefore refuse medical care. If a child in that community is sufferingfrom appendicitis and the parents refuse medical care, I think the stateshould intervene and save the child. In Turkey, there is an official Directorateof Religious Affairs that looks after the religious affairs of SunniteMoslems. This is an intervention by the state, but I think it is necessary.This has two advantages. By supervising the majority (the Sunnis), it canprevent anti-secularist movements amongst them. Secondly, if the Directoratewere to be abolished, there would be a great scramble among Sünnigroups to control the mosques. In every case that a group or groupswould be left out, they would be forced to construct their own mosques.A large portion of the national wealth would have to be mobilized tobuild new mosques. Whereas now, mosques are under the jurisdiction ofthe Directorate and as such, are open to ali groups.Some advocates of the sheria (religious legal system) perceive secularismas a wrong done against islam. It is impossible to agree with thisview. The sheria was a chain which tied islam to the Middle Ages. Thebreaking of this chain in Turkey has given islam the opportunity to becomea religion of the modern world, of the advanced countries. Medievalislam can have little attraction for modern people. Besides, the abolitionof the sheria is for Turkey and other Moslem countries as well, aquestion of development and progress. The sheria and those who favourit, cali for the seclusion of women. This means that, for instance in Turkey,half the population will be pushed out of the universal race for developmentand progress. One cannot take part in a race using only one leg.Countries that seclude women can entertain little hope of becoming oneof the advanced countries of the world. Furthermore, the seclusion ofwomen generally means a regression of their cultural level. Male childrenlearn their language (mother-tongue) from their mothers, not from theirfathers. Our most important cultural instrument is our language, and theteaching of language by mothers is the most basic education. The basiceducation of a boy whose mother knows, say, only 500 words will bevery different from the basic education given by a mother who knows1500 words. In other vvords, the seclusion of women will negatively affectthe quality of the men too.Another advantage of secularism is that since it provides for the impartialityof the state before ali religious groups, it is a guarantee of domesticpeace. In Turkey, traditional enmity between Sunnis end Alevîscan be ended only by secular policies. Failing this, we will vvitness, as wedid in 1978 in Kahramanmaraş and in 1995 in İstanbul, bloody fıghts ormassacres.25

Some people in Turkey, unfortunately including some statesmen, areof the opinion "the state can be secular, a person (for instance, a Moslem)cannot be secular". I disagree with this view. A person who accepts secularismis, for me, a secular person. Such a person can also be a believer(Moslem, Christian ete). Thanks to the Turkish Revolution, there aremany secular Moslems in Turkey, Moslems who accept secularism. Naturally,many of them fully perform their religious duties. As enlightenmentspreads, the number of secular Moslems can be expected to inerease.islam is a religion which has spread to many corners of the globe. Itis to be expected that islam, like ali other great religions, should ineludemany branehes or seets. They are ali Moslem, but they have their differences.Otherwise, they would not form separate groups. Respect for othergroups is necessary for peace and brotherhood in islam. Secular islam innow one of these groups and other sects owe respect to Secular islam andvice-versa.5. The Necessity for the Kemalist Revolution: From time to timeone comes aeross certain observers who seem to assume that the KemalistRevolution was a sort of personal program of Atatürk, imposed on an unwillingnation by a victorious leader who had saved it from disaster. Ifthis were the case, the Revolution would not have survived him for long.It would have been soon dismantled and Turkey would have gone back toits old ways. Whereas it is now 60 years since his death and even if theRevolution has been dramatically slowed down since 1950, the edifıce ofthe Revolution is in many ways intact. Thus, we have to come to the conclusionthat the Revolution was an objeetive necessity, not the whim of adictator. Let us now see what that necessity was.The Turks, within the framevvork of the Ottoman Empire, hadachieved the feat of conquering South Eastern Europe up to "the gates ofVienna". With the treaty of Carlovvitz in 1699, began the process of pullingback from Central Europe and the Balkans. It lasted more than 200years, the result of successive military defeats. Since Balkan nationalismpracticed from the very start vvhat has lately been called "ethnic cleansing",this process was very painful for the Turks, for very many of whomthe Balkans were their homeland. Throughout this ordeal, the Turks hadone last consolation: in the last resort they could live with dignity in Anatolia,from where they had come centuries ago. On the eve of World WarI, the Ottoman Empire stili held on to a relatively small piece of territoryin Rumelia, namely, Eastern Thrace, including Edirne.World War I was another disaster for the Ottomans. Hovvever, thepeace treaty that the Empire had to sign at Sevres in 1920 was a traumaticshock of gigantic dimensions for ali Turks. They now realized that just asthey had been pushed out of Rumelia, now they vvere being pushed out of26

Anatolia. The Empire thereby lost not only Eastern Thrace, it was to losethe northern half of the Aegean to Greece, and East Anatolia to Armenia.There was no question of ascertaining the ethnic composition of these territories.These dispositions were purely based on the principle of "historicrights". A thousand years earlier there were no Turks in these territories,so the victorious Powers had no qualms about giving them out, whateverthe ethnic composition of the time. The Turks were thus being pushed outof Anatolia, or else being reduced to some kind of abject subjection. Itmust have appeared obvious to many Turks that this process would notstop with Sevres, but that it would -as it had in Rumelia- continue its inexorableprogression.Thanks to the War of Independence, this disaster was averted, andthe Treaty of Lausanne replaced that of Sevres. But it became clear thatto make the Treaty of Lausanne permanent, the backward social, political,cultural conditions of Turkish society had to undergo radical revolutionarychange. This is precisely what the Kemalist Revolution set out to do.It is also the reason why the Revolution has stood fast for so long. If theRevolution had not been launched, it was very likely that the Treaty ofSevres, or something similar would have reappeared on the first occasion.The aim of the Revolution was to give the Turks as much education andculture as was received by Europeans and to make them as productive asEuropeans, or in other words, to make Turkey a European country.6. The Partial Counterrevolution: In order to better understand thepresent position of Kemalism in Turkey, it is also necessary to explainthe partial counterrevolution of 1950. Already in the time of Atatürk,counterrevolutionary elements were at work within his party, the RepublicanPeople's Party (RPP). As I indicated, the counterrevolution in questionwas a partial one. Probably no one among Atatürk's followers wantedto go ali the way back. The trauma of Sevres prevented that degree ofreaction. What the conservatives wanted was to freeze or slow down theRevolution, while preserving the main body of revolutionary achievements.The end of World War II gave them their chance. Turkey's isolation,the result of non-participation in the War, pushed İsmet İnönü, successorof Atatürk, to establish a multiparty system. To make sure that themain opposition party should not question the Kemalist Revolution,İnönü partly forced and partly persuaded his rivals vvithin the RPP tocreate such a party (called the Democratic Party). They were mostlyrightist, conservative elements.This rightism was reinforced by two developments. Soviet Russia'srepudiation of the 1925 Treaty of Friendship and Non-Aggression in1945 and its attempt to establish control of the Straits and to gain territoryin East Anatolia became the pretext for a strongly anti-left, McCarthyistmovement. İnönü greatly reinforced this movement by banning socialist27

parties and socialist publications. This strong swing towards the right alsoaffected the RPP itself. Hasan Ali Yücel, the successful Minister of NationalEducation, who was one of the foremost architects of the famousVillage Institutes and truly a man of the enlightenment, had to abandonhis post. His successor set about to denature these 'miracular' Village Institutes.When the Democratic Party came to power in 1950, these tendenciesbecame a general movement. In 1951 the People's Houses (478of them) and the People's Chambers (numbering 4322) which were allaroundcultural centers, were closed down. In 1954 the Village Institutesshared the same fate.Gone was the enlightenment program of the Revolution. The integralmodel of development naturally suffered terrible blovvs by this development.The Kemalist Revolution was frozen. To conceal this fact, greatemphasis was placed on "ceremonial Kemalism". Kemalist anniversarieswere commemorated with increasing fervour and Atatürk's iconographyfılled every corner of public life. The RPP somehow was unable, or unvvillingto conduct an opposition based on the demand for a return to theKemalist Revolution. Its often very strong opposition was mainly basedon a demand for greater political freedom. After the military interventionor coup of 1960, which brought a new constitution and a great measure offreedom to the political system, intellectuals were attracted by socialismand social democracy, rather than by Kemalism. However, the fail ofcommunism, the rapid rise of fundamentalism in Turkey, the heavy criticismof Kemalism gave rise to the renaissance of Kemalism to which I referredto earlier.28

KEMAL ATATÜRK: THE EMERGENCE OFMODERN TURKEYProf. Roberto Gonzâlez GOMEZ*Modern Turkey emerged from the ruins of the formerly powerful OttomanEmpire, as a result of a struggle for national liberation led by a politicalgenius: Mustafa Kemal Atatürk. He headed the great movement ofeastern peoples for their national independence and development, againstthe hegemonic ambitions of the traditional European imperial povvers.The 75th Anniversary of the proclamation of the Turkish Republic isan excellent opportunity to take stock of that great historical experiencefrom which extremely valuable lessons can be learned, bearing in mindthat this century is about to end and humankind faces a new era of enormouschallenges and unsuspected possibilities..1.Although the Kemalist Revolution and the foundation of modernTurkey are, on their own right, a part of the great movement for the liberationof colonized peoples, the Turkish Republic emerged in the territoryat the center of what was a great empire that encompassed domains inAnatolia, as well as vast regions of Europe, Asia and the north of Africa.But the Ottoman Empire, that reached its apex under Suleiman theMagnifıcent (1520-1566), underwent a process of decline in the 17th centuryconducive, during the 19th century and the early 20th century, to analmost colonial dependence from the great powers of those times. The finalcrisis of the empire a Russian Tsar had called "the sick man of Europe"was brought about by its participation and defeat in World War I(1914-1918), as an ally of the Central Powers. The victors then set to thetask of definitively solving the so-called "Eastern Question", by virtuallydismembering the remains of the Empire by means of the Treaty of Sevres,perhaps the most stringent and despoiling one imposed upon the vanquished.Institute of International Relations, Havana, Cuba.29

A set of causes explains this protracted and painful process of decline:the use of the accumulated capital for military purposes and luxuries;the concessions made to the European povvers through capitulationsthat prevented true, autonomous development; the scant integrationachieved within the framework of a multi-national Empire, that wouldfoster broad movements for independence during the 19th and the 20thcenturies; the deterioration of the state administration and the army; thegrovving separation between the corrupt ruling elites and the masses; thesystem of obedience to the Sultanate, inspired in a brand of islam withdogmatic characteristics 1 . In short, like a distinguished Latin Americanpolitologist said, "the Ottoman Empire was essentially the result of a political'tour de force' that built, on the basis of an entirely servile dedicationto the Sultan, legitimized by religious conceptions, a militaryorientedsociety [...] vvhose inability for cultural and economic change,due to the double rigidity engendered by its set of values and by its notionsabout participation, proved to be fatal in the long run, despite its politicaland military successes" 2 .The attempts to curb that decline, that began in the late 18th centuryand lasted one hundred years, failed to change the nature of the system.Hovvever, it is worthwhile remembering some of the main stages experiencedby the movement that pitted "modernists" and "conservatives"against each other, from whose legacy benefıtted the revolutionary Kemalistmovement, in a dialectic of denial-integration-surpass, conducive tothe creation of modern Turkey.Reformist attempts began with the establishment of military schoolsafter the western model, under Selim III but mainly under the authoritarianrule of Mahmud II, who laid the groundwork for a modern army afterhe annihilated the jannizars in 1826, subdued the Islamic clergy, and wasthus able to rally the support of broad intellectual sectors and of the statebureaucracy, receiving the sobriquet of the Ottoman Peter the Great.These first steps were followed by the "Tanzimat" (reorganization) periodunder Sultan Abdu-l-Mejid, who reigned from 1839 until 1877.This stage culminated with the 1876 Constitution under the Sultanate ofAbdu-l-Hamid, that granted, albeit belatedly, the Ottoman citizenship toali of the Empire's subjects, at a time when nationalist movements werealready on the rise. This stage was characterized by some political andcultural reforms and by a formal constitutionalism that remained in placeuntil 1908, although it was ignored by the essentially despotic governmentof Abdu-l-Hamid. On that same year, the movement of the Young1. See Kemal H. Karpat, Turkey's Politics, Princeton University Press, 1959, pp. 4-6.Some interesting assessments about the decline of the Ottoman Empire in Paul Kennedy'sThe Rise and Fail of the Great Powers, Vintage Books, New York, 1987.2. Helio Jaguaribe, Sociedad, cambio y sistema politico, Editorial Paidos, Buenos Aires,1972.30

Turks deposed Abdu-l-Hamid and replaced him with the weak MehemetV, who was to reign until 1918. Their aim was to strengthen the Constitutionand see that it was obeyed as the law of the land. The Young Turkstook measures toward modernization and democratization, that were soondisrupted by contradictions with the national minorities within the Empire,and by the Pan-Turkish leanings that prevailed vvithin the Union andProgress Party, the movement's main political tool. The outbreak ofWorld War I and Turkey's alignment to Germany, driven by the top echelonsof the Young Turks, led to the consolidation of an authoritarian powerthat curbed the movement's reformist drive. Perhaps the most outstandingnationalist thinker of that time, Ziya Gökalp (1875-1924) wasassociated to the Young Turks. Gökalp tried to intellectually link theTurkish nationalism to the \vesterly-secularist trend and with a more moderatebrand of islam, that would attain a great influence över the Ottomanintelligentsia of his time 3 .One century of reformist endeavors did not succeed in substantiallyaltering the structure of the Ottoman power, nor in curbing the hopelessdecline of the Empire, but left a set of ideas and institutions aimed at awestern-style modernization, democratization, cultural reforms based onsecularization, and the assertion of the Turkish nation on a linguistic basis.This was an essential legacy of which the Kemalist nationalist Revolutionwould avail itself and excel it..II.The Revolution, fostered by Mustafa Kemal since he entered thenorth of Anatolia in May, 1919, was a movement primarily aimed at conqueringnational independence, facing the intentions of the imperialistpowers that had won the war, who sought to dismember the Ottoman Empire.At the same time, he integrated in a new, more coherent and radicalconception, in keeping with the 20th century, the modernizing tradition ofone century of failed attempts at reform. He availed himself of whatturned out to be specially favorable circumstances, brought about by theOttoman defeat in the world conflict, the neocolonial ambitions of thevictors, and the weakness and corruption of the Sultanate then headed byVahdettin, incapable of assuming the defense of the Empire, much less ofthe Turkish nation, and mobilized the popular reserves to forge a new nationfrom the ruins of the disappearing multinational Empire.3. I have based this synthesis mainly on the aforementioned work by Kemal Karpat,Turkey 's Politics, as well as in the historical background from the work by the Argentinianwriter Jorge Blanco Villalta Atatürk, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara,1982, firstpart.31

Mustafa Kemal, the most outstanding military man in the Empireduring the great war, the hero exalted by the defense of the Dardanellesthat earned him great national prestige, emerged as the unifier of the patrioticand popular forces and the undisputed animator, the leader of theprocess of national reassertion and modernization 4 . Not only other outstandingmilitary chiefs rallied around him; he also joined together importantsectors of the people, of the imperial offıcialdom, of the urban middleclasses, of the intelligentsia, and even of the provincial Islamic clergy,in a great national patriotic front.The nationalist movement's first aim —to defeat of the occupyingpowers which Greece had joined, and their intents to dismember the nation—was accomplished in barely four years, by virtue of an enormouswar effort despite the fact that its strength and resources were inferior tothose of its adversary. Mustafa Kemal's military genius stood out again atthat time, as did the quality of his leadership and his unbending will directedat consolidating his fatherland's independence. The 1923 Treaty ofLausanne culminated that heroic endeavor, for it declared null and voidthe Sevres' attempt at expoliation. Furthermore, the Treaty of Lausannewas the only one signed on an equal footing with the victors, by one ofthe powers defeated in World War I. That political and diplomatic triumphConsolidated the victory of the nationalist arms and the independenceof Turkey, and paved the way for the transforming and creativestage of the nationalist revolution, inaugurated by the abolition of the Sultanateand the proclamation of the Republic on October 29, 1923 5 .Mustafa Kemal would also be the main motive force and inspiratorbehind this task. The hero of the Dardanelles and of the war of liberationwas not only a great military leader, but also a man of culture, a connoisseurof history, a political thinker with a modern projection, influencedby the example of the French Revolution and by advanced democraticthinking. Since his early youth he wished to overcome the secular backvvardnessof the old Ottoman Empire by adopting the advances made bywestern civilization in various fundamental domains, albeit adapting andintegrating them into the Turkish national culture.Let us summarize the principal aspects of the process that transformedthe Turkish society so deeply:4. Kemal's reputation as a military leader, and his feats during World War I are sufficientlywell-known. About his decisive role in the defense of the Dardanelles, see themost recent and perhaps more complete history of that conflict, by British historianMartin Gilbert First Worlcl War, Weidenfeld and Nicolson, London, Second Impression,October, 1994, Chapter 8. Also see the aforementioned vvork Atatürk, by BlancoVillalta, second part, specially chapters 7 and 8.5. For an excellent revievv of the war of liberation by a Turkish source, see A. Afetinan,A History of the Turkish Revolution and Turkish Republic, The General Directorateof Press and Information of the Turkish Republic, Ankara, 1981. Also see BlancoVillalta, Atatürk, third and fourth parts.32

* The creation of republican institutions, with the Great National Assemblyand a presidential executive power as their main pillars, were thebasis of a modern, centralized political system that granted the citizenshipof the new Turkey to ali Ottoman subjects.* For Kemal and for the most advanced sector of the nationalistmovement, the cornerstone of the effort toward modernization was thesecularization of the state, an extremely diffıcult task in a Müslim country,almost 90% of whose population was illiterate and vvhere the old imperialleaders vvielded, at the same time, the spiritual leadership of islam.To a certain extent, abolishing the Sultanate was a step tovvard laicization,followed by the abolition of the Caliphate, the replacement of religiouslyinspired laws by legal codes based on European models, the assumptionby the State of the educational system based, since then, on scientifıcnotions, and the gradual, but relatively swift granting of equal civiland political rights to women.* Once the process of secularizing the State and the educational systemwas completed, a radical cultural reform was undertaken by replacingthe Arabic alphabet with the Latin one, and by simultaneously cleansingthe Turkish language of words taken from the Persian and Arabic languages.This reform would not only contribute powerfully to the developmentof the Turkish national culture, but it would also facilitate the hugeanti-illiteracy endeavor, essential for the country's development.* Once the national independence had been achieved, the republichad been proclaimed and the political and juridical institutions had beenrestructured within a secular framework, the economy vvould henceforthplay a central role in consolidating the new nation's sovereignty. LikeKemal Atatürk himself emphasized in a speech delivered in 1921, "[...]when one speaks of full independence this means, of course, total political,fınancial, economic, judicial, military, cultural, ete., freedom in alirespeets. Being deprived of any one of those I enumerated would mean,in the strictest sense, that the nation and the country lack full independence"6 . Being a great military leader, he knew that military victories hadno enduring meaning "unless they are crowned with economic victories[...] therefore, to continue reaping the benefıcial effects of our great andbrilliant victory, our economy and our economic independence must besecured, reinforced and expanded" 7 .The 1929-1933 world crisis impelled the adoption of a state-led developmentand industrialization program. The Soviet experience withfive-year plans was undoubtedly influential in this direetion, althoughthat experience was assumed pragmatically, without doctrinarian strict-6. Quotations from Mustafa Kemal Atatürk, Ministry of Foreign Affairs, Ankara, 1982,p. 18.7. Quotations..., op.cit., p. 69.33

ness, faced by the need to have the State play an essential role in this domaindue to the difficulties to attain foreign funding and the relativelypoor development of the national capitalist entrepreneurial sector 8 . TheState, as the paramount motive force of the country's development, totallyor partially assumed the direction of the main branches of the economy,and laid the groundwork for an industrialization process, the economicfoundation for the country's entry into modernity. The greatendeavor for economic transformation mainly influenced the urban environmentduring the first two decades of the Republic, whereas the agriculturedid not experience a similar development 9 .These political, institutional, educational, cultural, religious and economictransformations shaped an undoubtedly revolutionary change in acountry that had been the seat of a decaying empire for centuries. Ascholar who has carried out in-depth studies about this experience emphasizedthat "[...] within the span of three-quarters of a century, Turkish societyhad evolved from absolutism to constitutional monarchy and thenon to the Republic [...] from a multinational theocratic empire to a nationalsecularist state, from a peasant economy to industry, from total dependenceabroad for industrial products to relative self-suffıciency" 10 .It was indeed a transformation from above, carried out by a coalitionof social sectors that included important military leaders, representativesfrom the State's officialdom, most intellectuals and the urban bourgeoisie,but one that succeeded in attracting the support of broad masses ofthe people for the task of saving and renevving the fatherland, called forby Atatürk's political genius".8. The non-doctrinarian spirit that favored the introduction of economic planning isquite reveaiing for, although the Republican leadership was inspired by the Sovietmodel and was even adviced by a Soviet delegation headed by Professor Orlov, at thesame time it requested the cooperation of a North American commission led by W.D.Hines and E.W. Kemmerer. See William Hale's The Political and Economic Developmentof Modern Turkey, Croom Holm Ltd., London (reprinted), 1984, p. 56. Seealso Soviet author Gennadi Starchenkov, "Problems of Investment and EmploymentPlanning in Turkey" in the collection The Near and Middle East Countries: Economyand Policy, Academy of Sciences, Moscow, USSR, 1982.Like a senior French diplomat, also an expert in Turkish affairs, has aptly pointedout, two great revolutions influenced Atatürk's Revolution: the French Revolution inthe political and institutional realms, in the process of secularization and, in general,in the country's republican orientation; and the Soviet Revolution in regard to economicdevelopment and the State's leading role. See Eric Rouleau, "Turkey: BeyondAtatürk" in Foreign Policy, No. 101, Summer, 1996.9. In regard to the urban emphasis of endeavors tovvard economic transformation andthe relative stagnation of agriculture, see Helio Jaguaribe, opt.cit., p. 65, and alsoWilliam Hale, op.cit., p. 62.10. Kemal Karpat, op.cit., p. 75.11. For the conceptualization of revolutions from above, see Ellen Kay Trimberger, Revolutionfrom Above: Military Bureaucrats and Development in Japan, Turkey, Egyptand Peru, New Brunswick, New Jersey, 1977. Also, by Fred Halliday and MaxineMolyneux, The Ethiopian Revolution, Verso, London, 1981, pp. 25-31.34

The Kemalist Revolution was a national revolution, in the sense thatits leader limited it to the territory and the genuinely Turkish populationthat made up the historical core and the basis of the old Ottoman Empire,thus distancing himself from the hardly realistic aspirations of Pan-Turkish trends, traditional in certain previous nationalist modernizing circles,like that of the Young Turks; on the other hand, it was a nationalismbased on more secular and rational tenets than the one expounded bythinkers like Gökalp; the Revolution was also republican, for it abolishedthe Sultanate and assumed this form of government as the most apt for amodern, civilized State; it was also popular or popülist, in the sense thatit united various sectors of the nation in the struggle for effective independenceand transformation of the nation, considering such sectors notas divided into antagonic classes, but as functional and complementarysectors, joined by the shared interest of saving the fatherland; secular, becauseit separated the State from the Islamic religion, considered as acomponent of the citizens' private lives,as a basic requisite demanded bythe modernizing endeavor; etatist because it granted a central and basicrole to the new State in economic development, which made Turkey thefırst among developing countries to implement a state-directed industrializationprogram; lastly, it applied revolutionism, in that it deeply transformed,in a few years, the nation's structures, ossifıed under the Ottomanrule, vvithout becoming radically socialist like the Soviet Union, acountry with which the new Turkey maintained excellent relations duringthe fırst twenty years of the Republic, that proved to be quite importantand signifîcant during the war of liberation and the drive for industrializationin the 1930s.Bearing in mind that Turkey was a basically agrarian, backvvard, Islamiccountry and, furthermore, the see of that religion's spiritual leadership;that, 90% of its population was illiterate; that it lacked modern scientifıcand technical development and administrative and technicalpersonnel in sufficient quantities, and that it had been obliged to honor apart of the debts contracted by the Ottoman Empire and had grave limitationsfor receiving foreign funding, the Turkish national revolution probablywas the most feasible experience in those historical circumstances.Thus, nationalism, republicanism, secularism, populism etatism andrevolutionism were the bases of Kemalism, not only as the ideology of asingle party -the Republican People's Party founded by Atatürk, but of agreat national endeavor from which emerged the modern Turkish nation.The Kemalist Revolution -one of the first national-populist revolutionsof this century that took place in one of the continents subjected towestern colonization, in a region of primary geostrategic importance, thebridge between Europe and Asia, the question around vvhich revolved traditionaldiplomacy for several centuries- undoubtedly has an enormousmeaning in this century. For the peoples of Asia, and specially for Mus-35

lims, it had a strong demonstrative effect. It proved beyond the shadow ofa doubt that it was possible to conquer and consolidate national independence,and to undertake autonomous development, adapting the bestachievements of western civilization, while reaffırming national culturalvalues. It was the first State to prove it was possible to secularize islam asan essential step to enter modernity, vvhile it anticipated by decades thedemands of what would be later called the Third World, decidedly approachingthe prioritized task of economic development.Atatürk himself clearly expressed the international meaning of theTurkish Revolution, when he said in 1922: "Turkish struggle does notconcern Turkey only. If the struggle initiated by Turkey was only in itsname and for its own account, it would perhaps have been of shorter durationand less bloody. Turkey has mounted an enormous and substantialeffort. Because what it defends is the cause of ali oppressed nations, thecause of the entire Orient, Turkey is certain that until final victory, ali nationsof the Orient which support it will march along" 12 ..III.In these last years of the 20th century, when humankind is about toenter what is already envisaged as a new historic era, the pertinence andtopicality of the example of the great national movement headed by KemalAtatürk is unquestionable.It is quite well known that two majör processes are the original causesof the historic change we are witnessing:* The collapse through implosion of the bloc of European socialiststates headed by the Soviet Union, the event that had a more immediateresonance and greater significance in the politico-strategic sphere, put anend to the forty-year long world confrontation, the Cold War;* The process of globalization of the economy, that impels the formationof large regional spaces for integration and of competing geoeconomicblocs.With the end of the Cold War, the East-West rivalry has been displacedby the protagonism and the competence among economic megablocs,that will perhaps become geostrategic blocs in the near future, asnew power relations take shape and circumstances contribute to strengthenthe supremacy of the only extant superpower: the United States. Thebipolarity that dates back to the years of the Cold War has been replacedby the strategic unipolarity of the United States, vvhile a renewed trend towardmultipolarity has simultaneously appeared.12. Quotations..., op.cit., p. 35.36

The end of the great global East-West confrontation, however, hasnot meant a new era of peace. If the peril of a Third World War with nuclearweapons has moved away, local and regional conflicts based onworsening ethnic and national rivalries and by religious fundamentalismare increasing, in a context of ever deepening North-South differences, ofgrowing deterioration of the natural environment and the rise in transnationalerime. The much publicized dividends of peace are novvhere to beseen but, on the contrary, the world is entering a fluid, turbulent, convulsivetransition period, fraught with renevved perils, during which the yetobscure, unpredictable traits of the international system of the 2İst centurywill take shape.In this stage of historic transition and re-shaping of international relationsin a tremendously complex world scenario, the great powers pointto the creation of a "new world order" somevvhat prematurely announcedby the then President of the United States George Bush when he exultedöver his 1991 "splendid little war" in the Persian Gulf. The task seemsdifficult, given the dimensions and the complexity of the current internationalscenario, that rather appears "out of control", as a well-knownNorth American academic and statesman emphasized in one of his lastworks 13 . Mainly if that attempt at reordering the world is undertaken accordingto the traditional hegemonic policies of the great powers, if alithe peoples —but specially the peoples of the South, that make up theoverwhelming majority of humankind- are not brought into a just, equitableworld order. The attempt will prove inviable and will bring aboutnegative and unpredictable consequences, if it purports not to reorder, butrather to poliçe the world.And while two-thirds or humankind struggle in the midst of poverty,underdevelopment and exploitation, the big powers of the North try toimpose economic and political models; declare socialist and State-led experiencesobsolete; minimize, when referred to States in the South, basictenets of International Law such as sovereignty and self-determination,and proelaim a questionable "right to intervene" under the most unlikelypretexts. However, the indeed real and robust sovereignty of the greatpowers is reaffirmed more strongly than ever before, in the context of averitable crisis of values within the dominant nations of the North, acknovvledgedby outstanding seholars 14 , of a visible lack of great politicalfıgures and of a strategic thinking capable of creatively facing today'schallenges, of presenting a far-reaching, coherent project for the future ofali humankind, not only of one-third of it.That is why there is a special signifıcance in the legacy of the nationalistRevolution from which the modern Turkey emerged, and its great13. Zbignievv Brzezinski, Out of Control, Charles Scribner's Sons, USA, 1993.14. Brzezinski, op.cit.37

leader, Kemal Atatürk, whose thinking is, in many essential aspects, fullyvalid in a global sense as well as in —or mainly in regard to— facing thenew challenges that confront the peoples of the developing world. Let uslook at some aspects of that fundamental legacy:* To defend national independence and self-determination uncompromisingly,when faced with the hegemonic ambitions of the great powers,and to be willing to make ali necessary sacrifıces to defend it andmake everyone respect it.* To strengthen and consolidate national independence by means ofan all-encompassing development, but mainly by economic development.* To grant equal importance to educational and cultural development,assimilating the scientific and technical achievements of the mostadvanced civilizations, and adapting them to the national traits.* To east the State in a central role in the guidance of the developmentprocess, essential to Third World countries.* To strengthen one's own nation in a context of utmost respect forother nations, their culture and traditions.* To renounce unreal and absürd expansionist ambitions of a territorialnature, or based on ethnic or religious Messianisms.* To base one's own security on the respect for the security of aliother peoples, thus establishing an effective peace policy.The world has certainly changed since the Turkish Republic wasproelaimed 75 years ago. The current scientific and technical revolutionand the globalizing forces of the economy are impelling an inereasing interdependenceamong the peoples, and the need to integrate in order tocreate new markets and larger economic spaces. But integration can onlybe achieved by means of cooperation based on respect for the will and theinterests of the peoples, not by imposition. Interdependence must furtherthe links among peoples and cultures in a context of respect and mutualenrichment, not by a voluntarist and coercive reaffırmation of modelspreviously established by the hegemonic centers.That is why Kemal Atatürk, whose almost prophetic vision enabledhim to foresee in the mid-1930s the outbreak of the Second World Warand practically also its outeome, could foretell that "colonialism and imperialismwill disappear from the Earth and will be replaced by a new eraof harmony and cooperation betvveen nations without any diseriminationas to color, creed and race" 15 . Naturally, in order to achieve that new eraof harmony among the peoples he knew quite well, and said it clearly,15. Quotations..., op.cit., p. 114.38

that "mutual security is a basis for happiness which ali natioııs of theworld should strive for" and that, "unless such security is extended tocover ali nations, it will not serve to assure world peace" 16 . A thought tothe point, vvhose effective application stili is an aspiration of the internationalcommunity, specially of the peoples of the South, who are a majority,for whom security implies not only independence and the lack ofthreats, but also the possibility of an autonomous development, free ofimpositions, as a basis for well-being.In this context, and bearing in mind the role the United Nations iscalled upon to play in the aftermath of the Cold War, what the great leaderof the Turkish Revolution said about its predecessor, the League ofNations, is quite significant: "it must, he pointed out, manifest itself anddevelop as an institution which is not an instrument of domination by thestrong, but as one which assures harmony and balance betvveen nationsand which helps conflicts to be reviewed and settled within fair and equitablepremises" 17 . In short, a current, full-fledged program of action forthe supreme world organization was outlined.A new world order truly just and humane requires, to summarize,statesmen with far-reaching vision and a strategic thinking capable of designinga better future for ali. Men of the stature of Kemal Atatürk, wholeft an immortal legacy of struggle, of resistance against imperialist ambitions,of national reaffırmation and of brotherhood among the peoples,and an inspiring political thinking at vvhose center is the beautiful idea-for his country and for the world- that humankind's and civilization'sprosperity and progress depend upon achieving the aim, which to himwas essential, of "Peace at home, Peace in the World".16. Quotations..., op.cit., p. 108.17. Quotations..., op.cit., p. 108.

ATATÜRKISM AN INITIATIVE OF A MODERNPOLıTıCAL CULTURE(COMPARATıVE STUDY)Ass. Prof. Llambro FİLO*The formation of a political culture especially of a democratic one isnot an easy undertaking. A new political culture usually comes into lifewhen the former institutional tools are overthrovved or modifıed. As a resultit will reflect several viewpoints or complicated attitudes connectedto the past but also fixed into the memories, traditions, manners of peopleor different groups.Hovvever we must say that a political system of government has adecisive role on the political culture. On one hand it feeds her formationand on the other hand guarantees a successfull development.The establishment of a democratic order is a difficult undertaking, asa result in long historical periods few countries has reached the right to bedemocratic. Being aware of that, a great number of authors and scholarspaid attention to the same "possibilities" or "possible conditions" consideredas favourable for the success or failure of the democratic order.These "possibilities" are connected to:a) historical sequences;b) concentration in the social & economic order;c) the level of socio-economic development;d) equalities and inequalities;e) subcultures, cleavage, patterns and governmental effectiveness;f) foreign domination;g) the beliefs of political activists;Selecting the last "possibility" and studying it in a comparative spectereveryone could see decisive importance. Atatürk belongs to the cate-* University of Tirana.41

gory of illustrious people that completely addicted themselves to themodernization of Turkey. Since the first steps tovvards the country transformation,Turkey had the necessary features of a modern state; a) a nationalstate independent and compact out of the subordinate or superintendencecomplecities towards the others (for the first time in history Turkeycomes as a nation-state with a homogenity; 95 per cent of the populationwere Turks); b) popular sovereignty (the overthrow of the sultanate; liquidationof caliphate, proclamation of the republic confirming the separatepowers into the government); c) the undertaking of new governmentalfunctions connected to the legal guarantee of human rights and providementof general welfare (the approval of a ne w constitution; offıcialismof Atatürks principles).On the framevvork of a whole institutional detachment from theold empirial past, the Atatürk's propensities created the base of a newpolitical culture. His propensities reflected ali the activities of the future.The acceptance and the assimilation of the western civilization valueswere the prior purposes of the Ataturk's reforms. He said; "civilizationis the West, the modern world, Turkey must be a part of it if countryhas to survive. The nation has to apply explicitly in form and contain alithe manners that civilization offers to ali nations".Speaking about the western civilization he does not mean only themodern technology of production but also the embracement and the applicationof western ideals. These ideals setting on the bases of modernizationand durable systems were much concerned to the modern politicalculture and to the systems of government.The reverse case, the totalitarian regime gives and example of thepolitical culture as a ideological indoctrination imposed to the people.This phenomenon was accompanied by the acceptance of an uniqueideology; the marxism-leninism ideology, and by the submission towardsthe party-state will, things that created a whole barrier between twoworlds, forcing people to believe that the western world was an hostileone.The broad masses of the people in Turkey attempted, for the firsttime a defined distinction between state field of activity and social fıeldof activity. This distinction is one of the fundamental features of the modernstate. Such a state pretends to regulate or to control the economic, culturalor social activity without absorbing it.One of the Ataturk's principles was "etatism". It is concerned to thestate role in economy. its execution required creation of the state sector.Different authors have reached the conclusion that "etatism" of Atatürk42

applied in the 30 s has been influenced by the Russian model of planifıcation".As a matter of fact state undertakings in Turkey were fruits of neccessitiesnot of ideologies. The state sector was supposed to serve to theprivate initiatives and undertakings, in order to help them growing up.The private properties were never touched but were seen as fundamentalbase of development. At death's door, Atatürk required a further liberalizationon the bases of market economy. So the state field of activity andthe economic field of activity would be separate but also having an impactto each-other. Since the years of Atatürk's reforms the private sectorof industry grew up in a certain way, meanwhile the agricultural productremained behind and concentrated to the private owners' control. In thisway the framework for the individual initiatives on the bases of the freeeconomic undertakings has been created. This was one of the possibilitiesthat the democratic rule and the political culture offered to the people. Inthe same time the Atatürk's reforms in different fields of life as in society,cultural education, role of women, were concerned to what is called"the reveal of individuals" or "the birth of individuals". At the beginningof the nineteenth century in Turkey was seen the inclination towards similiarprinciples but without success. The exposure of the individuals andof their personalities was the core of the new political culture and of itsimplementation.For both countries, Turkey and Albania, the historical past brings alot of similiarites concerned to the heritage of agrarian society. In thiskind of society, people remained fixed in a community of closed enclavesbased on families, groups or social divisions. This small divisions werepray of a manipulation from state hierarchy. This relations suffocating theindividual personality put it independent place towards the state authority,stimulating at the same time the laziness, the poverty or the revoltsometimes in the harshest forms.The transformation that was result of Atatürk's reforms gave to theindividuals a decisive role in the building of a new society, opening to theindividuals new possibilities on having equal treatments on personalitydevelopment. These prerogatives made the base of individual developmentleaving an open path to some phenomenons like self-organization,self-dicipline, self-respect and tolerance among several social groups thataccepting rank differences denied class struggle.In such relations were seen the features of new political culture, oflegal acceptance, of concious responsibilities towards the systems of government.Communism as an ideology applied from Enver Hoxha and his followersvanished every distinction between state and society vanishing thefırst feature of a modern state that's a condition of existence for the rule43

of law and state. So the society was a tool of state and ali the human resourceswere now under the state control. Several slogans like "the socialistindustrialization", "agrarian collectivization", forced individuals to renouncetheir properties, and privileges. So the individuals were forced torenounce the economic liberty, their initiatives, things that are fundamentalfor the ongoing processes of a modern society, and which are consideredas natural rights of individuals.The totalitarian communist regime made a radical change. Everythingthat in a modern state belongs to the society and private sector wasturned into subject activity of parties and state-party. So every aspect ofsocial life and intellectual and cultural activities was control subject ofparty and state. A totalitarian regime was the contrary side of a liberaldemocratics tate with its individuals in center and base.The marxism-leninism indoctrination that grew up on the basis of aclass struggle gave some divine features to the state control. Changingevery aspect of individual life and keeping individuals much connected tothe state vanishing one of most important features of individuals-their"self-existence" the totalitarian regimes created their own "political culture".This was a political culture of a forced and blind obedience of spiritualand mental dividining. In such a context by, the totalitarian regime,state and government were as "closely allied" as "distant" to the mass ofpeople. "Closely allied" because the individuals were forced to expecteverything by the government. "Distant" because the individuals weresubject of state-party control that dissapointed them feeding only with theso called general welfare that consisted in lack of wide consume dailygoods. Pretentions of individuals on governmental system remained unfoldedand their responsibilities could'nt take the legal institutional colourbased on self-organization, self-dicipline, moral respect vvithin the society.The end of the totalitarian system shovved the falsiety of the regimeslogans, like "the creation of new individual". The explosion of an "absoluteliberty" that sometime was understood as destruction of public buildings,made clear to everyone that the so-called "culture & public behavior"or "order & silence" were only slogans imposed to the people.During the transition the democratic rule suffered the impact of the totalitarianpolitical culture claimed in the above-mentioned aspects of life;like a) in the closely allied relations between government & individuals,b) in a kind of ambiguity towards the government and its staff, c) in respectlessfeelings towards the government and legal-state, 7) in hardness,behavior that sometimes passed every limit and changed into extremism.Involving on further events, development in Turkey we could saythat Atatürk's reforms were fundamental for a ne w political culture thatreflected later on the functions of a modern state. However the formationof a political culture went on gradually, at the time when different things44

conditioned on some incomplete aspects. Based on Turkish studies andauthors, especially in Turgut Özal edition "Turkey in Europe & Europe inTurkey", everyone can reach some conclusions.The Turkish case witnesses a connection between political and culturalreforms from one hand and the economic benefıtions that modernizationbrings from the other hand. Since years ago in Turkey the populardemand on political rights stand above the economic possibilities, so withthe modernization, attention was paid to the political and cultural reforms.In such a context through political achievements and economicones a disbalance was created. This had its impact on internal disordersthat happened in every ten years so the governmental interventions overpassingthem stimulated the military interventions.The cultural reforms were more successful in the urban segments ofpopulation than in rural segments that made 80% of the population. Therural population was inclined by the identifıcation of cultural achievementwith diffıcult conditions of life, than the blame belonged to the governmentalcircles.In the case of Atatürk, the modernization, reforms and their successfulimplementations were personified to him, turning his figüre in a kindof salvator cult. These merits were attributed to Atatürk and he completelydeserved them but later on, a lot of politicians pretend such attributesrequiring to blame their opposite colleagues for the diffıcult moments thatevery nation passes through.Overpassing of these phenomenons was a neccessary thing becausenation-states are strong and they do have an economic and political stabilitywhen they do pay attention to the role and importance of state institutions.Such problems usually stimulate political scientists in studying differentaspects of political development like: the preparatory phase thatpeople need in order to accept the modern political culture or the fact thatborrowing from western worlds were just invitated or rightly applicatedand implemented in other countries.Of a great importance are the positive sides reflected in the recentpolitical culture of Turkey. An expression is the wide acceptation of democracyand democratic rule. Let us turn the point to some of TurgutÖzal's conclusions:• Comparing to the other nation-states a specifıc aspect is that the peacefultransition was fruit of a two-party system of government.• During the elections of 1950 we see a general suffarage and democraticperiods are longer than authoritary ones. This fact is strictly connectedto the people participation in more than 11 national elections and local45

elections. Observations and studies done by different people make clearto every one that people are inclined to support the multi-party systemswaiting to appreciate their personal well-being.• The social groups of interest will be essential democratic instrumentsespecially through respectation of human rights.• Comparing to some other countries the Turkish people are characterisedby a tolerant behavior towards the political opposite.• Touchable and radical transformations are fruit of an urbanization ofmasses (in 1923, 90% made the rural population while in 1990 60% ofpeople made urban population), and urban or rural development. Agreat impact had the industrial growth, the mass-media and cultural exchangesthrough European countries (more than 4-5 million touristscoming to Turkey every year).• In spite of great distinctions between rural and urban areas or diffırentsocial groups the mass of people was concious on effectivity that individualhas, an effectivity expressed in every attempt for creation orgrowth of welfare within the possibilites that individuals have. Recentstudy cases showed that every kind of improvement in social life, lifeconditions, new resources has only a minimal impact from governmentbecause the country development is not only a state prerogative. Ancomtemporary inclination is the so-called "limited government" or"minimal government" which assures on implementation of individualrights an an governmental undertaking of resposibilites that new technologicaldevelopments require.Ataturkism and reforms that belong to it, speedy developments thatwere results of reforms, implementation together with the achievementsof further periods, increased the prestige of Turkey in the world.46

ATATÜRK AND THE ıDEA OF A REPUBLICANSTATENada ZIMOVA *The dissolution of the Ottoman Empire and the transformation ofTurkey from the traditional Ottoman Sultanate into a modern republicanstate was one of the most impressive developments following World WarI. That transformation and foundation of the Republic of Turkey in 1923is conneced with the activity of the leader of the Turkish War of independence,Mustafa Kemal Atatürk. In 1981, we commemorated the lOOth anniversaryof his birth. Atatürk's centennial was an occasion not only forworld-wide celebration, but also an impetus for majör scholarly activitiesabout his role and achievement.Similarly, the 75th anniversary of the Republic of Turkey offers newopportunities to study how much the primary aims of the republican Turkeyand the main tenets of earlier Turkish modernization efforts had incommon. The present contribution does not attempt to deal with fullrange of issues that may be implied by its title. its purpose is a more modestendeavour, an account of one strand in the tangle of the large subjectfield: a reconsideration of the process of the formation of the Turkish republicanstate, or at least some of its most important features. Thoughthat process itself occurred in the early of the 1920's, its roots go back asfar as the mid-19th century.At that time, the beginnings were seen of the movement of theYoung Turks who were later to rise in the revolution of 1908. Their activityis to be seen within the entire context of the lengthy reform transformationof the Turkish society and the development of the Turkish nationalconsciousness. That development cannot be characterized as a mereprocesss of quantitative growth of one single quality. The Turks, as BernardLewis stresses, "despite the survival of the Turkish language and theexistence of what was in fact, though not in theory, a Turkish state" 1 hadidentifıed themselves as Muslims and subjects of the Ottoman state and* Charles University, Prague.1. Lewis, Bernard, The Emergence of Modern Turkey. OUP, London 1961, p. 2.47

dynasty. Hence, the basic elements of Ottomanism and the religious adherenceto a universal Islamic identity were absorbed into Turkism of thatnewly arising Young Turks Movement. its main alm was not yet the creationof Turkish national state; rather, it intended to transform the OttomanState into a constitutional monarchy.Although the Young Turks were organized into an effective movementwhich was able to seize power and take further initiatives, it did notfind positive solution to the main problems of the declining Empire andfailed to avert the profound crisis of the Ottoman society. The World WarI and the resulting defeat of the Ottoman Empire meant not only thethreat of partition by the victorious powers, but also an endangerment ofthe fundamental prerequisities for the existence of the Turkish nation.How did the Turks react to the changed situation and develop newattitudes to the different problems facing them at that period? As a reactionto the partition plans of the Allies, the Turkish resistance groupsknown as Societies for the Defence of Rights had already been formed invarious parts of Anatolia. One of the Turkish military leaders who had nointention of submitting to the occupying Allies was Mustafa Kemal.Disregarding the Sultan's instructions to pacify the country, he setabout the task of organizing a resistance movement, the main aim ofwhich was to prepare the ground for the armed defence of Anatolia. Duringhis early military career, he was very close to the Young Turks movementand even certain dynamic features of the Turkist ideology servedhim as an impetus for his further activities. In this connection. Let usmake reference to his mission to Libya in 1908 where he was sent by theCommittee of Union and Progress to look into that Ottoman province'spolitical and social problems. As Rachel Simon writes: "Although MustafaKemal's success in establishing modern politics in Libya was limitedby the region's traditionalist character... he did succeed in laying out thebasic pattern of Kemalist political activity of later years" 2 . Moreover,Mustafa Kemal shared the idea of maintenance of the Ottoman Empire ina constitutional form with the Young Turks Movement, at that time.After World War I, the traditional institution of the Sultanate andCaliphate were no longer capable of coping with their political and socialresponsibilities. There were the historical circumstances of the TurkishWar of independence that brought Mustafa Kemal from a moderate constitution-monarchicalthinking tovvards new thoughts on nation and statewhich led him to the acceptance of the republican doctrine. Hence, inspite of his earlier efforts to accommodate traditional political usages tonew necessities, he was to adopt a new, and radical position.2. See her contribution Prelude to Reforms: Mustafa Kemal in Libya. In: Atatürk andthe Modernization of Turkey Ed. by Jacob M. Landau. Boulder 1984, p. 21.48

He gave up the idea of maintaining the integrity of the heterogenousOttoman Empire, and he raised the idea of a state aiming at the transformationof the Turkish traditional ways of life and institutions as a necessaryinternal parallel to the defence of the survival and preserving the independenceof the Turkish nation-state 3 .Although not proclaimed until October 29th, 1923, the republic wasimplicit in a series of measures implemented by Mustafa Kemal in thecourse of the armed struggle for the Turkish independence. Thus the creationof the Grand National Assembly in Ankara in 1920 after the shortlivedOttoman Parliament in istanbul is worth mentioning. The formerbody adopted a large number of resolutions and laws intended to makecertain that the emerging republican state would be built on entirely newprinciples.As I have noted elsevvhere "...the newly forming state in Anatoliawould not have been able to exist either in the form of, or with content ofsome sort of monarchy or Ottoman Sultanate, if it were to remain operativein the long run. On the contrary, a vigorous, modern and internallystrong republican Turkey was the only long-run perspective and possibilityfor the Turkish nation and state" 4 .3. See Çaycı, Abdurrahman, Atatürk ve Tarih Boyutu İçinde Çağdaşlaşma. In: AtatürkAraştırma Merkezi Dergisi. Volume 6, No 16, 1989, p. 59-60. See also Eroğlu, Hamza,Atatürk ve Cumhuriyet, Ankara 1989, p. 22-38.4. Zimovâ, N., The formative roots of the Turkish republican state. In: Rapports, Corapports,communications tchecoslovaques pour le IV. Congres de l'Associatiorı Internationaled'Etudes du Sud-Est Europeen, Praha 1977, p. 492.49

CUMHURIYETIN ILÂNıNıN 75. YıLıAVRUPALıLAŞMA VE KEMALIZMINKARAKTERIDr. Muhammed NUREDDİN*29 Ekim 1923 tarihi Türk Devletinin, 1299 yılındaki ilk doğumundansonra ikinci doğum tarihidir. Bu tarihten sonra Türkiye'nin Avrupa'nıncoğrafi, kültürel ve uygarlık bakımından bir parçası olması umudunungerçekleştirilmesi imkanı da oluşmuştur.Esasen, Avrupalılaşma Atatürk'le beraber başlamamıştır. Bazılarınınkabul ettiği üzere, 1839 Tanzimat ve 1856 Islahat Fermanları ile 1876Anayasası sadece devletin işleyişini iyileştirmek, dahili patlamalarınönüne geçmek ve ilerleme için yapılmış reformlardır. Bazılarına -Batıcıeğilimlere göre ise, Avrupa yolunda atılan adımlardır. Ancak, hayat tarzıve kültürel anlamda Avrupa'ya dönüş, pratikte Mustafa Kemal ATA-TÜRK' le başlamıştır.Atatürk, Avrupa'ya içerik ve şekil olarak uyulacak bir örnek nazarıylabakmıştır. Bu itibarla Atatürk, devlet için resmi bir yöntem olarak Avrupamedeniyetini kabul eden ilk Türk lideridir. Atütürk, "Yeni Türk neslininkurması gereken uygarlık, şekil ve içerik olarak Avrupamedeniyetidir. Zira tek bir uygarlık vardır. Bu, Avrupa medeniyetidir.Bütün dünya insanları, hayat ve saygınlık sağlamak için Avrupa medeniyetinialmak zorundadır." demiştir.Ancak, Türkiye'nin Avrupa'ya yolculuğu Atatürk'e göre bir bakımaİslam'dan ayrılması anlamına gelmektedir. Atatürk bununla Batı'yı Türkiye'yekarşı birleştiren "Türkiye'nin İslami kimliği" kartını Batılılarınelinden almayı hedeflemiştir.Ayrıca, uygulamada anlaşılmıştır ki, Atatürk'ün Batı medeniyetinison derece beğenmesine rağmen, modernleşme uygulaması bağlamındakendine özgü fikir ve görüşleri vardı. Bunlar temelde Avrupa medeniyeti-Lübnan Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Beyrut.51

nin değerleri ile kesişmiyordu. Atatürk, milliyetçiliği, bütün toplumunTürk olduğu ve tek bir Türk milletine mensubiyet olarak anlamıştır. Buanlayışını "Ne mutlu Türküm diyene" sözü ile ifade etmiştir.Atatürk, 1929 yılı dünya ekonomik bunalımının yıkıcı etkilerindenkorunabilmek için Sovyet ekonomisini taklit etmiştir.II. Dünya Savaşının akabindeki uluslararası gelişmeler Batılılaşmaprojesini gerçekleştirmesi için Türkiye'ye altın bir fırsat yaratmıştı. Türkiye,NATO'ya 1952 yılında güvenlik bakımından katıldı. 1959 yılındanitibaren, Batı Almanya, Fransa, İtalya, Belçika, Hollanda ve Lüksemburgarasında imzalanmış olan Roma Antlaşmasından sonra Ortak AvrupaPazar adına ışık gösteren Avrupa'nın yeni ekonomik projesinin bir parçasıolmak için uğraştı (Türkiye, bundan önce de 1946 yılında Batı'nın veAvrupa medeniyeti değerlerinden biri olan demokratikleşmeyi kabul etmişti).AT ile Türkiye arasındaki ilişkilerde, mevcut çeşitli ekonomik problemlereilaveten, 12 Eylül 1980 askeri darbesinden sonra demokrasi, özgürlükve insan hakları problemleri de ileri sürülmeye başlandı. Avrupa,Portekiz, Yunanistan ve İspanya'ya Topluluğa katılma için demokrasininuygulanmasını temel bir şart olarak kabul ederken, Türkiye bunu, kendininiçişlerine Avrupa tarafından bir müdahale olarak görüyordu. Anlaşmazlıkderindi ve her iki taraf demokrasi ve özgürlük kavramlarını kendigörüşleri esasına dayandırıyordu.1983 yılında demokrasiye çekingen şekilde dönüşle birlikte, Türkiyeile AB arasındaki ilişkilerinde biraz düzelme oldu. Seneler süren kesintidensonra her iki taraf arasındaki Ortaklık Konseyi tekrar 1986'da toplandı.Başbakan Turgut Özal, görünen bir nebze ümit ışığından faydalanmaküzere çabaladı ve 14 Nisan 1987 tarihinde sürpriz bir şekilde AT'yetam üyelik için talepte bulundu. Bu talebin gerisindeki ana etkiler, öncelikleTürkiye'nin batılılaşma projesinde adım atmaya devam etmek, Yunanistanengeli ile başetmek ve uyum sağlamaktır. Yunanistan, gerçektenAT ile Türkiye'nin bütünleşmesi yönünde ilerlemeyi engellemede rol oynadı.1988 yılında Dışişleri Bakanı Mesut Yılmaz, "Türkiye Batı'nındiğer kurumlarında üye olduğundan, AT'ye de üye olması gereklidir" diyerekistemini tekrarladı.Türkiye'nin talebinin incelenmesi iki buçuk yıl sürdü. Beklendiğigibi, bu üyelik Türkiye'nin yaşamakta olduğu siyasi ve ekonomik problemlerinAT ile uyuşmadığı gerekçesi ile reddedildi.Soğuk savaşın sona ermesi ve 1991 yılında SSCB'nin dağılması ileTürkiye'nin çevresi önemli değişikliklere uğradı. Türkiye'nin menfaatleri52

ile doğrudan ilgili bazı alternatifler ortaya çıktı. "Türk Devletleri" arasındasiyasi bütünleşmenin yapılması girişimleri doğdu. Turgut Özal bunadoğru kuvvetle yöneldi. Aynı şekilde Özal, Karadeniz'e kıyıdaş ülkelerleekonomik birlik kurulmasına çalıştı.Fakat yeni alternatiflerin ufkunun sınırlı olduğu ortaya çıktı ve Ankarayeniden AB ile Gümrük Birliği alternatifine yöneldi. Anlaşma 16Mart 1995'te imzalanarak 1.1.1996'da uygulamaya geçti.Ancak, Türkiye ile SSCB arasındaki ilişkilerin seyrinde önemli olay,AB ülkelerinin 12-13 Ekim 1997 günlerinde Lüksemburg'daki zirve toplantısıolmuştur. Burada daha önce komünist olan Avrupa ülkelerindenonbirinin topluluğa katılması kabul edilmiştir.Çarpıcı olan, Türkiye'nin AB'nde ve katılması öngörülen ülkeler listesindeyer almamasıdır. AB'ne kabul edilebilecekler listesi aşamasındasoyut müzakere vaadi bile alamamasıdır.Türkiye'nin tepkisi gerçekten sert olmuştur. Türkiye Ortaklık Konseyitoplantılarını boykot kararı aldı. Türkiye'nin üye olması nedeniyle katılmaktaolduğu AB kurullarının yaptığı toplantılara katılmasını dondurdu.KKTC ile federasyon yolunda adım attığını açıkladı. İki taraf arasındakarşılıklı suçlamalar ve keskin ihtilaflar ortaya çıktı. Türkiye'nin Tanzimattanberi başlayan Avrupa yolu bilfiil çıkmaza girmişti.TÜRKİYE NEZDİNDEAVRUPA'YA YÖNELMENİN GELECEĞİAvrupalılık seçeneği -genel olarak Batı- Kemalist sistemin direklerindenbirini teşkil etmiştir. Hatta 1996 Haziran ayı sonunda İslamcı NecmettinErbakan'ın kurduğu hükümet dahi AT ile bütünleşmeyi kuvvetlendirmegayretlerine devama işaret etmiştir.Ancak, her iki tarafta da kesin olarak cesaret verici bir durum sözkonusudeğildir.A) Türkiye YönündenSiyasi hayattaki askeri müessesenin kuvvetli etkisine ve 3 askeri tarbeyerağmen, sivil toplum kuruluşlarının, demokrasi ve özgürlükler alanındaTürk toplumunda gerçekleştirdiği büyük ilerlemeyi hiç kimse inkaredemez. Bu arada, parlamento ve belediyeler sahasında demokratik tecrübe,egemenliğin partiler arasında, bu bağlamda 1996 yılında hükümeteİslami bir partinin gelişi takdire değer. Aynı şekilde iletişim özgürlüğü-mevcut tüm kısıtlamalara rağmen- III. dünya ülkelerinden oldukça ileribir aşamadadır. Türkiye'nin ekonomik dinamikliğinin kuvvetinin, özelliklesanayinin ve Avrupa endüstrisi ile rekabetinin ve meydan okuması-53

nm farkedilmemesi mümkün değildir. Ancak, buna rağmen Türkiye'ninAvrupa'ya yönelişinin önünde, aşağıdaki engelleri kaydetmek mümkündür:Bir: Türk toplumunun çeşitli gruplarında AB'ye girme konusundahemfikir bir irade bulunmamaktadır. İslamcıların muhalefeti ki, etkiligüçler için de Türkiye'nin siyasi istikametinde önemli bir oran oluşturmaktadırlar.bu grup sadece bir siyasi parti, Refah (bugün Fazilet) Partisiile sınırlı değildir. Aynı zamanda çeşitli laik partilere de dağılmışlardır.Bunlara ilaveten, sivil ekonomik ve eğitim sektörlerindeki güçler laikleregeçince, onlar da tek bir görüşte birleşmemişlerdir. Yetmişlerin sonlarındaEcevit Hükümetinin tutumu Ecevit'in bizzat kendisinin 90'ların ortalarındabile Gümrük Birliği'ne karşı tutumu, birçok ekonomik sektörlerinin(tam üyelik için atılması gerekli bir adım olan) Gümrük Birliği'ne muhalefeti,Türkiye içindeki bu alandaki bölünmeye açık örnektir.İki: Türkiye'de egemenlik sorunu, son derece hassas bir konudur.Tam üyelik, büyük ölçüde bazı egemenlik kararlarından vazgeçmek anlamınagelmektedir. Türkiye için belirlenen siyasetlere izin veren işlerde,sınırlı olma durumunda, tarihi ve coğrafi sebeplerle, uzlaşılması mümkündeğildir. Türklerde geleneksel olarak yabancıdan çekinme eğilimi, kuşkulanmaduyguları mevcuttur. İşte bu durum AB ile tam üyelik yolundaTürkiye'yi son derece çekingen kılmaktadır.Üç: AB'ye üyelik, demokrasi, insan haklan ve özgürlüklerine saygıyıgerektirmektedir. Bu saygıların odağında azınlıkların kültürel kimliklerinesaygı bulunmaktadır. Türkiye bu noktada bir çok hassasiyet ve şüpheçekmektedir. Söz azınlıklardan olunca, Türkiye'de Kürt meselesinin durumuile bağlantılanmaktadır. Türkiye Kürtleri, siyaset ve kültür sokaklarındahakları olan bir azınlık olarak tanınmaları için uğraştı. Bu sorun karşısındaTürk siyasi geleneğinde geçmişin handikapları hakim olmaktadır.Bunlardan özellikle Türkiye'nin Güneydoğusunda Kürtler için otonomitesisi öngören 1920 tarihli Sevr Anlaşması handikapıdır. Türklerin uyguladığıLozan Anlaşması, ırkları azınlık olarak kabul etmemekte; sadeceYahudi, Yunan ve Ermeni gibi gayrimüslimleri azınlık olarak kabul etmektedir.Buna göre Türkler çeşitli siyasi yönelişlerinde tehlike ve parçalanma1923 Lozan Anlaşmasında çizilen bütünlüğe aykırılığa karşı çıkarak,müstakil ırkî azınlık olarak, Kürtlere kültürel kimliklerini ve siyasigelişimlerine yardım edecek şeylerden çekinmektedirler. Bu tehlike, enyüksek seviyede ifade edilmiştir. Bunlardan biri, Cumhurbaşkanı Demirel'in1995 Mayıs ayı başlarında Batı'yı Türkiye'yi bölmek istedikleri konusundasuçlamasıdır. Aynı şekilde 12 Aralık 1997 tarihinde AT BaşkanlarınınTürkiye'yi insan hakları konusunda Ankara'nın şüphesini arttıran"ırkî azınlıklara (dini değil) işaretle Ankara'yı azınlıklara saygı ve korumalarınıkabul ettiğini açıklamasına davet etmesini", Lozan Anlaşmasınınçiğnemesi sayması. Buna göre Türkiye'nin insan haklarına tam olarak uy-54

ması, AB'nin anladığına göre bu büyük bir şüphe konusu ve birliğe katılmaönünde engel teşkil etmektedir.Dört: AB'ye üyelik için demokrasinin tam olarak uygulanması şartı,Türk siyasi hayatında Türk askeri müessesesinin merkezi rolü ile Anayasave kanunlarında hürriyetlere konan tüm kısıntılarla çatışmaktadır. I.Dünya Savaşı enkazı arasından modern Türkiye'nin bir asker olan Atatürkönderliğindeki ordunun rolü ile kurulmasının irtibatı, 1918-1923 yıllanarasında milli kurtuluş sırasında 1923'den bugüne kadar Türkiye'niniç ve dış siyasetinde baştan sona kadar esaslı rol almasına zemin hazırlamıştır.Kamuoyu tarafından orduya Cumhuriyetin, laikliğin ve ülke bütünlüğününteminatı nazanyla bakılmaktadır. Bu şekil, yarı devamlı halegelen siyasi istikrarsızlığı ve sağcı, solcu ve İslamcı partiler arasındakiçatışmaları beslemiştir.Sözkonusu iktisadi ve harici sebeplerin bir araya gelmesi, Türkiye'ninAB'ye katılma sorununu birçok şüphelerle çevrelemektedir. Bu giriftetkenlerin, dini ve tarihi kökleri olan bazılarını yoketmek sadece kısavadede değil uzun vadede de zorluklara karşı karşıyadır. Türkiye AB'yekatılma önündeki engelleri kabullenmektedir. îşte Avrupa'nın "tacizci"şartlan kabul edilmeyince, AB'nin -özgürlüklerin yerleştirilmesi, demokrasi,insan haklarına saygı, enflasyonu durdurma için ciiddi gayret venüfus artışı gibi- koyduğu şartları yeterli şekilde tatbik edilmeye gayretedilmedi.Türkler bakımından, tarihi handikaplar ve varlığını çevreleyen tehlikelernazarı itibara alarak düşünülmektedir. İnsan hakları meseleleri, demokrasive özgürlüklerle ilgi kurulduğunda AB'ye üye olmaları taleplerindeduraksıyorlar. Bu konudaki Avrupa'nın şartlarına uyma ve aynızamanda tam üyelik talebi uğruna göz yummaları mümkün olmamaktadır.B) Avrupa YönündenRolü itibariyle temel olarak AB'ye bu ana kadar katılma konusundabaşarısızlıktan Avrupa sorumludur. Avrupa her defasında AT'ye katılmaimkanının tartışması öncesinde Türkiye'ye yeni şartlar ilave etmektedir.Şartlar listesi taciz derecesinde büyümüştür.Aynı şekilde Avrupa, Türkiye'nin AT'ye katılmayı ehliyetli kılacakşartların ne olduğunu hiçbir zaman dikkatle belirlememiştir.Avrupa, daha önce Portekiz, İspanya ve Yunanistan'ın durumlarımukayese edildiğinde, AB'ye katılmaya aday ülkelerin şartları ile halenDoğu Avrupa ülkelerinin durumları karşılaştırıldığında çifte standart vurgulanmıştır.Bu takılım için üyelik listesinin hazırlanmasında da ve üyeliğekabul sırasında da aynı şekildedir. Hürriyetlerin, demokrasinin, insan55

haklarının, azınlıkların tanınmasının durum ile tüm bu devletlerdeki iktisadidurum, çeşitli aşamalarda Türkiye'nin durumundan daha iyi değildir.Hatta Türkiye'nin durumu, bu problemlemlerin bazısında, özellikle ekonomidebu devletlerden çok daha iyidir. AT Türkiye'ye Yunanistan'la ihtilaflarınıçözmesi ve Kıbrıs problemini halletmesi şartlarını öne sürmektedir.O şartları daha önce Yunanistan'dan talep etmemiştir. Şimdi deKıbrıs Rum Yönetimine şart koşmamaktadır. Buna benzer örnekler çoktur.Dahası, Avrupa Türkiye ile ilişkilerinde istanbul'un 1453 yılında fethindenberi oluşan anlayışını aşamamıştır. Bu anlayış, hala Türkiye karşısındaAvrupa'nın tavrının dinamiğini oluşturmaktadır. Bu anlayış Türkve Müslüman arasında da bulunmaktadır. Islamı rakip bir din ve Avrupakimliği için tehlike olarak görmektedir. Bu hüviyet, doğuda Haçlı savaşlarınınbaşlangıcından (Miladi 11. asır sonları) ve 1453'ten beri olan Hıristiyandini kimliğidir.AT'nin tutumu, Avrupa medeniyeti "müstakbeli"ne giriş için, Türkiye'ninİslami geçmişi ve mevcut Islami çevresi ile kopmaya razı olan laikAtatürkçü seçkinler nezdinde büyük bir hayal kırıklığı olarak yankıbuldu. Türkiye'nin "Batılılaşma" tecrübesinin üzerinden 75 yıl geçmesinerağmen, "Kemalistler" kendilerini hala Avrupa kulubünün dışında vekendisine koştukları "rüya"nın dışında bulunuyorlardı. Avrupa'nın artanşartları, kemalist seçkinleri, Türkiye ile AT ilişkilerinde "gizli düğümü"veya "kayıp halkayı" aramaya sevkediyordu.Bu halkadaki araştırma bizi Osmanlı devletinin menşeinden bugünekadar iki taraf arasındaki ilişkilerin geçmişinin özetine götürmektedir.Türkiye'de, Avrupa Türkiye'yi Müslüman olduğu için reddettiği görüşündekiislamcılar, bu düşünce çemberinde, kendileri yalnız değillerdir.Hatta, Yılmaz, Çiller gibi diğer Türk laikleri de zaman zaman bunu imaetmişler ve AT'yi sadece Hıristiyanların klübü olarak nitelemişlerdir."Tüm bağları kessek, bütün camileri yıksak, Avrupa'nın gözündeOsmanlılar olarak kalacağız. Osmanlı, yani İslam: Karanlığın birikimi,tehlike ve düşman". Bu söz Türk düşünürü Cemil Meriç'e (1979) aittir vegerçeğin bir yüzünü yansıtmaktadır. Ancak bu ifade, bizatihi Avrupalınınağzından çıkınca büyük bir tasvib toplamıştır.Avrupalı liderlerin ve düşünürlerin dilinde terennüm olunan (bununen meşhuru AT Komisyonu Başkanı Jack Delor) görüş ve sözler çoktur.Bunlar, Türkiye ile Avrupa arasında dini, kültürel ve uygarlık uyuşmazlığınıaksettirmektedir.4 Mart 1997'de AT devletleri Hıristiyan Demokrat Partilerinin yaptıklarıtoplantı, ayrıldığında, şüphenin (belirsizliğin) ortadan kalkmasındaaçık, hatta nihai bir duraktı. Bu toplantıdan çıkan açıklamayı ve toplantıyı56

kat ve kat önemli kılan, Avrupa Komitesi Başkanı ve Avrupa ParlamentosuBaşkanının katılmasına ilaveten, Hıristiyan Demokrat 7 başkan, ülkelerininde (Belçika, Almanya, İspanya, Lüksemburg, İrlanda ve Avusturyayardımcısı) hükümet başkanlarının da katılmış olmaları onlarıngörüşlerini AT'nin resmi bir tutumu haline getirmektedir.Açıklamada, Türkiye'nin AT'ye katılmasının ne yakın vadede ne deuzun vadede mümkün olmadığı yer almaktadır; çünkü bugünkü Avrupa"Medeniyet projesini geliştirme" tutumu içindedir. Hıristiyan DemokratPartilerin genel başkanlarının toplantının sona ermesinden sonra cümleyeson noktayı açıkça koymak konusundaki açıklamasında, eski BelçikaBaşbakanı (Wilfrid Martinez) "Biz Türkiye ile çok yoğun yardımlaşmadanyanayız; ancak, Avrupa projesi bir uygarlık projesidir" beyanı yeraldı. Böylece eski Belçika Hükümet Başkanı Leo Tindemanz tarafından"Avrupa ile Türkiye arasında uygarlık uyuşmazlığı bulunmakta olduğunu"söylemiş oldu.Atatürk'ten sonraki Kemalist düşüncenin problemlerinden biri, Türkiye'ninAvrupalılaşma mefhumunun AT kurumlarında üyelikte temsiledilmesini sadece mekanik bir adım addolunmasıdır. Bu ise düşünce veilerleme üslubunu alma anlamındaki Avrupalılaşmanın özü ile AB üyeliğiarasını ayırdetmeye çalışmamıştır. Türklerin, ülkelerinin bir kısmının Avrupakıtasında oluşunu mesned kabul etmeleri onları tek başına Avrupamedeniyetinin bir parçası olmaları hakkını vermemektedir. Avrupa Kıtasınınbir parçası olmaksızın Avrupalı olmaları mümkün olduğu gibi, Avrupa'nıngöbeğinde olsalar bile Avrupalı olmamaları da mümkündür. Avrupa,kavramlar, örnekler ve değerler manzumesidir; coğrafi alan veyakurum iskeleti değil.AB'ye katılması 12-13 Ekim 1997 tarihlerinde kesin olarak reddedilmesindensonra Türkiye, bu gün, alternatiflerini, ilerleme ve sonra da Avrupalılaşmamefhumlarını yeniden belirlemeleri durumu ile karşı karşıyadır.Laik ve Kemalist seçkinlerin yeniden tarihi ve gerçeği daha ince birşekilde okunmaları gerekmektedir. İlerleme yollarını alacaklarından ümitettikleri belirginleşmiştir. Bu AT üyeliği ve onun gerekleri bakımındanveya onun dışındaki sebepler bakımından olsun, sabit olan odur ki, Türkiye'ninAvrupa'dan umudu Cumhuriyetin kuruluşunun 75. yılından sonra,gerek kısa ve uzun vadede küçümsenmesi mümkün olmayan zorluklarlayüz yüzedir.Ancak, yukarıda belirtilenler ışığında, Türkiye'de Kemalizmin mevcutmedeniyet örneklerinden herhangi birine tam olarak uyum sağladığısonucunu çıkarmak mümkün değildir. Onun, uygarlık reformları ameliyesibakımından kendisine has kavramları vardır.57

HıZLı ÇAĞDAŞLAŞMA MODELI OLARAKATATÜRKÇÜLÜKOrhan KOLOĞLU*Atatürk'ün Türk toplumuna kazandırdıklarını devrim niteliğiyleaçıklayabilmek için 1919-1938 yani kendi etkenlik dönemi çerçevesindedeğerlendirmek doğal bir yaklaşımdır. Devrim kendisinden, öncesindenkopmak ve sonrasını da biçimlendirmek özelliğine sahip bir girişimdir.Bu niteliğiyle Türkiye Cumhuriyeti'nin Osmanlı Devleti'nden tamamenayrı bir yapı olduğunu söylemek doğrudur. Ancak devrimin kendisindenönceki oluşumlardan etkilenmemiş olması düşünülemeyeceği gibi, toplumunözümseme sürecinde yaşamaya devam edeceğini kabul etmemek demümkün değildir.Bu sebeplerle ben olaya Tanzimat girişimiyle başlamak ve devrimleri1945'de bir daha geri dönülmemek üzere demokrasiye geçilmesiyledevam eder saymak eğilimindeyim. Hatta 1950'de tarafsız seçimlerle iktidarınel değiştirmesini olayın doruğa erişmesi sayıyorum. Bütün bu çağdaşlaşmasürecimizde Atatürk Devrimlerini de etkileyen bir ortak yönteminvarlığı dikkati çekiyor.1839 Gülhane Fermanı'nda 150 yıldır toplumun kuvvet ve refahınıkaybettiği, yeni yasal ve kurumsal düzenlemelerle 5-10 yılda kalkınılabileceği,yani sorunların çözümlenebileceği belirtilmiştir. Böylesine 'Acilci'davranılmasında, bu kadar kısa bir sürenin öngörülmesinde hiç şüphesizdaha fazla beklemenin imkansızlığının farkedilmesi kadar, uygun vezamanlı olup olmadığı konusunda gelebilecek eleştirilerin etkisizleştirilmesiarzusu da rol oynamıştır.100 yıl sonra 1945'de demokrasiye geçiş kararı verildiğinde de aynısorunlar gündeme geldi. Amerikalı siyaset bilimci, profesör Dankvvart A.Rustow konu üzerinde İsmet İnönü'yle yaptığı konuşmaya dayanarakTürkiye'de demokrasinin sadece dış politika ihtiyaçlarının ürünü olmadığınıbelirtir:Araştırmacı Yazar, İstanbul.59

"Türkiye'de tek parti rejiminden hür seçimlere imkan verecek çokpartili rejime geçişi zorunlu kılan yeterli iç sebepler de bulunuyordu.Kemal Atatürk'ün temellerini attığı, günümüzün Türkiye Cumhuriyeti'nidoğuran Türk İstiklal Savaşı halkın egemenliği adına gerçekleştirilmiştirve geçmişinde iki yasal muhalefet tecrübesi de vardır..."Şüphesiz demokrasi kararıyla İnönü, 'İkinci Adam'ı olduğu AtatürkDevrimleri'ni hedefine ulaştırmış oluyordu; ama bu, onun da zamanlamanınuygun olup olmadığıyla sorgulanmasını engellemedi. Hem de, Atatürk'ünpartisi CHP'nin yönetici kadroları tarafından, toplumun henüz demokrasiiçin yeterince olgunlaşmamış, dolayısıyla kararın erken olduğugerekçesiyle 1920'de Ankara'da Büyük Millet Meclisi'nin çalışmaya başlamasındanitibaren yavaş yavaş adımları atılan devrimlerin topluma hazmettirilmesiiçin sadece yarım kuşaklık bir zaman geçmişti. Üstelik İkinciDünya Savaşı yılları, başlatılmış girişimlere ve sağlanmış kazanımlarazorunlu duraklamalar getirmişti. Bu durumda 1925 ve 1930'da rastlanandirençlerin tekrar belirmesi olasılığından endişe ediliyordu. Kısacası'acele etmeğe gerek olmadığı' belirtiliyordu.İnönü demokrasiye geçmekte kararlı davranmakla, hatta partisininiçinde aksi tezi savunanları tasfiye etmekle 100 yıldır süren 'Acilci gelenek'tenayrılmayacağını kanıtlamış oldu. Gerçekten bütün bu çağdaşlaşmaçizgimiz boyunca alınan her önemli karara zamanlamasının uygunolup olmadığı sorusuyla ve toplumun hazırlıksızlığı gerekçesiyle karşı çıkılmıştır.Tanzimatçılar Müslim-Gayrimüslim eşitsizliğini kaldırdığındada, 1876 anayasası ve meclisinde de 1923'de cumhuriyetin ilanında daaynı sorular gündeme gelmiş ve 'olmasa da olur' mantığını ileri sürenlergörülmüştür. Günümüzden geriye baktığımızda, 21. yüzyıla çağdaşlaşmaçabasında en ileri Orta-Doğu ve İslam ülkesi olarak girmemizin birbiriniizleyen 'gerekli miydi ve zamanı mıydı' sorularıyla karşılaşmış girişimleremedyum olduğu gerçeğiyle karşılaşırız. Hepsi de birbirini tamamlayan'acilci' kararlardır.Çağdaşlaşmayı hedefleyen bütün kadroların -Tanzimatçılar, YeniOsmanlılar, Jön Türkler, Kemalistler- neden böyle bir yöntemi tercih ettiklerisorusu hep akılları işgal etmiştir. Soruyu kaçınılmaz kılan Osmanlınındurağan, hiç değişmeyen bir toplum olmamasıdır. 16. yüzyılın sonçeyreğinden, bir zamanlar batılıları da hayrette bırakan sistemlerinin yozlaşmayabaşladığını farkettiklerinden itibaren Osmanlı yöneticileri çözümaramaya girişmişlerdir. 'Kitabı Müstebah' yazarından ve Koçi Bey'denbaşlayarak hep mevcut sistemin ıslahı ve uygulayıcıların dürüstleştirilmesiyleişlerin yoluna gireceği umudu beslenmiştir. Sisteme dönemlerin koşullarınauygun düzeltmeler de getirilmiştir. Ancak bunların yeterli olmadığısistemin dışından alıntılar gerektiği 18. yüzyılın ilk çeyreğindefarkedilmiş ve bu yola girilmiştir. 19. yüzyıla girerken sistemin sorgulanmasıbaşladı. Bir zamanlar geri sayılan batının başarılı bir sistem oluştur-60

duğu ve bunu çok hızlı ve sürekli yenileştirdiği de farkedildi. Hem arayıkapatmak hem de o yinelenme hızına erişebilmek için aynı derecede hattadaha hızlı olmak gerekiyordu. Batının aydınlanma ve Sanayi Devrimi ileeriştiği noktalara ulaşmanın zorunluğu belirmişti. Günümüzde de hâlâ,Osmanlı kurumlarının ıslahıyla çözüm bulunmamış olmasını eleştirenlererastlanıyor. Hataları, kurumları bu yöntemi Osmanlı yönetiminin üç yüzyıla yakın denediği ama başarı sağlayamadığını unutmalarıdır. Son anda,tam çözülmenin önlenemeyecek hale geldiğini farkettiklerinde Sultan veyardımcıları ortada görünen tek çözüm formülüne sarılmışlardır.Bir diğer sık eleştiri de bu yöntemin toplumun sorunlarını çözememişolduğu hakkındadır. Bu sebeple sürecin doruğunu oluşturan AtatürkDevrimleri ve Cumhuriyeti hedef alan eleştirilerin yoğunluğu dikkatiçeker. Unutulan husus Osmanlı dönemindeki girişimlerin iç sorunlardançok dış etkenlerle frenlenmiş olmasıdır. Parçalanma sürecine girmiş bulunandevlet, çağdaşlaşma azminden vazgeçmemekle birlikte emperyalistlerinhırslarını engellemek için daha da büyük çaba sarfetmek zorunda kalmıştı.Bu yüzden atılan bir ileri adımı bazen bir ya da iki geri adımizliyordu.Ancak, Sevr'i zorlayanlara silah gücüyle Lozan'ı kabul ettirip toplumutam bağımsızlığa kavuşturduktan ve ülkenin iç işlerine hiçbir yabancıdevletin karışmamasını sağladıktan sonra Atatürk'ün devrimci aceleciğinebaşvurması, en uygun zamanı yakalamış olmanın bilincinde olduğunukanıtlar.Gerçekten her biri en az 60-70 senedir tartışılan ama kesin şekil verilememişkonuların hepsi 6-7 yıllık bir süre içinde karara bağlandı. Bunlardatekrar geri adımlar atılmasını önlemek ve Osmanlı kararsızlığınadönmemek için de gereken kurumsal ve yasal yapılar oluşturuldu. CumhuriyetinOsmanlı'dan apayrı bir yapı olduğu görüşü ve eskiyle hiçbirbağlantısı kalmadığı anlayışının kökeninde bu farklılaşma vardır. Bu kopuşunen belirgin şekilde görüldüğü alanlar cumhuriyetin ilanı ve laikliğinkabulü olmuştur. İşin ilginç yanı çok hızla birbirini izleyen devrimkararlan içinde en ihtiyatla alınan ve aceleye getirilmeyen bu ikisi olmuştur.Hakimiyet-i Milliye deyimi 1908'de İkinci Meşrutiyet'in ilanıylayoğun şekilde kullanılmaya başlanmış, Parlamento'nun sultana nazaranyetki üstünlüğü pekiştirilmişti. Ankara Büyük Millet Meclisi daha da ileribir adım attı ve 1921 anayasasıyla bunu kesin olarak belirtti. Atatürk'ün,hemen cepheye gidip savaşmaya girişmesini isteyenlere karşı önce, yetkiyisadece milletten alan bir yasama ve yürütme organı oluşturmaya özengöstermesi, hatta buna tam devrimci nitelikle yargı yetkisini de verdirmesi,konuya ne kadar önem verdiğini gösterir. 1920-1922 arasında ulusalhareketimizi değerlendiren bütün Batılı gözlemciler, Ankara'da bir cum-61

huriyetin kurulmuş olduğunu belirtmişlerdir. Açıkçası 1923'te verilenkarar bir oldu bitti değildir. Faaliyete geçmiş bir oluşuma isim verilmesindenibarettir.Bu kararın, Kurtuluş Savaşı'na destek vermiş ve ilke olarak cumhuriyetekarşı olmadıklarını belirten bazı kimselerce de 'erken' diye nitelenmesi,asıl kendilerinin bu sürecin farkında olmadıklarını kanıtlar. Günümüzdedünyada sayısı zaten bir avuç kalmış olan hanedanlar hakkındakendi toplumlarından yükselen eleştiriler, işlevi kalmamış bir kurumu yaşatmayaçalışmanın ne sonuç vereceğinin kanıtıdır. Üstelik bu kurumundevamını isteyenlerin, batıdaki gibi simge olmasını değil, aksine eskiyedönüş için araç yapılmasını tasarlandıkları da hemen farkedilmiştir.Hilafet kurumunun kaderini de cumhuriyetin değil, son yarım yüzyıldaona oynatılan rolün belirlediğini kabul gerekir:- İslam dünyasının yüzde doksanını sömürgeleştirmiş olan Avrupadevletlerinin kontrolleri altında bir halife oluşturma çabaları; -Osmanlıyönetimi altındaki Arapların buna destek vermeleri; -ittihatçıların bütünMüslümanları kurtarma hedefli cihad girişimlerinin Müslümanlardan destekbulmaması; -Son Osmanlı sultan/halifesinin İngiliz politikasına tamteslim olması yetmiyormuş gibi ulusunun bağımsızlığını istemediğini kanıtlarşekilde zafer üzerine onlara sığınması; -1923 sonunda bu sömürgecigüçlerin Sünni İslamın halifesini Türkiye'nin çağdaşlaması çabalarınakarşı kullanmak için, Hintli Şii liderler aracılığıyla giriştiği kışkırtmaoyunlarına diğer Müslümanların da katılması.Son zamanlarda açık açık saltanat ve hilafet lehinde, cumhuriyet velaiklik aleyhinde yürütülen kampanyalar aslında bütün çağdaşlaşma girişimlerinigeriye döndürme arzusunun ifadesinden başka birşey değildir.Sadece gayri-müslim vatandaşlarımızı değil, nüfusumuzun büyük bir kısmınıoluşturan Alevi vatandaşlarımız gibi, din konusunu kendi özel sorunusayma ve başkalarını karıştırmama yanlısı asıl büyük kütleyi de dışlamayakalkışan bu davranışın, insan haklarını yok etmekten başka biramacı bulunmadığı açıktır.Her iki konudaki kararların aceleyle değil aksine uzun bir gelecekhesaplanarak alınmış olması, Atatürk'ün devrimlerini güvenceye sağlamakiçin peşinen tedbirli davranmış olduğunu kanıtlıyor.Gününde, örnek aldığı batı toplumlarının da önüne geçen bir içeriklekabul edildiği için aşırı aceleci bulunmuş ve bazılarınca Islama aykırı görülmüşolan 'Kadın haklan' konusunun da şimdi çağdaşlaşma karşıtlarıtarafından çağdaşlaşmayı baltalamak için kullanıldığı görülüyor. Başkaalanlarda insan haklannı kabul etmeyenlerin sadece türban için eylem düzenlemesidavranışına samimiyetsizliğinin kanıtıdır. İnsanın aklına'Neden bir fes eylemi yapmıyorlar?' sorusu geliyor. Oysa asıl tepki fesinbırakılmasına gösterilmişti. Bunun tek bir açıklaması vardır: Bırakınız62

Türkiye'yi, bir zamanlar bütün İslam dünyasında toplumun simgesi sayılanve yasaklanmasına tepki gösterilen bu başlığı şimdi Müslümanlarınhiçbiri ciddiye almıyor, eğlence aracı sayıyor.Devrimler içinde, bana göre, en hızlı gündeme getirilip, niteliğinegöre en hızlı şekilde gerçekleştirilen harf devrimidir. Geçmiş ihtişamı neolursa olsun, artık dünyada geçerliliği kalmamış bir kültürden kopmanınaracı olmuştur, Yeni Türk Harfleri. Buna da eleştiri kitlelerden değil, oeski kültürü çok iyi bilen nadir uzmanlardan geldi. 'Kökümüzden kopuyoruz'feryatları yükselmiştir de, neden o kökü anlayabilmek için Osmanlısisteminin, nüfusun yüzde üçünden fazlasını okur yazar hale getiremediğisorusunu kendilerine yöneltmemişlerdir? Yoksa hayallerindeki Türktoplumunun Osmanlı'daki gibi çobanlık yapacak bir azınlık tarafındanyönetilmesinden başka hedefleri yok mu?... Günümüzde de tembel araştırmacıların'Bize öğretmediler ki' diyerek Osmanlıcayı bilmemenin suçunudevrimlere yüklemeğe çalıştıklarına tanık oluyoruz. Osmanlıcaancak uzmanların işine yarar. Ingilizceyi, Fransızcayı, bilgisayarı, internetiöğrenmek için olağanüstü çaba sarfedenlerin, işlerine yarayacaksaOsmanlıca öğrenmeye gayret etmeyip başkalarını suçlamaya kallaşmalarınıtembellikten başka bir şeyle izah etmeye olanak yoktur.Bizdeki görüşün aksine batılı düşünürler harf devrimiyle demokratikleşmearasında, çok sonraları farkedeceğimiz bir ilişkiyi o dönemdekaydetmişlerdir. Prof. Pittard'ın eşi Noelle Reger şöyle yazmıştır:'Şurası muhakkak ki, eğer Küçük Asya sihirli bir çubukla bir gündendiğerine bütünüyle değişmezse, en azından okuma yazma bilen birkaçmilyon insan, bugün ülkeyi yöneten birkaç bin entellektüelin yerini alacaktır.Ve büyük bir çoğunluk küçük bir azınlığın yerine geçeceğine veher gün artarak güneşteki yerini isteyeceğine göre bir demokrasi kendiliğindenbelirecektir(...) Otoritelerinin kütlelerin eğitim noksanına bağlı olduğunusanmaları sebebiyle sultanların asla kabul etmek istemediklerişeyi cumhurbaşkanı hayal edebileceği en büyük iyilik olarak mütalaa ediyor.Bu mutlakiyetçi yönetici büyük bir demokratik ruha malik değil mi?'Şapka hariç bütün devrimleri onaylayan, kadın haklarının alelaceleverilmesini doğru sayan Halide Edib'in harf devrimini otuz yıla yaymayıönermesi de ilginç bir şaşkınlık örneğidir. Bunun 'hiçbir zaman yapılmasın'demekten başka bir anlam taşımadığı açıktır.Ekonomi ve Sanayi atılımlarının Atatürk döneminde yeterince gelişmemişolması da bir eleştiri konusudur. Kapitülasyonları kaybedenlerin1930'ların ortalarına kadar süren ambargolarını, bu alanlar için gereklikadroların yetiştirilme sürecini, yatırım ve girişimlerin ürün vermesininbağlı olduğu zamanı düşünmek istemeyenler, bugün Türkiye'de özel girişimineriştiği uluslararası düzeyin kökeninde o hazırlığın bulunduğunu63

unutmamalıdırlar. Türk sermayesi de, girişimciliği de ivmesini ve kadrolarınıdevlet kurumlarından almıştır.Yirminci yüzyılda dünyada yaşanan bu en kapsamlı ve en hızlı yapıdeğişikliğinin hataları, yanlışları, aşırılıkları olmamış mıdır Mümkün mü?...Herşeyden önce devrimin mantığı eskiyi aşmak için en uca gitmeyi emreder.Onu izleyecek hazmetme süreci sırasında kendiliğinden düzeltmeler,vazgeçmeler ve yeniden yapılanma gereksinmeleri belirecektir. Toplumsaldeğişmenin yasaları bunu zorunlu kılar. Hele bu son derece kısabir süreye sığdırılmışsa. Ayrıca Türkiye, demokrasiyi acilci bir şekildegündeme getirdiği gibi, emekçi haklarını da işçi sınıfı ülkede belirmedenyasallaştırarak, Atatürk geleneğini bütün çağdaşlaşma adımlarında kullandığınıgöstermiştir.Bütün bu girişimlerin sonucunda Cumhuriyetimizin 75. yılında, 21.yüzyıla girilmek üzereyken, Türk toplumu en kapsamlı yapı değişikliğiaşamasına ulaşmış bulunuyor. Tanzimattan itibaren yüzyıl boyunca hepyukarıdan yönlendirilmiş olan çağdaşlaşma şimdi toplumun tabanınakadar inmiş bulunuyor. Köylüsü, işçisi, aydını ve girişimcisiyle yepyenive Osmanlı döneminde görülmeyen bir 'cumhuriyet insanı' var ortada.Avrupa 'Rönesans insanının ortaya çıkmasıyla bütün dünyayı etkileyendönemini başlatmıştı. Türkiye de 'cumhuriyet insanı' ile dünyada yeniyerini alacak çağdaşlaşmasını tamamlayacaktır.Bu değişimde herşeyimiz yerine oturmuş bütün sorunlarımız çözülmüşmüdür? ...Tabii ki değil. Aksine her toplum kesiminin yerinin ve gücününbelirlenme aşaması tamamlanmamış olmasından doğan bir bunalımıniçinde bulunuyoruz. Bunu sistemin bozulmasından çok, kapsamlıdeğişmenin doğal sarsıntısı olarak görmek gerekir. Böylesine kapsamlıbir değişmenin hiç sarsıntısız kökleşmesi mümkün değildir. Üstelik biz,batılıların yüzyıllara yaydıkları bir oluşumu çok kısa bir süreye sıkıştırmakdurumunda da kaldık.75 yılın bilançosuna baktığımızda demokraside, bütün eksiklerinerağmen, önemli bir aşamaya eriştiğimiz, sanayi ve ticarette bölgemizdebir güç olarak belirdiğimiz inkar edilemez. Bunlar Osmanlı mirasından,sıfırdan eriştiğimiz alanlardır. Çevremizdeki, bir çoğu da petrolle zenginülkelere baktığımızda aradaki fark kolayca anlaşılır. Türkiye'den başkaçağdaşlaşmayı bu hızla gerçekleştiren başka Orta-Doğu ve İslam ülkesinerastlamıyoruz. Buna rağmen hepsi de bizden daha büyük bunalımlar içnidebulunuyorlar. Bir gün Türkiye'nin eriştiği noktalara varmayı düşünürlersedaha da fazlasını yaşamayacaklar mı? ...Çağdaş dünya düzeyi ilegittikçe açılan arayı kapatabilmek için bir gün örnek aramaya kalkarlarsanerelerden geçeceklerini Türkiye'nin son 150 yıllık tarihini okuyarak öğrenebilirler.64

Bugünün Türk gençliğinin aşırı yakınmaları da hızlı bir değişmeyiistiyor olmalarının ürünüdür. Çabuk sonuçlar bekliyorlar. Bunun sakıncalarınıyaşıyoruz, ancak iyi bir yanı da var: Daha çok çalışmak zorundaolduklarını kendileri de anlamış durumdalar. Vardığımız yeri yeterli bulmuyorlar.Bu da Atatürk'ün koyduğu hedefin ve gösterdiği yolun izlendiğinigösteriyor. Onuncu Yıl Nutku'ndaki sözlerini bir hatırlayalım:"Az zamanda çok ve büyük işler yaptık. Bu işlerin en büyüğü, temeliTürk kahramanlığı olan ve yüksek Türk kültürü olan, Türkiye Cumhuriyeti'dir...Fakat yaptıklarımızı asla kâfi görmeyiz. Çünkü daha çok vedaha büyük işler yapmak mecburiyetinde ve azmindeyiz. Yurdumuzudünyanın en mamur ve en medeni memleketleri seviyesine çıkaracağız.Milletimizi en geniş refah vasıta ve kaynaklarına sahip kılacağız. Millikültürümüzü, muasır medeniyet seviyesinin üstüne çıkaracağız. Bununiçin, bizce zaman ölçüsü, geçmiş asırların gevşetici zihniyetine göredeğil, asrımızın sürat ve hareket mefhumuna göre düşünülmelidir. Geçenzamana nisbetle daha çok çalışacağız. Daha az zamanda, daha büyük işleryapacağız. Bunda da muvaffak olacağımıza şüphem yoktur... Çünkü Türkmilletinin yürütmekte olduğu terakki ve medeniyet yolunda, elinde ve kafasındatuttuğu müsbet ilimdir".Atatürk, toplumumuzu bu hedefin raylarına oturttuktan sonra izlememizgereken yöntemi de çok çalışmak, ısrarlı ve hızlı davranmak ve nihayetyönlendiriciliğimizi bilime bağlamak böylece belirtmiştir. Bu toplumiçin yapabileceklerinin azamisini yapmış işi bizlere bırakmıştır. Günümüzünbunalımlarından, onu sorumlu tutmak yerine aramızdan ayrıldığındanberi geçen altmış yılda bizler neler yapmış olduğumuzu saptar yani özeleştirimize girişebilirsek kurtulabiliriz.65

HÜMANIZMA VE ATATÜRKProf. Dr. Bülent DÂVER*Hümanizm 1KavramıHümanizm nedir? En geniş anlamıyla hümanizm (hümanizma) insanıtemel ölçü, ana parametre olarak algılayan bir düşünce sistemidir. Hümanizm,bu açıdan, insanları sevmeyi, insana değer ve önem vermeyi, insanlarınrahat ve huzurunu sağlamayı amaçlayan bir hayat ve dünyagörüşü ve anlayışıdır denilebilir. Hümanizm olgusuna çeşitli yönlerdenbakılabilir. Edebi hümanizmden bahsedilebildiği gibi, felsefi ve dini hümanizmden,etik değerlere dayanan bir hümanizmden de söz edilebilir.Dar anlamda hümanizm denilince de, Orta Çağın sonlarına doğru İtalya'danbaşlayarak çeşitli Batı Avrupa ülkelerinde yayılmaya başlayan veeski klasik Yunan ve Roma dönemlerine ait eserleri tercüme etme, bunlarıinceleme ve yayma uğraşı anlaşılmaktadır.Hümanizm (hümanizma) kavramını bu şekilde tanımladıktan sonra,önce Batı'da tarihsel süreç içinde hümanist düşüncenin nasıl oluştuğunu,bu hareketin Rönesans, Reform hareketlerine ve Aydınlanma çağına nasıletkide bulunduğunu, ana hatlarıyla, ortaya koymaya çalışacağız.Hümanizm, geniş anlamda alınırsa, kuşkusuz eski dönemdeki klasikÇin ve Hint uygarlıklarını ve bu çağlarda yetişen din adamlarını ve filozoflarıda göz ardı etmemek gerekecektir. Örneğin, eski doğu kültürü vefelsefesinin en önemlilerinden biri olduğu herkesçe kabul edilen bilgeKonfıçyüs, tıpkı çağdaşı Sokrates gibi, "bütün insanlar iyi ve mutlu biryaşamın yollarını ve yöntemlerini bilmelidir" diyordu. Konfiçyüs bütüninsanları kucaklayan bir sevgi felsefesinde küçüğün büyüğe saygısını, büyüğünde küçüğe sevgisini, her zaman, göstermesini öğütlüyordu".Türklerde, geniş anlamda alınınca, hümanist düşüncenin, felsefi kökeni,düşün kaynağı, batıdan farklı olmakla beraber hiç olmadığı da söy-* Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi.1. Türkçemizde bu terim, hem Fransızcadan bize geliş şekliyle, hümanizm olarak kullanılmaktahem de asıl kök olan Lâtincede söyleniş biçimiyle, hümanizma olarak geçmektedir.Biz tebliğimizde bu iki terimi de aynı anlamda kullanacağız.67

lenemez Yunus Emre "yetmiş iki millete aynı gözle bakmayanınAllah'a asi olacağını bize söylememiş miydi? Yine O, Yaratan'ın ve yaratılanınaynı sevgi pınarında odaklaştığını bizlere duyurmamış mıydı-Yunus gibi bir diğer büyük düşünür ve mutasavvıf Mevlâna Celâlettin-iRûmi bir şiirinde "Müslüman, Mecusi, Hıristiyan, putperest kim olursaolsun, bize dergâhımıza gelsin" diyerek bütün insanları ayrım yapmaksızınsevginin potasında eritiyordu. Tıpkı Konfıçyüs gibi o da "bizim yolumuzşu güzelim dünyada bütün insanlarla birlikte mutlu yaşama yoludur"demekteydi.Batı 'da hümanist düşüncenin gelişimiHümanizmin dar ve geniş anlamlarına çeşitli açılardan baktıktansonra şimdi de Batı'da hümanist düşüncenin ve hümanist kültürün nasılgeliştiğini ana hatlarıyla gözden geçirelim. Tebliğimizin başında da söylediğimizgibi, hümanist hareket ilk defa Orta Çağda İtalya'da ortaya çıktıve diğer Avrupa ülkelerine yayıldı. İnsanlık tarihinin en ünlü yapıtlarındanbiri olan "İlâhi Komedi" nin yazarı Dante Alighieri (1265-1321) ile,bilinen hıristiyan hümanistlerinin kuşkusuz en önemlilerinden biri de yineİtalyadan çıkmış olan şair Francesco Petrarca (1304-1374) Rönesans dönemininen göze çarpan hümanistlerinden biri olmuştur, O'nun en önemliyapıtı olan ve 1470 yılında yayınlanan Canzoniere (Şarkılar) adlı yapıtıgünümüzde bile tazeliğini ve diriliğini korumaktadır. Yine Ortaçağ İtalyanhümanistlerinden biri olan Floransa'lı Giovanni Boccacio (1313-1375)- Decameron adlı yapıtında, ortaçağa özgü dini tesirlerden ve kiliseningünah anlayışında uzak bir biçimde, Floransa burjuvazisinin aşk, şevkve neş'e yaşamını coşkulu biçimde dile getiriyordu.Batı'da yeni çağlarda da, İtalya dışında, bazı önemli hümanist düşünürlerinve yazarların ortaya çıktığını burada söyleyelim. Bunlara örnekolarak "Deliliğe Övgü" adlı yapıtın sahibi Hollanda'lı Erasmus'u (1469-1536) fikri ve inancı uğrunda başını vermekten çekinmeyen İngiliz St.Thomas Morus'ü (Utopia adlı eseri çok ünlüdür) (1478-1535); College deFrance'ın kurucularından Fransız G. Bude'yi (1467-1540); İncili fransızcayaçevirmiş olan Lefevre d'Etaples'i (1450-1537) gösterebiliriz. Busaydığımız hümanist düşünürlerin, Martin Luther ve Calvin gibi, katolikkilisesinin baskılarına karşı büyük mücadele vermiş ve tarihte adetâ yenibir sayfa aaçmış olan teologlar tarafından şiddetle eleştirilmesi oldukçadüşündürücüdür. Bu iki reformatör yukarıda adlarını zikrettiğimiz hümanistleriilk çağın pagan (putperest) anlayışını yaymaya çalışmakla suçlamışlardı.Yeni çağlarda, bu saydıklarımız dışında "De Jure Belli Acpacis(Savaş ve Barış üzerine)" adlı eseriyle bilim dünyasında önemli yankılaruyandırmış olan Hugo Grotius'u (1583-1646) burada anmak gerekir. Obu ünlü eseriyle çağdaş Devletler Hukuku'nun ilk temellerini de atmıştırdenilebilir.68

Yeni Çağların bir başka ünlü hümanist yazarı da Montaigne'dir(1533-1592). Etienne de la Boetie'nin çağdaşı ve arkadaşı olan Montaigne'nindilimize de çevirilmiş olan Denemeler (Essais) adlı yapıtı hümanistbir öncünün parlak ışıklarını bir deniz feneri gibi, yeni kuşaklara göndermekteve onları aydınlatmaktadır.Burada üzerlerinde uzun uzadıya durmayı gerek duymadığımız diğerhümanist aydınlar da yakın zamanlarda Aydınlanma Çağının gerçek öncüleriolmuşlardır. Tolstoi, Dostoyevski ve diğerleri batı'nın hümanistkültürünün temel direkleri olarak karşımızda durmaktadırlar.F.C.S Schiller "Hümanizm üzerine incelemeler" (1907) adlı yapıtında,yeni hümanist düşüncenin her türlü doğal metafiziği reddettiğini belirttiktensonra, her türlü bilginin insanın ihtiyaçlarına ve insanlara sağladığıyararlara göre değer kazandığını vurgulamaktadır.Sonuç olarak diyebiliriz ki; tâ eski çağlarda, Yunan ve Roma uygarlıklarında,Euripides, Sofokles, Aristofanes, Cicero, Marcus Aurelius,Epictetos gibi düşünürlerin ortaya attıkları insan ve insanın erdemleriüzerine kurulu felsefe, bazı kaba, otoriter ve totaliter sistemlerde, baskıcırejimlerde dönem dönem söner gibi olmuşsa da aslında hümanizma ruhu,tarihin hiçbir devrinde kurumayan bir ırmak gibi günümüze kadar ulaşmıştır.ATATÜRK VE HÜMANİZMAAtatürk'ün, tebliğimizin ilk kısmında değindiğimiz Ortaçağ'daki klasikhümanist düşünürleri örneğin, Dante, T. Morus ve Erasmus gibi düşünürleriincelediğine dair elimizde somut bilgi ve bulgular yok. Atatürkünkütüphanesiyle ilgili araştırma ve çalışmalarda da bu konuda biz yeterlibir ipucuna ulaşamadık. Yukarda bahsettiğimiz yazarlar ve düşünürler,Ortaçağ hıristiyan kilisesi inançlarına temelden bağlı kalmakla beraber,bu inançları Antikçağ Yunan ve Roma felsefeleri ve edebiyat ürünleriylebağdaştırarak, yeni bir insan ve dünya anlayışını dile getirmişlerdi. Yenive yakın çağlarda ise laikleşme hareketleriyle birlikte gitgide dini kaynaklardanuzaklaşan, G. Bude, H. Grotius, Montaigne gibi hümanistlerAtatürk'ün inceleme ve okuma kaynakları arasında yer almıyor.Ama hümanist düşünceyi sadece batıdaki bazı yazarların ve düşünürlerintekelinde saymak da, kanımızca hatalı bir yaklaşım olur. Tebliğimizinikinci kısmında da belirttiğimiz gibi, doğu dünyasının da kendineözgü bir insan ve dünya anlayışı ve felsefesi bulunmaktadır.Şu kadar var ki, daha çok mistik dini inanç ve temellere dayanan doğuluşair ve yazarlardan Atatürk'ün etkilendiğine dair resmi kaynaklardabir bilgi yoktur.69

Şu halde Atatürk'ün hümanist düşünce vee hareketlerle ilgisi nedirdiye haklı olarak sorulabilir. Evet hümanizmi dar anlamda alırsak, yanihümanizmi klasik Yunan ve Roma çağına dönmek, bu çağa ait dilleri veeserleri incelemek ve yaymak diye anlarsak, Atatürk'ün düşüncelerindeböyle bir şey bulamayız. Esasen ömrünün büyük kısmı uzun süren savaşve daha sonra hummalı devrim hareketleriyle geçen aksiyon adamı MustafaKemal Atatürk'ten böyle bir şey beklemek, onun yetiştiği Osmanlıtoplum ve kültür ortamı da göz önünde tutulursa, fazla bir şey ummakolur.Ama hümanizmi daha geniş bir perspektiften ele alırsak, yani hümanizmiinsan sevgisinden, barış özleminden, insanlararası dayanışma veyardımlaşmadan kaynak olan bir felsefe ve dünya görüşü olarak düşünürsekdurum değişir. Atatürk, aşağıda bahsedeceğimiz bir çok konuşmasındaemperyalizmi yermiş, sürekli barışı savunmuş ve yeni nesillerin saldırganlıktanve açgözlülükten uzak olarak yetiştirilmesini istemiştir.Evet Şimdi de Atatürk'ün barış, dayanışma, insan sevgisi ve onurugibi "hümanist" yaklaşımları sergileyen çeşitli konuşmalarına kısaca birgöz atalım: 2O, bir konuşmasında şöyle der:"... beşeriyetin hepsini bir vücut ve bir milleti bunun bir uzvu addetmekicab eder. Bir vücudun parmağının ucundaki acıdan diğer bütün azamüteessir olur" yine aynı konuşmasında şöyle devam eder "Dünyanınfilân yerinde bir rahatsızlık varsa bana ne dememeliyiz. Böyle bir rahatsızlıkvarsa tıpkı kendi aramızda olmuş gibi onunla alâkadar olmalıyız."Atatürk, aynı paralelde bir başka konuşmasında şunları söylüyor:"... bugün bütün dünya milletleri aşağı yukarı akraba olmuşlardır veolmakla meşguldürler. Bu itibarla insan mensup olduğu milletin varlığınıve saadetini, huzur ve refahını düşünmeli, ama kendi milletinin saadetinene kadar kıymet veriyorsa bütün dünya milletlerinin saadetine yardımcıolmağa elinden geldiği kadar çalışmalıdır."Atatürk 1931 yılındaki bir konuşmasında insanlık kavramına değinirkenaynen şöyle der: "Artık insanlık mefhumu vicdanlarımızı temiz tutmayave hislerimizi yüceleştirmeye yardım edecek kadar yükselmiştir"Yine devamla O, "insanları mesut edeceğim diye onları biribirini boğazlatmakgayrı insani ve teessüfe şayan bir sistemdir. İnsanları mesut edecekyegâne vasıta, onları birbirine sevdirerek karşılıklı maddi ve maneviihtiyaçlarını temine yarayan hareket ve enerjidir."2. Bütün bu alıntılar için bkz. E. Ziya KARAL, Atatürk'ten düşünceler, Türk Tarih KurumuBasımevi, Ankara 1956.70

Atatürk yurtta ve dünyada devamlı barış idealinin yılmaz bir savunucusuolarak şu görüşleri de ortaya koyar "Eğer devamlı barış isteniyorsainsan kitlelerinin vaziyetlerini iyileştirecek uluşlararası tedbirler alınmalıdır.İnsanlığın bütününün refahı, açlık ve baskının yerine geçmelidir.Dünya vatandaşları haset, açgözlülük ve kinden uzaklaşacak şekilde terbiyeedilmelidir". Evet, insanları "birbirine düşman eden faktörleri ortadankaldırmanın en önemli aracı, kuşkusuz eğitimdir ve Atatürk bu gerçeğiüstüne basa basa özenle vurgulamıştır.Atatürk daha 1921 yılında, Mecliste yaptığı bir konuşmada, bir ölümkalım savaşı veren Türk ulusunun asla savaş taraftarı olmadığını, dünyayaşöyle haykırır: "Meclisimiz ve onun hükümeti savaşçı ve maceracı olmaktanuzaktır. Bilâkis barış ve güvenliği tercih eder ve insanî, medenîideallerin gerçekleşmesine fevkalade taraftardır".SONSÖZAtatürk döneminden sonra Cumhuriyet Türkiye'sinin batılı hümanistdüşünce kaynaklarıyla doğrudan, ve ilk elden tanışması H. Ali Yücel'inMilli Eğitim Bakanlığı zamanında olmuştur. Cumhuriyet döneminde batılıve doğulu klâsiklerin türkçeye çevrilmesi, Liselere Yunanca ve Lâtincederslerinin konması, Dil Tarih Coğrafya Fakültesinde bu klasik dillere veonların kültürlerine geniş yer verilmesi daima olumlu çalışmalar ve çabalarolarak anılacaktır. Ne varki, hümanist kültürün Türk düşün hayatınaaydınların hayat felsefesine ve siyasal yaşama yeterli derecede nüfuz ettiğinisöylemekte, bu gün bile, pek mümkün gibi gözükmüyor.Özellikle son yıllarda, para gibi, rating gibi maddi ölçü ve değerlerinbütün değerlerin önüne geçmesi yoz bir kültürün ortaya çıkması sonucunudoğurmuştur. İnsan erdemleri, ve insan bilgisi böyle dönemlerde geriyegeriye itelenmekte, kolay yoldan ün ve statü kazanma ve aşın kazançtutkusu toplumları adeta bir kanser gibi kemirmektedir. Ama biz, Schiller'inNeş'eye övgüsünde canlı ifadesini bulan ve L. Van Beethoven'in 9.Senfonide ölümsüzleştirdiği yüksek insanlık duygularının birgün mutlakazafer kazanacağına inanıyoruz, Unutmayalım, lotüs çiçeği bataklıklardayetişir. Ama güzel şeyler de bir dönem sonra, bataklıklarda açmaz mı?71

ÇAĞDAŞ TÜRKIYE'NIN TEMELI KEMALISTILKELERDursun ATILGAN*GİRİŞTürkiye'nin kurtuluşu gerçekleşip, Lozan Barış Antlaşması yapıldıktanve yeni doğan Türkiye Devleti'nin sınırlarıyla birlikte uluslararası tanınmasındansonra, gazeteciler Mustafa Kemal'e: "hedefinize ulaştınızmı?" diye bir soru yöneltirler. Yanıt kısaca şudur: "En önemlisi asılşimdi başlıyor".Türkiye'nin kurtarılması, elbetteki, devlet olabilmesinin asıl temelinioluşturmaktadır; ancak, çağdaş uluslar arasında yer alabilmesinin sağlanması"Kemalizm" kavramına anlam kazandıran asıl sonuç olmuştur. Buda, askerî başarıdan sonra Kemalist ilkelerin temelini oluşturduğu olağanüstükapsamlı bir spektrum üzerine inşa edilen Türk devrimidir.Kemalist ilkeler programı, Mustafa Kemal'in başlattığı hareketin ilksafhalarında O'nun asıl ülküsü olmuştur. O, kurtuluştan kuruluşa gidenyolu buna göre çizmiştir. Altı ilkenin ancak 1937'de Anayasa'ya girmişolması, Kemalizm'in bir doktriner sistemi ya da irrasyonel temele dayananbir inanç sistemi değil, pragmatik bir düşünce sistemi olduğunun kanıtıdır.Kanımızca, bu ilkeler kronolojik bir sıraya göre değil sistematik birsıraya göre dikkate alınıp irdelenmelidir:Ulusçuluk, Halkçılık, Cumhuriyetçilik, Laiklik, Devletçilik, Devrimcilik.ULUSÇULUKMustafa Kemal'in yaşamında en geniş yer tutan ilke, bize göre,Ulusçuluktur. Bugün, Almanların ırkçı siyasetinden dolayı çeşitli Batı ül-Almanya Atatürkçü Düşünce Dernekleri Genel Başkanı, Köln.73

kelerinde, ama özellikle de günümüz Almanya'sında -bilinen nedenlerdendolayı- bazı çekimser tavırlara neden olan Ulusçuluk kavramı, AtatürkTürkiye'si için şu anlamlara gelmektedir:- Çokuluslu bir Osmanlı İmparatorluğu'ndan vazgeçme (hem deözellikle 1. Dünya Savaşı'nın galibi Batılı itilaf devletlerinin nüfuzalanları ve kolonial siyaset güttükleri yıllarda),- Panturanizm ve Panislamizm fikrinden vazgeçme,- "Ulusal Dikdörtgen" içinde (bugünkü Türkiye'nin haritası) ulusalegemenlik ve tam bağımsızlık. Bu konuda, Mustafa Kemal'inhaklı gerekçesi şudur: "çünkü bugün dünya ulusları sadece bir egemenliktürü tanıyor, o da ulusal egemenlik",- Ulus devlet olma, yurttaşlık kavramının gerçekleştirilmesi ve ümmetliğireddetme,- Bizzat kendisinin "Ne mutlu Türküm diyene" özdeyişiyle, yenidevletin yurttaşlarında yeni bir kendine güven ve ulusal değer bilinciuyandırma,- Saldırganlığı ve yayılmacılığı asla hedef edinmeyen ve dünya yüzündekitüm uluslarla barış içerisinde, kardeşçe yaşamayı ilke edinen,yeni bir yurtseverlik duygusunun başarılması,(Türk ulusçuluğunun bir tehlike olarak görülmemesinin en açık vekesin kanıtı, bu genç devletin 1932'de Milletler Cemiyeti'ne alınmaküzere davet edilmesidir).- Türkiye Cumhuriyeti'nin temelinin ne ırka, ne de dine, ancak kültüredayandırılması,- İmparatorluktan kalan tüm etnik gruplara eşit halklarla biraradabarış içerisinde yaşama olanağının sağlanması.Mustafa Kemal'in Ulusçuluk ilkesi ve anlayışı yine O'nun tanımıylaşu formülde aranmalıdır: "Yurtta barış, dünyada barış".HALKÇILIKHalkçılık (popülizm) ilkesinin anlamı, seçmene hoş görünme politikasıolarak algılanamaz. Bu ilkenin anlamı, kader siyaseti güdenlerin,halkı soktuğu uyuşukluktan kurtarıp, onun "birlik ve beraberlik gücü"nedinamizm kazandırmaktır.Halkçılık ve Ulusçuluk bu anlamda birlikte düşünülmelidir. "Eğerbir ulus kendi yaşamı ve hakları için tüm gücünü ortaya koymazsa, onuniçin kurtuluş yoktur. Biz işimize köyden, komşudan, çevremizdeki insanlardan,yani fertlerden başlayarak ilerleriz. Her fert kendini kurtarmakiçin tüm becerisini ortaya koymak zorundadır. Bu suretle aşağıdan yuka-74

iya, tabandan tavana sağlam bir yapı oluşturulur". Bu, MustafaKemal'in uygulamak istediği programın, bireylere yüklediği sorumluluğailişkin olağanüstü önem taşıyan bir saptamasıdır.Halkın ortak yaşam ve amaç bilincinin şekillenmesi ve güçlenmesi,işgalci kuvvetlere karşı başkaldırmada ve Kurtuluş Savaşı'nda olağanüstüözveriyle çalışmada ortaya koyduğu dayanışma sayesinde süreklilik veanlam kazanmıştır. Buna rağmen, bu gelişme kurtuluştan sonra da çeşitliönlemlerle desteklenmiştir. Buna ilişkin olarak en somut örnek eşit haklarkonusudur. Yeni devletin kuruluşunda halkın sadece bir bölümünün fiilikatılımı sözkonusu olsaydı, büyük bir bölümünden yükümlülük beklemeksafdilik olurdu.Mustafa Kemal tarafından kurulan "Halk Partisi "nin programında,ki adı bile başlı başına bir programdır, halkçılık şu şekilde tanımlanmıştır:"Bizim için insanlar yasa önünde tamamen eşit muamele görmek zorundadır.Sınıf, aile, fert arasında bir ayrım yapılamaz. Biz, Türkiye halkınıçeşitli sınıflardan oluşan bir bütün olarak değil, sosyal yaşamıngereksinimlerine göre çeşitli mesleklere sahip olan bir toplum olarak görmekteyiz".Bu anlamda her ferdin eşit tutulmasının gerçekleşmesi, ancak, eskidenkalan eşitsizliklerin ortadan kaldırılmasıyla mümkün olabilirdi. Nitekimde öyle oldu.Bu konuda kaydedilen en etkili devrimci atılımlardan bazıları şunlardır:Kadın-erkek eşitliği konusunda gerekli önlemlerin alınmış olması,öğretim birliğinin gerçekleştirilmiş olması, her yurttaşın öğrenebileceğiyeni bir Türk alfabesinin hazırlanması ve her yurttaşın devlet organlarıönünde eşit muamele görmesi konusunda alınan önlemler.Görüldüğü üzere. Halkçılık ilkesi, köylüsüvle-kentlisiyle. yaşlısıvlagencivle.kadınıvla-erkeğiyle her ferdi yetki ve sorumluluk açısından bilinçlendirmetemeline dayandırılmıştır.CUMHURİYETÇİLİKBu ilkenin ana hedefi, Halkçılığın kamu hukuku açısından perçinlenmesidir.620 yıllık Osmanlı döneminde egemenlik sadece hanedanın, yanikişinin elindeydi. Artık egemenlik kişi işi değil, "res publica" yani kamuişidir. 29 Ekim 1923'te ilan edilen cumhuriyetin temel koşulu zaten 1921Anayasasının 1. maddesinde de öngörülmüştür: "Egemenlik kayıtsız,şartsız ulusundur". Bu da. Mustafa Kemal'in kafasındaki yönetim biçimininbaşlangıçtan beri ne olduğunun bir kanıtıdır.Çoğu yurttaşların bu yeni yönetim biçimini kavraması elbette zamanagereksinim göstermiştir. Yüzde yüzlük bir "halk hakimiyeti"nin ger-75

çekleştirilmesi her ne kadar Mustafa Kemal'in asıl amacı idiyse de, kigözlemciler buna tanıklık etmektedirler, bu sürecin de belirli bir zamankesitine gereksinimi olduğu ortaya çıkmıştır. Örneğin, 1924 ve 1930 yıllarındadenenen muhalefet partisi kurulması sonucu ortaya çıkan durumlargibi. Bilindiği üzere, bu partiler özellikle anayasal kazanımların karşıtıkimselerin biraraya geldiği partiler olmuşlardır.Mustafa Kemal ve arkadaşları, sorumluluk ahlâkı nedeniyle, tam anlamıylaçoğulcu olmayan bir demokrasiyi, amaçlanan ana hedefleri tehlikeyesokmamaya tercih etmişler ve böylece de karşıtlarının amansız eleştirilerinerıza göstermişlerdir. Aslında bu da o zamanki aşamadademokratikleşmenin bir gereği olarak görülmeli ve değerlendirilmelidir.O günlerin muhalefetsiz partisindeki "kanatlar"ın fikir ayrılıklarının,bugünkü çok partili ve çok muhalefetli meclislerinkinden daha keskinve daha canlı olduğunu söylemenin bir abartma değil, bir gerçek olduğunuMeclis tutanakları da kanıtlamaktadır.Türkiye Büyük Millet Meclisi, hiçbir şekilde diktatörlerin sözde"Halk Temsilciliğinde olduğu gibi bir kukla değildi. Ve de en son kararıveren o Meclisti.Belki şunu da ifade etmek gerekir: Bugün Amerika Birleşik DevletleriBaşkanının yetkileri çerçevesinde bir müdahale hakkı vardır. MustafaKemal'in de o günlerde bu anlamda bir müdahalesi olduğu düşünülebilir(Son zamanlarda Başkanlık sistemi tartışması başlatıldı. Eğer bu sistemdaha halkçı ve daha demokratik bir sistem olsaydı, Mustafa Kemal, bunuzaten gerçekleştirmiş olurdu).Sonuç olarak denilebilir ki, Cumhuriyetçilik, halkçılık esasına dayanandemokrasinin ulusçuluk ilkesiyle ve de laiklik harcıyla birlikte değerlendirilmesigereken, akılcı uygulamayı sağlayan bir yönetim biçimidir.LAİKLİKEn etkili ve önemli ilke kesinlikle bu ilkedir. Aslında bu sözcüğünanlamı din ile siyaseti ve dolayısıyla da din ile kamu yaşamını birbirindenayırmaktır. Osmanlı İmparatorluğu zamanında siyaset dinin emrine sokulmuştu.Hatta bazan din de siyasetin emrine sokulabiliyordu. Bunun böyleolmasındaki tarihsel neden, İslam dininin kurucusunun hem siyasî ve hemde dinî lider olmasından ve bunun yıllardan beri bir gelenek haline getirilmişolmasından kaynaklanmaktadır.Akla hemen şu soru gelebilir: "Mustafa Kemal'in kamu yaşamıyladini birbirinden ayırması kararı nereden kaynaklanmıştır?" diye. Buradabir din düşmanlığından söz etmek tamamen yanlış olur. Çünkü Laiklikdin karşıtı bir ilke değildir. Din, kişinin özel yaşamının bir parçasıdır. La-76

ikliğe göre, insan yaşamında ibadetin dışında her türlü tasarruf, dine, dahadoğrusu kutsal kitaba göre değil, anayasaya, yasalara ve kurallara göreyapılır.Devlet yaşamında, hukukta, aile yaşamında, kültürde, eğitimde v.s.artık laiklik ilkesi ana temeldir. O'nu bu karara iten amaç dinî değil,siyasîdir. Bunun gerçekleşmesi için de önce siyasetin dinin emrinden kurtarılmasızorunluydu. Mustafa Kemal henüz genç bir subayken şu kanaatevarmıştı: "Mevzuatını ve hareket tarzını Kuran'dan ve hadisten alan birdevlet, bilimin ve çağdaşlığın gerisinde kalır".Bir ülkenin, çağı yakalamış olan ülkelerle boy ölçüşebilmesi, onlarınarasında sürekli olarak sesini duyurabilmesi, o ülke yurttaşlarının aklınıkullanmasına ve bilime öncelik vermesine engel teşkil eden kurum ve kurallarınortadan kaldırılmasıyla mümkün olabilirdi. Mustafa Kemal bugerçeği gözönünde bulundurmuş ve bazı çağdaşlık değerlerini -savaştadüşmanı olmasına karşın- Batılı ülkelerden almıştır.O, 1924 yılında yaptığı bir konuşmada "Dünya yüzündeki her şeyiçin, maddî ve manevî her şey için, yaşam için ve başarı için en doğru yolgösterici bilimdir, tekniktir. Bilimin ve tekniğin dışında yol gösterici aramak,düşüncesizliktir, bilgisizliktir, yanlışlıktır" demiştir.Bilime ve tekniğe öncelik verme konusunda asıl engeli oluşturan Hilafet,Halife'nin şahsında siyasî ve dinî temsilcilik bulmuştu. Bunu ortadankaldırma planı, hem yurt içinde ve hem de yurt dışında karşıt güçlerindirenişiyle karşı karşıya kalmıştır.Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal, dış güçlerin bu konudaki planlarınınTürkiye'nin iç işlerine karışmak olduğunu saptayarak, 1 Kasım1922'de Saltanatın kaldırılmasında olduğu gibi, enerjik bir şekilde Hilafetyanlılarına karşı çıkması sonucu, 3 Mart 1924'te Hilafet'in kaldırılmasıbüyük bir çoğunlukla gerçekleştirilmiştir.Böylece, Şeyhülislamlık, dinî mahkemeler ve fetva usulü, dervişliknişanı, medreseler de kaldırılmıştır.1928 yılında, Anayasa'daki "Türkiye Cumhuriyeti Devletinin dini İslamdır"maddesi kaldırılmıştır. Böylece din ve mezhep ayrılığını kurumlaştıranyasalara son verilmiş ve önce devlet laikleştirilmiştir. Yani, laikdevlet, bundan böyle meşruluğunu ne Tanrı'dan, ne de kişiden alacaktır;ancak ve sadece ulusal yönetimden alacaktır; planlanan devrimler birerbirer gerçekleştirilecektir: Eşit haklar, uygarlığa giden yolun açılması,eğitim birliğinin sağlanması, tek evlilik v.s.Özellikle Latin harflerinden oluşan yeni Türk alfabesi üç amaca hizmetedecektir:77

1. Yazı ve konuşma dilinin herkes için aynı olması,2. Sesli harfler açısından zengin olan Türk diline en uygun yazı çeşidininseçilmiş olması,3. Dünyanın büyük bir bölümüyle iletişimin kolayca sağlanabilmesi.Bu yenilikler olağanüstü bir tempoyla ama sadece okulda değil, okuldışı alanlarda da gerçekleştirildi. Mustafa Kemal'in eğitim ve öğretimeverdiği önem o kadar açıktır ki, kendisi bizzat yeni harflerle dersler vermiştir.Bu, dil bakımından yapılan ilk devrimdi ama hepsi değildi. Kemalistlerien fazla düşündüren husus, "Osmanlıca" denilen dilin sarayda veyüksek tabaka tarafından konuşulanı, bir de sade halk tarafından konuşulanıve de bu dilin önemli bir bölümünün, daha doğrusu % 70'e varan birbölümünün Farsça ve Arapça kökenli kelimelerden oluşmasıydı. Artık,Türk dilinin yabancı sözcüklerden temizlenmesi gerekiyordu. Bu başarılıbir şekilde gerçekleştirildi. Öyle ki, Mustafa Kemal'in 1927 yılındaki"Söylev"inin, daha sonraki yıllarda Türkçeleştirilmesi gerekti.Ezan bile artık Türkçe okunuyordu. Kur'an dili Arapça ise sadececamilerde geçerliydi, Hıristiyan dinindeki Latince gibi.Türk Dilinin yabancı sözcüklerden arındırılması 1932 yılında kurulan"Türk Dil Kurumu" ile akademik bir seviyede de desteklendi. Bir yılönce de "Türk Tarih Kurumu" gerçekleştirilmişti. Bu kurumlar gerek"kültürel kimlik" ve gerekse "ulusal kimlik" bakımından da önemli görevleryapmışlardır ve Mustafa Kemal'in özel vasiyetnamesinde yer almışlardır.Laik devlete giden yolda en büyük engellerden birini Şeriat mahkemelerioluşturmuştur. Bu mahkemelerin kaldırılmasından sonra, TürkMedenî Kanunu, Türk Ceza Kanunu, Türk Ticaret Kanunu ve BorçlarKanunu çıkartılarak, devletin temeli Batı Hukuk Sistemine oturtulmuştur.Bundan böyle, Türkiye Cumhuriyeti'nde bireylerin ilişkisini, yurttaşdevletilişkisini düzenleyen hükümlerin yasalaştırılması TBMM'ne, uygulamasıda T.C. hükümetine ait olmuştur.Artık her bakımdan özgürlüğüne kavuşturulan bir toplumun fertlerinindış görünüşüyle de uygar olması gerekirdi. Bu nedenle Türk toplumu,fes, sarık, çarşaf, peçe gibi dinsel olduğu sanılan baş ve beden giysilerindende kurtarıldı.Ataerkil bir aile yapısına sahip olan anlayışa göre, kadın, içgüdülerineegemen olamayan, zayıf bir varlık olarak görülmekte ve erkeğin koru-78

ması gerekmekteydi. Bu anlayış Türklerde olmamasına karşın, İslam dininikabûl ettikten sonra, Acem ve Arap etkileri sonucu edinilmiş ve deonlar gibi giyinmeye ve davranmaya başlamışlardı. Çok evlilik, cariyealma usulü, ailede her şeyin erkeğin emrine bırakıldığı bir anlayış hakimdi.İşte bu anlayış da tüm kurumlarıyla ortadan kaldırıldı.19 Mayıs 1919'dan itibaren Mustafa Kemal'in attığı her adımda laikliktemel alınmıştır.- Ulus kendi kaderini kendisi tayin edecektir (Amasya Genelgesi)- Egemenlik kayıtsız şartsız ulusundur (TBMM'nin kuruluşu)- Yeni Anayasa yapılması (1921)- Saltanatın kaldırılması (1922)- Cumhuriyetin ilanı (1923)- Halifeliğin kaldırılması (1924)- Cumhuriyet Anayasasının gerçekleştirilmesi (1924)- Hukukun laikleştirilmesi (Şer'iye mahkemelerinin, Mecellenin kaldırılması,yeni yasaların çıkarılması, kadın haklarına ilişkin köklüdüzenlemeler)- Eğitim ve öğretimin laikleştirilmesi (Medreselerin kaldırılması,eğitim birliğinin sağlanması, üniversitelerin kurulması)- Kültürde laiklik (Tekke, zaviye gibi kurumların kapatılması; dil,yazı, güzel sanatlar, giysi, takvim, ölçü konularında yeni düzenlemeler)- Hafta tatilinin pazar gününe alınması; miladî takvimin kabulü;ağırlık ve uzunluk ölçü birimlerinin Batılı ülkelere göre düzenlenmesi- Soyadı yasasının kabulü.Bu yasa 1934 yılında çıkarıldıktan sonra. TBMM tarafından MustafaKemal'e ATATÜRK soyadı verilmiştir. Biz, buradan itibaren, artık ATA-TÜRK adıyla açıklamalarımızı sürdüreceğiz.DEVLETÇİLİKBu ilkenin anlamı, devletin iktisadî yaşama müdahalesidir. Yıllarcasavaş üstüne savaş yaşamış ve aydınıyla, işçisiyle, köylüsüyle büyük kayıplarvermiş olan bir imparatorluğun enkazı üzerine kurulmuş olan gençTürkiye Cumhuriyeti Devleti'nin, iş yaşamının her alanında, yatırım yapıcı,üretici ve yol gösterici bir tutum içinde olması kaçınılmazdı.Türkiye tarım için elverişli ve büyük bir ülke olmasına karşın, tarımişgücü bakımından yeterli olanağa sahip olmadığından, toprağın büyükbir kısmı işlenemiyordu, ulaşım araçları yoktu, yeterli uzman yoktu, en-

düstriden söz etmek olası değildi, temel ihtiyaç maddeleri bile ithal edilmekzorundaydı, yatırım yapacak güçte kapital sahibi insanların sayısıhemen hemen yok gibiydi, üretim konusunda yeterli bilgiye sahip yetişmişeleman yoktu, demiryolları, limanlar, büyük kentlerin alt yapıları v.s.yabancı firmalar tarafından işletiliyordu. Bu nedenler dolayısıyla da devletkasasına giren bir gelir yoktu. Buna ek yük olarak da Osmanlı borçlarınınuzun bir süre ödenmesi gerekiyordu. Yeni devlet bu borçlar altındaezilmekteydi.Durumun bu derece acı ve ciddî olduğu ve Lozan antlaşmasınınhenüz yapılmadığı bir tarihte, Şubat 1923'te, Atatürk İzmir İktisat Kongresi'nitopladı. O, bu kongrede iktisadî hedeflerin öncelikliğini şu sözlerledile getiriyordu: "Askerî ve siyasî zaferler ne kadar büyük olurlarsa olsunlar,eğer bunlar iktisadî zaferlerle taçlandırılmazsa, yaratılan zaferlersürekli olamaz, kısa bir süre sonra söner. Bu bakımdan, en güçlü ve parlakzaferimizin sağlayacağı bayındırlık yararlarını saptayabilmek için, iktisadiyatımızın,iktisadî egemenliğimizin sağlanması, güçlendirilmesi veyaygınlaştırılması şarttır".Atatürk, bu anlamda varlıklı kimseleri yatırım yapmaya çağırıyordu.Ancak, o tarihte, varlıklı kimselerin sayısı yok denecek kadar azdı.Şunu da unutmamak gerekir: Halkçı bir siyaset izleyen Atatürk, elbettekimeydanı sadece zengin tabakaya bırakmazdı. Yabancılardan borç almayı-ulusal onurun zedelenmemesi, bağımsızlığa gölge düşürülmemesi veemperyalist ülkelerin tuzağına düşülmemesi için— düşünmüyordu.Tüm bu nedenlerden dolayı, devletin iktisadî yaşama müdahalesi kaçınılmazoluyordu.İzmir İktisat Kongresi'nde yeni devletin tez elden alması gereken önlemlerşöyle sıralanıyordu: Vergi sisteminde reform, yeni kredi kurumlarınındüzenlenmesi, ulaştırma sorununun çözülmesi, topraksız köylüyetoprak dağıtımı, ticarî spekülasyonlara engel olunması, yeraltı kaynaklarınınişletilmesi, yerli sanayiciyi gümrük vergileriyle korumaya gidilmesi,bunlara ilişkin yeni yasaların çıkarılması...İzmir İktisat Kongresinde alınan bu kararların ışığında şu önlemleralındı:80- Aşar denilen ağır vergi kaldırılarak, Atatürk'ün "Ulusun efendisi"olarak nitelediği köylü büyük bir yükten kurtarıldı.- Kooperatifler kurularak, aracılara, spekülatörlere fırsat verilmedi.- Ziraat Bankası geliştirildi, sermayesi arttırıldı ve bu bankanın kaynaklarındançok küçük faiz karşılığı küçük krediler sağlanarak,köylüyü özendirici önlemler alındı. Afetler ve benzeri nedenlerlezarara uğramış olan köylünün borçlarını erteleme gerçekleştirildi.

- Ziraat okulları açılarak, tarımda bilgili ve bilinçli teknisyenler yetiştirmeamaçlandı ve Ankara'da bir de "Yüksek Ziraat Enstitüsü"kuruldu.- Karadeniz bölgesinde çay ve tütün, Akdeniz bölgesinde narenciyeve pamuk yetiştirilmesi için özendirici önlemler alındı.- Hayvancılık ve ormancılığın geliştirilmesi için yeni girişimlerdebulunuldu.- Atatürk, bizzat Orman Çiftlikleri kurarak, hem çağdaş tarım araçlarınıve yöntemlerini oralarda denettirdi ve hem de bu çiftlikleribirer Tarım okulu durumuna getirdi.- 1926 yılında çıkartılan bir yasayla, endüstriyi özendirici, Türk Ticaretyasası, Gümrükler yasası çıkartılarak da, sanayiciye yol göstericive onu koruyucu önlemler alındı.- Büyük bir ticaret filosunun kurulması konusunda üretim merkezlerinemalî destek sağlayacak çalışmalar başlatıldı. Havacılık ve Denizcilikdesteklendi ve teşvik edildi.- Etibank kurularak, Türkiye'de yeraltı kaynaklarını işletme konusundakaynak yaratıldı.- Bazı işletmeleri devlet üstlendi. (Demir yolları Osmanlı İmparatorluğuzamanında toplam olarak 3000 km'lik bir demiryolu mevcutiken, 8 yıl içerisinde buna 2000 km'lik bir demiryolu daha eklendi).- T.C. Merkez Bankası kurularak, devletin fınans temeli oluşturulmuşoldu.- Planlı kalkınma yöntemleri kabûl edildi.Burada, bugün bile henüz çözülememiş olan bir sorunun altını çizmekteyarar vardır: Atatürk, 1937 yılında toprak reformunu gerçekleştirmekiçin işe koyulmuştur, ancak ne yazık ki, önce hastalığı buna engelolmuş, sonra da ömrü yetmemiştir.Devlet, iktisadî amaca ulaşmak için, özel teşebbüsün olanaklarınınyetmediği yerde kendisi iktisadiyatı yönlendirici kuruluşlar oluşturdu. Örneğin,Makina Kimya Endüstrisi Kurumu. Aslında, yüzde yüz bir devletçiliktensözetmek olanaksızdır. Ancak, kısmî devletçilikten sözetmek olanaklıdır.Dolayısıyla Atatürk'ün ekonomik modeline "Karma EkonomiModeli" denilmektedir. Kapitalizm ile devlet sosyalizmi arasında bir ekonomikyol. Böylece Atatürk, insanın devlet tarafından sömürülmesine veinsanın insan tarafından sömürülmesine olanak vermeyecek olan birmodel oluşturmuştur.Yeri gelmişken şunu da vurgulamak gerekir: 1929 yılındaki dünyaiktisat buhranı sırasında, iktisadî olarak Türkiye'den çok güçlü devletler,totaliter rejimler kurmaya gidecek kadar sağ ve sol vurgunlara uğramışlardır.Ama. Atatürk Türkivesi. bu buhrandan sistem yarası almadan çıkmayıbaşarmıştır.81

DEVRİMCİLİKBu kavram Batı dillerine bazen "Revolution" bazen de "Reform"olarak çevrilmektedir. Osmanlı döneminde "Devrim" kavramından önce"İhtilal" ve "İnkılap" kavramları kullanılmıştır. "İhtilal, kurulu bir hükümetigüç kullanarak yıkıp, yerine bir başka hükümet kurma" anlamınagelmekteydi. "İnkılap ise, parlamento, hükümet ve çeşitli kurullarca saptanarakuygulanması düşünülen, ekonomik, kültürel v.b. alanlarda yapılacakdeğişiklikler" anlamında kullanılıyordu. Yani, "İnkılap" kurulu birdevlet düzenine ya da hükümet biçimine karşı çıkarak, onu değiştirme,kaldırma anlamında değil, tam tersine, gerçekleşmesi devletin, hükümetinaracılığı ile istenen değişiklikler getirilmesi anlamını taşıyordu. Bu kavramın,Batı dillerinde kullanılan "Reform" kavramına yakın bir anlam taşıdığısöylenilebilir. "Devrim" kavramı ise, var olan toplumsal düzenitemelden değiştirmek, yeniden organize etmek anlamına kullanılmaktadır.Batı dillerindeki karşılığı da "Revolution" kavramıdır. İçerik bakımdansiyasal devrim, sosyal devrim, kültür devrimi gibi farklı tanımlarıvardır.Atatürk'ün gerçekleştiridği Türk Devrimi sözkonusu olunca, "UlusalKurtuluş Savaşı kazanıldıktan sonra demode olmuş geleneklere dönerek,onlara bağlı kalarak kendilerini gelişmiş ulusların sömürüsüne bırakanuluslar, geri kalmışlıktan kurtulamazlar" düşüncesini anlamak gerekir.Özgürlüğüne ve bağımsızlığına kavuşan uluslar, kendi geleceklerinin sorumluluklarınıkendileri taşıyacaklardır. Bu uluslar, kendi istekleriyle,kendi güçleriyle kendilerini her alanda yenileme yollarını bulmak zorundadırlar.Aslında, Atatürk'ün gerçekleştirdiği devrimler, Türk Devrimi'nioluşturan birer halkadırlar. O, çok iyi bir zamanlamayla Osmanlı dönemininköhne kurumlarını ortadan kaldırmış, boş ve anlamsız ideolojisineson vermiş ve düşünsel olarak tasarımını yaptığı devrimleri siyasal, sosyal,kültürel, iktisadî, sanatsal vb. alanlarda, birer birer gerçekleştirmiştir.Amaç, Türk ulusunun uygar ve çağdaş düzeyde tutulmasının sağlanmasıdır,yani sürekli devrimciliktir. Bu ilke, Osmanlı İmparatorluğu zamanındakifelç edici uyuşukluk yerine, özendirici ve canlı tutucu anlayışın vedavranışın öncelik almasını amaçlayan bir ilkedir.Türk devrimi, kaynağını şiddetten almayan, zorbalıktan almayan birdevrimdir. 1789 ve 1917 devrimlerinin temelinde şiddet vardır. Atatürk,bundan kaçınmak için çok büyük gayret sarfetmiş ve başarmıştır. Bunakarşın Türkiye'de 1920'lerde ve 1930'larda yapılan devrimler büyükçapta devrimlerdir ve tarihte çok önemli bir yer tutmaktadırlar.Bu ilkenin son ilke olarak alınmasının nedeni kavramsal bir özelliktenkaynaklanmaktadır: Türk devrimi, daha önceleri yapılmış olan Fransızve Rus devrimlerinde olduğu gibi, sadece (ulusçuluk, cumhuriyet ya82

da iktisadiyat gibi) siyasî açıdan değerlendirilmemelidir. Diğer ilkeler dedikkate alınarak, sürekli devrimin her alanda geçerli olmasını mümkünkılacak bir devrimler bütününden sözetmek yerinde olacaktır (Atatürk,bütün başarılarının kaynağının Türk ulusu olduğuna inanan bir devletadamıydı. O, "devrimler" yerine "Türk Devrimi" denmesini istemiştir).Osmanlı zamanındaki katı kuralcılık karşısında, özellikle devletçilikilkesinde görüldüğü gibi, çağın gerektirdiği ölçüde geliştirici önlemlerinalınması gereklidir.Devrimcilik ilkesinin gösterdiği ana hedeflerden birisi de, Türkiye'ninçağdaş ulusların düzeyine çıkarılmasıdır. Aynı zamanda, bireyinözgürlüğü ve mutluluğu konusundaki gelişmeler Türk ulusunun yaşamınada geçirilmelidir. Atatürk bu konuda şunu söylüyor: "Yaptığımız ve yapmaktaolduğumuz devrimlerin amacı, Türkiye halkını, tamamen yeni vebütün anlam ve biçimleriyle uygar bir sosyal toplum durumuna ulaştırmaktır.Devrimlerimizin asıl amacı budur. Ülke mutlaka çağdaş, uygar veyepyeni bir ülke olacaktır."ABD başkan adaylarından Wendel W ilki e'ma 1942 yılında söylediğişu sözleri söylemeden geçmek istemiyorum:• "Mustafa Kemal ile arkadaşları tarafından yönetilen devrim, yalnızsiyasî olmakla kalmamış, uluslararası ilişkileri, bilim, kültür, toplumsalkalkınma sorunlarını içine alan bir genişliğe ulaşmıştır".• "Atatürk'ün ve O'nu izleyen yetenekli, azimli arkadaşlarının önderliğisayesinde, Türkler eski Şark'ın peçesini -kelimenin hemaslî hem de mecazî anlamıyla- yırtmış bulunuyorlar. Peçenin, ulusungözünden sıyrılmasıyla ortalığa yayılan ışık, emin olabilirsinizki, sürekli kalacaktır. Çünkü, eski gelenekleri yıkan bu devrim,kollara işaret takılmadan, üniformalara bürünülmeden, kitleleriasabî heyecanlarla dalgalandırmadan yapılmış, başka bir ülkeyesaldırmadan ortaya konmuştur".SONUÇİşte burada kısaca dile getirdiğimiz ilkelerin tasarımı, gerçekleştirilmesive Türkiye Cumhuriyeti'nin çağdaş uluslar arasındaki saygın yerinialması, onbeş yıl gibi çok kısa bir zaman dilimine sığıdırılan ve dünyadaeşi görülmemiş büyük bir eserdir. Bu eser, haklı olarak, hiçbir şeyi rastlantıyabırakmayan, kendisine ve halkına tam güven duyan, kararlılığınsimgesi olan ATATÜRK adıyla özdeşleşmiştir.O, devletimizin ve ulusumuzun, saygın devletler ve çağdaş uluslardüzeyine çıkarılmasını ve bölünmez bütünlüğünü silahla sağlamadı. O,bunu, yukarıda değindiğim ilkelerle, ama başta da laiklikle, öğretim birli-83

ğiyle, dini siyasetin dışında tutmakla ve altyapıya verdiği yoğun emeklesağladı.Hemen hemen 50 yıldan beri Atatürk Devrim ve İlkelerinden sapmanınülkemize ve ulusumuza, birliğimize ve dirliğimize ne denli zarar verdiğinigörmek ve ona göre en başta bireysel olarak sorumluluğumuzubilmek zorundayız. Bazıları "Atatürk'ü aşmak" düşüncesini ortaya atmaktadırlar.Onlara verilecek en yerinde yanıtın önce "Atatürk'e ulaşmak"olduğu kanısındayım.Bugün ne yapmalıyız ki, "O'nun gösterdiği yolda yürüyoruz" diyebilelim?Bunu dilimiz Türkçe'de; din ile devlet arasındaki gerginliğe sonveren, akla ve bilime öncelik veren, iç barışın —olmazsa olmaz— harcıolan laiklik ilkesinde; eğitim ve öğretim birliğinde görebiliriz.Devrimin sürekliliği dilimizde iyi görülür. Osmanlılar zamanındahemen hemen hiç konuşulmayan ve yazılmayan Türk dili, Atatürk'ün dildevrimi sayesinde bir bilim dili, bir kültür dili olarak kendini kanıtlamıştır.Dilimizi "din dili Arapça"dan, Acemce'den Atatürk kurtarmıştır.O'nun kurduğu Türk Dil Kurumu kurtarmıştır.Erkeklerinin ancak % 10'unun, kadınlarının ise sadece % l'ininokuma-yazma bilebildiği Türkiye, çağdaş ülkeler arasında ancak AtatürkDevrim ve İlkeleri sayesinde yerini alabilmiştir. Çıkarılacak en sade bilançove alınacak en büyük ders bu gerçekte yatar.84

MUSTAFA KEMAL ATATÜRKProf. Dr. Kamel Abu JABER*Since the advent of islam, no other man, ruler or otherwise, managedto challenge the system from within like Attatürk did. In other culturesperhaps only Martin Luther, Kari Marx and a few others have dared tochallenge the very fundamentals of the systems in which they foundthemselves.Were I an historian of the 24th or 25th century, I might have the benefıtof hindsight with regard to the Kemalist experiment. As it were, it isonly a few decades old; and ongoing experiment whose end results areyet to be seen. It is, nowadays, being met with fierce resistance by popülistislam vvhich clearly sees in it a challenge to its very core values. Infact, hardly had two or three decades passed when the first serious stirringsof resistance were witnessed. As time passed, two camps wereforming: the Kemalists, who were among the intellectuals and high rankingmilitary; and the masses of Anatolia who, like most peoples of theMiddle East are religious by the very nature of their existence. Religionto them, is the warm blanket wrapped around their lives, protecting andgiving sustenance to their spiritual and mundane needs, hopes, and aspirations,even their very lives.Among the three majör groups of the area: Arabs, Turks and Iranians,the dialectic between nationalism and islam is a continuing processwhose end result is an earnest search for identity. The search takes placeat several levels and in varying degrees of intensity depending on timeand place. Often it is violent, both physically and intellectualy, a symptomof societies in that very difficult historical process of transition.Caught between the imperatives of both modernity and traditionalism,with one foot firmly planted in the familiar, though increasingly less comfortablemansion of the past, with the other, already treading in the realmof change.Because of the traditional mode of life of these societies, the responsecame invariably from above. Since avvarness came in the wake of* President, Institute of Diplomacy, Amman.85

the first military contact with the west, the response was a perceived needto change accordingly to meet the coming challenge. Among the first tobe introduced to western ways were the military who were immediatelyaware of the imbalance betvveen their societies response and the outsidechallenge they faced.Unlike other Middle East reformers, however, Mustafa Kemal standsunique in his conception of the situation as well as the totality of his response."Change or Perish" meant to him change in every sphere of life,not just the military. Whereas Reza Pehlavi and later his son, as well asJamal Abdul Nasser, the Syrian military of the 1940's and many otherMiddle East reformers concentrated most of their efforts on the military,Atatürk's approach was total. There was need to change the mode and thestyle of thinking which, he thought, necessitated that the premises of lifeand living must be completely altered. It was not only the military, or theoutvvard manifestations of life that needed to be changed, but also thevery soul of the individual and the entire society.Hovvever, he was not out to negate religion nor did he wish to challengethe faith, but simply the system which had its own interpretation oflife 1 . This is evident from his proclamation to the Syrians "...As a co-Religionist I pray you not to heed the strife stirred amognst us..." 2 .From his early days Atatürk was tormented by what he vievved as theinadequecy of the Ottoman Empire in meeting both the domestic and foreignchallenges it was facing. He saw in the Ottoman Empire an archaicsystem that was too much entangled, not only by tradition, but also by itsassociaation with its subject peoples. As a Turkish nationalist, he was nottoo unhappy with the demişe of the Empire, a process which he sepeededup with energy. To him, the imperial system was tantamount to the traditionallife vvhich he saw as a cause for backwardness and retardation. PanTuranium was too romantic, unwiedly and also another form of outsideentanglement bound to retard the birth of a new purely Turkish nation.The principles of his revolution, nationalism, secularlism and rationality,populism and etatism had a deep intellectual and emotional impact on hisfollowers. However he "remained free ...to weigh strategies and costs intransforming the society..." 3 . Later, Halpern correctly adds that Attatürkwas a "...brilliant organizer, an educated propagandist, and a charismaticpersonality without ties to any group which hight obstract healthychange. He never allowed his ideology to become rigid, but rather itevolved as a broad guideline to pragmatic action" 4 .1. See Halpern, Manfred, The Politics of Social Change In The Middle East And NorthAfrica. Princeton, Princeton University Press, 4th printing, 1920, p. 1229 and p. 289.2. Zeine n. Zeine, The Struggle ForArab Independence, Beirut, Khayat, 1960, p. 123.3.4.Ibid, p. 36.Ibid, p. 362.86

Raised from early childhood in a non traditional manner, a processwhich his father espoused, it was natural for him to reject any associationwith the "backward" peoples the Empire ruled över. This explains notonly his emphasis on western, non-Arab, non Middle Eastern garb, headdress ...ete, but also his rejection of the very seript in which Ottoman language,history, culture and its religious core were written.His was not a piecemeal reformist program but a total revolutionagainst the existing order and its replacement with a new one. The corevalues must change and the core values of the order in which the Empirelanguished, he thought, were archaic and more concerned with form andceremony than substance. He seems to have arrived at his own conclusions,ali by himself, without the anticlerical tradition which Marx foundstrong in western societies and which encouraged him to think of religionas the opium of the masses. In a speech at inebolu in 1925 Atatürk spellsout clearly and rightly his view of the need to modernize. He says"...Before the impetuous torrent of civilization resistance is futile: it isquite without merey towards the heedless and refractory. In the face ofthe might and superiority of civilization, which pierces mountains, flies inthe sky, sees everything from the atoms invisible to the eye to the stars,and which enlightens and investigates, nations striving to advance with amedieval mentality and primitive superstitions are condemmed to perishor at least to be enslaved and humiliated. But the people of the TurkishRepublic have decided to live to eternity as a civilized and progressivecommunity, and have torn to pieces the chains of slavery with a heroismunequalled in history" 5 .It is the totality of his revolutionist approach that is astonishing aswell as his frank daring to challenge the existing status quo. It is notenough to say that his father inspired him, for however true that may havebeen, it does not explain the genuine commitment or the sustained determinationthat drove him to challenge the totality of the order of life inwhich he was born. After ali, the Ottoman Empire was a great achievmentof the genuis of the Turkish people: their disipline, their administrationand their sense of mission. Under the circumstances, one vvould haveassumed that reform, not total revolution, vvould have been the response.Would it not have been more natural for Mustafa Kemal, the proud Turkthat he was, to take pride in Ottomanism which was an expression ofTurkish civilization? Surely he was aware that the empire, with whatevershortcomings it may have had in his eyes, was one of the last great empiresthat survived on equal footing with other empires of its time.These and similar questions may never be satisfactorily answeredthough speculation may continue well into the future. The fact remains,5. Ibid, p. 289.

hovvever, that Atatürk had his own vision as well as the courage to pursueit. Not only that, but to inspire thousands of others, decades after hisdeath, to continue pursuing his dreara.Today's Kemalist Turkey is an expression of that dream which isnow, as it was in the beginning, attempting to assert itself and to expand.Resistance also is strong and the continuing clash of visions as to whatTurkey should look like deepens the sense of identity crises. It is an experimentin progress whose end result is not yet in sight and may neverbe resolved in a way that will satisfy ali Turks. For one of the most importantingredients of that experiment is that here is a country trying tobreak away from the imperatives of its geopolitical and cultural milieuand heritage.One may ponder vvhether Kemalist secularism can wrench a countrythat is predominantly in Asia not only geopolitically but also in tradition,culture and religion and push it into another cultural dimension and timeframe. The question receives further significance when one comtemplatesa comparison between Turkey and her neighbours, the Arabs and the Iranians.As a revolution from above, it has inspired not only successivegenerations of Turkish leaders but other Middle Eastern leaders as well.Yet it remains a unique experiment whose majör features have survivedits founder.Kemalism survives today in a tradition that continues to insist on distancingTurkey from its regional cultural context and the traditional religiosityof the people. Along with the attempt at this distancing has beenan attempt at the Turkifıcation of islam 6 .Atatürk also introduced the concept that change is an absolute necessityfor survival. "Change or Perish" he advocated, relying on the state asthe instrument to induce change. This in itself was yet another revolutionaryconcept he introduced. The traditional Middle East government keptaloof from any attempt at introducing change or interfering in the lives ofits people: its functions rarely exceeding being that of a policeman maintainingorder and a tax collector replenishing the treasury of the state.Neither function endeared it to its subjects.The Leader dropped a rock in a quiet pool. It is indeed diffıcult toenumerate the many svveeping changes he brought about. In an "other directed"society that received its inspiration from tradition and religioussources, he attempted to introduce western rationalism to the engineeringof life. The national approach, socio-politically and economically speak-6. See the editorial in Hurriyat, stating that "...The Turks are no longer followers of theArabs. They depend on their own interpretation of islam..." quoted in al-Dustur, Amman,January 17, 1998, p. 17.88

ing, meant that the old order had to be abandoned. That decisions, he alsorealized, must be made by more than one man and that responsibilityeventually must be shouldered by both the rulers and the ruled. However,he had no illusions about the need for leadership from above: a traditionwhich he introduced to the politics of the region. Like himself, Today'sguardians of the revolution, come from the military establishment.Religious political, social, cultural, linguistic, legal and even changesin dress and style, introduced by him were an expression of his belief intheir importance and in the absolute necessity to detach Turkey from onecentury and place it into another.In historical terms, very few persons, prophets or otherwise, challengedthe totality of their society the way Atatürk did. He was indeedone of the few such rebels who succeeded in making his dream a reality.The dream is stili an ongoing process, at some times accelerated andat other times challenged. This dialectic will certainly go on well into thefuture and however it may be assessed today, it has already changed theintellectual landscape not only of Turkey itself but way beyond its frontiers.Shaking the very fabric of the social order as well as its belief systemthe way Atatürk did, has already happened. What the outcome willbe may ne ver be known in our life time.Again, had I been writing from the perspective of the 24th or 25thcentury I may have reached firmer conclusions. Yet I cannot help butmarvel at this lone man who dared to stand outside the circle whose parameterswere drawn by an existing social order and shake it to its veryroots. His belief in the possibilities of social and spiritual engineering isindeed a rare occurrence in history.As we remember Kemal Atatürk today, we remember a man of courage,and vision; A man whose very name sheds light on his greatress. Asif Mustafa, the chosen, was not enough, he was given the title of Kemal,the perfect, by his teacher, and that of Atatürk, father of the Turks by hiscountry. Mustafa Kemal Atatürk is surely a national symbol, and will remainan icon in Turkey and the region at large.SELECTED BIBLIOGRAPHYBozkurt Güvenç, "Secular Trends And Turkish Identity", Perceptions, December 1997-February 1998.Brockelmann, Cari, History of The Islamic Peoples, London, 1944.Daniel Pipes, "The Birth of A New Middle East Alliance", Washington Times, January 2,1998.89

Dankvvart A. Rustow, "The Araıy And The Founding of The Turkish Republic", WorldPolitics, Vol. XI July 1959, No. 4.Ersin Kalaycıoğlu, "Turkish Foreign Policy Vis a Vis Regional Security and CooperationIn The Middle East", Paper presented at the Arab-Turkish Seminar, Amman, ArabThought Forum, 18-19 March, 1996.Harb, Mohammad, "Moaz Cohen: An Ottoman Jew and a Turani Leader", Majalat al-Arabi, No. 282, May 1982.Ibraham, John, "Turkey Living In The Long Shadow of Atatürk", The Financial Times,May 26, 1997.thsanoğlu, E, "Arab Turkish Relations", Occasional paper, No. 2, Jordan Institute of Diplomacy,1998.Kamel S. Abu Jaber, "The Dynamic of Change And Development In Jordan", in C.F. Pinkeleand A. Pollis, eds., The Contemporary Mediterranean World, New York,Praeger, 1975.Khadduri Majed, WarAnd Peace In The Law Of islam, Baltimore, 1955.Lenczowski, George, The Middle East In World Affairs, New York, Ithaca UniversityPress, 1962.Luke, Sir Harry, The Old Turkey And The New, London, 1955.M.C. Kurop, "Greece And Turkey: Can They Mend Fences?", Foreign Affairs, Vol. 77,No. 1, January/February 1998."Generals And Politics", The Economist, July 19, 1997.Peretz Don, The Middle East Today, 4th ed., New York., Praeger, 1983.Said Edward, Culture and Imperialism, New York, Vintage Books, 1994.The Encyclopaedia Britannica, 1997."Turkey At The Crossroads", Dialogue, London, April, 1995.Villalta, J.BAtatürk, trans. from Spanish to English by William Campbell, Ankara, TürkTarih Kurumu Basımevi, 1979.Zeine, N. Zeine, The Struggle For Arab Independence, Beirut, Khayat, 1960.390

REFLECTıONS ON THE EARLY TURKISHREPUBLIC ıN WORLD-HıSTORıCALPERSPECTıVEProf. Carter V. FINDLEY*As much as has been vvritten about modern Turkey in recent years,scholars seldom look at Turkey in a world-historical perspective. Archivalempiricism reigns so supreme among Turkish historians that somewould disdain this enterprise. For nationalist historians, the desire to formulatea canon of national uniqueness is another obstacle to the comparisonson which world history depends. This is unfortunate, because thehistory of modern Turkey differs from the histories of other nations in importantrespects, while also resembling them in others; and the only wayto evaluate these differences is in the broad, comparative perspective, towhich neither archival empiricism nor nationalist doctrine can give access.To illustrate this point briefly, I would like to explore several facetsof early republican history that can only be appreciated fully whenvievved in the vast space-time perspective of world history. I shall refer tothese facets under the follovving headings:* Turkey's reorientation toward the West* Turkey's national indepencence struggle* Early republican Turkey and the changing world system* Atatürk in global perspective.My presentation vvill be in the form of an essay, rather than a researchpaper. each of my points could, hovvever, be developed and documentedat length.TURKEY'S REORİENTATİON TOWARD THE WESTAli of us see the founding of the Turkish Republic as a decisive shifttoward the West, a shift that ended the Ottomans' protracted vvavering betweenIslamic Empire and secularist modernity. In a nationalist prespective,we see this as a unique change. While there is much truth in this* Ohio State University.91

view, it has a price. Being cut off from the past creates uncertainty aboutthe present and future. Ahmed Hamdi Tanpınar devoted his novels to exploringthis problem, and Turkey's experiences since his death in the early1960s have illustrated it with increasing complexity. A world historicalperspective helps, I think, both to emphasize the importance of Turkey'smodern transormation and to reconnect it with Turkey's past.Turkey is practically unique among the world's nations in being locatedat the pivot between two of the zones where the vvorld's most influentialcivilizations have developed. In Bozkurt Güvenç's words, Anatoliais "the West of the East and the East of the West"'. Whoever lives inthis land always has a choice betvveen cultural orientations in different directions.Anatolia's history includes many reorientations, with long periodsof stability in between. In the second millennium BCE, for example,the Hittites' sphere of influence extended as far as Aleppo. A visit to theantiquities museums of Ankara and Aleppo makes clear that both regionsshared Hittite culture. A millennium later Asia Minör was integrated intolarger political entities, first the Achaemenian Empire of Iran to the east,then the Empire of Alexander coming from the West. Later, the RomanEmpire made Anatolia a key component —as a visit to Ephesus remindsus— of an empire that encompassed the entire Mediterranean world andmore, before the breakup into eastern and vvestern empires again reinforcedties to the East 2 . The Turkish dynasties reshaped this eastward orientationin an Islamic mode, preserving it until the Turkish republic reorientedTurkey to the West. If there is anything that may change theancient phenomenon of pivoting betvveen East and West, it is the dawningera of globalization, which gives Turkey choices among a number ofregions that will be important to it in the future.In any event, only historical amnesia can make us see Turkey's culturalreorientation under Atatürk as a unique turning point in the historyof this country, rather than as the fulfillment of a potential often realizedbefore. To say this is not to dovvnplay the achievements of the Atatürkera. Rather, it is to relieve the sense of rootlessness that comes from notbeing able to see the events of the 1920s and 1930s in a larger contextthat recognizes the unique potential for cultural change that its geographyconfers on Anatolia. This is one important lesson from the world historicalperspective.TURKEY'S EXCEPTIONAL NATİONAL INDEPENDENCESTRUGGLETheoretical research now being done on the comparative history ofrevolution is beginning to formulate a distinction between constitutional1. Bozkurt Güvenç, Tiirk Kimliği, Ankara, 1993, 168.2. Geoffrey Barraclough, The Times Concise Atlas of World History, Maplewood, NJ,1992, 20-23,30-31.92

evolutions and social revolutions. Constitutional revolutions aim to seizepower within a model of parliamentary government vvhose legitimacy isaffırmed. Social revolutions aim to destroy a form of government whoselegitimacy is denied. They acquire their "social" character from the needto neutralize or eliminate the defenders of the old order 3 . To quote theFrench, who had a good bit of experience in this kind of thing, you haveto crack eggs to make an omelette. Of course, there is more to the characterizationof revolutions than the mere distinction between "constitutional"and "social". In countries that are dominated, or threatened with domination,from outside, there is the need to sever or at least minimizeexternal dependency ties. Some societies also attempt cultural revolution,which theorists of revolution have generally neglected. Finally, whatabout countries that do not exactly fit our analytical categories, or that areambivalent about whether the changes they live through should beclassed as revolutions or not?Where does Turkey's national independence struggle fit into thesecategories? If we think of the national independence struggle of 1919-1922 as part of a terminal crisis of the Ottoman empire, a crisis that lastedfrom 1908 until the founding of the republic in 1923, then it is easy to seethat Turkey belongs to the constitutional revolution category, if Turkeyhad a revolution. Even the abolition of the imperial government inİstanbul and the establishment in its place of a republican government inAnkara does not change this; what mattered was the revolutionaries'long-term loyalty to the model of parliamentary government. However,Turks of the period clearly differed among themselves över whether theyhad a "revolution" (ihtilal) or only a non-violent change (inkilap). Between1919 and 1923, they often used the term "national struggle" (millimücadele). Most Turks specifically did not want social revolution, althoughthey did opt in the 1920s for cultural revolution, which is usuallyan even-more-violent out-growth of social revolution. How does one explainthis puzzle?It may help to begin with the question of Turkey and imperialism.The Ottoman empire was a doubly imperial state. That is, terms like "empire"and "imperialism" applied to it in two senses, which were very differentfrom each other and implied very different levels of legitimacy.One imperialism, endowed with strong historical legitimation, was the indigenousOttoman-Islamic imperialism: rule över a multinational empire,which the Ottomans tried until the last possible moment to preserve. Theother imperialism was the European one: the attempt, based on inequalitiesin power, to reduce the Ottoman Empire to semi-dependency, to colonizeoutlying parts, and to suppport anti-Ottoman national liberation3. Nader Sohrabi, "Historicizing Revolutions: Constitutional Revolutions in the OttomanEmpire, Iran, and Russia, 1905-1908", American Journal of Sociology, 6 (1995),1383-1447.93

struggles among subject nationalities. The Ottomans' attempts to hold theempire together and to resist European encroachment generated complexresponses, including an effort to promote both an Ottoman supranationalismand, among progressive intellectuals, constitutionalism. After a brieffirst period of constitutional rule in 1876-1878, this combination of ideasresurfaced in the Young Turk movement of 1889-1918. The Young Turkstriumphed with the Young Turk Revolution of 1908, but their triumphwas undermined by European landgrabbing and the onset of the empire'sterminal crisis, which lasted roughly from 1908 until 1923.The Ottomans' commitment to constitutional revolution and theiravoidance of social revolution become comprehensible from the widespreadfear that revolution (ihtilal) would provoke the breakup of the empire,vvhereas the more moderate transformation implied by the vvorld inkilap,in a political context already committed to constitionualism, mighthelp hold it together. on into the early republican years, we fınd certainOttoman intellectuals, like Halide Edib Adıvar 4 , who did talk about revolution,and others, like Yakup Kadri Karaosmanoğlu 5 , who did not. Theidea of inkılap was also trivialized or tamed in a sense by using the termto refer, not only to Turkey's transformation in general, but to individualones of the early republic's reforms.While any hint of revolution seems to disappear at that point, wecould add that the breakup of the cosmopolitan empire and the creation inits place of a nation-state, or somethineg close to one, did serve as a kindof proxy for social revolution. The critical social variable for the late Ottomanshad been, not class, but ethnicity. The Ottomans did not experiencethe class conflict of social revolution so much as they experiencedthe ethnic conflict of a collapsing multinational state. With its fail, practicallyali the non-Turkish ethnicities disappeared from the domestic scene;what had been internal problems became external, and usually less pressingissues; and the Turkish leadership was left facing what it saw at thetime as a classless Turkish population that needed to be molded into nationalismand citizenship. Ali the forms of "difference" lodged within thiscitizenry would not become chronic and acute issues, for Turkey as forother countries, until the 1960s and later.In the brief comment on constitutional revolution with which Iopened this discussion, two elements remain to account for. One is howTurkey coped with external dependency relations. In the most immediate,short-term sense, it did so by winning against the Greeks in the military4. Halide Edib Adıvar, Ateşten Gömlek, İstanbul, 1997, consistently using the term ihtilal;for example see pp. 84, 90-91, 98, 99, 101, 104, 109, 121-123.5. Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Panorama, İstanbul, 1987, many references to inkilab,for example on pages 43, 44, 45, 53, 56, 62, 65, 108, 109, 111-114, 118, 121-122,125, 148, 150, 175, 211, 215, 218, 222, 227, 301, 337, 350, 366, 484, 487, 494-496,500, 551-553, 555-557, 572.94

phase of its national independence struggle (1919-1922). This victory enabledTurkey to become the only one of the powers defeated in WorldWar I to secure a renegotiation of the peace settlement that had been imposedon it. In a longer-term sense, the restructuring of external economicrelations was affected by changes in the world system, changes so significantthat I would like to take them as the theme of my next section.The other element stili to account for is that of cultural revolution,which began at the end of the national struggle and continued through the1920s. Amid many social and cultural reforms, several measures can bethought of as revolutionary in impact. The most notable is the replacementof Islamic empire with secular republic. Building on an Ottomanfeminist movement that extends back to the 1860s, the emancipation ofwomen —including the abolition of polygamy and full voting rights by1935— also amounts to revolutionary change. So do the alphabet and languagereforms (inkılap) launched in 1928. The language reform was intendedto purify the Ottoman language of foreign, specifically Arabic andPersian elements, and give it a national character. The language and alphabetreforms together were designed to make the cultural inheritance ofthe Ottoman Empire inaccessible to later generations of Turks; for betteror worse, they have.American commentators, insufficiently sensitive to Turkish terminology,tend to refer to the Turkish experience of the 1920s as a revolution.Turkish terminology, as we have seen is more nuanced. Here, truly,is a "national struggle" (milli muadele) later generations speaking thenew Turkish have sometimes made it into a "national liberation struggle"(milli kurtuluş savaşı). This national struggle was carried out within theconceptual framework of a constitutional revolution. It eschewed violentrevolution (ihtilal), and yet produced cultural revolution. This is a casethat merits more careful study by theorists of revolution.EARLY REPUBLİCAN TURKEY AND THE CHANGINGWORLD SYSTEMThe story of how Turkey severed or transformed external dependencyrelations, while usually treated in terms of Turkish initiatives such asthe abolition of the capitulations, is also a story of changes in the vvorldsystem, particularly from 1929 on. The point I wish to stress is that in avvorld characterized throughout the last two centuries by progressivelytightening global interlinkages, the years betvveen the tvvo vvorld vvarsrepresented an exceptional conjuncture for any nation just emerging froma national liberation struggle. The military exhaustion of the majör europeanpovvers in vvorld War I vvas clearly one factor in enabling the Turksto emerge victorious in 1922. The 1929 depression and the collapse ofvvorld trade then ensured that the intervvar years vvould be the only majörinterval since 1800 during vvhich global interlinkage loosened rather than95

tightened. For a developing nation to be independent at this time, as fewin Asia or Africa were, implied majör opportunities, as well as challenges,if a way could be found to profit from this conjuncture. The stakesvvere high. Japan, the only independent developing nation in Asia that canbe compared with Turkey in this period, clearly made unfortunate choiceswith its turn toward militarism in the 1930s and ended up paying a hideousprice. If we interpret "Asia" in the inclusive sense, Turkey was thesecond most successful Asian developing nation, after Japan, at this time.How well did Turkey profit from this exceptional conjuncture?The most interesting point here has to do with Turkey's economic responseto the global crisis of 1929. If we compare Turkey's performanceafter 1929 with that of other independent developing countries, of whichmost were found in Latin America, we fınd that for most, the economiccrisis quickly provoked political crisis as well. Not only Japan's turnaway from democracy, but also the collapse of the old Liberal leadershipsin majör Latin American countries and their replacement with a variety ofpopülist strongmen, like Getülio Vargas in Brazil or Juan Peron in Argentina,illustrate this point. In Turkey, however, the early republican leadership,which had shown a lack of original ideas about economic policy inthe 1920s, showed a new capacity to innovate in economic policy in the1930s and —not incidentally— held on to power in a way that was almostunique among the developing countries with which Turkey can be compared.The critical innovation was the new policy of etatism or devletçilik,as it is called in Turkish. The policy was apparently distilled outof recent European and American economic policy and, perhaps especially,out of the Soviet Five-Year Plan of 1928. It involved centralized planning,import substitution behind high protective barriers, and creation of apublic sector in which the state would lead in the development of majörindustries.What is significant about this in world-historical perspective is thatTurkey was the fırst developing country to adopt this policy package.Mexico followed soon after and, incidentally, also avoided the kind of regimecrisis seen in Brazil and Argentina. This same import-substitutionpolicy package became typical of developing countries alî över the world,as their numbers increased with decolonization after World War II. Versionsof the policy characterized the entire Third World until the 1980sturn toward privitization. What is important here is not the ultimate profitabiltyof the policy: it did make sense during that loosening of global interlinkagethat led even the most highly developed countries tovvard protectionismand autarkism.What I want to emphasize is Turkey's vanguard role in formulatingthis policy. This does not mean that other developing countries adoptedthe policy from Turkey. There vvere countries, like Iran and Egypt, thatclosely follovved developments in Turkey; hovvever, countries further96

away probably came up with with similar policies because they facedsimilar problemss and had the same sources to draw on. For Turkey, thesignifıcance of this policy innovation should be rated highly. Hovvevermuch a drag this policy package may have become on development afterthe 1960s, for the 1930s, it helped Turkey deal with a global economiccrisis, and it may have played a key role in enabling the new republic toescape the kind of upsetting regime change that the Depression precipitatedin many other developing countries.ATATÜRK IN GLOBAL PERSPECTIVEThe worldwide demographic catastrophe of the years just before theTurkish Republic was founded -including not only World War I but thecomparably deadly influenza pandemic of 1918— are very diffıcult forhistorians to assess. Certainly, no country was hit harder than Turkey. Althoughnot often remarked on as such, one consequence is probably theweak or ill-inspired leadership that appeared in many countries in the1920s or 1930s. Who today can name in sequence ali the U.S. or Frenchpresidents, or ali the British prime ministers of this period? What a paradox,then, that the Turkish people, whom many statesmen of the WorldWar I era thought were as dead as the Ottoman Empire, should have producedperhaps the most charismatic leader of their entire history in themidst of such catastrophe.The scope of a brief presentation, and my declared purpose of lookingat the early Turkish Republic from a world-historical perspective,limits, but also guides, what I can say about this subject. The fastest wayto make the point I wish to make is to say that of ali the strongman leadersof the 1930s, Atatürk is the only one who is stili revered by a substantialproportion of his countrymen.I will leave it to specialists to examine why this is so. I cannot pretendto have done profound research on Atatürk myself. However, I canname a few qualities that the specialists will have more to say about. Forexample, he was not only a skilled military commander, but also a manwith a vision for the future of his country. He possessed the verbal skilsto articulate this vision in a clear and inspiring way. while a deciseve anddominant leader, he listened to a lot of other people. His creativity, andthat of the people with whom he surrounded himself, was well illustratedin the initiatives to end the cultural dividedness of the late Ottoman eraby reorienting Turkey as a secular, Western-style republic, and to launchthe statist economic policy of the 1930s. While aspects of his private lifeare controversial, his behavior suggests that he took seriously the idea ofbeing a father to his country, that he did not seek to create a dynasty andensure it riches, as some other leaders have done. Ali of these things havebeen said before, and others can say them better than I. Hovvever, I do notthink the global comparison with other leaders of the period, which I have97

just offered, has been commonly made; and it surely offers one of thebest indicators of Atatürk's exceptional character.CONCLUSIONIs it only a coincidence that the northeastern corner of the Mediterraneanworld has done more than its share to stimulate the development ofworld history as a field of study? Two of the most important pioneers ofthe field, Arnold Toynbee and William McNeill, both began in Greekstudies. I cannot claim to walk their footsteps, and indeed my interest inworld history is secondary to my interest in Turkish studies; however, I,too, came to the study of world history through an interest in this part ofthe world. Toynbee's thinking about relations among civilizations wasgreatly influenced by his experiences in Turkey in the early days of thenational struggle. He had come to like the Turks, and what he saw stimulatedhis thinking about what happens when civilizations collide. Many ofhis ideas are now quite outdated, and his theories about Ottoman historyare quite maddening to anyone in Turkish studies. Hovvever, he wrote eloquentlyabout other facets of Turkish history, such as the early Turks ofthe steppes, or Mustafa Kemal and the early republic. And, as a scholartrained in classical studies, he believed that the nation state provides toonarrovv a canvas for the study of history.However eccentric Toynbee was, these are lines of thought that historiansof the Turks ought to take seriously. The Ottoman Empire, certainly,was no nation-state. And where indeed is there a canvas bigenough to depict the entire history of the Turks, if it is not the canvas ofcomparative global or at least Eurasian history? I hope the few things Ihave been able to say here today will stimulate others, too, to comtemplatethe Turkish experience in global perspective.98

MUSTAFA KEMAL TÜRKIYESI VE AVRUPAOrd. Prof. Dr. Anna MASALA *Sayın Başkan, Ekselanslar, Aziz Dostlarım.Benim için Ankara'da sizlerle beraber Türkiye Cumhuriyetinin75inci kuruluş yıldönümünü kutlamaya davet edilmiş olmak büyük bir şereftir.Bence 29 Ekim 1923 uzun Türk tarihinde en önemli günlerden biridir;çünkü sadece Cumhuriyetin ve yeni Türkiye'nin doğuşuna bağlıdeğil, Mustafa Kemal'in büyüklüğüne ve Türk milletinin yeni ufuklarınada bağlıdır. 29 Ekim 1923'de Türk milleti Mustafa Kemal ile birliktebağımsızlık için savaşmış Atatürk ile hür ve modern bir ülke yaratmıştır.Ancak Atatürk'ün büyüklüğünü herkesten çok bilen sizlerle Atatürk'denbahsetmek çok zor. Bu, özellikle benim için çok zor. Benim içinkalbi Türk bir yabancının gözleriyle yeni Türkiye'nin gerçeğine bakmakçok zor. Belki de, benim gibi Türk tarih ve kültürünü iyi bilen ve Türkkalbi olan bir yabancının Türkiye Cumhuriyetinin 75inci yıldönümünübaşka yabancılarla kutlaması, onlara böyle kökenli ve onaltı devletin yaratıcısıolan ve Afrika, Asya ve Avrupa'da toprakları bulunmuş olan bumilletin, I. Dünya Savaşının sonunda ve İmparatorluğun yıkılmasıyla,tam 29 Ekim 1923'de yeni bir hayata doğduğunu, bugün imparatorlukdönemindeki kadar geniş olmasa da, yine Türk sınırları içinde hür olup,kültürünün, milli kimliğinin verdiği gururla Avrupa'ya yönelmekte olduğunuanlatması gerekir.Bu 1998 yılı Türkiye'nin önemli bir yıldönümünü daha belirtmektedir;bu, yeni Türk harflerinin kabulüdür, linçi Teşrin-i Sani yani 1 Kasım1928 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi 1353 sayılı kanunu kabuletti ve Atatürk Latin Harfleri Komisyonunun toplanmasından üç günsonra, bu reformu o kadar istiyordu ki, 10 Ağustos 1928 tarihinde Gülhane'deyeni Latin alfabesinden bahsetti. Daha sonra Atatürk'ün istemiş olduğudiğer kültürel ve sosyal reformlar geldi. Ama bence harf devrimi* Emekli Öğretim Üyesi, Roma.99

Kemalist cumhuriyetin aynası olup, Doğu için de, Batı için de önemli birders olmuştur.Şüphesiz Kurtuluş Savaşı, zaferi, Cumhuriyetin doğuşu, Atatürk'ünkişiliği, modernleşme dostlar için de düşmanlar için de sürpriz olmuştur.Ancak geçmiş olan 75 yıl ve gelecek yıllar o zaferin ve o reformların kalıcıve belirleyici olduğunu göstermektedir. Atatürk ile genç TürkiyeCumhuriyeti Avrupa'ya doğru bakmaya başlamıştır. Ama bugün, 75 yılsonra kabul edene etmeyene bu Türkiye'nin Avrupa'ya dahil olduğunusöyleyebiliriz.Geçtiğimiz yüzyılların Akdeniz tarihini iyi okuyacak olursak Osmanlıİmparatorluğu ile Hıristiyan devletler arasındaki savaşların ve İmparatorluğabağlı Avrupa topraklarının ötesinde Türklerin ticari, kültürelve siyasi alanlarda Avrupa ve Akdeniz'in hayatında her zaman bulunduklarınıgörebiliriz. Dünyada başka hiçbir ülke Osmanlı İmparatorluğuTürklerinin etnik, dini, kültürel ve dil farklılığında gösterdiği anlayışa veyine Osmanlı İmparatorluğu Türklerinin kendileri için teknoloji ve modernleşmealanlarındaki ilgilerine sahip olmamıştır. Bir İtalyan tarihçiolarak, geçen yüzyılda İmparatorluğun başkentinde dostluk, iş ve şerefbulmuş olan bütün vatandaşlarımı hatırlamalıyım. Müzisyen, doktor,subay, öğretmen, mimar, sanatçı ve her düzeydeki işçiden bahsediyorum.İmparatorluğun sonu ile Cumhuriyetin doğuşu arasında binlerce vatandaşımİstanbul'da yaşıyordu, hıristiyan kiliseler açıktı ve Türk ve Türk olmayanbirçok öğrenci yabancı okullara gidiyordu. Osmanlıların bu anlayışruhu hiçbir zaman ölmemiştir. Ancak Cumhuriyetle, Atatürk ile,reformlar ve laiklik ile Türkiye modern dünyaya açılmıştır.Avrupa Türkiye'ye "Asya'nın kapısı" diye bakıyordu, bugün Türkiye'ninDoğu için "Avrupa'nın kapısı" olduğu söylenebilir.Sevgili dostlarım,Türkiye Cumhuriyetinin hayatını derinlemesine okudum. Atatürk'üneserlerini ve reformlarını çok iyi öğrendim ve bu ülkenin geleceğini dedüşünüyorum. Burası, bu ülkenin 75 yılda kaydettiği ekonomik ve teknolojikilerlemeleri sıralamanın yeri değildir. Ben Türkiye Cumhuriyetininyüzünü, gençlerinin yüzünde görüyorum. Atatürk'ün çok genç yaştaölmüş olması ne yazık! 1938 yılından sonra yaşamış olsaydı sevgili ülkesininII. Dünya Savaşının yıkımlarından nasıl kurtulduğunu görecekti vevücudu fikirleri kadar dayanmış olsaydı Anadolu'da ve sevgili Rumeli'sindekigelişmeleri görecekti. Büyük kara ve demir yolları, yeni binalarve mahallelerin inşa edilmesi, su ve elektrik yollarının kuvvetlendirilmesiokul, fabrika ve üniversitelerin kurulması, bütün bunlar, üçüncü binegeniş toprakların değil, kendi topraklarının sahibi olan bir Türkiye getirmektedir.Üçüncü binin yeni Türkiye'si ise gençlerine tarihi ve şerefli100

kültürünü unutmadan ilerleme yolunda devam etme görevini vermektedir.Bu Atatürk'ün arzusuydu, bu sizin arzunuz olmalıdır.Bütün dünyada kadınların haklarından ve erkeklerle aynı düzeydeolabilmesinden bahsedilir. Ama Türkiye'de en önemli Kemalist devrimlerdenbiri kadının iş ve kültür hayatına katılmasını sağlayandır. Vatandaşımkadınlardan önce Türk kadınları oy hakkını kazanmışlardır. Türk kadınlarıöğretmen, devlet memuru, avukat, mühendis, diplomat, üniversiteprofesörü, doktor ve sanatçı olabilir.Daha önce, Türkiye'de veya başka ülkelerde yaptığım konferanslardaOsmanlı kadınını altın kafeste bir bülbül olarak tanımlamıştım; Atatürkbu kafesi açtı ve güzel bülbül uçarak havalandı ve bütün dünyadaTürkiye'nin adını ve şerefini korumaktadır.I. Dünya Savaşının yıkımlarından Türkiye'yi kurtarmak için sadeceAtatürk gibi bir asker ve O'nun ordusu gibi bir ordu yetmezdi. Bir hukukçu,bir kültür adamı ve siyasi bir deha gerekiyordu. Atatürk bunların hepsiydi,halkı da O'na layıktı. 1919'da Samsun'a ayak bastığında Atatürkyalnız değildi, Türkiye'nin kalbi orada, onunla beraberdi. Türk bayrağındaay ve yıldız var ama Atatürk o bayrağın güneşidir.Atatürk arkeoloji, tarih ve bütün bilim dallarında gelişmeyi sağlamakistemiştir. Yeni ve modern üniversitelerin, devlet orkestralarının,Türk Tarih Kurumunun, Halk Evlerinin ve diğer bütün kültürel kurumlarınTürkiye'ye yabancı bilim adamları getirerek de oluşmasını sağlamıştır.Sevgili dostlarım,Teknoloji yolunda devam eden geleceğinizi güçlendirin, ancak tarihiniziunutmayın. Atatürk Türkiye'nin geçmişini hiçbir zaman gözönündenkaçırmadı. Atatürk'ün isteği üzerine Türk Tarih Kurumu'nun çalışmalarıyla,Anadolu, restorasyon ve tarihi kazılarla bütün hazine vemedeniyetlerini gözler önüne sermiştir.Atatürk'ün bu kültürel sezgisi sayesinde Türkiye, topraklarındakibütün bu antik medeniyetleri dünyaya sunarak büyük bir müze haline gelmiştir.Bu eski sanat eserleri geçen yüzyılın anılarıyla birlikte yaşamaktadır;bu sebeple de Türkiye kardeşimiz sayılmaktadır.Gazi Kemal Paşa'ya Türk milleti Ata-Türk adını vermiş, siz deO'nun evlatlarısınız. O'na layıkolun. Türkiye yaşadıkça -bin yaşasın-Atatürk'ün adı yaşayacaktır. Atatürk'ün adı yaşadıkça Türkiye yaşayacaktır.XX. yüzyıl sizin doğuşunuzdu, gelecek bin yıl sizindir.101

Bence Türklerin dostu olmak bir şereftir. Türk olmanın bir şeref olduğunuson 75 yılda göstermiş olduğunuz gibi dünyaya göstermeyedevam etmek de gençlerin görevidir. Tanrı hepimize birlikte gelecekcumhuriyet yıldönümlerini kutlama imkanını, torunlarımıza da yüzyıllarcasevgili Türkiye'mizi kutlama mutluluğunu versin.Siyasal Bilgiler Fakültesine özel bir selam göndermek istiyorumçünkü büyük Türk diplomatları burada yetişmektedir. Yine özel bir selamımda, dünya çapında Türkiye'ye şeref katan ve geleneksel Türk diplomasisineuyacak şekilde onun haklarını tanıtan Türk diplomatlarına gitmektedir.Hepinize ve Atatürk'ün anısına saygılar.102

DE GAULLE'S TURKEYEdouard SABLIER*Like most of the great fıgures that made History, Charles de Gaulle,who shaped the destiny of his country, was an historian himself. He couldnot ignore the similarity of fate that the centuries imposed on France andTurkey. During five hundred years, the two Nations had relations that theGeneral described as "usually happy, sometimes painful, but always exceptional".Painful they were when, faithfull to the Entente Cordiale France sidedwith Britain, whose aim at the time was to wreft away provinces fromthe Ottoman Empire. Thus French and Turks fought cach other during theGreat War."The relations were happy, said de Gaulle to the Turks,when your Sultans and our sovereigns agreed on their policies. Itwas Sultan Soliman (that you Turks cali "Kanuni", the "Legislator",but that we, French, stubbornly cali "The Magnificient") it wasSultan Soliman who sided with François Premier against theAustrian Empire. Soliman granted France extremely favourableconditions for settlement and trade, known as the "Capitulations". Itwas Selim the Third with Napoleon; Abdul Aziz an Napoleon theThird".The General would recall the interventions of the Ottoman navy torelieve the pressure exerted by the ennemtes of France during FrançoisPremier's captivity in Spain. In my native town of Nice, people frequentlyrefer to the presence of the Turkish fleet, keeping at distance the Englishvessels during the Revolution. And, if I am not mistaken, the wife ofSultan Soliman was also a native of Nice.De Gaulle vvould proundly recall that France was the first country inthe West to recognize modern Turkey, built by Atatürk to succeed, aftertremendous upheavals, the Ottoman Empire.Historian, Paris.103

The General never concealed his admiration for Kemal Atatürk. Heoften compared the action of the Ghazi with his own: fıght to liberate thenational territory from the occupation forces; fundation of a republicadapted to our times; impositions of democratic institutions.For de Gaulle, the ties between France and Turkey did not resultonly from the reciprocal esteem the two countries pledged to cach otheracross so many events. As they conducted their action in the world, bothnations also felt the urge to coordinate their policy..Recalling the profound transformation of France in its structures andtraditions, the replacement of past protectionism by ever growing externalexchanges, de Gaulle praised the national affirmation and the genious impulsionthat Atatürk developed to push ahead ali the material resourcesand human capacities of the Turkish Nation.In the world as it is, Charles de Gaulle considered that the respectivesituation of Turkey and France gave the two nations reasons tobring their policies closer. "Turkey, he said, controls the Straightsbetween Europe and Asia. Her territory stretches along the hugeshelf of Anatolia, in contact with three continents, keeper of the gatesto Peace, but also, possibly, to War. Thus Turkey holds great andpositive potentials, but at the same time is exposed to the gravestrisks"."France opens out on the Atlantic, the Northern seas and theMediterranean. She is the center of a Western world formed by thecountries of the Rhine and the Danube, the British Isles, the Italianand Spanish peninsulas. For these reasons, he said, the country is underexternal pressures to shed her national personality".And de Gaulle concluded: "So both Nations are dedicated tomaintain their integrity and their independance, to a!low nobody todispose of their land, their sky, their coastlines. They are under pressureto maintain their territory and to press on with ali their weightin the events and the settlements that concern both".The best example of the common views expressed by the two countries,is found in the Middle East. Both France and Turkey condemn thedangier of destruction threatening the state of Israel and the occupation ofarab territories. As for Cyprus de Gaulle proclaimed that "nothing canprevent that those who are Turks remain turks and those who areGreeks remain greek.The visit of General de Gaulle in Turkey was a triumph. He wascheered by the people ali along his moves. Before leaving the country, he104

paid a hcariful hommage to the Mausolee of Kemal Atatürk, saluting inthe Livre d'Or: "Le Grand Homme qui a accompli la tâche exceptionnelledu Renouveau d'un Peuple.." (The Great Man who succeeded inthe exceptionnal task of renewing a People"). ("The Great Man who succeededin the exceptionnal task of renewing a people".) A dedication thatcould be adressed to himself!Charles de Gaulle was deeply conscious of the close links existingbetvveen France and Turkey. For him, as for ali historians, the nineteenthcentury in the Ottoman Empire, was the "French Century". In everyfield, trade, industry, culture, armed forces or social behaviour of the "effendis",the French model was present.In the course of History, for the French, everything that came fromthe East was Turkish: bath, meals, coffıee, dresses, a la turque". And forthe Turks, everything that came from europe was "French": food, toilets,dresses and, alas!, even venereal diseases!The association was specially important among the generationsof Turks to whom France provided a second culture. Almost everyonein the ruling classes spoke the French language as fluently as theirown.By a striking coincidence, the visit of Charles de Gaulle in Trukeymarked the hundredth anniversary of the foundation of Galatasaray. TheGeneral remembered with pride, that the year 1868, in which the illustriouscollege was founded, marked the begining of what was to be themarch toward modernization. He recalled that Sultan Abdul Azizcreated Galatasaray at the close of a solemn visit to France. The projectwas adopted thanks to the efforts of the grand Vizir Memet pâcha andFuat pacha, with the cooperation of the French minister of Education.Victor Duruy.De Gaulle also recalled that in France the Ecole des Langues Orientales,founded by Colbert, the Minister of Louis the Fourtheenth, gavebirth to generations of French men and women who discovered with lovethe Turkish language and culture. And the School of Administration wasorganized in Turkey, after the Second World War, with the collaborationof the French "Ecole Nationale d'Administration", created by de Gaullehimself.For Charles de Gaulle, the visit was a triumph. He was warmly andgenuinely acclaimmed by the people in ali his appearances. Before leavingAnkara, he paid a moving visit to the Mausolee of Atatürk. On the105

Livre d'Or, he wrote his salute to "le Grand Homme qui a accompli latâche exceptionnelle du Renouveau d'un Peuple". A dedication thatcould also be adressed to the chief of the Free French.As a Frenchman who had the privilege, thirty years ago to the veryday, to accompany general de Gaulle in ali his visits in this country. I canassure you that the sympathy he expressed was genuine. More than oncedid I hear him murmuring to himself: "Quel grand peuple! Quel Pays!". (What a great People! What a Nation!".)If Charles de Gaulle was alive to-day, I can assure you that not oneMember of the French Parliament would have dared to identify himselfwith declarations that represent insulting accusations against modern Turkey!...106

TÜRKIYE CUMHURIYETI'NIN BALKANDEVLETLERINDE YANKıLARıProf. Dr. Nimetullah HAFIZ*Yüzyıllarca Balkan topraklarında varlığını sürdüren Türk ulusu buralardakidiğer uluslarla tarihe dayanan akraba ve dost birlikleri vardı. Aynıtoprağı işlemişler, aynı kaderleri paylaşmışlardır. Dıştan gelen büyük düşmanlıkneticesiyle yüzyıllar içerisinde dostluk ilişkileri sonuna dek zedelenmiştir.Sıra ile devletler bağımsızlıklarına kavuşur kavuşmaz yıllarcakurdukları dostlukları düşmanlıklara çevirmişlerdir. Korunmuş olan şehir,köy ve dini objelerini Türklerin yakıp yıktıklarını göstermişlerdir. Vergisiniödemiyenleri asıp kestiklerini hatta kazığa koyduklarını yaymışlardır.Bir kilise terkedilmekten hasara uğramışsa Türklerin yaptıklarını, bir duvarınbir köşesi veya bir taşı kırılmışsa Türklerin yıkmak istediğini, amabuna halkın tepki gösterdikleri nedeniyle yıkılmadan günümüze dekböyle korunabildiklerini ileri sürmektedirler. Balkan tarihinin hiçbir dönemindeOsmanlılar döneminde olduğu Türkler ile Balkan yarımadasındakihalklar arasında eşi bulunmayan huzur ve güven bozuldu. 1699 yılındaKarlofça antlaşmasından sonra Osmanlı devleti bölge kayıplarınauğradıktan sonra Rumeli'den yavaş yavaş büyük ölçüde Türk ulusu güneyeakmaya başladı. Bunun dışında oldukça sayıda Türk, canlarını kurtarmakiçin Anadolu'ya göçmüşlerdir. Rumeli Türkleri'nin karanlık günleribu yıldan başlamıştır. Bu karanlıklar gittikçe hem genişlemiş hem dekabarmıştır. Çoğu, saclar altlarındaki böreklerini, ateşliklerindeki yemeklerini,tüm mal ve mülklerini bırakarak başlarını, çoluk çocuklarını kurtarmakiçin kimileri Kosova ve Metohiya şehirlerine, kimileri ise Yunanistan'dan,Bulgaristan'dan, Romanya ve hatta Arnavutluk'dankaçanlarla birlikte anavatanlarına yerleşmişlerdir. Bu nedenle Kosova veMetohiya hemen tüm şehirlerinde "muhacir mahleleri" vardır. Türk ulusununbu korkunç göçleri tek Osmanlı döneminde değil, Osmanlılar'ın buyerlerden büsbütün uzaklaştıklarından sonra bile devam etmiştir. Bu nedenleMacaristan'dan güneylerde Türklerin yerleştikleri köy ve kentlerinedek tüm öteki yerlerde yüzyıllarca Türk mimarisi, Türk edebiyatı, birsözle tüm Türk kültürü büsbütün tarihten silinmiştir. Türklerin veya Müs-Priştina Üniversitesi, Filoloji Fakültesi, Türkoloji Bölümü Öğretim Görevlisi.107

lüman dinine mensup olanların yaşadıkları yerlerde camilerin, hamamların,çeşmelerin, tekkelerin, türbelerin kimileri Bosna Hersekte, Yugoslavya'nınKaradağ Cumhuriyeti'nin güneyinde, Sırbistan Cumhuriyeti'ningüney ve güney doğusunda, Arnavutluk'un bir iki kentinde, Romanya,Bulgaristan ve Yunanistan'ın doğu bölgelerinde kimi Türk mimari yapıtlarıgünümüze dek ayakta kalabilmiştir. Fakat yine bunların büyük bir sayısıharap durumdalar. Bunların onarmalarıyla ilgilenen yok, hatta, özellikleYunanistan, Bulgaristan ve Romanya'da Osmanlılardan kalma tarihîdeğeri olan ev, cami, tekke, türbe, çeşme gibi objelerin onarılmalarınaizin verilmemektedir.Fakat her şeye rağmen 1912 yılından sonra Balkan yarımadasındaher devlette kalan Türk ulusu, azınlık olarak her kültür gelişiminden gerikalmışsa da, günümüze dek kulak ve gözleri Küçük Asya'ya dikili olmakla,yaşadığı bölgedeki tarih yapıtlarını, dillerini, ağızdan ağıza taşınanher tür halk edebiyatı metinlerini, kendi özel kitaplıklarında divan edebiyatındankalan yazma yapıtları ve gelenek ve göreneklerini gözbebeklerigibi kıskançlıkla korumuş, günümüze dek yaşatmışlardır. O sürelerdeTürkiye'de olup bitenleri gözetliyor, orda yayınlanan kitap, dergi ve gazetelerikimi giden gelenler aracılığıyla okur, başka dost, akrabalarınaverir, Türkiye'deki olan bilenlerle ilgili tartışmalar sürdürürlerdi. 1915 yılındapatlayan Çanakkale Savaşı ayrıca Balkanlardaki Türk ulusunun ilgisiniçekiyordu. O sürelerde Çanakkale Savaşı'nda ortaya çıkan türküyühemen aralarında söylemeye başlamışlardır. Hatta Çanakkaletürküsünü söylerken coşarak kendi duygularını da eklemeden kalamamışlardır:"Çanakkale içinde sıra sıra söğütlerSöğütler altında yatar baba yiğitler".Büyük önder Atatürk'ün ortaya çıkmasıyla onun yürüttüğü İstiklâlSavaşı ile ilgili bura Türk halkı çok yakınlardan ilgilendi.Hudut dışı yaşadıkları halde gerek Türk İstiklâl Savaşı'ndaki başarılarıylagerekse ulu önder Atatürk'le ilgili Türkiye'de yayımlanan kitap, dergive gazete aracılığıyla metinler, şiirler elde edilmiştir. Bunların arasındaTürkiye'de söylenen kimi türküler de kaydedilip söylenmiştir. Butürkülerin söylendiklerini ancak burada yazılmış iki yazma mecmuadanöğrenebildik. Bu mecmualarda aynı türkü birinde "Yıldırım GaziMustafa Kemâl Paşa Şarkısı" ve ötekisinde "Kemal Paşa Şarkısı" başlığıaltında bulunmuştur. Bu türkünün birkaç kıtasını almadan geçemiyeceğiz:108İstihkâmın sağı soluDüşman dolmuş şose yolu,Aman yetiş Kemal PaşaGider elden Anadolu.

Ankara 'da şanlı orduHer tarafa çadır kurdu,Kemal Paşa harp edecekCümle asker hazır durdu.Elveda sana ey pederimBağlasanız ben giderim,Kapımıza düşman gelmişTepeleyerek defederiz."Pek namıyız ""Pek şanlıyız"'.Bura Türkleri kendi çevrelerinde okudukları gibi bu yazılara kenditaraflarından kendi duygularıyla kimi eklemeler de yapmışlardır, hattaözgün şiirler de yazmışlardır. Elimize geçen bir yazma yapıtta henüzadını öğrenemediğimiz bir halk ozanı İstiklâl Savaşı ve Atatürk'le ilgilibir destan yazmaya girişmişse de ne yazık ki üç dörtlükten başka yazmasınısürdürememiştir.Yaşasın Mustafa Kemâl Paşa ol Hoda 'nın arslanıYıktı ta'süs eyledi Devlet-i Alâ-i Osman'ıAnın şerefine yazdım iş bu destanıDinleyin nice mağlup eyledi Yunanistan'ı?İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra Balkan yarımadasında yetişen Türkazınlığının kimi şairleri özellikle Atatürk'ün ölüm yıldönümü münasebetiyleşiirler yazıp onun ululuğunu, kahramanlığını ve ona karşı duyduklarıiçten sevgi ve sonsuz saygılarını dile getirmişlerdir.Türkiye Cumhuriyeti ve onun kurucusu Atatürk'ün otoritesi ve büyüklüğüBalkan yarımadasında tek Türkler arasında görülmüş, övülmüşve onlarla ilgili kimi türküler, destanlar söylenmiş, onlarla ilgili övgülüşiirler, makaleler ve hatta kitaplar da yayınlanmıştır. Girişte söz ettiğimizgibi tarih boyunca Türkiye aleyhinde yapılan yüzyıllarca propagandalaryapıldıysa da Türk ulusuyla başbaşa yaşayan Arnavut, Boşnak, Bulgar,Makedon, Romenler ve hatta Rumlar bile Balkan Savaşları ve BirinciDünya Savaşı'ndan yani Osmanlı İmparatorluğu'nun çözmesinden sonraTürkiye'de yürütülen Kurtuluş Savaşları ve Türkiye Cumhurbaşkanı ileilgili ya türküler söylenmiş, ya da destanlar, şiirler, övgüler, hatta kitaplar1. "Yıldırım Gazi Mustafa Kemâl Paşa Şarkısı" için daha geniş bkz. Prof. Dr. NimetullahHafız, "Yugoslavya Türk Şiirinde Atatürk -Güldeste-" 1983, Ankara s. 89-93.2. Bu destanın bütünlüğü şu yazıda yayınlanmıştır: Nimetullah Hafız, "Yugoslavya'daTürk Destanları", Uluslararası Folklor ve Halk Edebiyatı Semineri Bildirileri, 27-29Ekim 1975; 1976, Ankara, s. 58 ve Çevren, No. 10, Haziran 1976, Priştine, s. 131-138 (37-46).109

ile yazılıp yayınlanmıştır. Fakat 1938 yılında Atatürk'ün ölmesiyle onunher alanda ölçülmez değerli yapıtları ortaya atılıp aydınlanmış ve onlarlakesin olarak sayılarını bilemiyeceğimiz düzyazı yazılar, kitaplar basılmıştır.Örnek olarak alfabetik sırasıyla Balkan memleketlerini ele alıyoruz.ARNA VUTLUK'DA-Arnavutluk'ta Türklük söndürülmüştür. Yeni yetişen Türk asıllı kuşaklaranadilinden büsbütün uzaklaşmış, kendi duygularını edebi yapıtlarınıtek Arnavut dilinde yazıp duyurtabilmişlerdir.Arnavutluk' daki Türk ulusu buralarda ne kadar söndürülmüşse deTürk asıllı olan ve belki de anadilini büsbütün unutmuş Türkler, Arnavutdilinde bir destan kuşkusuz ağızdan ağıza Arnavutluk'dan Makedonya'yataşınarak orada işitilip derlenmiştir."Ey Sultan 'ı deviren yüce milletYaşa yüce millet, acılı millet,Bir devri kapatıp yeniyi açan kuvvet.Sultan bizi nasıl da anladı hey,Milleti üç paralık etmişti hey,Yeni adı Paşa 'ya biz taktık hey,Yeni bir ad, büyük bir ad verdik hey,Mustafa Kemal adını verdik hey.Yedi kral hepten kalktı ayağa,Mustafa Kemal'e durdu kavgaya.Kemal kalktı kahramanca ayağaKim ki Türktür diniyle, imanıyla,Hemen kalksın ayağa, oturmasınHazırlansın vatanın savaşına " 3 .Bu aşığı bilinmeyen destandan başka Arnavutluk'da Türkiye Cumhuriyetiveya Atatürk için bir şey yayınlanmamıştır. Ancak 1987 yılındaKopi Kuçuku'nun "Mustafa Qemal Ataturku" (Mustafa Kemal Atatürk)adlı ilk kitabı yayınlandı. Bu kitapta "Giriş"ten sonra Atatürk'ün çocukluğuve gençliği, Jön Türkler ve Atatürk, Ulusal Savunmada Savaşçılar(1918-1920), Halk Kurtuluş Savaşı (1920-1922), Reform Yılları (1924-1938) ve Türkiye Cumhuriyeti'nin Dış Siyaseti ve Atatürk İdeleri başlıklıyazılarda hem Türkiye Cumhuriyeti'nin siyaseti hem de Atatürk'ün ço-3. Atatürk için söylenen bu Arnavut Halk Destanı için hem özgün hem de çevirisi içindaha geniş 1. tabannotu yapıtına bkz. S. 96-99.110

cukluğundan ölümüne dek yaşamı, savaşları, çalışmaları, devrimleri ve ilkelerigeniş biçimde okuyuculara açıklanmıştır 4 .Ayrıca 1987 yılında Arnavutluk tarihçisi Gazmend Shpuza da "Ataturkudhe Shqiptaret" (Atatürk ve Arnavutlar) adlı, başka değerli bir kitabıTirana'da yayınladı. Gazmend Shpuza bu kitabıyla yüzyılımızın 20-30yıllarında Arnavut-Türk İlişkileri ve Arnavutluk'da Kemalizm reformculuğununyankılarını ortaya atmaya çalışmıştır. Bu ana konu dışında bu kitaptaGiriş'te Atatürk'ün inkilapçılık karakterini ve kısaca Türkiye İstiklâlSavaşı ile Atatürk'ün askeri komutanlığını, eskiden Arnavut veTürkler arasındaki bağ geleneğini ve Türk İstiklâl Savaşı ve Kemalizmreformlarının Arnavut basınındaki yankılarını göstermeye çalışmıştır 5 .Kopi Kyçku "Mustafa Qemal Ataturku" (Mustafa Kemal Atatürk)adlı kitabını yeniden 1993 yılında Tirana'da yayınladı. Kopi Kuçuku'nunbu kitabı bu kez genişletilmiş ve Enver Hoca'dan sonra yayınladığındanüzerinde bir sürü düzeltmelerle yayınlanmıştır 6 .BULGARİSTAN'DA-Bulgaristan'da 2.000.000 Türk yaşadığı ise de sıkı komünist baskılarındanyeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti'ne ve onun kurucusu ulu önderMustafa Kemal Atatürk'e duydukları büyük sevgilerini dile getirememişlerdir.Hatta Bulgar milliyetçileri orada büyük sayıda olan Türk ulusunuTürkiye Türklerinden olmadıklarını, onların Azeri Türklerinden geldikleriniinandırmaya çalışmışlardır. Başlangıçta Azeri okullarını açmayı düşündüler7 . Bunu başaramayacaklarını gören Bulgar büyükleri daha geçTürkçe okullar açtılar ve bura Türklerine Türk düşmanlığını kalemlemeyeçalıştılar. İşte bu nedenle kimi Türkler bu duygularını kaleme alamamıştır,hatta kimileri kendi anayurtları olan Türkiye'ye aleyhtarlığını göstermiştir.Fakat tek bir Bulgar, Atatürk'ün büyüklüğünü görerek onun ulusalamacına yetişmek için göstermiş olduğu kahramanlığını ve ulusuna aydınlıkvermek için cehaleti öldürüp gömdüğünü Bulgar dilinde Bulgarlaraduyurmaya çalışmıştır:"Fırtınalar denizlerin üstünde koştu,Hemen korkunç dalgalar estirip coştu,Bütün engelleri yıktı, devirdi,Ne korkuttu,seni, ne yolundan çevirdi 8 .4. Bkz. Kopi Kyçyku, Mustafa Qemal Ataturku, 1987, Tirane.5. Bkz. gazmend Shpuza, Ataturku dhe Shqiptaret, 1987, Tirane.6.7.Bkz. Kopi Kyçyku, Mustafa Qemal Ataturku, 1993, Tirane.Bu bilgileri Bulgaristan türkbilimcisi Dr. Rıza Mollov'dan edinmişimdir.8. İrfan Unver Marsattınoğlu, Atatürk İçin Türkiye Dışında Yazılan Şiirler —Güldeste—1994, Ankara.111

Kitap olarak Atatürk'le ilgili yayınlanan ilk kitap Paraşkev Paruşev'in"Mustafa Kemal Atatürk" başlıklı yapıtıdır. Geniş olarak hazırlanmışbu kitap beş bölüme ayrılmış bir durumda sunulmuştur. Birincibölüm olarak Osmanlı İmparatorluğu çöküşünün nedenleri, ikinci bölümkahramanlığı üçüncü bölüm İstiklâl Savaşı, dördüncü bölüm reformatörolarak Atatürk ve beşinci bölüm Atatürk'ün dediği "Yurtta sulh, cihandasulh" deyimi ayrıntılı olarak verilmiştir 9 .Daha geçlerde, yani 1983 yılında Bulgar Türkleri'nden Halil Recebov14 X 20 sm. Boyutlu ve 161 sayfalı "Ideologijata na Mustafa KemalAtatturk" (Mustafa Kemal Atatürk'ün İdeolojisi) adlı kitabını yayınladı.Bu kitapta Atatürk ideolojisi üç ana bölümden verilmiştir. Birinci bölümdeKemal Atatürk ideolojisinin kuruluşunda sosyal-siyasi durum, ikincibölümde felsefe ve sosyoloji açısından Kemalizm, ve üçüncü bölümdeKemal Atatürk ideolojisinde başlıca prensipler diye incelenip açıklanmıştır'0 .ROMANYA'DA-Romanya'da 140.000 Türk vardır. Bunlar da Bulgarlar gibi hemenhemen aynı baskılar içinde Atalarına anonim bir türküyü kulaktan kulağaduyurtmuş ve unutulmasın diye kaydetmişlerdir. Bu türküyü derleyenMehmet Ali Ekrem Bey 1991 yılında Bükreş'te "Bülbül Sesi" kitabındayayınlamıştır. Bu türküde Romanya Türkleri İnönü Dağları'nda savaş yürütüldüğünü,savaşta düşen şehitler yüzünden çocukların babasız kadıklarınıdile getirmiş ve sonunda bunun bir kader olduğunu bilerek kan kardeşlerininkurtuluşu için bu İstiklâl Savaşı'nı yürüten Atatürk'e "YaşaMustafa Kemal Paşa, yaşa" mısrasıyla desteklemişlerdir:İnönü Dağları 'nda oturduk kaldıkŞehit olanları, deftere yazdık,Kader böyle imiş ey garip anaYaşa Mustafa Kemal Paşa, yaşa.İnönü Dağları 'ndan bir top patladıKarşı düşmanların ödü çatladıKader böyle imiş ey garip anaYaşa Mustafa Kemal Paşa, yaşa.İnönü Dağları 'nda aylarca kaldıkBabasız yetimlerin haline baktık.Kader böyle imiş ey garip anaYaşa Mustafa Kemal Paşa, yaşa.9. Paraşev Paruşev, Mustafa Kemal Atatürk, 1977, Sofıja.10. Halid Redzepov, Ideologijata na Mustafa Kemal Atatürk, 1983, Sofija.112

İnönü Dağları 'ndan neferler gezerKarşıda düşmanları martinan sezerKader böyle imiş ey garip anaYaşa Mustafa Kemal Paşa, yaşa u .Fakat yazılı ve Türk dilinde kitap olarak Romanya'daki Türk ulusundanancak Dr. İbrahim Temo Atatürk daha sağ iken 1937 yılında Bükreş'te"Atatürk'ü Niçin Severim?" adlı ve 13 X 21 sm. boyutlu kitabınıyayınlamıştır. Bu 16 sayfalı kitapçıkta Dr. İbrahim Temo Atatürk'ünportresini vermeye çalışmış ve onun, tüm çalışmaları sayesiyle göstermişolduğu büyük başarılarını olduğu biçimde aydınlatmıştır. Temo, Osmanlıİmparatorluğu'nun çöküşünden sonra Mustafa Kemal'in 19 Mayıs 1919yılında Samsun'a çıktığını gün gece uykularını feda ederek vatanı kurtarmakiçin çizdiği stratejik ve siyasi programlara dayandığını, Anadolu'yaayak basan ve leşe konan kargalar gibi ve İslam kanı içmekle sarhoş düvelimüttefıkanın kararmış gözleri önünde millete hakimiyet, cesaret sûrumuzerk ettiğini, askeri ve mülk-i idareler perişan bir halde iken biraraya topladığını ve üzerlerine hakimiyet ve cesaret yağmurları yağdırmaklaTürkiye'ye yeniden hayat verdiğini yazdıktan sonra "Atatürk'üNiçin Severim?" adlı kitabının sonuna "İşte bundan ötürü Atatürk'übütün yürekle severim. Evet severim ve seveceğim" cevabını eklemiştir 12 .Kitabçığın sonunda nazari dikkate olarak "Kırk senelik hareketi milliyeait nota ve hatıratım yakında neşrolunacaktır." bir tümce de eklenmişbulunmaktadır. Gerçekten iki yıl sonra (1939) bu söz ettiği kitap Romanya'daMecidiye kentinde "İttihad ve Terakki Cemiyetinin Teşekkülü veHidemati Vataniye ve İnkılâbı Milliye Dair Hatıralarım" adlı kitabı da yayınlanmıştır13 .Bu yapıt dışında Romen ulusundan da Atatürk'e dair şiir yazan olmuştur.O da İon arion adında bildiğimiz bir Romen Türkçe'yi iyi tanıdığındanBalkan yarımadasında Türk yayınlarını oldukça izlerken Atatürkilkelerini iyi kavramış ve bu nedenle şiir yazmakla Atatürk'e duyduğusempatisini göstermeden geri kalamamıştır. İon Arion Türkçe "Atatürk'ünAnıt Kabri Önünde" ve "Atatürk'e Candan Selâm" başlıklı iki şiiryazmıştır. İkinci şiirinden iki kıtasını örnek olarak alıyoruz:Barışça, kardeşçe dalgalanmakta bugün bayrakAtatürk'ün umutları dile gelmişAlfabede bakınız mavi gözlerineEylemleriyle çiçeklenmiş bugün toprak.11. 8. Tabannotundaki aynı yapıt, s. 145.12. Dr. İbrahim Temo, Atatürk'ü Niçin Severim?, 1937, Bükreş.13. Bu kitap 1987 yılında Arba Yayınları'nda "İttihat ve Terakki Cemiyeti'nin Kurucusuve 1/1 No'lu Üyesi İbrahim Temo'nun İttihad ve Terakki Anılan" adıyla 278 sayfaolarak yayınlanmıştır.113

Rüzgârda sesleniyor bize büyük ÖnderUykusunu hiç rahatsız etmesin düşmanKardeşçe yaşasın Toros, Karpat, BalkanVe yaşasın Ata 'nin ürünü Türkiye CumhuriyetiVe yaşasın Türkler.Romanya'da Romen dilinde Atatürk'le ilgili iki kitap da yayınlanmıştır.1969 yılında "Atatürk fauritorul turciei moderne" (Modern Türkiye'ninKurucusu Atatürk) kitabım Mehmet Ali Ekrem, 1974 yılında ise"Atatürk" kitabını Petre Ghiata hazırlayıp yayınlamıştır. Mehmet AliEkrem bu kitabında Jön Türklerden başlayarak general oluşuna dek genişbilgiler verdikten sonra onun Anadolu'da ulusal örgütlüğü, Cumhuriyetilânı, savaşlarda tüm başarıları, modern Türkiye Cumhuriyeti'nin kuruluşuve tüm reformları ayrıntılı ayrıntılı göstermiştir 15 .Mehmet Ali Ekremden sonra Petre Ghiata da 1975 yılında Bükreş'te"Atatürk" adlı kitabını yayınladı. Bu yapıtta Petre Ghiata Atatürk'ün yaşamıile askerliği, savaşçılığı, inkilâpçılığı, harf, dil devrimciliği ve tümdiğer çalışmaları ile ilgili bilgiler Romen ulusuna sergilemiştir 16 .YUGOSLAVYA'DA-Eski Yugoslavya'da Slovenya, Hırvatistan, Bosna-Hersek, Karadağ,Sırbistan ve Makedonya diye altı cumhuriyet oluşturuyordu. SırbistanCumhuriyeti'nde ise Voyvodina ve Kosova Özerk Bölgeleri de bulunuyordu.Slovenya'da Slovenler, Hırvatistan'da Hırvatlar, Sırplar ve Boşnaklar,Bosna Hersek'de Boşnaklar, Sırplar ve Hırvatlar, Karadağ'daKaradağlı ve Arnavutlar, Sırbistan'da Sırplar, Arnavutlar, Romlar (Çingeneler),Goralılar (Müslüman Pomaklar) 15.000 Türk, Makedonya'da iseMakedon, Arnavut, Sırp, Torbeşler (Müslüman Pomaklar) ve 150.000Türk yaşamakta idi. Krallık Yugoslavyası'ndan sonra yani 1944 yılından1991 yılına kadar birlikte yaşamış ve her yönde başbaşa büyük başarılargöstermişlerdir. Bir bütün olarak Yugoslavya'da Türkiye ve kurucusuAtatürk'le ilgili Balkan yarımadasındaki öteki devletlere nazaran, oldukçakitap, yayınlanmıştır. Bu kitapların bir kısmı Sarejevo'da ötekileri ileBelgrat'da yayınlanmıştır 17 .Bosna Hersek'de Boşnaklar da dört yüzyıldan fazla Osmanlı idaresindekaldığından din, kültür, gelenek, görenek ve hatta dil alanında ayrılmazbir parçası olmuştur. Tarih baskıları yüzünden uzun bir süre Avus-14. 8. Tabannotundaki aynı yapıt, s. 143-144.15. Mehmet Ali Ekrem, atatürk fauritorul Turciei moderne, 1969, Bucureşti.16. Petre Ghiata, Atatürk, 1975, Bucureşt.17. Araştırmalarımız sayesinde 1938-1998 yılları arasında Krallık, Eski ve Bugünkü Yugoslavyabölgelerinde, Sırpça, Türkçe ve Arnavutça tefrika biçimindeki yazılar dışında,Türkiye Cumhuriyeti ve Atatürk'le ilgili 20 kadar kitap yayınlandığını öğrenmişolduk.114

turyalıların ve Krallık Yugoslavya'nın bölgeleri olmuştur. Fakat bunarağmen her süre Türkiye ile bağlarını sıkı tutmuştur. 1912 yılından başlayarakgünümüze dek Türkiye'deki olayları gözetlemiş, çına karşı var güçleriyledestek göstermişlerdir. Atatürk'ün yürüttüğü İstiklâl Savaşı'nauzaktan destanlar söylemişlerdir. Fakat ne hayır ki tüm bu destan ve türkülerdentek bir destan Aliya Nametak sayesiyle derlenebilmiştir. Bu destanıolduğu gibi örnek olarak alıyoruz:Bu yaz Beş Nisan 'daMustafa Kemal'in Fermanı geldiYunan hududunda, Ethem Paşa 'ya:"Tüm erler bugün hazır olsun.Cumartesi saat on birdeÇocuklar hücum etmemiz gerek,Kim uzun savaş meydanında şehit olur siperdeMustafa Kemal'e hakkını helâl etmek dilek.Onu unutmayacaktır KemalGüneşin evreni çevresince ".Yunanlılar kendilerini kurt sanırlar, misalAma Türkler bugün onları yendi ercesineYallah, dediler, Allah'ı andılarVe keskin kılıçlarını çıkardılar.Süvariler meydana saldırdılarİki taraftan piyadeler hücuma geçtilerKoçların kurban için beslendiği gibiKahramanlar ise bugünler için, ebedi.1925 yılında Belgrat'da "O naşim Muslimanima" (MüslümanlanmızHakkında) adlı bir kitap yayınlandı. Bu kitabın adına bakarak kitabıyazan Dragişa Lapçeviç bizim tanıtmak istediğimiz Türkiye ve Atatürk'edair değil, o, Yugoslavya'nın güneyinde bulunan Makedonya'daki Müslümanlarhakkında söz etmektedir. Fakat sonunda iki sayfa kadar ferecehakkında konuşurken iki fotoğraf da eklemiştir. Fereceyle ilgili HalifeAbdül Mecit ve Atatürk'ü andığından bu yapıtı da zikretmeden geçemiyoruz.Yazar 61. sayfasında Halife Abdül Mecit, oğlu ve ferecesiz kızı,60. sayfada ise Mustafa Kemâl Paşa eşi Lâtife Hanım ve Mehmet Paşa ileçekilen iki fotoğrafı da verilmiştir. Bu fotoğraf Türk kadınlarının gözleriniaçtığını göstermek amacıyla alınmıştır 19 .Daha geçlerde Türkiye Cumhuriyeti'nin kurucusu, Türklerin atası veen büyük reformcusu Mustafa Kemal Atatürk, ululuğuyla, otoritesiyle18. 2. Tabannotundaki yapıt, s. 94-95.19. Dragisa Lapcevic, O naşim Muslimanima (Socioloske i etnogerafske beleske), 1925,Beograd, s. 61-62.115

dünyayı fethetmeye başlıyor. Dünyanın birçok memleketlerinde olduğugibi Yugoslavya'da da büyük bir hızla onun hakkında çeşitli kitaplar yayınlanmayabaşlıyor. Bu kitaplar Yugoslavya'da Müslüman alemi Atatürk'ekarşı büyük bir sempati duyduğunu, kendi kumandanları gibi saydığınıgöstermiştir. Böylece Maksim Svara adında bir yazar "GaziMustafa Kemal-Paşa" adlı yapıtını 1931 yılında Sarayevo'da yayınlıyor.Yazar önsözüne çok gerçi bir biçimde başlamaktadır: "Beş yüz bin kandaşve dildaşlarımız Türk Cumhuriyeti içinde yaşamaktadır. O devletterejimin az çok tanınmış kişileri muhacirlerimizin torunlarıdır. Bunun içinmemleketimizde Türkiye durumunun gelişmesiyle ilgilenmektedir. Yalnıztek bundan değil, zaman akımına güçlü tutulmasıyla ulusunun geleceğinibaşka ve yeni yöne çevirmeyi bilen büyük bir kişiyi takdir etmek içinbu kitabı yazmaya giriştim. Bu kişi gerçekten bir yandan kendisinin ortayaçıkmasıyla, öte yandan gösterdiği başarıları için özen kazanmıştır...","Onlarca yıl önce Lord Salisburry Türkiye'yi reformlaştırmak, öldürmekdemektir" dedi. Bukadar ağır söz Avrupa'da uzun süre kulaktan kulağataşındı, fakat Gazi Mustafa Kemal-Paşa'nin eserleri bunun doğru olmadığınıgösterdi. Hiç olmazsa Türkiye'yi reformlaşması için olanak vardı.Zaten reformsuz Türkiye kalamaz. Bu olanak ise Türkiye Cumhuriyeti'ninelindedir..." Yazar eserinde Gazi Mustafa Kemal'in yaşamı, devrimi,Jön Türkler, savaşları, Enver Paşa, I. Dünya Savaşı, Cumhuriyet'inkuruluşu ve tüm getirdiği reformları hakkında 109 sayfada oldukça genişbilgi vermiştir.1928 yılında İstanbul'da Dolma Bahçe Sarayı'nda Mustafa Kemal'inyönetmenliğinde düzenlenen toplantıdaki dil devrimiyle ilgili kararlarMaksim Svara'ya göre bu tür eğitim ve öğretim Türk ulusuna bir yurtseverlikniteliğini kazandırmıştır 20 .1932 yılında Belgrat'da "Turska" (Türkiye) adlı bir kitap daha yayınlandı.Bu kitabı hazırlayıp yayınlayan Dr. Zivko Topalovic (Jivko Topaloviç)dir. Dr. Zivko Topalavic bu kitabın 1931 yılında İstanbul'da düzenlenenİkinci Balkan Konferansına gittiğinde kaynaklanıphazırlandığını ve içindeki malzemelerin bir kişisel yaşantının düşünce veduygularının ifadesi olduğunu, okuyuculara bu biçimin en sevimli olacağınıve böylece az çok eğlence ile Türkiye gerçekliğinin anlaşılmasınayönelteceğini ve ayan gördüklerini ve etkilendiklerini ileri sürmektedir.Kitapta Eski Doğu Uygarlık, Dolma Bahçe Sarayı'nda Türk Gecesi,Topkapı-Eski Slutanların Sarayı, Eski İstanbul'dan, Bosfor Boğazında,Peri Sarayları, Gerçi Türkiye'den, Türkiye'nin Hareket Güçleri, UygarlığınYatağı ve Türkiye Bilmecesi başlıkları altındaki yazılarda Yeni TürkiyeCumhuriyeti'nin gerçekleri sergilenmiştir. Fakat yazar 16 sayfalık"Türkiye'nin Hareket Güçleri" başlığı altındaki yazısında Türkiye'nintarım, zanaat, inşaat ve diğer zenginlikleriyle ilgili bilgiler verdikten20. Maksim Svara, Gazi Mustafa Kemal-paşa, 1931, Sarajevo.116

sonra "Bu şekildeki Türkiye, gerçekten dünyada en demokrat bir devlettir.Tüzüğü, İngiltere ve İsviçre'de olduğu gibi her yurtdaşa maksimumsiyasi hak vermektedir" tümcelerini de eklemeden geçememiştir 21 .Belgrat'da Knez Pavle Müzesi de 14-30 Nisan 1937 tarihlerinde düzenlenenresim ve yayın (kitap, gazete ve dergi) sergisinin katalogunu hazırlayıpaynı yılda "Izlozba turskih slika i publikacıja" (Türk Resim veYayın Sergisi) adıyla yayınlamıştır. Önsözünde Salah Cimcoz: "TürkiyeCumhuriyeti rejimi Avrupa enstitüsünü örnek alarak Sanat Akademisi'niörgütlemiştir. Gençlerin seve seve gittiği bu akademi Türk sanatının gelişmesiiçin ümit vermiştir" dedikten sonra Piri Reis'in Amerika haritasını,M. Çalı'nın Atatürk portresini ve ondan sonra Namık İsmail, Hikmet,Şefket, Sabiha, Arif Bedin Şefik Bursad ve Bedri Rahmi'nin birer resminikitabın içine almıştır 22 .Fakat 1938 yılından sonra Türk ulusunun ulu önderi Atatürk'ün ölümündenbiraz önce M. Svetovski'nin "Atatürk Türkiyesi" Balkan Enstitüsütarafından yayınlandı. 227 sayfayı bulan bu kitapta "Anadolu", "Anadolu'nunÇiçeği Ankara", "Asker Olarak Kemal", "İnkılapçı OlarakKemal", "Yurt Atası Olarak Kemal", "Yeni Temeller Üzerinde Türkiye","Tek Ulus-Tek Parti", "Halk İktisadi", "Milli Kültür", "Askeri Güç OlarakTürkiye" ve "Dönüşün Hatıraları" başlıklar altında yazılar bulunmaktadır.Yazarın önsözünden anlaşılıyor ki bu kitap halk Mebusu RıfkıAtay'ın hazırlayıp yayınlayacağı Yugoslavya monografisi kitabının karşılığıolarak bu kitap Kemal Atatürk'ün düşündüğü ve gerçekleştirdiği YeniTürkiye'nin tanıtımı olacaktır 23 .Aynı 1938 yılında, aynen Belgrat'da H.C. Aumstrong'un 1932-1935yılları arasında sekiz kez basılan "Kemal Paşa (Bozkurt)" adlı yapıtınıMihajlo A. Ozerovic İngilizce'den çevirerek Atatürk'ün ölümünden önceilk baskısında (XXX+399 s.) 12, Atatürk'ün ölümünden sonra(XXX+447s.) ikinci baskısında ise 18 sayfalık kendi önsözü ve 50 sayfalıksonsözü ile yayınlamıştır. 448 sayfayı bulan bu yapıtta bizi en çok ilgilendirenMihaylo A. Ozeroviç'in bu sayfalarıdır. Yazar XXII sayfasındaşunu kaydetmiştir: "Gazi Mustafa Kemal kilometre kare sayısıbakımından oldukça az, fakat daha güçlü, düzenli Türk ulusal ve bağımsızdevletini gerçekleştirebilmiştir"."Sonsözü"nde Ozrenoviç "Balkan Antlaşmasından Saadabad AntlaşmasınaDek", "Güçlü İktisat-Bağımsızlığın Garantisi", "MarmaraÜzerinde Sonsuz Özgürlük", "İskenderun Sorununda Atatürk'ün Yenilgisi","Kültür ve Ulusal Eğitimci Atatürk", "Onbeşinci Yıldönüm", "SaatKaç", "Atatürk, Nereye?!", "Atatürk'ün Son İsteği", "Yugoslavya'da21. Dr. Zivko Topalovic, Turska, 1932, Beograd.22. Muzej Kneza Pavla, Izlozba turskih slika i publikacija, 1937, Beograd.23. M. Svetovski, Ataturkova Turska, 1983, Beograd.117

Yankılar" ve "Başkan İsmet İnönü", altbaşlıklı yazılarda genel olarakAtatürk'ün yaşamı, çalışmaları, savaşları, ölümü ile ilgili geniş bilgilerverdikten sonra "Yugoslavya'daki Yankılar yazısını şöyle bitirmiştir:"Kemal Atatürk'ün değerli yapıtları tüm insanlık uğruna her süre ürün verecektir"24 .Yine Belgrat'da 1937 yılında Türkiye'yle ilgili yeni bir kitap basındançıkıyor. Fakat bu kitap başka açıdan hazırlanmıştır. Bunu, kitabınadından da anlıyabiliriz. "Privreda savremene Turske" (Çağdaş Türkiye'ninİktisadı). Evet kitap Türkiye'nin iktisadini geniş bir biçimde açıklamaktadır.Yazar bu kitabı, kitabın ilk sayfasında söylediği gibi "KralAleksandar ve Kemal Atatürk'ün temel vurdukları Yugoslavya-TürkiyeDostluğuna" yazmış olduğunu bildirmektedir. Yazar bu tümceden sonraKemal Atatürk'ün yaşamı ve yapıtları ile ilgili üç buçuk sayfada kısacabilgi vermektedir. Bu yazıdan sonra Celâl Bayar'ın önsözü gelmektedir.Celâl Bayar o sürelerde Türkiye Cumhuriyeti'nin Cumhurbaşkanı idi 25 .Bu kitaplardan sonra İkinci Dünya Savaşı'na kadar Türkiye Cumhuriyetiile ilgili üç kitap daha yayınlandı. "La Nouvelle Turquie" (YeniTürkiye'nin Doğuşu) adlı kitap iki sayfalık Fransızca yazılmış bir yazıyaTürkiye tarihi, mimarı, sanayi, eğitim... ile ilgili 69 fotoğraf eklenerek birfoto albüm olarak yayınlanan bu kitabın ilk sayfalarına Sırpça tercümeside eklenmiştir. Fakat 1969 yılında yayınlanan bu kitabın kimin tarafındanhazırlandığı henüz bilinmemektedir 26 .1939 yılında Belgrat'da Dr. Zoran Sv. Tomiç'in 287 sayfalı "KemalAtatürk tvorac Nove Turske" (Yeni Türkiye'nin Kurucusu Kemal Atatürk)adlı 27 ve Sarayevo'da Edhem N. Bulbuloviç'in 239 sayfalı "Turci irazvitak Turske Drzave, sa uvodom u kulturnu i politicku povijest İslama"(Türkler ve Türk Devleti'nin Gelişmesi, İslam Siyasal Tarih ve KültürüneGirişiyle) 28 değerli kitabı yayınlandı.İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra yani 1944-45 yıllarında Eski Yugoslavya'nınMakedonya Cumhuriyeti'nde Türk varlığı kabul edildi ve Türkdilinde okullar açıldı ve gazeteler yayınlanmaya başladı. Fakat KosovaTürklerinin hakkı çiğnendi. 1951 yılına dek Kosova ve Metohiya Türkhalkı kendi dilinden, tarihinden, bir sözle kendi kültüründen uzak kaldı.1951 yılında Kosova ve Metohiya Türkleri de bu kültür özgürlüğüne kavuştu.Okullar Türk dilinde açıldı, Kültür Güzel Sanat Dernekleri kuruldu.O yıllarda Türkiye ile Yugoslavya arasındaki ilişkiler de genişlemeyebaşladı. Bu bağlar nedeniyle gazetecilerin hazırladıkları makalelerden24. H.C. armstrong, Kemal Pasa (Sivi Vuk), 1. ve 2. Baskı, 1938, Beograd.25. Dr. Dragoslav P. Mihajlovic, Privreda savremene Turske 1937, Belgrat.26. La Nouvelle Turque, 1939, ?27. Dr. Zoran Sv. Tomic, Kemal Atatürk tvorac Nove Turske, 1939, Beograd.28. Edhem N. Bulbulovic, Turci i razvitak Turske drzave sa uvodom u kulturnu i politickupovijest Islama, 1939, Sarajevo.118

oluşan "Savremena Turska" (Çağdaş Türkiye) adlı kitap da tarihi zikredilmemişama bildiğimiz kadar 1952 yılında yayınlandı 29 . İki yıl sonra,yani 1954 yılında Mithat Çontiç'in hazırladığı "Turska i njen polozaj usvetu" (Türkiye ve onun Dünyadaki Durumu) adlı 30 kitabı basıldı. Ondansonra 1998 yılına kadar daha dört kitap yayınlandı. Bunlar da Sinan Sermet'inSarayevo'da (1976) "Turska-Turisticki vodic" (Türkiye-TuristRehberi) 31 , Prof. Dr. Utkan Kocatürk'ün Türk dilinde (1994) Usküp'de"Atatürk" 32 , Voj islav Lalic'in Belgrat'da (1997) "Turska bez Ataturka"(Atatürksüz Türkiye) 33 adlı kitaplarıdır.Yugoslavya'da Türk halkı (Makedonya ve Sırbistan'daki Türkler)arasında Atatürk'le ilgili, önce nazım şeklinde yazılar yayınlanmaya başladı.Böylece ilk şiir 1964 yılında İlhami Emin'in "Kan" mahlasıyla yazdığıve Türkiye'de "Varlık" dergisinde basılan oldu. Ondan sonra 1966/67 yıllarından itibaren Üsküp'de çıkan "Birlik", "Sevinç", "Tomurcuk"ve "Sesler" adlı çıkan gazete ve dergilerde Atatürk'le ilgili şiirler yazılmayave yayınlanmaya devam ediyor. Öyle ki 1967 yılında NimetullahHafız tarafından yazılmış ve "Sesler" dergisinde "Ben" (Yugoslavya'dakiTürk), "Sen" (Türkiye Cumhuriyeti), "O" (Atatürk), "Biz"(Balkan yarımadasındaki Türkler), "Siz" (Türkiye Cumhuriyeti'ndekiTürkler) ve "Onlar" (İstiklâl Savaşı'nda Ölen Kahramanlar) başlıkları altındayayınlandı 34 . Nimetullah Hafız'ın Türkiye Cumhuriyeti'ne yazdığı"Sen" şiirinde Türkiye Cumhuriyeti'nin tad, boyak, sevimlilik, aydınlıkve onun bu en büyük özlemi ve umudu olduğunu göstermeye çalışmıştır."SenAcunun en tatlı deniziDenizin en derinliğiDenizin en güzel gökçüllüğüsün.SenYılçağların en sevimli ilkyazıİlkyazın en boyaklı çiçeğiÇiçeğin en sevimli kokususun.SenDağların en sık ormanıOrmanın en yeşil ağacıAğacın en büyük yaprağısın.29. Savremena Turska, ?, Beograd.30. Midhat Concic, turska i njen polozaj u svetu, 1954, Beograd.31. Sinan Sermet, Turska-Turisticki vodic, 1976, Sarajevo.32. Prof. Dr. Utkan Kocatürk, Atatürk, 1994, Üsküp.33. Vojislav Lalic, Turska bez Ataturka, 1997, Beograd.34. Bkz. Nimetullah Hafız, Ana Kucağı, 1983, Üsküp.119

SenGündüzlerin güneşiGecelerin ayı, yıldızıGökyüzünün den ışıldayanısın.SenBenim en sıcak özlemimÖzlemimin en büyük umuduUmudumun en yüce özgürlüğüsün.Senİğneden ipliğe benimsinBen tırnaktan tepeye seninimİster yürekli olayım, ister yüreksiz".Fakat Atatürk'ün adını şiirlerde kullanmak korkulduğundan NimetullahHafız "Atatürk" adını "O" kişi adılı ile hitap etmekle mecbur kalmıştır.Örneğin:"O, en büyük savaşı kazandı sizeO, en büyük olduğunu gösterdi onlara ".Ondan hemen sonra Arnavut ulusu ilk olarak Kosova Özerk Bölgesi'ndeİskender Bey'in ölümünü ve Türklere karşı gösterdiği kahramanlığıile ilgili toplantılar, hatta akademiler düzenlemeye başladı. Türk halkıda bu haktan yararlanarak 1967 yılında Doğruyol Kültür Sanat Derneği'nebağlı "Nazım Hikmet" yazın kolu, ilk olarak Atatürk Akademisinidüzenlendi. O yılda Tito Yugoslavyası'nda, belki de Balkan yarımadasındailk olarak Prizren Kültür Evi salonunda Hûda Leskovçalı'nın yaptığı3 X 5 m. boyutlu Atatürk'ün portresi asıldı. İlk Atatürk Akademisi'niYazın Kolu Başkanı Nimetullah Hafız açarak Atatürk ilkelerini dinleyicileretanıttıktan sonra Yazın Kolu üyeleri 20 kadar şiir ulu önder Atatürk'esundular. Bundan sonra Atatürk'ün ölüm yıldönümleri bir gelenek durumageldi. Her ölüm yıldönümünde yazın saatleri düzenlenmekte, onunlailgili bilgiler verilmekte, şiirler okunmakta ve Üsküp'de "Birlik", "Sevinç","Tomurcuk" ve "Sesler", Priştine'de "Tan",.."Çevren", "Kuş" ve"Çığ" adlı gazete ve dergilerde yayınlanmaktadır. Örneğin, Nusret DişoÜlkü "Ağıt" adını taşıyan şiirinde Atatürk'ü şu şekilde tasfir etmektedir:"-Atalarımız arasında bir ata, Atatürk.-Yalnız gökler mavi değil, gözlerin de maviydi,Yalnız ormanlar gür değil, kaşların da gürdü,Masmavi göklerde bir güneş pırıl pırıl parıldardı,Gür ormanlarda bir anaceylan için için ağlardı " 35 .35. Yugoslavya'da Atatürk'e Dair Yazılan tüm şiirler için 1. Tabannotundaki yapıta bkz.120

Daha geçlerde, özellikle Atatürk'ün ölüm yıldönümü nedeniyle, Priştineve Prizren'de yayınlanan Türkçe gazete ve dergilerde Atatürk'le ilgilibirkaç şairin şiirlerinin yayımlandığını görmekteyiz. Örneğin 1970 yılındaİsmet Jable'nin "Atatürk" başlıklı şiirinin ilk kıtası aynen şöyledir:"Herkes ağlıyor 10 Kasımlardaİstanbul sokaklarında,Bakıyorum, ağaçlar titriyor ormanlarda,Kadınlar siyah güller takmış saçlarına,Bangır bangır gençler ve ihtiyarlar ağlıyor ardına".Altay Suroy Recepoğlu, Arif Bozacı, İskender Muzbeğ, Bayram İbrahimRogovalı, Özbeyin Aksoy, Bahise Potok, Nimetullah Hafız,Zeynel Beksaç ve Osman Baymak şiirlerinde Atatürk'ün edebiyetegöç etmesiyle duydukları büyük üzüntülerini şiirleriyle dile getirmeyeçalışmışlardır. Bayram İbrahim bu duygularını "Ağlıyoruz ardınızdan"başlıklı şiiriyle şiirinin son kıtasıyla şu şekilde belirtmeye çalışmıştır:"İstanbul ağaçları tam sarı yapraklarını dökerkenKılıç kılıç topluyoruz güneşlerinizi,Söylenen şiirlere baka baka kürsülerdeAğlıyoruz hüngür hüngür ardınızdan biz de ".Belirtmiş olduğumuz bu şiirler meyanında, bu büyük kaybı, şiir şeklindeYugoslavya'daki Türk çocuklarına duyuran ve öğretenler de vardır.Örneğin: "Ne mutlu bize Atacığım" adlı şiir aynen şöyledir:"Ne mutlu bize AtacığımNe mutlu bize ki,Bütün çocuklarımız Sana şarkı söylerSenin yolunu izler,Bütün analar en ilkSenin adını çocuklarına öğretir,Senin fotoğraflarını gösterir".Bu şiirlerden sonra Yugoslavya'da Türk azınlığınca Atatürk'le ilgilişiirler süre süre yazılmaya ydevam etmiş ve Türk dilinde yayınlanan gazeteve dergilerde yayınlanmaya ydevam etmiştir. Böylece şimdiye dekArif Bozacı'nın Avni Engüllü'nün, Bahise Potok'un, Bayram İbrahimRogovalı'nın, Hasan Mercan'ın, İskender Muzbeg'in, İsmet Jable'nin,Mürteza Buşra'nın, Osman Baymak'ın, Özbeyin Aksoy'un, SabitYusuf un, Suat Engüllü'nün ve Şükrü Ramo'nun birer veya birkaçar şiiriyazılmış bulunmaktadır.121

YUNANİSTAN'DA-Yunanistan'a gelince durum biraz başkadır. Yunanistan ile TürkiyeNATO üyeleri oldukları halde aralarında kendi komşu halklarına eşit derecedekültür ve eğitim hakların verilmesi aralarında imzalanmıştır. TürkiyeCumhuriyeti tüm imzaladıklarına son derece özenle önem vermektedir.Yunanistan ise yıllardır bu imzaladıklarını çiğnemektedir. Çeşitlibaskılar yaparak bura Türk ulusunu yurtlarından uzaklaştırmaya çalışmaktadır.Objeler tarihi yapıtları olsa bile eski evlerin tamir edilmesineizin verilmemektedir. Mal ve mülkünü satabilme hakkı verilmiş, fakat satınalmahakkı alınmıştır 36 . Böylece her alanda bura Türk ulusunun huzurunubozmuştur. Çoğu fırsat bularak Batı Trakya'dan Anadolu'ya göçetmişlerdir.Bu nedenle Türk ulusunun sayısı oldukça azalmaktadır.Günümüzde Yunanistan'da Batı Trakya adlandırılan bölgede 150.000'eyakın Türk yaşamaktadır. Onlar kendi yağlarıyla kavrularak yayın dünyasınısürdürmekle edebiyatlarını, gelenek göreneklerini, bir sözle kültürlerinisürdürüp genişletmektedirler. Bu kültür etkinlikleri içinde laik TürkiyeCumhuriyeti'nin günümüzdeki değeri ve onun kurucusu Türk lideriAtatürk'ün ilkeleri ile ilgili yazılar da yazıp duygularını ortaya atmışlardır.Lozan Antlaşmasından sonra 70 yıl kadar Batı Trakya Türk edebiyatındaşiir türü en yaygın olduğundan Atatürk'e ve onun doğum ve ölümyıldönümleri ile ilgili en çok şiir yazan Alirıza Saraçoğlu'dur. Ondanfazla şiiri yayınlanmıştır. "Sabahın Müjdesi" şiirinde Alirıza Saraçoğlu şudizeleri sıralamıştır:"Mustafa Kemal Paşa millî heyecandı dünUlusal şahlanıştı, umuttu, imandı dün,Sabahın müjdecisi ebedi bir şafaktıO, Türklük'ün güneşiydi hep aydınlatacaktı"."Türklüğün Güneşi Atatürk" şiirinde ise:"Ey Türklüğün güneşi, ey Türklüğün önderiBüyük bir istikbâle yaklaşıyor ulusunHer gün gidiyor biraz biraz daha ileriEn büyük engelleri de aşıyor ulusun ".Alirıza Saraçoğlu "Dünüm" şiirinde ile Atatürk'ün bir Türk evlâdıolarak gösterdiği en büyük hizmetini göstermiş ve bununla gerçekten"Atatürk" Unvanını alması hakkına sahip olduğunu bu iki mısrası ile göstermiştir."İşte o kara günde çıktı Mustafa KemalimDünyaya bir kez daha öğretti Türk kim"36. Bunları Yunanistan'ı geçerken oradaki Türk halkıyla yürüttüğüm konuşmalar aracılığıylaişitmiş ve görmüşümdür.122

Alirıza Saraçoğlu'ndan başka Rahmi Ali de Atatürk'le ilgili oldukçaşiir yazmıştır. İki sıralı "Sen" başlıklı şiiri O'nun değeri nedeniyle ölmediğini,daha yaşadığını güzel bir biçimde göstermeye başarmıştır:"Sen, durmadan yürüyen altın çağsınGönüllerdesin, ölmedin, sağsın".Rahmi Ali Anıtkabir'i ziyaret ettiğinde Atasının büyüklüğündencoşmuş ve O'nun büyüklüğünü Özel Defter'de yazmak istediğini"Anıtkabir'deki Özel Deftere" başlıklı şiirinde aydınlatmaya çalışmıştır:Ben ilim bilirim seni,Yaşamda en gerçek yol.Türkü bilirim dillerden düşmez,Çalışmak, mutluluk, insan,Savaşa karşı barış,Hastaya doktor.Ve elveda ana, yoksula ekmek,Bir de hürriyet bilirim zincire inat,Tüm insanlığa saygı duymuş.Rahmi Ali "10 Kasım İçin Dörtlükler" başlıklı üç dörtlüklü şiirindeO'nun ölümünden sonra her Türkün gönlünde bir sevgi, sayesinde alınlarınınve yarınlarının aydın olduğunu, O'nun gidilecek doğru yol olduğunu,gün geçtikçe izinde giden evlâdan olduğunu ve sonunda yolda sapanolan olsa da bile bugün veya yarın gene onun yolunu izleyeceklerini dilegetirmektedir:"Halk dilinden düşmez oldunGidilecek doğru yoldunTürk yurdunun kaderiniDeğiştiren kişi oldun...""Gün geçtikçe büyür adın,İzindeyiz, der, evlâdın.Yoldan sapan sana gelir,Bugün olmasa da yarın... "Batı Rumeli Türk yazarlarından Mustafa Tahsin de Atatürk için oldukçaşiir yazmadan geçememiştir. Mustafa "Atatürk ve Barış" şiirindeAtatürk'ün "Yurtta barış, cihanda barış" demesiyle başladıktan sonraTürk kardeşliğini unutanlar ile ilgili birkaç dize sıralamaktan geçememiştir:123

"Tüm insanlar kardeş, barış ne güzelNe var ki ATAM,Barışı için üzerinde titrediğinBu bölgede,Kardeşliği unuttularFitneliği soktular".Bu tür konuya "Öğretmenliğini silmek istersen Atam" şiirindedevam etmiştir:"Yazı tahtasının başında,Elinde tebeşir...Öğretirsin kolay okuyup yazmayı.Ama gel gör ki,Adamların içinde eskiye özlem debreşir".İşte Mustafa Tahsin bu nedenle "Atam O Kadar Lazımsın ki" şiiriniyazmış, her şeye rağmen yine de Atasının yokluğunu ve O'na büyüközlem hissettiğini göstermiştir:Sen herşeyimiz olmuşsun,Gözümüz, düşüncemiz, yolumuz,Bilincimiz ve yorumumuz.Öylesine aydınlıksın ki,Yolunda şaşmak olanaksızken;Yine de o kadarlâzımsın ki... 31Bu şairlerden başka Hüseyin Alibabaoğlu "Atatürk", "Yaralıyız","Atatürk"; Naim Kâzım "Aşk Her Yanımız Sana", Gülten Mustafa "EvreninÜçüncü Güneşi"; Hüseyin Salihoğlu "Atatürk", "Yolunu Benimsiyorum","Atam"; Sevkan Tahsinoğlu "Atamın Gözleri", "Eğer" ve diğerlerişiirleri yazarak Türkiye Cumhuriyeti'nin kurucusu Atatürk'e sonsuzsaygı, sevgi ve sadıklıklarını göstermeye çabalamışlardır.Batı Trakya Türk aydınlan şiirler dışında Türkiye Cumhuriyeti veAtatürk konulu siyasal ve yazınsal makaleler, denemeler, masal ve mensurşiirler de oldukça yazmışlardır. Bu konulu yapıtlar arasına Alinza Saraçoğlu'nun"Atatürk ve Laiklik İlkesi"; Salâhaddin Galip'in "AtatürkCumhuriyeti'nin 10. Yıldönümü ve Batı Trakya"; Mustafa Kasabalı'nın"Başöğretmen Atatürk ve 10 Kasım"; Mücahit Mümin'in "Gelişen DünyaOlaylan ve Atatürkçülük", "Atatürk'ü Anarken"; Mustafa Hafız Mustafa'nın"Gücünü Halktan Alan", "Ölümsüz Atatürk, Sen Müsterih Ol","İzlenecek Gerçek Yol Atatürkçülük"; Salih Halil'in "Olayları Yüreğinde37. Yunanistan'da Türk yazarlarının tüm şiirleri ile ilgili bilgi için bkz. Feyyaz Sağlam,Yunanistan (Batı Trakya) Türkleri Edebiyatı'nda atatürk, 1992, İstanbul.124

Durmak" yazılan ile ve "Atatürk ölebilir mi?" "Atatürk Oldü Diyemem","Atatürk ve Gençlik", "On Kasım Yaprakları", "Atatürk'ün ÖlümsüzlükYıldönümü" gibi başlıklı yayınlanan gizli (rumuzlu) yazılar girmektedir.Bundan başka Yunan asıllı olanlar da Atatürk'ün doğru, dürüst, sulhsever,dostsever olduğunu görmüş, ona karşı sevgileri doğmuştur. İşteKıbnslı Yunan halk ozanları arasından Azinas, Atatürk'ün ölümünüduyar duymaz duygulanarak onun hayatı, çalışmalan, savaşları ve sonundaölümü ile ilgili Rumca "Kemal Atatürk'ün Hayatı ve Ölümü" başlıklıve 154 dizeli destanıyla bilgilerini Rumlara dökmüştür. Biz bu destanınancak en önemli bölümlerini almaya çalışacağız:Bu büyük adamın, Türkiye önderininNefret ve kötülüğü kaldırmak oldu ilk işi.Diyelim açmazlık içinde olduğu Yunan 'laKi hiç nedensiz barışmaz düşman idilerOturup anlaştılarVe köklü bir dostluğun temelini attılar.Arkasından bu dostluk halkası büyürVe tüm Balkanları içerirBitsin artık nefret ve savaşÜlke kalkınması önde gelir.Uyan ulu önder, Türkün atası, uyan.Halkın övüncü, ulusun baştacı uyan.Uyan ve çevreni gözet:Yarattığın yeni kuşağı göresinSevdiklerini, konuşmak istedikleriniVe seni izleyen dostun Metaksas 'ı göresin:Bak nasıl yaş dökerek yanında durmaktalar.Sen ölmedin Kemal, ölümsüzsünYaşıyorsun ve herkes hayrandır sanaDost yüreklerdedir senin yerinSen unutulmazsınAdın unutulmazdır 3 *.Atatürk'ün ölümünden sonra Yunanistan'da, Rumlar tarafındanRumca hem Türkiye Cumhuriyeti hem de Atatürkle ilgili pek yazı yazılmamış,fakat sonunda Atatürk'le ilgili ilginç bir kitap basından çıkıyor.38. 8. Tabannotundaki yapıta bkz. S. 112-125.125

Bu "Kemal Atatürk" adlı kitabı yazan Simeon Soltaridis'dir. Simeon Soltaridisİstanbul'da doğmuş ve 20 yaşında iken Yunanistan'a göçettiktensonra Selanik Üniversitesi'nde Türkoloji eğitimini gören bir kişidir. 45yaşında Atina'da Elefterotipia gazetesinde gazeteci ve yazar olarak çalışanbu kişi şimdiye dek Türk-Yunan ilişkileriyle ilgili sekiz kitap yayınlamıştır.Bu nedenle Abdi İpekçi barış ödülünü de kazanmıştır. "Atatürk"adlı bu kitap Atatürk'ün 1927 yılında Halk fırkasında yaptığı konuşmalarınıntercümelerini içermektedir.Simeon Soltaridis bu kitabın Önsözü'nde Atatürk'ün söylevlerini değerlendirirkenonunla ilgili şunları söylemiştir:"Mustafa Kemal Atatürk'ün, Cumhuriyet Halk Partisi'nin ikinciKongresi'nde (15-20 Ekim 1927) yaptığı söylevlerinin çevirisi, tarihiaraştırma bakımından çok önemlidir. Diğerlerinin yanı sıra "konu kaderi"hazırlayan Yunan strateji planları ve Pontus'da Elen Cumhuriyeti kurulmasıgibi konulara da değiniyor olması nedeniyle, bu önem bizim açımızdandaha da artmaktadır. Çevirinin amacı, Türk askeri ve siyasi yöneticilerinindüşünce tarzının anlaşılmasına olduğu kadar, Yunan tarafının odönemde yaptığı olası yanlışların kaydedilmesine de yöneliktir. Karşılaştığımbirçok güçlükler nedeniyle çevirinin gecikerek altı yıl sürmüş olmasınakarşın, çalışmanın Yunan-Türk ilişkilerinin dönem noktasında bulunduğubir döneme rastlamasından dolayı yine de büyük mutlulukduyuyorum"."Her iki cildin çevirisi büyük harcamayı gerektireceğinden, işbu çeviri,söylevlerin bazı bölümlerini içermektedir. "Büyük Hasta"nm yaniOsmanlı İmparatorluğu'nun, 1919 Mayısında can çekiştiği malumdur.Eğemenliğindeki birçok topraklarını işgal etmiş olan Büyük Güçler Bab-ıAli'yi dağılma sürecine sokmuşlardı ve halkın büyük bir çoğunluğu ilegenç askerlerin kabullenmediği antlaşmalara zorluyorlardı. Osmanlı İmparatorluğu'nundağılmasını öngören bu çözümü kabullenmeyen veNamık Kemal ile Ziya Gökalp'in fikirlerinden etkilenenler arasında da birPantürkizm ve milliyetçilik duygusu ve mücadele ruhu taşıyan MustafaKemal Atatürk'de vardı".Simeon Solaris Atatürk söylevlerinin demokratik rejime ve yeni Türkiye'ninkorunmasını ve idamesini emanet ettiği gençlere büyük önemverdiğini, askeri ülküleştirmekte, gençleri mücadeleye özendirmekte,ortak dış politikaya dikkat edilmesini salık vermekte, dinî liderlerin gücünüsınırlayıcı Batı tipinde yeni bir devlet modeli yaratmakta ve Türk politikasınınana eksenini oluşturduğu son derece önemli olduğunu ileri sürmektedir.Bu nedenle Atatürk söylevlerinin Türk politikasının ekseninioluşturduğundan bu çevirinin de Yunanlılara oldukça önem taşıdığınısalık verirken sonunda şunları da eklemiştir:126

"Bu yapıtı okurken, Yunan tarafının o zaman izlediği taktik ve özellikleMustafa Kemal'e karşı meydana gelen ayaklanmalardan ve özellikleÇerkez Ethem'in isyanından zamanın Yunan yöneticilerinin yararlanıpyararlanmadıkları, hatta Bab-ı Ali ile danışmalarda bulunup bulunmadıklarıkonusunda kendi kendimize birçok sorularla karşılaşacağız. Bunlardanbaşka, kendi kendimize, Mustafa Kemal'in dışa ve özellikle deRusya'ya yaptığı açılımlar görüldükten sonra, Yunan ordusunun KüçükAsya kıyılarında ilerlemeyi durdurmasının gerekip gerekmediğini ve ayrıcaDoğu Trakya konusunda doğru politika izlenip izlenmediğini de soracağız...Nihayet elde edebilecekleri ekonomik ve siyasi çıkarları zamanındasezen yabancı güçlerin neden Türk liderleriyle anlaşmalar yaparakYunan güçlerini uçsuz bucaksız Anadolu topraklarında terk ettiklerini görecekve anlayacağız. Hatta bunun cevaplarını da bu yapıtta bulacağız. Buyapıt okunduktan sonra varılacak sonuçlar, bize yeni beliren durumlarıgöğüslemekte de yardımcı olacaktır 39 .Türkiye Cumhuriyeti'nin kurucusu ulu önder Atatürk'ün Balkan yarımadasındatarih boyunca yayın ve basın ile ilgili yankıları üzerine enkısa bir biçimde durduk. Fakat bunu tamamiyle incelemek, tüm yapıtlarıortaya atmak ve üzerlerinde gerektiği kadar durup her devlette yaşayanulus ve halklardaki tüm yankıları inceleyip eleştiriler yapmak için dahaçok geniş bir süreye gereksinme vardır. Çünkü bu yankıların kimisi TürkiyeCumhuriyeti'nin kurucusu ve Türk çağdaşlaşma hareketinin lideriAtatürk'ün büyük asker komutanlığı, kimisi onun "Ya istiklâl ya ölüm"ilkesiyle Türk bağımsızlık savaşını kazanmak için tüm engelleri yenereklâik, demokratik ve çağdaş Türkiye Cumhuriyeti'nin kuruluşundan başlayarakulusuyla başbaşa büyük inlalâpçılığı, kimisi ise onun "Yurtta barış,cihanda barış" ve "İnsan herşeyden evvel mensup olduğu milletin varlığıve mutluluğu için çalışmalı; fakat başka milletlerin de huzur ve refahınıdüşünmelidir" ilkeleri ile ilgili ayrıntılı bir sürü övgüler sunmaktadır.Süre geçtikçe hem Türkiye Cumhuriyeti'nin hem de kurucusu Atatürk'ündeğeri artmaktadır. Bu nedenle bu konularda daha çok düşünceler ortayaatılacak ve bir sürü daha yazı ve kitaplar yayınlanacağı düşüncesindeyiz.39. Simeon Soltaridis, Kemal Atatürk, 1995, Atina.127

ATATÜRK DÖNEMİNDE TÜRKİYE'NİNBÖLGESEL DIŞ POLİTİKALARI (1923-1938)Yrd. Doç. Dr. Mustafa TÜRKEŞ*Osmanlı İmparatorluğu'ndan Türkiye Cumhuriyeti'ne geçişte, Türkiyeiki devrimi bir arada yaşamıştır. İlki, yabancı işgal kuvvetlerine karşıverilen silahlı mücadele ile egerçekleşirken, ikincisi; Osmanlı dönemindenkalan yönetici sınıfı tasfiye etmeye-dönüştürmeye yönelikti. Bu ikisüreç birlikte yaşanarak birbirini beslemiş ve imparatorluktan ulusdevletegeçişte kavramsal düzeyde hem iç politika hem de dış politikaalanlarında algılama farklılaşmasını birlikte getirmiştir.Mondros mütarekesini takiben Osmanlı devletini temsil eden İstanbulyönetiminin kendi güç dayanaklarını, yani; askeri örgüt, siyasi örgütve aydınlarını muhafaza edememesi ve dış politikada zamanında taktikselve fiili ricatta bulunamaması İstanbul yönetiminin bir anlamda sonunuhazırlamıştır. Buna karşın, Mondros mütarekesinden sonra Anadolu'da filizlenendireniş güçlerini birleştirerek, askeri güç dayanağı haline dönüştürenOsmanlı devletinin resmi eğitim kurumlarında yetişen 'yeni' bürokratsınıf, Amasya, Erzurum, Sivas ve birçok yerel kongrelerde ortayaçıkan oluşumu Birinci Meclis'e taşıyarak meşru bir platformda, siyasiotorite haline gelerek, hem kavramsal düzeyde hem de fiilen imparatorlukalgılamasından sıyrılarak, ulus-devlet oluşturma girişiminde geri dönülmezadımlar atmıştır. Bu süreçte İstanbul'dan Ankara'ya gelen aydınlarbu oluşumun ideolojisini yaymışlardır. Ankara yönetimi, aynı zamanda,düzensiz direniş güçlerini birleştirip düzenli bir ordu haline dönüştürerekiktidarın askeri güç dayanağını da gerçekleştirmiştir. Anadolu ve RumeliMüdafa-i Hukuk Cemiyetleri bir siyasi parti olmamakla birlikte, iktidarınsiyasi örgüt dayanağını oluşturması ve Ankara'nın meşru siyasi merkezolmasını gerçekleştirmesi bakımından önemli roller oynamıştır. Kısaca,bu dönemde iktidar olma ve iktidarda kalmanın vazgeçilmez üç güç dayanağı;askeri örgüt, aydınlar ve siyasi örgüt, Ankara yönetiminin eline geçmiştir.Bu üç güç dayanağını yabancı işgal kuvvetlerine karşı yönlendirmeyibaşardığı ölçüde Ankara yönetimi uluslararası nitelikte tanınmış veODTÜ, Uluslararası İlişkiler Bölümü Öğretim Üyesi.129

kabul görmüştür. Aynı dönemde, Ankara yönetimi İttihatçılardan kalanideolojik eğilimlerin bazılarını reddederek bazılarını ise içselleştirerekkendisinden önceki dönemin ideolojik eğilimlerini rafineleştirmiştir 1 .İdeolojik düzeyde imparatorluktan ulus-devlete geçişi gerçekleştiren'yeni' bürokratik yönetici sınıf, Osmanlı kurumlarının çoğunu yenidendüzenleyerek, bir kısmını ise ilga edip yerine yenilerini kurarak Kemalizmintemellerini atmıştır. Osmanlı'dan Türkiye Cumhuriyeti'negeçiş süreci elbette iktisadi ve siyasi değişiklikleri de birliktke getirmişve Türkiye'de iktisadi ve siyasi gücün yeniden dağılımına yol açmıştır.Bu süreçte Kemalistler iktisadi alanda kapitalizmi inşa ederken ikiDünya Savaşı arası dönemin global düzeyde genel geçer özelliklerinin dışındaolmayan kapitalist kalkınma stratejisini uygularken bu dönemdeyaygın bir eğilim olan kapitalizmin otoriter özelliklerini benimsemişlerdir.Uluslararası ilişkiler alanında, Kurtuluş Savaşı döneminde uygulananTürk dış politikasını formüle edip uygulayan asker-sivil kökenli bürokratiksınıf, Sevr'den Lozan'a kadar geçen sürede ortaya çıkan uluslararasıdüzeydeki faktörel değişiklikleri kendi lehine dönüştürebilecekpolitikaları zamanında üreterek siyasal bağımsızlığı gerçekleştirmişlerdir.Ankara'nın başarısı, Lozan anlaşmasıyla resmileşmekle birlikte,Lozan'da çözümlenemeyen kimi sorunlar da mevcuttu. Haluk Ülman,Oral Sander, İsmail Soysal ve Ömer Kürkçüoğlu'nun bu dönem üzerineyaptıkları çalışmalar, Lozan'da çözülemeyen, ertelenen ve Lozan'da görüşülmeyenfakat Lozan ertesinde dış politika sorunsalları olarak ortayaçıkan öncelikli sorunları; musul sorunu, Türkiye-Suriye sınır sorunu, Türkiye'ninİngiltere ve Fransa ile Sovyet Rusya arasında bir denge oluşturmasorunsalı, İtalyan tehditi, Batı'dan korku, Osmanlı borçları, nüfus mübadelesisorunu, Patrikliğin durumu, yabancı şirketlerin millileştirilmesive yabancı okullarda yapılacak Türkçe eğitim olarak tanımlamaktadırlar 2 .Ülman, Sander, Soysal, Kürkçüoğlu ve diğer birçok araştırmacının dilegetirdiği gibi, bu sorunlar zamana yayılmış ve diplomatik yolla çözümbulunmaya çalışılmıştır. Bu çalışmalar Atatürk'ün dış politika anlayışınıngenel çerçevesini çizmektedirler. Bu nedenle, burada, yukarıda bahsedilençalışmalara göndermeler yapılmakla birlikte 1923-1938 dönemi Türkdış politikası bölgesel düzeyde ve konu bazında irdelenerek bu dönemdeTürkiye'nin karşılaştığı bölgesel problemler ve bunlara karşı geliştirilenstratejiler tanımlanarak Atatürk döneminde Türk dış politikası analiz edilmektedir.1. İdeolojik alanda yaşanan rafıneleşme eğilimi için bkz; Mustafa Türkeş, İdeolojik Tendenciesin the Republic of Turkey: the Case of Kadro (1932-1935), Doktora Tezi,(Manchester University, 1993), ss. (11-46).• 2. A. Haluk Ülman, "Türk Dış Politikasına Yön Veren Etkenler (1923-1968) I, SiyasalBilgiler Fakültesi Dergisi, 23/3 (1968), ss. (241-273) bu makalenin devamı olan ikincisiA. Haluk Ülman ve Oral Sander tarafından kaleme alınmıştır; Ömer Kürkçüoğlu,"An Analysis of Atatürk's Foreign Policy 1919-1938", Milletlerarası MünasebetlerTürk Yıllığı, 1980-1981, Sayı XX, (Ankara, 1986), ss. (133-187).130

Osmanlı İmparatorluğu'ndatı Türkiye Cumhuriyeti'ne GeçişdeTaktiksel ve Fiili RicatOsmanlı İmparatorluğu'ndan Türkiye Cumhuriyeti'ne geçişte ulusdevletoluşturma ve dönemin uluslararası ilişkiler anlayışını analiz etmeaçısından önemli bir yeri olan Misak-ı Milli, altı çizilerek belirtilmelidirki, zamana göre geniş ve dar anlamlarda yorumlanmıştır: Misak-ı Millisınırları ilk etapta geniş yorumlanarak Müslüman Türk ahali algılamasıön planda tutulurken, zaman içinde değişen koşullara bağlı olarak dörtbölgenin ikisinde taktiksel diğer ikisinde ise fiili ricat yapılarak Misak-ıMilli dar anlamda yorumlanmıştır. Petrol rezervlerinin bulunduğu Musul,Türk nüfusun çoğunlukta olduğu Batı Trakya'da fiili, stratejik önemi olanBoğazlar ve doğal hinterland açısından önem arzeden Sancak bölgesindetaktiksel ricat yapılmıştır. Türk nüfusun çoğunlukta olmasına rağmen Yunanistanile Bulgaristan arasında önemli sürtüşmelere neden olan BatıTrakya ve geniş anlamda Makedonya sorunu karşısında Türkiye BatıTrakya'da bulunan Müslüman Türk azınlığın haklarını kurumsal düzeydekorumaya özen göstermekle birlikte, bu bölge üzerinde fazla ısrarlı olmamayıtercih etmiştir. Lozan görüşmeleri öncesi ve sırasında Musul konusundaTürkiye diplomatik çözüm arayışı politikasını kabullenmiştir. Ankarahükümetinin Birinci Meclis döneminde Musul konusunda askeri birharekata kalkışmayışının temel nedenini şunlar olduğunu ileri sürmekmümkündür: Bu bölgenin Britanya için vazgeçilmez öneme sahip olması,dolayısıyla ciddi bir askeri çatışmayı gerektirmesi ve bölgenin Türkiyeiçin önemli olmakla birlikte, öncelikli ve vazgeçilmez olmamasıyla ilgilidir.Musul konusunda Birinci Meclis döneminde yapılan diplomatik girişim,yani Chester projesi ile ABD'nin devreye sokulması çabası da, Ankarahükümetinin lehine dönüşmemiştir. Musul konusunda İngiltere ileyeniden bir savaşa girmek Türkiye açısından oldukça riskliydi. Ayrıca,başka hesaplar da yapılmış olabilir. Spekülatif olmakla birlikte, Ankara'nınşu noktayı hesaba kattığını varsaymak mümkündür: Musul'un Türkiyesınırları içinde kalması durumunda, Britanya desteğinde bu bölgedebir Kürt devleti kurulması politikası tekrar tekrar gündeme getirilebilirdiki, bu, Türkiye için süreklilik arzeden bir istikrarsızlık kaynağı olabilirdi.Hızlı bir şekilde dış ilişkilerinde normalleşme sürecini başlatmak isteyenAnkara için, bu, istendik bir durum olamazdı. Bu nedenlerden dolayı, Ankara,Musul sorununu önce erteleme ve mümkün olduğunca diplomatikyoldan çözme stratejisini seçmiştir. Sorun, Lozan'da ertelenmiş, dahasonra Milletler Cemiyeti'ne intikal etmiş fakat sonuçta Musul Türkiye sınırlarıdışında kalmıştır. Türk-Fransız ilişkilerinin genel çerçevesini çizen1921 Ankara anlaşması Türkiye-Suriye sınırı konusunda kimi belirsizlikleriiçerse de Sancak sorununun diplomatik yolla çözümüne de zeminoluşturmuştur. Bu konuda Türkiye sorunu zamana yayarak bir anlamdataktiksel ricat yaparak uluslararası konjonktürün kendi lehine olduğu dönemibekleyerek aşama aşama sorunu çözmüştür. Musul ve Sancak konularındabenzer strateji takıp edilmekle birlikte Musul konusunda taktiksel131

icat fiili ricata dönüşürken, Hatay konusunda uluslararası konjonktürünTürkiye lehine dönüşmesiyle Türkiye fiili ricatta bulunmak durumundakalmamış ve diplomatik bir zafer kazanmıştır.Lozan'da önemli bir dış olitika sorunsalı olan Boğazlar konusu,Lozan'da bir anlaşma zeminine oturtulmakla birlikte aşağıda ayrıntılı birşekilde irdeleneceği üzere Lozan'daki çözüm ileriye yönelik savunmaproblemini de birlikte getirmiştir. Boğazlar konusunda Ankara hükümeti,1921 Moskova anlaşmasıyla İngiltere, Fransa ve İtalya'ya karşı SovyetlerBirliğini devreye sokmuştur. Lozan'da ise yeni bir manevra yapmıştır.Lozan'da üç tez tartışılmıştır: Türkiye'nin tezi; Boğazların egemenliğininTürkiye'ye verilmesi, Sovyet tezi; Boğazların egemenliğinin Karadeniz'ekıyısı olan ülkeler tarafından belirlenmesi ve Batı'nın tezi olan üçüncüsüBoğazlar yönetiminin ve dolayısıyla egemenliğinin Avrupalı devletler tarafındanbelirlenmesi. Kendi tezinin kabul edilmemesi üzerine Türkiye,Sovyetler Birliği'nin Boğazlar'da kalıcı olabileceği endişesiyle diplomatikbir manevra yaparak, ilerde değiştirmek umuduyla taktiksel ricat yaparakBatı'nın tezini kabul etmiştir.Lozan Sonrası Bölgesel Sorunlar ve Bölgesel Güvenlik Ağları ArayışıLozan anlaşmasını takiben Türk dış politikasında üç öncelikli sorunsalkendisini açıkça hissettirmiştir. Bunlardan ilki, Türkiye'nin yakın veuzak komşularıyla olan ilişkilerinin normalleşme sürecine sokulması,ikincisi; bölgesel düzeyde güvenlik ağları oluşturma ihtiyacı ve üçüncüsü;Türkiye'nin tehdit algılaması ve buna karşı güvenlik ağı oluşturmaarayışıdır.Lozan sonrasında Türkiye'nin imzaladığı anlaşmalar incelendiğindegörülmektedir ki; Türkiye bir dizi iyi komşuluk ve saldırmazlık anlaşmalarıimzalamıştır. Bu anlaşmalar açıkça ifade etmektedir ki, Türkiye öncelikleyakın komşularıyla ilişkilerini hızlı bir şekilde normalleştirmeye çalışmıştır.Uzak komşularıyla olan ilişkilerinde, özellikle Britanya veFransa ile olan ilişkilerinde normalleşme süreci doğal olarak Musul veHatay sorununun çözümlenmesi ve uluslararası konjonktürün değişmesinebağlı kalmıştır. Sovyetler Birliği ile olan ilişkisinde ise; lozan Boğazlarsözleşmesinin Sovyetler Birliğini büyük ölçüde dışlaması nedeniyleKurtuluş Savaşı sırasında kurulan yakın ilişki yerini daha temkinli olmayabırakmıştır. Nitekim, 1925 yılında Musul konusunda, Türkiye Britanya'yakarşı Sovyetler Birliği'nin desteğini almaya çalıştığı durumda SovyetlerBirliği'nin cevabı olumsuz olmuştur.Türkiye ilişkilerini hızlı bir şekilde normalleştirmeye özen gösterdiğisınır komşuları ağırlıklı olarak Balkanlar'da olmuştur. Lozan görüşmelerisırasında Bulgaristan'ın Ege denizine Batı Trakya'dan bir koridor ile132

çıkış sağlanması talebine sıcak bakan Türkiye 3 , dönemin anti-revizyonistBulgaristan başbakanı Stambuliski ile karşılıklı iyi niyet ilişkisi kurarakBulgaristan ile ilişkisini kısa sürede normalleştirmeyi gerçekleştirmiştir.Fakat 1923 yılında Stambuliski'nin bir darbe ile iktidardan uzaklaştırılmasıve bu tarihten itibaren Bulgaristan'da iktidara gelen hükümetlerinrevizyonist politika arayışları içinde olması Türk-Bulgar ilişkilerini bozmamaklabirlikte, ilişkiler normalleşmenin ötesine geçememiştir. Aynıdönemde Türkiye'nin ilişkilerini özenle normalleştirmeye ve geliştirmeyeçalıştığı sınır komşusu Yunanistan'dır. Türk-Yunan ilişkilerinde Lozananlaşmasıyla önemli mesafe kat edilmekle birlikte, ilişkilerin normalleşmesiancak 1926 yılında nüfus mübadelesinden arta kalan mülkiyet sorunununçözülmesinden sonra başlamış ve 1930'lu yılların ilk yarısında ikiülke arasında savunma, uluslararası platformlarda birlikte hareket etme vebirbirinin haklarını gözetme gibi konularda oldukça ileri düzeyde ikiliilişkiler kurulmuştur. 1930'lu yılların başında hem iki ülkenin üst düzeyyöneticilerinin karşılıklı ziyaretlerine hem de iki ülke arasında ve özellikleTürkiye'nin Yunanistan'a yönelik özverili ticari ilişkisine 4 bakınca ikiülkenin de ilişkileri geliştirme konusunda özen gösterdikleri açıktır. Bugelişme yalnızca iki ülke yöneticilerinin iyi niyetli olmalarıyla açıklanamaz.Kaldı ki, iki ülke yönetiminde bulunan insanlar kısa süre önce savaşmakdurumunda kalmışlardı. İlişkileri bu derece iyileşmeye yöneltennedenler irdelendiğinde görülmektedir ki iki ülke arasında çıkar örtüşmeleriiki ülke yöneticilerini yakınlaşmaya sevk etmiştir. Örtüşen çıkarlarnelerdi? Türkiye açısından bakıldığında Türkiye'nin Yunanistan ile yakınlaşmasınıgerektiren önemli bir savunma sorunu vardı. Şöyle ki;Lozan anlaşmasına göre Türkiye'nin Balkanlar sınırında (Türkiye-Yunanistan ve Türkiye-Bulgaristan sınırlarında) ve Boğazlarda birbirineyakın askerden arındırılmış iki bölge oluşturulmuştur. Arada kalan bölgedeise Türkiye ancak ağır silahlardan yoksun inzibat görevini ifade edenaskerler bulundurabilecekti. Bu durum açıkça Türkiye için ciddi bir savunmazaafı oluşturmaktaydı. Nitekim bu dönemde yapılan yorumlaragöre Türkiye'ye karşı Balkanlar'dan gelebilecek bir askeri saldırı durumundaTürkiye'nin Trakya'ya en yakın askeri merkez olan Bursa'danasker sevk edebilmesi bir hafta alabilirdi. 1924 yılı değerlendirmelerinegöre, eğer Türkiye aynı anda hem Balkanlar'dan hem de Akdeniz'denaynı anda bir saldırıya uğrarsa Türkiye'nin savunma gücünün oldukçariskli olacağı doğrultusundaydı. Hatta 1924 yılındaki bir söylentiye göreİtalya ile Yunanistan arasında bu doğrultuda gizli bir anlaşma yapılmıştı 5 .Doğruluk derecesi düşük olsa da bu tür bir söylenti dahi Türk siyasi veaskeri elitini bu konuda ciddi bir şekilde düşünmeye sevk etmiş olmalıdır.Ayrıca, iç politika açısından radikal reformların uygulanmaya koyulduğu3. Tevfık Rüştü Aras, Görüşlerim, Birinci Kitap (İstanbul, n.d.); T.I. Geshkoff, BalkanUnion: A Road to Peace in Southern Europe, (New York, 1940).4. Bu konuda bkz; Mustafa Türkeş, Turkish Balkan Relations in the Light of the BalkanEntente 1930-1934, M. Phil Thesis, (Manchester University, 1990), ss. (77-91).5. ibid.133

ir dönemde Türkiye'nin herhangi bir savaşa girmesi oldukça riskliydi.İşte bu savunma problemidir ki Türkiye'yi Yunanistan ile olan ilişkisindehızlı bir şekilde normalleşmeye ve geliştirmeye sevk etmiştir. Yunanistanaçısından da Balkanlar'da savunma problemi vardı. Geniş Makedonyabölgesi Yunanistan, Bulgaristan ve Sırp, Hırvat ve Sloven Krallığı(1929'dan itibaren Yugoslavya adını aldı) tarafından bölüşülmüş ve Bulgaristan'dabulunan IMRO örgütü Bulgaristan yönetimini revizyonist politikalarateşvik etmekteydi. Yunanistan, Bulgaristan'ı potansiyel tehditolarak algılamaktaydı. Dolayısıyla Yunanistan'a karşı oluşabilecek bir ittifakYunanistan'ın savunmasını zor duruma sokabilirdi. Bu nedenle Yunanistanda Türkiye ile olan ilişkisini iyileştirmeye özen göstermek durumundakalmıştı. Diğer bir ifade ile Lozan sonrası dönemde her iki ülke desavunma ihtiyaçlarından doğan nedenlerle birbirlerine karşı cephe almakyerine yakınlaşmayı terci ettiler. Sorun yalnızca savunma ihtiyacıyla sınırlıda değildi. Her iki ülkede iç politika açısından dış politikada tansiyonundüşürülmesini gerektiren nedenler vardı. Yunanistan Kralcılar ve Venizelossürtüşmesi ile çalkalanırken 6 Türkiye'de yeniden inşa dönemi içreformlarla gerçekleşmekteydi ki dış politika alanında risk almamayı gerektiriyordu.Yunanistan ve Türkiye açısından birbirlerine karşı irredentistbir politika takip etmek hiç de anlamlı değildi. Lozan'da tanımlanansınırlar her iki ülke için de korunması gereken sınırlar olarak kabul gördü.Bu demekti ki Yunanistan ve Türkiye oluşan statükoya bağlı kalmayı tercihetmişlerdi. İşte bu nokta da artık bir motto haline gelen 'Yurtta BarışDünyada Barış' söylemi hem bölge hemde Türkiye açısından statükonunkorunması anlamına geliyordu. 1930'lu yılların ortalarına kadar TürkiyeYunanistan ile kurduğu yakın ilişki tarzını Bulgaristan ile de kurmayagayret sarfetti. Fakat, Bulgaristan kavramsal düzeyde statükoyu kabuledemedi. Köylü partisi lideri Stambuliski'nin 1923 yılında iktidardanuzaklaştırılmasıyla birlikte IMRO ve Bulgar ordusunda bulunan revizyonistkanatın oluşturdğu koalisyon statükoyu kavramsal düzeyde redderekdış politikasını Neuilly anlaşmasıyla belirlenen sınırların değiştirilmesitemeline oturtmağa çalıştığı ölçüde Bulgaristan ile komşuları arasındaciddi sürtüşmeler yaşanabilirdi. Bulgaristan'ın sınır anlaşmazlığı olmadığıtek komşusu Türkiye idi ve Bulgaristan'da azımsanamayacak sayıdaTürk azınlık bulunmasına rağmen Türkiye irredentist taleplerde bulunmamaktave Türk azınlığı bu doğrultuda yönlendirmekten kaçınmaktaydı.Bulgaristan'da Doğu Trakya bölgesi üzerindeki taleplerinden vazgeçmişti.Bu nedenlerle Türk-Bulgar ilişkileri normalleşti. Ancak bu Türk-Bulgar ilişkilerinin daha ileri düzeye çıkarılmasına yetmeyecekti çünküBulgaristan halen statükoyu kabul etmemekte ve bu nedenle de dış politikaalgılayışında Türkiye'den farklı bir çizgi takip etmekteydi.1920'li yılların ikinci yarısı ikili ilişkilerde Türkiye'nin komşuları ileilişkilerinin normalleşmesi ve iyileştirilmesi politikası 1930'lu yıllarda6. Bkz, G. Th. Mavrogordatos, Stillborn Republic, (Berkeley, 1983).134

yeni bir boyut kazanacaktı. 1930'lu yıllarda Türkiye üç bölgede ilişkilerinibölgesel oluşumlarla sağlamlaştırmaya çalışmıştır. Bu bölgeler Balkanlar,Akdeniz ve Orta Doğu'dur.1934 yılında Türkiye, Romanya, Yugoslavya ve Yunanistan arasındaimzalanan Balkan Paktı ile 1930'lu yılların ortalarından itibaren Akdenizbölgesinin güvenliği konusunda Türkiye'nin ısrarla Britanya ve Fransa'yıiçine alan bir savunma ittifakı arayışına girmesinin temelinde yatan nedenOrta Doğu bölgesinde 1937 yılında Türkiye, İran, Irak ve Afganistan arasındaimzalanan Sad-Abad Paktı'ndan bir kaç açıdan farklıydı. İlk iki bölgedeTürkiye Mussolini İtalya'sını Türkiye'nin savunmasına karşı tehditolarak görmesi ve buna karşı askeri bir savunma ittifakı oluşturma arayışıiçinde olmasına karşın, Sad-Abad Paktı'nda temel sorunsal askeri bir savunmaittifakı arayışı değil fakat istikrarsızlıklara yol açabilecek faktörlerinkontrol altına alınması ve bölgede hiç değilse asgari istikrarın sağlanmasınıhedeflemekteydi.Konuyu biraz daha açmak gerekirse, yukarıda bahsedilen Lozan sonrasıTürkiye'nin karşılaştığı savunma zaafı hem Balkanlar hem de Akdenizbölgesini ilgilendiriyordu. Ayrıca, aynı anda hem Balkanlar'dan hemde Akdeniz'den gelebilecek bir saldırı karşısında Türkiye'nin savunmagücü kolayca kırılabilirdi. Bu nedenle, Türkiye iki cepheden saldırı gelmesiniönleyecek oluşumlara katılmak ve desteklemek ihtiyacı duymaktaydı.Bu doğrultuda, Türkiye öncelikle Balkanlar'da Türkiye, Yunanistanve Bulgaristan arasında bir ittifak oluşturulmasına gayret etti 7 . FakatYunanistan ile Bulgaristan'ı statükoyu koruyacak bir zeminde bir arayagetirmek mümkün olmadığı için Türkiye, Bulgaristan ile ilişkisini bozmamaklabirlikte Türk-Yunan ikili ilişkisini güçlendiren 1933 tarihli EntenteCordial oluşturuldu. Türkiye Bulgaristan'ı bu oluşuma katmaya teşvikedici formüller aramasına rağmen Bulgaristan ısrarla bu oluşuma katılmadı.İç politika açısından Bulgaristan'ın bu oluşuma katılması mümkün gözükmemekteydi,çünkü revizyonizmi reddeden bir hükümetin iktidardakalması oldukça zordu. Üçlü bir ittifakın gerçekleştirilmesinin mümkünolmadığı bir durumda Türkiye için hedef Bulgaristan'a karşı askeri bircephe oluşturmaktan çok Bulgaristan'ın veya herhangi bir Balkan devletininBalkanlı olmayan bir devletle (bunun İtalya olduğu açıktır) birlikteTürkiye'ye karşı bir cephe oluşturmasını önlemek ana hedeflerden biriydi.Balkan Paktı'nın üç maddelik ana metnine eklenen 9 maddelik protokolve Balkan Paktını takiben Türkiye-Yugoslavya ve Türkiye-Romanyaarasında imzalanan askeri anlaşma 8 birlikte incelendiğinde görülmektedirki Türkiye'nin Balkan Paktından beklentisi Bulgaristan'a karşı bir cepheoluşturmaktan çok İtalya'nın herhangi bir Balkanlı devletle ittifak halindeTürkiye'ye karşı askeri bir saldırı durumunda Türkiye'nin Balkanlardayalnız kalmasını önlemekti. Türkiye açısından Balkan Paktı savunma7. Bkz, Türkeş, Turkish-Balkan Relations ..., ss. (63-77).8. ibid., ss. (92-132).135

zaafı sorunsalından yola çıkılmakla birlikte Balkan Paktı'nin siyasi boyutuda bir kaç açıdan oldukça önemliydi. Balkan Paktı, Balkanlı devletlertarafından oluşturulan bölgesel bir oluşumdu. Balkan Paktı Milletler Cemiyeti'ninöngörülerine aykırı değil, ona uyumlu idi. Diğer bir ifade ile,Balkan Paktı uluslararası sisteme karşı oluşturulan bir girişim değildi.Son olarak, Balkan Paktı ne Almanya ne de Sovyetler Birliği'ne karşı yönelenbir oluşumdu. Balkan Paktı üyeleri hiç bir anlamda Almanya'yakarşı bir hedef belirtmediler. Böyle bir sorunsalları da yoktu. Yani, BalkanPaktı ne Küçük Antant'ın bir uzantısı ne de Fransa'nın bu dönemdekurmaya çalıştığı Almanya'yı çevreleme politikasının bir parçası idi 9 .Balkan Paktı Sovyetler Birliğine karşı oluşturulan bir girişim de değildi.Nitekim Türkiye bunu Balkan Paktı'na iliştirilen bir çekince mektubuylabelirtmişti: Türkiye Sovyetler Birliğine karşı silahlı bir harekata girişmeyeceğinibelirtti. Benzer bir çekincede muhalefette bulunan Venizeloes'unısrarı üzerine Yunanistan tarafından koyulmuştu. Yunanistan'ınçekincesi ise İtalya'ya karşı Yunanistan'ın askeri bir harekata girmeyeceğinibelirtmesiydi 10 . Bu iki çekince Balkan Paktı'nın Balkan dışından gelebilecekbir saldırıya karşı savunma geliştirmesini daraltmakla birlikteBalkan Paktı'nı takiben imzalanan askeri anlaşmalar Türkiye, Yugoslavyave Romanya'yı İtalya'ya karşı birlikte hareket etmeye sevk edebilecekzemini oluşturmuştur. Açıkça görüldüğü gibi, Türkiye ince bir diplomasiile kendisini askeri anlamda Sovyetler Birliğine karşı riske atmayacakancak kendisine karşı askeri bir tehdit olarak gördüğü italya'ya karşı Balkanlardaittifak zeminleri oluşturmaya çalışmıştır. Yine siyasi nitelikteBalkan Paktı'nın önemli bir özelliği bu pakt ile Balkanların pasifleştirilmesi,diğer bir ifade ile, Balkanlı devletlerin birbirlerine karşı ittifak halindesaldırıya geçebilecek bir zemin oluşturmaması bakımından daönemlidir. Balkan Paktı'na üye iki ülke arasında bir anlaşmazlık sonucusavaş çıkarsa diğer ülkeler bu savaşa katılmak zorunda değillerdi. Ancak,saldıran ülke bir başka ülke ile ittifak halinde imzacı devletlerden birisinesaldırırsa diğer imzacı devletler saldırgan devletlere karşı saldırıya uğrayandevletin yardımına geleceklerdi. Balkan Paktı, sonuç itibarıyla anlaşmazlıklarınsavaşa dönüşmesini önlemeye çalışan bir diplomasi örneğiydi.Türkiye'nin savunma açısından kendisini zayıf hissettiği bir başkabölge Akdeniz'di. 1919-1923 arası yıllarda Türk-Italyan ilişkileri Yunanistan'ınAnadolu'ya yönelik işgalci tutumuna bağlı olarak değişimlergöstermektedir. Birinci Dünya Savaşı'ndan galip çıkan devletler arasındayer almasına ve 1915'de Londra'da kendisine Anadolu ve Kuzey Afrika'datoprak verilmesi sözü verilmesine rağmen bunların gerçekleşmemesive Anadolu üzerine yapılan paylaşım hesaplarında İtalya yerine Yunanistan'ınön planda tutulması İtalya'yı politika değişikliğine yöneltmiştir.9. Mustafa Türkeş, "The Balkan Pact and its Immediate Implications for the BalkanStates", Middle eastern Studies, 30/1, 1994.10. Türkeş, Turkish-Balkan Relations ..., ss. (92-132).136

İtalya, Yunanistan'ın Anadolu'yu işgaline sıcak bakmamıştır. Bu durumAnkara ile İtalya yönetimleri arasında yakın ilişkiler kurulmasına zeminhazırlamakla birlikte, bu yakınlaşma uzun süreli olamamıştır. Bununtemel nedeni Mussollini'nin 1922'de iktidara gelmesiyle birlikte İtalya'nıngiderek yayılmacı emellerini ön plana çıkarması ve İtalya'nın Akdeniz'deciddi bir tehdit oluşturma potansiyelinden kaynaklanmıştır. BirinciDünya Savaşı sonunda Almanya'nın yenilmesi bir anlamda İtalya'yıbölgesel bir güç pozisyonuna getirmiş ve hem Balkanlar'da hem de Akdeniz'dehesaba katılması gereken bir güç olarak algılanmaya başlamıştır.İtalya, Balkanlar ve Merkezi-Doğu Avrupa'da bulunan revizyonist devletleresiyasal destek vererek bu bölgelere nüfuz etmeye çalışmakta,Kuzey Afrika'da kendisine toprak verilmesi taleplerinde bulunmaktaydı.Bununla birlikte açıkça Türkiye'yi telaffuz etmese de Anadolu'nun Akdenizbölgesine yönelik talepleri olduğunu ima etmesi Türkiye'de ciddikaygılar uyandırmıştır. Mussolini İtalya'sının gerçekten Türkiye'ye yönelikreel hesaplar yapıp yapmadığı, yapsa dahi bunu hayata geçirmesininmümkün olup olamıyacağı bir tarafa, İtalya'nın Oniki Adaları elinde bulundurmasıve genişlemeci bir politika izleyeceğini hem söylem düzeyindehem de pratikte Habeşistan'ı işgal ederek göstermesi doğal olarak Türkiye'yiİtalya'ya karşı temkinli olmaya zorlamıştır. Türkiye açıkçaİtalya'yı tehdit olarak algılamıştır. Bu durumda Türkiye Akdeniz güvenliğiniilgilendiren bir savunma ittifakı arayışına girmiştir. İtalya'ya karşısavunma ittifakı ancak Türkiye'nin uzak komşuları ile gerçekleştirilebilirdi.Bu doğrultuda Türkiye Britanya, Fransa ve mümkün olursa SovyetlerBirliği'nin içinde bulunduğu bir savunma ittifakı arayışına girdi. Türkiye1935 ve 1936 yıllarında italya'ya karşı oluşturmayı tasarladığı ittifakıdile getirmesine rağmen Britanya ve Fransa Sovyetler Birliği'nin içindebulunduğu akdeniz güvenliğini ilgilendiren bir savunma ittifakına karşıçıktıkları gibi 1939 yılına kadar İtalya'ya karşı Fransa, Britanya ve Türkiye'denoluşabilecek bir oluşuma da sıcak bakmadılar. Britanya ve Fransa'nınhesaplarına göre İtalya hem Akdeniz'de hem de Balkanlar'da Almanya'nınrakibi durumundaydı ve bu nedenle Türkiye'nin İtalya'yayönelik Akdeniz'de oluşturmayı öngördüğü savunma ittifakı önerisinesıcak bakmadılar. 1939 yılına gelindiğinde ise artık öncelikler değişmişti.Türkiye için öncelik savaşın dışında kalmak iken Britanya ve Fransa geçkalmış bir ittifak arayışına girdiler. Bu nedenle 1939 yılında Akdeniz güvenliğiniilgilendiren Türkiye, Fransa ve Britanya arasında imzalananüçlü anlaşma Türkiye açısından geç kalmış bir anlaşma idi.Türkiye'nin Akdeniz bölgesinde tehdit olarak algıladığı İtalya'yakarşı askeri bir ittifak arayışına girmesine rağmen Britanya ve Fransa'nınçıkarları ve öncelikleri Türkiye'ninkilerle örtüşmediği için Türkiye'ninbu çabası sonuç vermemiştir. Ancak unutulmamalıdır ki, Türkiye bu süreçdeiki önemli konuyu gündeme getirmiş ve ikisinde de kendi lehinekararlar alınmasını gerçekleştirmiştir. Bunlardan ilki Lozan Boğazlar sözleşmesinin1936 yılında Montrö sözleşmesine dönüştürülerek Boğazların137

yönetiminin ve egemenliğinin Türkiye lehine dönüştürülmesidir. İkincisiise, Hatay'ın Türkiye sınırlarına katılmasıdır. Her iki durumda da Türkiyezamanlama konusunda dikkatli davranmış ve konuyu özellikle Fransa'nınitiraz edemeyeceği durumlarda gündeme getirmiştir. Her ne kadar Akdenizgüvenliği konusunda Britanya ve Fransa'yı yanına alan bir savunmaittifakı oluşturamasa da Montrö Boğazlar sözleşmesiyle Türkiye Balkanlarsınırında karşılaştığı savunma zaafından büyük ölçüde kurtulmayı başarmıştır.Hatay sorununun çözülmesiyle birlikte Türk-Fransız ilişkilerindekigerginlik yerini yakınlaşmaya bırakmakla birlikte Türk-Suriyeilişkilerinde gerginlik dönemi başlamıştır.1923-1938 arası yıllarda Türkiye'nin önem verdiği bir başka bölgeOrta Doğu bölgesidir. Burada Türkiye'nin bölgesel oluşumlara katılmaisteğinin temelinde yatan neden açık bir tehdit algılamasından ziyade bölgedeortaya çıkabilecek istikrarsızlık faktörlerini pasifleştirmeye yönelikolmuştur. Bu doğrultuda imzalanan Sad-Abad Paktı bir savunma ittifakıdeğildir. Dolayısıyla her hangi bir devlete karşı askeri anlamda yönelmekve ona karşı cephe oluşturmak gibi bir noktadan hareket edilmemiştir.1937 yılında imzalandığı haliyle Sad-Abad Paktı Türkiye, İran, Irak veAfganistan tarafından oluşturulan bir saldırmazlık ve bölgesel siyasi istikrarısağlamaya yönelik bir anlaşmadır. Bu anlaşma ile taraflar birbirlerinesınır sorunlarından dolayı saldırmayacağını ve en önemlisi birbirlerinin içişlerine müdahale etmeyeceklerini beyan etmekteydilir". İran ile Irak arasındaŞattül-Arab konusunda anlaşmazlıkların sürdüğü bir ortamda İranile Irak'ın birbirine karşı saldırmazlık sözü vermeleri tarafların anlaşmazlığınsavaşa dönüşmesini önlemek gibi temel bir hedefi ortaya koyduklarınaişaret etmektedir. Bunun kadar önemli bir başka konuda bölge devletlerininbirbirlerinin iç işlerine karışmamayı ve bu doğrultudateşkilatların kurulmasına izin vermemeyi taahhüt etmeleridir ki, budurum bölgedeki Kürt aşiretlerinin pozisyonları ile ilgilidir. Kürt aşiretleribölgede dağınık bir şekilde bulunmaktaydı ve bölge devletlerinin birbirlerininiç işlerine müdahale etmelerine zemin oluşturmaktaydı. Budurum bölgede kendini yeniden üreten istikrarsızlık kaynağı haline gelebilirdi.İstikrarsızlık kaynağı oluşturabilecek bir başka potansiyel isebölge devletlerinde bulunan Türki nüfustu. Hem Irak'da hem İran'da bulunanTürki nüfus istendiği durumda bölgede istikrarsızlık kaynağı halinegetirebilirdi. Türkiye bu doğrultuda bir politika izlemese de böyle bir potansiyelinbulunması karşılıklı müzakerelerde söz konusu edilmiş olmalıdır.Bölgede yaşanabilecek her türlü istikrarsızlığın Türkiye'yi etkileyebileceğinikestirdiği için, Türkiye bölgede bulunan Türki nüfusuistikrarsızlığa sevk edecek politikalardan özenle sakındığı gibi Sad-AbadPaktı 'nı imzalamakla Türkiye bölgesel düzeyde istikrarsızlık kaynağıoluşturmayacağını beyan etmekteydi. Türkiye irredentist taleplerinden11. İsmail Soysal, Türkiye'nin Siyasi Andlaşmaları (1920-1945), I, (Ankara, 1983); İsmailSoysal, "1937 Saadabad Pact", Ortadoğu ve Balkan İncelemeleri Vakfı, 3, (İstanbul,1988).138

vazgeçmiş ve tasarladığı ulus-devlet modelinde dışa yayılmak yerine içbütünleşmeyi sağlamaya yönelik iç reformlara öncelik vermişti. Türkiyeiç bütünleşmeyi sağlamak amacıyla yapılan reformları yerleştirmek içindışarıdan yapılabilecek müdahaleleri azaltmaya ve etkisizleştirmeye yönelikdış politikalar üretmeye çalışmıştır.Türkiye-Sovyetler Birliği ilişkilerinde diğer bölgesel oluşumlardanfarklı bir yapı vardı. Türkiye kuzey komşularıyla ilişkilerini SovyetlerBirliğini oluşturan birlik üyeleriyle ayrı ayrı yürütmek yerine SovyetlerBirliğinin merkezi yönetimini esas almıştır. Bu durum 1920 Gümrü anlaşmasınıtakip eden yıllarda açıkça görülmektedir. Gümrü anlaşmasıylaDoğu sınırında sorunları dondurmakla sağladığı avantajı 1921 yılındaMoskova anlaşmasında Türk-Sovyet yakınlaşmasına dönüştürmüş fakatbu yapı Lozan anlaşmasının Boğazlar sözleşmesiyle eski yakınlığını kaybetmeklebirlikte ilişkiler gerginleşmemiştir. 1930'lu yıllarda iki ülke arasındakiilişki iki bölgede kavramsal düzeyde, uluslararası arenada ise diplomatikgirişimlerle birbirlerini destekleyici nitelikte olmuştur. 1933 yılıHaziran ayında Britanya, İtalya, Fransa ve Almanya'nın imzaladığı DörtlüAnlaşmanın öngördüğü Avrupa Direktörlüğü oluşturulmasının aksineaynı yıl Sovyetler Birliği'nin önerdiği ve hem Doğu'da İran ve Afganistan'ınhem de Balkanlar ve Merkezi-Doğu Avrupa'da Yunanistan hariçbütün devletlerin imzaladığı Mütecavizin Tanımlanması girişimini Türkiyeimzalayarak desteklemiştir 12 . Bu girişim bölgesel düzeyde bir savunmaanlaşması olmamakla birlikte, bölgesel ve kavramsal düzeyde bölge ülkelerininbirbirlerinin iç işlerine karışmamayı öngördüğü için Türkiye'ninBölgesel politikalarıyla uyum içindeydi. Bu nedenle Türkiye-SovyetlerBirliği ilişkilerinde kavramsal düzeyde bölgesel politikalarda örtüşen dışpolitika normlarını yakalamak mümkündür. Uluslararası arenada Türkiye,Sovyetler Birliği'ni yanına çekmeye çalışmıştır. Türkiye'nin Milletler Cemiyeti'neüyeliği konusunu Sovyetler Birliği ile görüşmesi ve onun olurunualması ayrıca 1934 yılında Sovyetler Birliği'nin Milletler Cemiyeti'neüyeliğini açıkça savunması, Akdeniz bölgesi güvenliği konusundaSovyetler Birliği'nin içinde olduğu bir oluşum arayışında bulunması veBalkan Paktı'nın imzalanması öncesinde Sovyetler Birliği'nin uyarılarınıdikkate alması göstermektedir ki Türkiye uluslararası ve bölgesel politikalarındaSovyet faktörüne önem vermekteydi.Uluslararası Sistemin Öngörüleri ve Atatürk Döneminde BölgeselDış Politikaİki Dünya Savaşı arası dönem bir bütün olarak ele alındığında Atatürkdöneminde uygulanan bölgesel dış politikaların ne ölçüde uluslararasısisteme karşı veya öngörüleriyle uyum içindeydi sorusu üzerinde düşünülmesigereken bir konudur. Savaş sonrası uluslararası sistemin üç temel12. Dörtlü anlaşma için bkz; Türkeş, Turkish-Balkan Relations..., ss. (46-63).139

önceliği vardı. Uluslararası sistemi savaş öncesi uluslararası ilişkiler anlayışınagöre; yani güç dengesi anlayışına göre yeniden düzenlemek uluslararasısistemin iki baş aktörü olan Britanya ve Fransa'nın öncelikleri arasındaydı.Paris Barış anlaşmaları adıyla bilinen sınır düzenlemeleri veMilletler Cemiyeti bu doğrultuda gerçekleşti-oluşturuldu. Birleşik DevletlerBaşkanı Wilson'un idealist yaklaşımı, kimi ilke ve normları yerleştirmeyeçalışması itibarıyla önemli olmakla birlikte, bu genel çerçeveyedamgasını vuran realist anlayışın dışına çıkan bir girişim olmaktan uzaktı.Diğer bir ifade ile uluslararası sistem güç dengesi politikasına dayalı realistyaklaşıma göre yeniden inşa edilmeye çalışılıyordu. Dönemin ikiönemli aktörü, Britanya ve Fransa'nın iki ayrı önceliği daha vardı: SovyetRusya'nın çevrelenmesi ve Almanya'nın güçden düşürülmesi. Bu önceliklerinyanısıra uluslararası sistemin önemli aktörleri ulus-devletlerin kurulmasınakarşı çıkmadılar ve hatta teşvik ettiler, fakat ulus-devlet modellerindebölgesel düzeyde farklı politikalar ürettiler. Orta Doğu bölgesindemanda yönetimlerini kurup teşvik ederlerken Merkezi-Doğu Avrupa'dabağımsız egemen ulus devletlerin oluşmasını desteklediler' 3 . İşte tam bunoktada Türkiye önemli bir örnek teşkil etmiştir. Uluslararası sistemin aktörlerininöngördüğü manda yönetimi kurulması projesine karşı bağımsızulus-devlet oluşturma doğrultusunda Türkiye'de ciddi bir hareket gelişti.Bu anlamda Kurtuluş Savaşı uluslararası sistemin öngörülerini bölgeseldüzeyde kendi lehine çevirmesi itibarıyla Orta Doğu'daki örneklerdenfarklılık arzetmekle birlikte, Merkezi-Doğu Avrupa'daki örneklerle benzerliklergöstermektedir.İki Dünya Savaşı arası dönemde Türkiye'de uygulanan dış politika,uluslararası sistemin önemli aktörlerinden Britanya ve Fransa'nın SovyetRusya ve Almanya'nın çevrelenmesi politikasına uygun hareket ettiğinigösteren bir ip ucu yakalamak mümkün gözükmemektedir. Fakat, aynızamanda, Türkiye, Britanya ve Fransa'nın bu politikasına karşı bir politikada uygulamamıştır. Türkiye Britanya ve Fransa'nın öncelikleri farklıydıve herbiri kendi öncelikleri doğrultusunda politika ürettiler.Kısaca belirtmek gerekirse, iki Dünya Savaşı arası dönemde Türkiye'deuygulanan dış politikanın uluslararası sistemi yıkmak veya onu radikalbir şekilde değiştirmek gibi bir hedefi yoktu. Fakat, altı çizilmesigereken nokta, bu dönem dış politikasının ana hedeflerinden birisi uluslararasısistemin öngördüğü bölgesel politikaları askeri ve diplomatik manevralarlakendi lehine dönüştürmeye çalışmasıdır. Bunu takiben, bölgeseldüzeyde oluşturulan güvenlik ağlarına katılarak Türkiye karşılaştığıbölgesel nitelikli sorunları bölgesel düzeyde çözmeye gayret etmiştir. Buda uluslararası sisteme aykırı değildi.13. Bkz. Elie Kedourie, Politics in the Middle East, (Oxford: Oxford University Peress,1992); Elie Kedourie, England and the Middle East: the Destruction of the OttomanEmpire 1914-1921, (Boulder: Westview Press, 1987).140

SONUÇAnkara'da oluşan 'yeni' bürokratik sınıf, dış politika alanında uluslararasısistemin öngördüğü bölgesel politikaları kendi lehine dönüştürmeyiamaçlamış ve bunda azımsanamıyacak derecede başarı göstermiştir.Osmanlı İmparatorluğu'ndan Türkiye Cumhuriyeti'ne geçiş dönemi kimialanlarda taktiksel ricat yapmaya elverişli ortam sunmuş, Ankara hükümetide bu tarihsel kavşakta, silahlı mücadeleyi değişen koşullarda ortayaçıkan yeni faktörlerle anlamlı irtibatlandırarak gerektiğinde taktiksel vefiili ricat yapmıştır.Atatürk döneminde uygulanan bölgesel dış politika, uluslararası sisteminkendisini yapısal anlamda değiştirmeye yönelik olmamıştır. Bu dönemdeTürkiye uluslararası sistemin öngörülerini kendi lehine dönüştürmeyeçalışarak bu dönemin realist yaklaşımına uygun bir strateji takipetmiştir. Bölgesel güvenlik anlaşmaları iki Dünya Savaşı arası dönemintipik özelliklerindendir. Dönemin uluslararası örgütlerinden Milletler Cemiyetiağırlıklı olarak Britanya ve Fransa'nın kontrolü altında olması,bölgesel sorunlara çözüm üretecek mekanizmaları üretememesi ve halen19. yüzyıldaki güç dengesi politikasına dayalı realist yaklaşımın aşılamamasıdoğal olarak diğer aktörlerde olduğu gibi Türkiye'yi de realist bölgeselpolitika arayışına sevk etmiştir. Bu dönemin diğer önemli bir özelliğiise Türkiye'nin ikili anlaşmalarını çoklu anlaşmalara çekmeyeçalışmasıdır. Bunun temel nedeni yukarıda tartışıldığı gibi Türkiye'ninkarşılaştığı savunma problemiyle ilgilidir. Türkiye savunma zaafı olanbölgelerde çoklu güvenlik ağları oluşturmaya çalışmış ve bu konuda BalkanPaktı örneğinde hedeflerine büyük ölçüde ulaşmıştır. Fakat Türkiyetehdit algılamasının en keskin olduğu Akdeniz bölgesinde İtalya'ya karşıBritanya ve Fransa'yı uzunca bir süre ikna edememiş ve dolayısıylaBalkanlarda elde ettiği başarıyı Akdeniz bölgesinde elde edememiştir.Türkiye Sad-Abad Paktı'nı imzalayarak Güney Doğu sınırında savunmasorunsalından çok bölgedeki istikrarsızlık faktörlerinin kendileriniyeniden üretmesini ve çatışmaya dönüşmesini önlemeye yönelikolmuş ve dolayısıyla bu bölgede siyasi istikrarın sağlanmasını hedeflemiştir.Bu dönemde Türkiye'nin savunma giderlerinin genel bütçedeki yeri% 30'lardan giderek yükselişe geçmesi ve ikinci dünya savaşı arifesinde% 50'ye ulaşması 1930'lu yılların ikinci yarısında uluslararası konjonktürünne kadar hızlı değiştiğini göstermektedir. Bu eğilim bir anlamda budönemde güvenlik anlayışında askeri savunma boyutunun ne kadar önemsendiğinigöstermesi açısından önemlidir. Fakat, aynı derecede önemliolan bir başka nokta; bu dönemde Türkiye'nin diplomasiye de önem vermesidir.Sağlıklı ve temellendirilebilir analiz yapabilmek için gerekli olankabine tutanakları bulunmadığı için kesin sonuçlar çıkarmanın mümkünolmamasına rağmen, izlenen dış politikanın verdiği ip uçlarından yola çı-141

karak bu dönemde dış politikayı formüle eden asker-sivil bürokratlarıngüç algılayışında hem savunma gereçlerine sahip olma hem de güçün ikilive çoklu ilişkilerle sağlamlaştırılması gerektiği doğrultusunda bir kanılarıolduğunu ileri sürmek yanlış olmaz. Atatürk döneminin dış politikasınadamgasını vuran bir başka özellik bu dönemde Türkiye'nin Lozan'da belirlenensınırları ve Savaş Sonrası oluşan statükoyu kabul etmesidir. BuAtatürk döneminde Türkiye'nin statükocu bir yaklaşımı kabul ettiğinigösterir ve bu kendisini "Yurtta Barış Dünya'da Barış" özdeyişinde yeterinceifade etmiştir.142

İKİ DÜNYA SAVAŞI ARASINDAKİ DÖNEMDEATATÜRK VE MODERN TÜRKİYE'NİNBULGARİSTAN PARLAMENTOSU'NDADEĞERLENDİRİLMESİProf. Dr. İbrahim TATARLİ*Türkiye'de ve bütün dünyada olduğu gibi, Bulgaristan'da da Atatürk'ün60. Ölüm yıldönümü ve Türkiye Cumhuriyeti'nin 75. yıldönümüile bağlı olarak geniş boyutlu etkinlikler yapılmaktadır 1 . Bunun başlıcanedeni, Mustafa Kemal'in XX. yüzyılın en büyük kumandanlarından,ender düşünürlerinden ve devlet adamlarından biri, Türk halkının UlusalKurtuluş Savaşı'nın (1919-1922) önderi ve Türkiye Cumhuriyeti'nin kurucusuve ölümüne değin Cumhurbaşkanı olması ve her alanda büyükhizmet ve katkılarıdır. Onun yetenekli liderliğinde Türk halkı bağımsızlığınıkorumuş ve yepyeni bir devlet ve toplum düzeni kurmuştur. ModernTürkiye Balkanlar'da, Yakın Doğu ve Orta Doğu'da Akdeniz bölgesinde,* Hak ve Özgürlükler Hareketi Eski Milletvekili, Sofya.1. Bu bağlamda 8-9 Ekim 1998 tarihinde Sofya'da Bulgar Ordusunun Askeri Kulüb'ün,zamanında Atatürk'ün iki kez ateşe militer olarak bulunduğu tören salonunda MustafaKemal ve Türkiye Cumhuriyeti konulu bilimsel konferans, Bulgaristan'ın il merkezlerindenKircali'de (3 Ekim 1998), Burgaz'da (5 Ekim 1998), Şumen'de (10Ekim 1998) ve Razgrat'ta (11 Ekim 1998) Atatürk, Modern Türkiye ve Bulgaristanarasındaki iyi komşuluk ilişkileri konulu bilimsel seminerler yapılmıştır. BirincisineTürkiye Cumhuriyetinden Güvenlik Askeri Akademisi komutam Tümgeneral OrhanYöney ve Hacettepe Üniversitesi Okutmanlarından Prof. Dr. Cihat Özönder katılmışlardır.Bilimsel Konferansı Bulgaristan'ın Cumhurbaşkan Yardımcısı Todor Kavalciyev,Bulgar Ordusunun Genelkurmay Başkanı General Miho Mihov, Bulgaristan'daAtlantik Kulübü Başkanı ve Türkiye Cumhuriyeti'nin Sofya Büyük Elçisi TahsinBurcoğlu tarafından selamlanmıştır. Birçok rapor ve bildiri okunmuştur. Birçokresmi şahıs, bakan, milletvekili, toplumcu, politika adamları ve bilginler hazır bulunmuştur.Rejiyonel seminerler Belediye Başkanları, Türkiye Cumhuriyeti'nin PlovdivGenel Konsolosu İhsan Yücel ve TC Burgaz Genel Konsolosu Babür Hizlan tarafındanselamlanmış, Bulgaristanlı bilim adamları ile Türkiye bilginleri rapor ve bildiriokumuşlardır. Kircali'de Edirne Trakya Üniversitesinden Doç. Dr. Cevat Celep, TekirdağEğitim Müdüriyetinden müfettiş Yavuz Yalçın, Burgaz'da tekrar Doç. Dr.Cevat Celep, Şumen'de Edirne Trakya Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Osman inci,Rektör Yardımcısı Prof. Dr. Recep Mesut ve Rektör Danışmam Prof. Dr. Bilgi Çakır,Razgrat'ta Bursa Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Dekanı Yardımcısı veTarih Bölümü Başkanı Doç. Dr. Yusuf Oğuzoğlu seminerlere katılmışlardır.143

dünyada uluslararası ilişkilerde güvenliği, barış ve işbirliğinin bölgesel vebölgeüstü devlet gücü haline gelmiştir. Atatürk'ün çizdiği bu yolda TürkiyeCumhuriyeti 75 yıl devam etmiş ve gelecekte de bu yolda yürüyeceğindekuşku yoktur.Bundan önceki bilimsel çalışmalarımda Atatürk ve devrimlerininBulgaristan'da 1919-1939 yıllarında bilim alanında 2 , kısmen o zamanınbasınında 3 , sonra da 1944 ile 1990 döneminde değerlendirilmesi 4 ve Bulgar-Türkdostluğunun oluşum ve gelişimi üzerinde durmuş 5 , TürkiyeCumhuriyeti'nin dış politikasını araştırmıştım 6 . Şimdiki bildirimde Atatürkve Modern Türkiye'nin Bulgaristan Parlamentosu'nda değerlendirilmesiniaraştıracağım, çeşitli yanaşım ve konumları izleyeceğim, yeni verilerortaya koyacağım. Temel kaynak olarak Bulgaristan Milet Meclisiistenografık günlüklerini, oturum zabıtalarını, Resmi Devlet gazetesinivs. 7 kullanacağım.Önce şunu belirtmek istiyorum ki, Bulgaristan'da, Osmanlı hakimiyetindenayrılmasından, bağımsızlığını kazandıktan sonra iki devlet yönetimbiçimi uygulanmıştır: 1. Monarşizm (1879-1946) 2. Cumhuriyet(1946'dan bugüne değin). Birinci dönemde Bulgaristan'ın devlet ve toplumyapısı, 1879'da Tirnovo'da kabul edilen Anayasa ile düzenlenmiştir,bu Anayasa çağı için oldukça demokratik niteliktedir. O zamana değinAvrupa politik düşünüşün ve uygulamaların buluşlarını göz önünde bulundurulmuştur.Özellikle insan hak ve özgürlüklerine önem verilmiştir.Bulgaristan anayasal monarşizm ilan edilmiştir. Devlet Başkanı makamınaönce Prens Aleksandir Batemberg (1879-1876), sonra Ferdinand I2. Tatarlı I., Deloto na Atatürk votsenkata na bilgarskite uçeni ot perioda 1919-1939 g.(1919-1939 Döneminde Atatürk'ün Bulgar Bilim Adamları Tarafından Değerlendirilmesi).-"Balkanistika" N 1, Bulgar Bilimler Akademisi Balkan Ülkeleri AraştırmalarıEnstitüsü, Sofya, 1986, s. 292-308. Atatürk ve reformlarının Bulgaristan'da DeğerlendirilmesiÜstüne.- X. Türk Tarih Konegresi, Kongreye Sunulan Bildiriler, c. VI,TTKB, Ankara 1994, s. 2812-2849.3. Tatarlı I., İkinci Dünya Savaşı Öncesi Bulgar Basınında Atatürk ve Reformları. I.Büyük Bulgar Toplumcusu, Yazar ve Gazetecisi Todor Kojuharov'un Gözüyle MustafaKemal. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, c. XIII, Temmuz 1997, s. 38, s. 451-464.4. Tatarlı I., Savaş Sonrası Döneminde Atatürk ve Reformlarının Bulgaristan'da DeğerlendirilmesiÜstüne (1944-1990). XI. Türk Tarih Koenegresi, Ankara 5-9 Eylül 1990,Kongreye Sunulan Bildiriler, c. VI, TTKB, Ankara 1994, s. 2603-2614.5. Tatarlı I.T., En Yeni Zamanda Bulgaristan-Türkiye Dostluk İlişkilerinin Fikir Yönü.III. Uluslararası Türk Kültür Kongresi, 25-29 Eylül 1993 Ankara. Bulgaristan-Türkiye İyi Komşuluk, Dostluk ve İşbirliği İlişkilerinin Gelişiminde Yeni Bir Aşama.Hak ve özgürlük, s. 9, 18 Şubat 1993. Mustafa Kemal Atatürk'ün Balkanlarda İşbirliğive Dostluk Politikası. Üluslararası İkinci Atatürk Sempozyumu, 9-11 Eylül 1991,Ankara.6. Retrospeksiya na vinşnata politika na Republika Turtsiya. ot distansiyata na vremeto(Türkiye Cumhuriyetinin Dış Politikasının Rejonstruksiyonu. Zaman Mesafesinden)Prava ei svobodu, S. 28, 22 Temmuz 1998.7. Bulgar Parlamentosu'nun "Stenogratski dnevnitsi" başlığı altında sürekli stonografgünlükleri (ig), bunlara ekler ve ayrıca da resmi "Dırjaven vestnik" (Devlet Gazetesi)ayınlanmaktadır.144

Saks-Koburg-Gotski (1887-1908) Çar sıfaüyla (1908-1918) ve Boris III(1918-1943) almışlardır. Onun ölümünden sonra da Simeon II zamanındaregentlik yönetimi uygulanmıştır (1943-1946). Kralcılık ilkeleriyle parlamentarzimarasında bir balans, bir birlik ve bütünlük aranmıştır. Bir yandandevlet başkanına genelde ülkenin iç ve dış politikasının yönetimi, silahlıkuvvetlerin kumandanlığı, Başbakanın ataması gibi yüksek yetkilertanınmaktadır. Öte yandan seçim yolu ile gelen çok partili bir parlamento,ülkenin yasa organıdır, yürütme gücü parlamenter kontrolü altında bulundurulmaktadır.Anayasada güçlerin yasa, yürütme ve yargılama olmaküzere ayrımı, esaretin yasağı, insan hakları ve özgürlükleri ilkeleri kabuledilmiştir. Ortodoks hıristiyanlık devlet dini ve öteki dinlere özgürlük tanındığıhalde, genelde Bulgaristan laik bir devlettir 8 . Şöyle la, DevletBaşkanı, Bakanlar Kurulu ile birlikte Parlamento, temel devlet gücü merkezlerindenbirini oluşturmaktadır. Ülkenin iç ve dış politikasının oluşumve gelişiminde büyük rol oynamaktadır. Halkın idaresini ve bağımsızlığınıifade etmektedir. Bu açıdan Atatürk'ün ve Modern Türkiye'nin BulgarParlamentosu'nda değerlendirilmesi, çeşitli politik formasyonların,güçlerin yanaşımı ve pozisyonlarının açıklanması bakımından büyükönem taşımaktadır. Bu konuya bazı araştırmalarda fragmenter olarak değinilmiştir.Fakat bir bütün olarak Atatürk'ün ve Modern Türkiye'nin değerlendirilmesiele alınmamıştır. Nitekim bildirimin konusu da budur.İki Dünya Savaşı arasındaki dönemde Mustafa Kemal'in kişiliği vetutumu, Türkiye'nin iç ve dış politikası Bulgaristan'ın Millet Meclisi çalışmalarında-gerek parlamenter komisyonlarda, gerekse genel oturumlarda-geniş yer almaktadır. Bu da çok doğaldır. İki komşu ülke arasında pekçok ortak sorunlar vardır. Bunların araştırılması ve çözüme bağlanmasıgerekmektedir. Atatürk ise bunlara damgasını vurmuştur. Bütün bu sorunlargeniş monografik araştırmalara konu olabilir. Ben bildirimde bu yıllardaBulgaristan'ın Millet Meclisi'nde geniş tartışmalara konu olan bazıtemel sorunlara değineceğim.Savaş sonrası yıllarında birçok bakımdan Bulgaristan ile Türkiyekader kardeşleridir. Her iki ülkenin halkları Birinci Dünya Savaşı'na sürülmüştür.Savaş sonrası döneminde yenilgiye uğrayan devletler arasındabulunmaktadırlar. Birine Neuilly Anlaşması, diğerine Sevres Anlaşmasıdayatılmak istenmiştir. Özellikle 29 Eylül 1918 tarihli Selanik ve 30Elam Mondros Silah Bırakışımından sonra, İstanbul'daki Müttefik Komiserleri,Merkez Güçlerle, bu arada Bulgaristan ve Türkiye arasındaki diplomatikilişkileri yasak etmişlerdir. Bundan dolayı iki ülke arasındaki direktdiplomatik ilişkilerin yeni baştan kurulması gerekmektedir. Buamaçla gizli, yarı resmi, sonra da resmi girişimlerde bulunulmuştur. BizzatMustafa Kemal ve Aleksandir Stamboliyski Türk-Bulgar dostluk veişbirliğine büyük önem vermişlerdir. Mustafa Kemal daha 24 Ekim1919'da Trakya-Paşa İli kumandanlarından Cafer Tayyar ve Arif Bey'e8. Bk. Bılgarski konstitutsii i konstitutsionni proekts (Bulgar Anayasaları ve AnayasaTaşanları) Drl.: V. Metodiev, L. Stoyonv, Sofya (S.) 1990, s. 20 vd.145

kadar direktiflerinde Bulgarlarla işbirliği yapılmasını öğütlemektedir,Bulgar dostlarına selamlarının ulaştırmasını dilemektedir 9 . San Remokonferansında Doğu ve Batı Trakya'nın Yunanistan'a verilmesi kararınakarşı Türkler ve Bulgarlar beraber savaş vermektedirler. Cafer TayyarBulgar temsilcileriyle temasta bulunmuş, hatta onun Yunanlılara esir düşmesindensonra yüzlerce Türk subayı ve binlerce Türk askeri Bulgaristan'dasığınak ve konukseverlik bulmuş, sonra da Türkiye'ye dönerekUlusal Kurtuluş Savaşı'na katılmıştır. Gemilerle Anadolu'ya yardım gönderilmiştir.Ankara'da TBMM'nin 23 Nisan 1920 tarihinde açılışından bir haftasonra, 30 Nisan 1920'de Mustafa Kemal Parlamento adına Fransızca olarakBulgaristan'ın Başbakanı Aleksandir Stamboliyiski'ye bir mektupgöndermiş, TBMM nin kararlar ile tanıştırmıştır 10 . Haklı olarak bu YeniTürkiye ile Bulgaristan arasında ilk diplomatik temas olarak sayılmaktadır.1921 Mayısında Aleksandir Stambolyiski'nin öğütleri üstüne BÇHPmilletvekillerinden Angel Groskov Kundalov, Jandarma Yaveri YüzbaşıGrigor Pisarev, tüccar Paskal Ehçev vs. katıldığı bir heyet Türkiye'yegönderilmiştir. Ankara'da bizzat Mustafa Kemal Bulgar milletvekili, ismetİnönü de Jandarma yüzbaşısıyla görüşmüşler, bazı cepheleri ziyaretetmişlerdir. Bunu başka Bulgar heyetleri izlemiştir. Sofya'da da bir zamanAnkara hükümetinin resmi temsilcisi olarak Mustafa Kemal'in yakınadamlarından Cevat Abbas (Gürer) bulunmuştur. Bulgaristan'ın EdirneKonsolosu T. Markov 25 Ocak 1923'de İzmir'e gitmiş. Onu MustafaKemal iki kez kabul etmiştir. 28 Şubat 1923 görüşmesi iki saat sürmüştür.Büyük kumandan ve devlet adamı ona şöyle demiştir: "Bize Balkanlar'dadost bir halk lazımdır. Bulgar halkı ise, coğrafi, politik ve ekonomikbakımdan bizim gereksinimlerimize en uygundur, iki halk arasındabir dostluk bizi de, sizi de daha güçlü ve daha bağımsız yapacaktır"".Bulgaristan'ın Başbakanı, büyük devlet adamı Aleksandir Stamboliyskide 26 Ekim 1922 tarihli Millet Meclisi oturumunda, ülkenin dış politikasınısunarken Mustafa Kemal'e ve Türk halkının Ulusal Kurtulu Savaşı'naen yüksek değer vermiştir: "Yeniden incelenmesi gereken şimdikiYakın Doğu sorunu üzerinde duracağım. Türkiye'nin, onun büyük devlet,politika ve askeri faaliyetçisi Kemal Paşa'nin şahsında hizmetini itiraf etmemizgerekir. Ölüme yargılanmasına sebep olan bir zamanki cüretkarlığı,onun gayretleri ve etrafında bulunanların gayretleri sonucunda biz busorunun yeniden incelemeye getirildiğini görmekteyiz" 12 . Bütün dünyadakietkilerini belirtmiştir: "Ankara, haksızlıklara uğrayan müslüman dünyasıiçin Mekke ve Medine'dir; haksızlıklara uğrayan hıristiyan dünyası9. Gazi Mustafa Kemal, Nutuk-Söylev, Vesikalar-BElgeler., c. III AKDTÇYK, TTYK,TTKB Ankara 1989, s. 1893.10. Velikov, St. Kemaliskata Revolutsiya i Bılgarskata obştestvenost (1918-1922) KemalistDevrimi ve Bulgar Kamuoyu (1918-1922) Sofya 1966, s. 61.11. Aynı yapıt, s. 75.12. Stenografik Günlükler, XIX AMM. III Döne, 70. Oturum, 26 Ekim 1922, s. 135.146

için Kudüs'tür. Ve eğer haksızlığa uğrayan insanlık herhangi bir kimseyeherhangi bir zaman yapıt kaldırması istiyorsa bu Ankara faaliyetçilerineyapılmalıdır" 13 .Büyük analiz ve sentez gücüne sahip olan Bulgar politika adamı vedemokrat Aleksandir Srabloliyski büyük asker ve devlet adamı, çağdaşıMustafa Kemal'in liderliğinde Ulusal Kurtuluş Savaşı'nin dünyada doğuracağısonuçları ve özellikle Versalle-Neuilly düzenini altüst edeceğinipekala sezmiştir: "Anlaşmaların revizyonu sorunu artık incelenmeye konulmuştur;sizler ise hatırlıyorsunuz ki, Türklerin gayretlerinden öncehatta revizyon sözünün hatırlatılmasına bile olanak verilmiyordu. Revizyondansöz edilmemesine İsrar edenler bugün bu fikri en çok benimsemişlerdir.Sevr Anlaşmasının revizyonu ile bu anlaşmalarda yer alanbütün ağır maddelerin revizyonu gereklilik icabı başlıyacaktır" 14 .İstanbul'a doğru Mustafa Kemal'in kumandanlığında ilerleyen Türkordularının karşısında Yunanistan'ın Doğu Trakya'yı boşalttığını, Bulgaristanile Türkiye ileride de hem hudut olacaklarını bildirmiş ve iki devletarasında dostluğu bir kez daha belirtmiştir: "Büyük güçlerin şimdiye kadarkianlaşmalarına göre de Türkiye ilerde de bizim komşumuz kalacaktır.Bizim onunla ilişkimiz yalnız dostluk olabilir. Bizim ekonomik çıkarlarımızonunla dostluk içerisinde yaşamamızı dikte etmektedir. Onunpolitik çıkarları da Avrupa'da Bulgaristan ile barış içerisinde, dostluk içerisindeyaşamasını dikte etmektedir. Biz hoşgörüşümüzü, onun topraklarınael koymamak yolunda bütün gereken delilleri vermiş bulunuyoruz ve obunda şüphe gösteremez..." 15Aleksandir Stamboliyski, barış, dostluk ve işbirliğine yönelik dış politikayıbütün Balkan devletlerine karşı uygulamak istemiştir. Bu açıdanYunanistan'a da münasebet almaktadır. Bu bağlamda yeni bir Yunanistan'ahitap etmektedir. Eski cinayetlerine dönmemesine çağırmaktadır:Anadolu ve Trakya saldırganlığını kesinlikle yargılamaktadır: "Şimdi onuoradan kovdular. Hatta Türkler onları kovmamış olsalardı dahi, başkalarıonları kovacaklardı. O arada kalamazdı." 16 Hatta Yunanlıları Batı Trakya'dangeri çekilmeleri ve barış politikasına dönmelerini istemektedir.İki komşu devlet arasında diplomatik ilişkilerin yenileceği günlerdeBulgaristan'da askeri hükümet darbesi yapılmıştır. Bunu, III. KomünistEnternasyonalin ve Sovyet Rusya'nın kışkırtmalarıyla yapılan Eylülayaklanması izlemiş ve iç gerginliği derinleştirmiştir, iki ülke arasındakidiplomatik ilişkilerin ihyası iki yıl ertelenmiş. Bu sırada Lozan Konferansıbaşlamış ve Barış Anlaşmasıyla sonuçlanmıştır. Yeni Türkiye artık13. Aynı kaynak, s. 135.14. Aynı kaynak, s. 135.15. Aynı kaynak, s. 136.16. Aynı kaynak, s. 135.147

andlaşmayı yenilen bir devlet olarak değil, yenen, eşit bir devlet konumundanimzalamıştır. Barış koşullarında Kemalist devriminin yeni aşamasıbaşlamış, politik, ekonomik ve kültür alanlarında, yeni hukuk devletive politik yaşamda, her yönde gelişmeye gereken bütün devletlerlebarış ve işbirliği politikası uygulanmıştır, nihayet 1936 Montrö Konferansıylaher türlü yabancı güçlerin müdahele kalıntıları ortadan kaldırılmıştır.Bulgaristan'da Prof. Aleksandir Tsankov'un hükümeti 9 Haziran1923'ten 1926 yılına değin erkte kalmıştır. Dış İşleri ve Mezhepler Bakanıtanınmış asker ve politika adamı Hristo Kalfov olmuştur. İç politikasındaBHÇB hükümetlerinden tamamen ayrılan yeni hükümet, bazı aşırısağcı ve saldırgan partilerin gayretlerine rağmen, Aleksandir Stamboliyskizamanındaki izolasyon politikasından çıkmak hattı sürdürülmüştür. İkiyıl gergin görüşmelerden sonra Ankara'da 18 Ekim 1925 tarihinde Türkiye-BulgaristanDostluk Anlaşması ve oturma Sözleşmesi imzalanmıştır.Fakat ratifikasyonu Andrey Lyapçef (1866-1933) hükemeti zamanındayapılmıştır. Dışişleri ve Mezhepler Bakanlığına tanınmış politika adamıAtanas Burov (1875-1945) getirilmiştir. XXI. AMM.nin 28 Mayıs tarihli95 ve 96 oturumlarında bazı parti ve çevrelerin temsilcileri antlaşmayıeleştirmiş ve ratofıkasyonuna karşı çıkmışlardır. Böyle olduğu halde, hükümetparlamentoda destek bulmuş ve anlaşma tasvip edilmiştir. UlusalLiberal Parti'nin iki kanadı da Aleksandir Tsankov ve Andrey Lyapçevhükümetlerinin dış politikalarını desteklemiştir, özellikle bu partinin milletvekillerindentanınmış toplumcu ve politika adamı Dimo Körçev(1884-1928) Mustafa Kemal'e ve Türk halkının Ulusal Kurtuluş Savaşınayüksek değer vermiştir. O şöyle demiştir: "Türk Cumhuriyeti'ni rahatınabırakınız da, Türkiye'nin tarihide yaşamadığı bir şanını, mutlak, tamamenyalnız başına diyeceğim, uluslararası bağımsızlığının ilk günlerini sevgiyleyaşasın. Bu ülke başka insanlardan gereksinimini duyacaktır. O zamanlarda gelecek, o zamanlar da basacaktır. Zaman çabuk geçecek. Memleketşimdi tarihsel bir romantizm döneminde bulunmaktadır" 17 . Osmanlıİmparatorluğu zamanından miras kalan milliyetler ve dinler mozaiğinigözönünde bulunduran Bulgar milletvekili ulusal sorunda kemalistlerehak vermektedir: "Siz sanıyor musunuz ki bu dinler, milliyetler -bunlaraTürk dinsel tarikatlarını da katarsak- mozaiği, Türkiye ve dinleri milliyetsayan bir anlayış bugün daha fazla tahammül edilebilinir mi?" 18 Bu bağlamdaLozan Anlaşmasında azınlıkların dinlere göre milliyet sayıldığı anlayışınıda belirtmiştir. Belki de Balkanlar'da ilk kez Dimo Körçev, HalklarCemiyetindeki tartışmalardan ilham alarak ulusal devletlerinegemenliği, toprak bütünlüğü temelinde insan haklarını ve azınlıklaradahil vatandaşların hakları tezini savunmuştur. Bu ilke, İkinci Dünya Sa-17. Stenografık Günlükler, XXI AMM. III. Muntazam Dönem, 94. Oturum, 25 Mayıs1926, s. 1863.18. Aynı kaynak.148

vaşından sonra, Birleşmiş Milletler Örgütü ve Avrupa Birliğinin uluslararasıbelgelerinde temel prensiplerden biri olmuştur 19 .Millet Meclisinde Bulgaristan-Türkiye Dostluk anlaşmasını, kendisininDışişleri ve Mezhepler Bakanlığı zamanında imzalayan Hristo KalfofParlamentoda raporcu olarak arzetmiştir. Bu diplomatik belgeye büyükdeğer vermiştir. O anlaşmanın imzalanmasının motifleri üzerinde durmuştur.O şöyle demiştir: "Nedenler şunlardır: Yöneticilerinin şahsındaTürklerin, 1922 yılı Kasımında onların silahlarının kazandığı zaferle görüşlerindederin değişiklikler oldu, onlarla savaşta bulunan ve onlarlabüyük savaşa katılmayan ülkeler için önemli sonuçlar veren görüşler benimsediler"20 . Bunlar ifadesini imzaladıkları anlaşmalarda buldular. Bunlarınbaşlıcaları, kapitülasyon rejimini kaldırmak, tam eşit koşullarla andlaşmaimzalamaktır. Bu, Bulgaristan Türkiye Dostluk Anlaşmasında dagörülmektedir. Örneğin, bundan önceki dönemlerde, XX. yüzyılın başındanberi askıda kalan sorunların bir Prokol'le çözülmesidir. Bu, sağlıklıve sürekli bir barışın ve dostulğun güvencesidir. Başbakan tanınmış devletadamı Andrey Lyapçev de özetinde şöyle demiştir: "Ben şimdiyekadar hatipleri ve onların eleştirilerini dinledim ve müsadenizle büyük birmemnuniyetle şunu belirtmeliyim ki, hiçbiri bu anlaşmalarla tam razı olmayananlamda bizim Güney-Doğu komşumuzla, Bulgar halkının en iyiilişkiler isteğiyle eretik bir fikir ifade etmemiştir" 21 .Protokol'ün getirdiği çözümlerle ilgili kesinlikle şunu belirtmiştir:"Eski durumu nasıl geri çevirebiliriz? Sizden hiçbiriniz bu sorunla ilgiline yapılabileceğini gösteremedi, ne de gösterebilir, ne de göstermek istemedi;ben dahasını da söyleyeceğim: kovulan ahalinin yerlerine yenidenyerleşmesi için çare aramak arzu edilir birşey değildir. Bu, halkları iyi birsonuca hiçbir zaman görülemez" 22 . Onun fikrince, Anlaşma ve Protokolfaktik bir durumu biçimlendirmektedir. Sonra 1913 olayları ve BirinciDünya Savaşı sonundaki süreçler üzerinde durmuştur. Batı Trakya'nınNeuilly Anlaşmasına göre Büyük Güçlere, fakat sonra Yunanistan'a verildiğini,Yunanlılar bu bölgeyi, Doğu Trakya'yı ve İstanbul'u almakamacıyla kullanmak istediklerini, fakat Sakarya'dan sonra, MustafaKemal'in zaferinden sonra Anadolu'dan ayrıldıklarını ve Doğu Trakya'danayrılmalarını belirtmiştir. Anlaşmanın imzalanmasının sağlıklı birmantığa dayandığını ve gerçeklere uygun olduğunu bir kez daha kaydetmiştir.Oturma Sözleşmesine de yüksek değer vermiştir. Bu bağlamdagene Mustafa Kemal'in yönetiminden söz etmektedir. Bulgaristan Başba-19. Bk.: Tatarlı 1., Zaştita na Pravata na Maltsinsvata (Vıtreşna i Mejdunarrodnopravnauredba) (Azınlık Haklarının Savunusu) (İç ve Uluslararası Hukuk Düzenlemesi),"Demokratiçeski progled", s. 1 (1996) Sofya s. 377-400. Ulusal Azınlıklar HaklarıÇerçeve Anlaşması. "Hak ve Özgürlük", No. 12 25.3.1998, No. 13 1.4.1998, No. 1415.3.1998.20. Stenografık günlükler XXI AMM., III. Muntazam Dönem, 94. oturum, 5 Mayıs1926, s. 1871.21. Aynı kaynak, s. 1875.22. Aynı kaynak, s. 1875.149

kanına göre, anlaşmalarının imzalanmasının başlıca sonuçları şunlardır:1. Bulgaristan'da hukuk düzenini sağlamlaştıracaktır, özellikle mülkiyetigözönünde bulundurmaktadır. 2. Yüksek gümrük vergileri kaldırılacaktır.3. Komşulardan biriyle bütün münakaşalar ortadan kaldırılacak, her ikiülke arasında itimat kurulacak, her türlü şüphe kaldırılacak. Bunlar Başbakanagöre, çok önemlidir. 4. TBMM, dönemi sonunda bulunmaktadır.BTDA'nin ratifikasyonunu yapmak niyetindedir. Özet olarak şöyle demiştir:Bizim çalışmalarımızı, dünyada barışın sağlamlaştırması içinkaygı gösteren bütün devlet adamları tarafından en adilane bir biçimdedeğerlendirilecektir. Bu türde her anlaşma durumun sağlamlaşmasına yararlıolacaktır. Bugün Bulgaristan'ın, endişesi olmayan sağlam bir devletolmaktan büyük ihtiyacı vardır. Bu yönde biz Güney-Doğu komşumuz ilekabul ettiğimiz bu anlaşmalarla gitmekteyiz. Biz bu istikamette kararlıolarak bütün öteki komşularımızla da hareket edeceğiz. Bizim bu hareketimizadilane değerlendirilecektir. Ümit ettiğimiz sonuçlar en iyi olmaktanbaşka olamaz" 23 .BTDA.nin ve Oturma Prokolü'nün imzalanmasından beş yıl, onaylanmasındanda dört yıl sonra, Ankara'da 6 Mart 1929'da Türkiye ileBulgaristan Arasında Tarafsızlık, Uzlaştırma, Yargısal Çözüm ve HakemlikAnlaşması (TBUÇHA) imzalanmıştır. Üç ay sonra XXII. AMM.ndeAndrey Lyapçev Hükümeti tarafından oylamaya sunulmuştur. AnlaşmaParlamento'nun 23, 27 ve 28 Mayıs tarihlerinde 101, 102 ve 103. oturumlarındaincelenmiştir. Anlaşmanın Onaylama Yasa tasarısı milletvekillerindenHristo Silanov tarafından okunmuştur. Parlamento'da DemokratikSgovors partiler koalisyonun çoğunluğu vardır. O anlaşmayı Bulgar-Türkilişkilerinde bir aşama saymaktadır.XXII. AMM.nde, koalisyona katılan göçmen Trakya örgütü milletvekilleri,bundan önceki Parlamento'da olduğu gibi, bu kez de,BTUYÇHA'ya karşı çıkmışlardır. Onların görüşlerini Dimitir Popnikolovileri sürmüştür. Onun konuşması adeta saldırı niteliğini almıştır. Türklerve Yunanlılar düşman ilan edilmiştir. Trakya, Bulgar yurdunun kopmazbir parçası, her zaman bir sırf Bulgar bölgesi sayılmıştır. Konuşması, Dışişlerive Mezhepler Bakanı tanınmış politika adamı ve banker AtanasBurov'un sert yanıtına uğramıştır. Elementer popüler tarih bilgilerine dayanankonuşmayı ürütmüş ve parlamento düzeyi altında ve politik bakımdanmuzir bulmuştur.Ulusal Liberal Parti milletvekillerinden V. Kozniçki anlaşmayı ikidevlet arasında ilişkilerin önemli bir başarısı saymıştır. O şöyle devam etmiştir:Biz bu anlaşmayı sevinçle karşılıyoruz ve komşumuz olan Cumhuriyeteulu reformcusunun rejiminde yeni ekonomik ve kültür gelişmesindebüyük başarılar dileriz; Gazi Mustafa Kemal dünyayı dahisiylehayran etti o ülkesini İslah etti. Savaştan yenilgiyle çıkan memleketindehalkını galip zirvesine yükseltmiştir 24 .23. Stenografik Günlükler, XXII AMM. II. M. Dönem, 101. Oturum, 23 Mayıs 1929, s.2305.24. Aynı kaynak, s. 2335.150

Milletvekillerinden G. Vasilev anlaşmaya büyük önem vermiştir.Bulgaristan'ın savaşta çok kayıplar verdiğinden üzülmüştür, fakat Türkiye'ninçok daha büyük kayıplar verdiğini belirtmiştir. Böyle oldğu haldeTürkiye kendisini toparlamış ve her alanda kalkınmaktadır. Bu bağlamdaG. Vasilev şu gerçeği saptamıştır: "...Şunu belirtmeliyiz ki, Türkiye bizebakarak çok daha büyük kayıplar vermiştir. Ben size beyan etmek istiyorumki, size inançla konuşuyorum. Bugün karşımızda başka bir Türkiyebulunmaktadır. Bu, 1912 Türkiye'si değil; bu hatta 10 yıl önceki Türkiyedeğil. Bu, Abdül Hamid'in ve onun ecdadının zamanının imparatorluğundaolduğu gibi değil, şimdi oluşmakta olan gerçekten bir Türk ulusuşimdi tamamen başka temeller üzerinde konsolide olan bir Türk devletidir"25 . O Türkiye'deki köklü değişikliklerin etkenlerini araştırmıştır. Bulgaristan'abakarak bunların başlıcaları şunlardır: "Türkler iki olumlu şeydenfaydalanmışlardır: topraklarından, Küçük Asya gibi bir materikten vediğer yandan gerçekten kendilerinin Cumhurbaşkanı, Gazi MustafaKemal gibi yeni bir insandan yeni bir devlet adamının varlığından" 26 konuşmasınındevamında G. Vasilev Atatürk'ün bazı çok önemli çizgilerinibelirtmiştir: "Bildiğiniz gibi, Mustafa Kemal burada ateşe militeyi olarakbulunmuştur, biraz Bulgarca bilmektedir, Bulgar toplumu ve Bulgar ordusuile temasları vardır, bu biz Bulgarları, ona Avrupa'da olduğundan dahafazla tanımak olanağını verdi. O, 1908'den sonra tanıdığımız Genç Türktipinden değildir. Genç Türkler eski Türkler'den İmparatorluğu o zamanadeğin yöneten Sultan oligarşisinden önemli dende farklaşıyorlardı. FakatMustafa Kemal her ihtimalde bambaşka, Genç Türkler'den de bambaşkabir niteliktedir; Mustafa Kemal Türk halkını kurtardı; kendisinden öncekimsenin yapamadığı bir biçimde, onları son barış anlaşmasının en iyi koşullarınınkazanılması için çareler buldu; Mustafa Kemal Türk kadınınıkurtardı; Mustafa Kemal Türk yurttaşını, mülk sahibini, Türk sanayicisiniyarattı; benim kanatimce Mustafa Kemal'in yaptığı en büyük reform, Latinceninkabulüdür. Benim mütevazi, fakat samimi kanımca memleketteyaptığı en büyük, en verimli devrimdir..." 27 Yeni alfabe Türk ulusuna veyeni kuşaklara kolaylık yaratacaktır, Avrupa halklarına Türk dilini öğrenmelerine,on yüzyıllık kültürlerini öğrenmelerine yardım edecektir.G. Vasilev bazı çok değerli, evristik nitelikte düşünceler ileri sürmüştür.Onun kanaatine göre, ancak Bulgarlarla Türkler bir bütün olarakAsya ile Avrupa arasında köprü olabilirler, iki kıtayı coğrafi ve ekonomikbakımından birleştirebilirler. Bu açıdan ve her bakımdan anlaşmaya değervermiş ve desteklemiştir.Parlamenter tartışmalarının sonunda, Andrey Lyapçev'in koalisyonHükümeti'nin Dışişleri ve Mezhepler Bakanı, büyük demokrat ve devletadamı Atanas Burov geniş ve esaslı bir konuşma yapmıştır. Milletvekillerininkonuşmaları üzerinde durmuş, muallefetin iddialarını çürütmüş, so-25. Aynı kaynak, s. 2336.26. Aynı kaynak, s. 2336.27. Aynı kaynak, s. 2342.151

uları yanıtlamıştır. Uyumu bozmak isteyen birkaç muhalif milletvekillerininhatalı pozisyonlarını şiddetle eliştirmiştir, memleketin büyük ulusalçıkarları ile bazı bölgesel ve özel çıkarların arasındaki ilkesel ayrımı vurgulamıştır:"Bulgaristan Parlamentosu'nda ve Bulgaristan'ın yönetimindehepimiz Bulgar politikası yapmalıyız. Trakya politikası değil, Makedonyadeğil, Dobruca politikası değil" 28 . Gerek 1925'de imzalanan anlaşmave aneksinin, gerekse yeni antlaşmanın sorumluluğunu kabul etmektedir.O BTDA'nin iki ülke arasındaki sorunların kompromis sonucunda imzalandığınıbelirtmiştir: "Bu kompromisler (uzlaşma) in faydası şudur ki, bukarşılıklı özverilerle, iki devlet arasında normal dostluk ilişkilerinin ihyaedilmesine engel olan sağlıksız bir durumu ortadan kaldırılmıştır. İşteBulgaristan'ın başarısı bundadır, işte Türk Cumhuriyeti'nin başarısı dabundadır. Yenilen yok, yenen yok; aldatılmış yok, aldatan yoktur; ikiakıllı hükümet vardır. Onlar, kendi devletlerinin doğru değerlendirilmesisayesinde bu anlaşmayla aralarında sağlıklı bir durum yaratmışlardır vearalarındaki daha büyük bir yakınlık ve en büyük barışçıl işbirliği yolundadaha da gelişmeler olanakları kazandırmışlardır..." 29Trakya göçmen örgütlerine dayanan milletvekillerinin temelsiz vetehlikeli iddialarını yargılayan Dışişleri ve Mezhepler Bakanı AtanasBurov gerek Bulgaristan'da, gerekse Türkiye'de iki devlet arasındakidostluk ve işbirliği politikasını çıkmaza sokmak isteyen güçleri şiddetleeleştirmiş ve bunların ne tehlikeli sonuçlar doğurabileceğini vurgulamıştır:"Eğer Türk hükümeti onların aklına uysaydı, burada biz sizin aklınızauysaydık nasıl bir durum ortaya çıkacaktı? Benim tasvir ettiğim olacaktısessiz bir harp durumu. Ben sizin hepinize bir çağrı da bulunuyorum: yanümakaşalı sorunlarınız olan bir devletle anlaşacaksınız ya bunları harpleçözeceksiniz yahut da barış isteyen bir devletin çıkarlarına uygun olmayanbir gerginlik ve dış ilişkilerde sağlıklı olmayan bir durum kalacaktır.Bu üçlemden başka çıkış yolu yoktur" 30 . İngilizlerin izlediği "splendidiizoleyşin", kendi güçlerine mutlak güvenlik politikası Bulgaristan güdemez.Böyle romantik saflık politikası devleti soyutlamaya, bütün komşularıylaiyi olmayan ilişkilere sevketmektedir. O, çağdaş sorunların geçmişinkanlı prizması açısından çözülemeyeceği kanısındadır. Yalnız akıllıinsanlar ve akıllı devlet adamları dostluk ve işbirliğini seçmektedirler. NitekimAtanas Burov yeni çağdaş uluslararası, insansever bir politika yanlısıdır.Bulgar-Türk ilişkilerini bu açıdan değerlendirmektedir.İşte büyük devlet adamı Andrey Lyapçev Hükümeti ve özellikle Dışişlerive Mezhepler Bakanı büyük politika adamı atanas Burov gibi kişilerinİsrarlı ve sistemli çalışmaları sayesinde Bulgaristan'da iki komşuarasındaki dostluk, barış iyi komşuluk ve işbirliği dış politikası hattı üstünlükkazanmıştır. XXII. AMM BTTUYÇHA.ni kabul etmiştir. Böyle-28. Aynı kaynak, s. 2342.29. Aynı kaynak, s. 2342.30. Kemal Atatürk, Izbrani reçi (Seçilmiş Nutuklar) Sofya 1981, s. 279-280.152

likle Bulgaristan-Türk ilişkilerinde yeni bir döneme girilmiştir. Bu anlaşma1934 yılında daha beş yıl uzatılmıştır.Bundan sonra da Bulgar Parlamentosu'nda zaman zaman Bulgar-Türk ilişkileri konu olmuştur.Bulgaristan'ın politik yaşamında önemli değişiklikler olmuştur. 29Temmuz 1931'de Andrey Lyapçev hükümeti son bulmuştur, iktidaraBaşbakan olarak Aleksandir Malinov (1867-1938) hükümeti gelmiştir. Oda Halk Blok koalisyon hükümetidir. Dört ay sonra Başbakan Nikola St.Moşanov (1872-1951) olmutur. Bulgaristan ile Türkiye arasındaki dostlukilişkileri sürdürülmüştür. Bizzat Başbakanın yönetiminde bir Hükümetdelegasyonu Türkiye'yi ziyaret etmiş. Bizzat Atatürk'le Nikola Muşanovarasında görüşmeler olmuştur. Mustafa Kemal Türk-Bulgar dostlukilişkilerinin gelişimine yeni güç vremiştir. 21 Aralık 1931 tarihinde şöyledemiştir: "Bulgaristan'da geçirdiğim güzel (hoş) günleri unutmayacağım.Bulgar halkının dostu idim, dostuyum ve dostu kalacağım. Çocukluğumdanberi Bulgar halkına sonsuz sevgi beslemekteyim. Selanik'de herzaman Bulgar çocuklarıyla arkadaştım. Bulgarların her mutsuzluğu banatasavvur edilmez istirap çektiriyordu. Her zaman Bulgaristan'a yardımetmek için mümkün herşeyi yapmışımdır.Türkiye ve Bulgaristan dost olmalıdırlar. Bulgaristan'a kim karşı ise,o Türkiye'ye de karşıdır" 31 .Nikola Muşanov'un Hükümeti 19 Mayıs 1934'e değin devam etmiştir.Fakat askeri hükümet darbesi yapılmıştır. Devlet yönetimine BaşbakanKimon Georgiyev'in hükümeti gelmiştir. Takriben bir yıl sonra tekrarçok partili politik yaşama geçilmiştir.Bu dönemde de Bulgar-Türk dostluk ve işbirliği ilişkileri devam etmiştir.Bazı konular zaman zaman çeşitli vesilelerle Bulgar Parlamento'sundakonu olmuştur. Bunların arasında özellikle Müftü (Şeriat) MahkemelerininYetkilerinin Sınırlandırılması Yasa Tasarısı'nın incelenmesive kabul edilmesiyle ilgili parlamento tartışmaları birçok yönden önemlidir.Biz bazı etütlerinizde bu konu üzerinde durmuş bulunuyoruz. Bu sorunaXXIV. AMM.nin I. Olağanüstü Döneminin 8, 13, 14 Temmuz 1938tarihli 28., 29. ve 30. oturumlar hasredilmiştir. Bizim konumuzla ilgiliolarak bu tartışmalarda Atatürk'ün bir kumandan ve devlet adamı olarak,modern Türkiye'nin değerlendirilmesidir. Bu dönemde artık Atatürk devrimlerininoluşumu ve gelişimi tamamen kesinleşmiş, yeni Tüerkiye'niniç ve dış politikası büyük başarılar kazanmıştır. Bunlar Bulgar Parlamentosu'ndakitartışmalara da yansımaktadır. Şimdi de çeşitli partiler bu sorunlarakendi açılarından münasebet almaktadırlar. Atatürk'ün kişiliği veDevlet kuruculuğu alanındaki devrimleri ve Türkiye Cumhuriyeti'nin içve dış politikasını en doğru tanınmış politika adamlarından, toplumcu vebüyük bilim adamı Prof. Petko Stoyanov değerlendirmiştir. O şöyle demiştir:"B.B. milletvekilleri saygı ve iyi niyet göstererek şunu ifade etme-31. Stenografık Günlükler, XXIV AMM. 1938 c. II, s. 8124.153

liyiz ki son 20 yıl içersinde Türkiye Cumhuriyeti muazzam bir ilerlemeyaptı... Biz, Türk halkının ve Cumhuriyeti'nin şahsında -tekrar ediyorumtarihin,gericilik olarak, bıraktığı herşeyden özgür bir ulus karşısındayız.Gerçi tarihsel artıkların ortadan kaldırılması için -çoğu kez acılarla- çeşitliyöntemler uygulanmış ve uygulanmaktadır; fakat uluslararası rekabetler,birbiriyle yarışlar ve bölge taksimatı alanı olan, 15 milyondan fazlanüfusu bulunan bir ülkede, ulusal köstek engel olan herşeyi bertaraf etmeninkolay birşey olmadığını bilmek gerek. Bir ulusal birliğe ulaşabilmekiçin pek çok araca ihtiyaç vardır. Türk halkının, gerçekten de ülkeyi yükselterekbugün Yakm-Doğu'da, Türk devletinin şahsında, en modern veher türlü özverilere hazır, kültür ve ilerleyişin temsilcisi yapan yöneticilerininidealizmini tanımak gerek". O modern Türkiye'de sanayiin ve özellikleköy ekonomisinin büyük başarılarını belirtmiştir. Bu yönden devletçilikyanaşımı ve ilkesinin büyük önemi olmuştur.Petko StoyanovBulgar-Türk Dostluğu Cemiyetinin başkanlığını uzun zaman yapmıştır. Oşöyle demiştir: ...Ben iddia ediyorum ve sanıyorum ki, bunları kimse çürütemezve siz, hepiniz kabul edeceksiniz ki, bütün önemli sorunları çözdüğümüz,Türkiye Cumhuriyetinden başka komşumuz yoktur ve yöneldiğimizgerektiği tarihsel çizgiye hemen hemen gelmiş bulunmaktayız.Şöyle ki, düzenlenecek ne varsa, bunlar tarihsel esasından fazla, gerçekyaşam ve gerçek çıkar temeli üzerinde yapılacaktır... Bizim komşu olmamızve bu halk ile her zaman komşu kalmamız daimi bir politika gerektirecektir"32 . Onun kanısına göre, Türkiye'nin zengin kaynakları, önemlicoğrafi konumu ve önemli bir ekonomik birim olmasının iki devlet arasındakiilişkilerin gelişmesinde büyük önemi vardır.Özetleyerek diyebiliriz ki, Bulgaristan'ın yüksek yasama ve anayasalÇarlık devletinin en yüksek merkez yönetim kurumlarından biri olan MilletMeclisi'nde iki dünya savaşı arasındaki dönemde, Bulgraistan-Türkiyebarış, iyi komşuluk, işbirliği ve dostluk ilişkileri sistemli ve sürekli konulardanbiri olmuştur. Çok partili parlamenterizm koşullarında çeşitli politikgüçler bu sorunlara karşı kendi konumlarından münasebet almışlardır.Genelde Bulgar Parlamentosu Mustafa Kemal Atatürk'e yüksek bir kumandan,Türk Ulusal Kurtuluş Savaşı'nın lideri, Türkiye Cumhuriyeti'ninkurucusu ve ölümüne kadar değişmez Cumhurbaşkanı, modernTürkiye'nin iç ve dış politikasının mimarı, çağdaş boyutlu bir devlet vepolitika adamı olarak ve yeni Türkiye'nin oluşumu ve gelişimine en yüksekdeğer vermiştir. Bu bakımdan Bulgaristan Balkanlar'da ve belki dünyadabirinci yerlerden birini almaktadır.Atatürk ve Stamboliyski'nin temellerini attıkları Bulgar-Türk dostluğuİkinci Dünya Savaşı yıllarında bile korunmuş ve Savaş sonrası yıllarında,Bulgaristan'da totaliter politik ve toplumsal düzen dönemindekibazı müstesnalarla, devam etmiştir. Bulgaristan'da totalitarzmden demokrasive piyasa ekonomisine, plurastik bir kültür dönemine geçiş yıllarındayeni boyutlar almıştır.32. Aynı kaynak, s. 8124.154

KALANLARIN ÖYKÜSÜ(1923 Mübadele Sözleşmesinin birinci ve özellikle deikinci maddelerinin uygulanmasından alınacakdersler)*Prof. Dr. Baskın ORAN**I. GİRİŞ1923 Nüfus Mübaledelesinin Tarihsel OrtamıTürkiye ile Yunanistan arasında yapılan 1923 zorunlu nüfus mübadelesi1 , Birinci Dünya Savaşının sonunda Müttefiklerce desteklenenYunan işgalinin bir sonucu olan Türk Kurtuluş Savaşının (1919-22) bitimindetoplanan Lausanne Barış Konferansının bir parçasıdır.'Türk ve Rum Nüfuslarının Mübadelesine İlişkin Sözleşme ve Protokol2 , "Yakın Doğu Sorunları Üzerine Lausanne Konferansı, 1922-23"biçiminde adlandıran konferansta kabul edilen on sekiz belgeden biridir.* (İngilizce'den çevirenler: Ar. Gör. Atay Akdevelioğlu ve Ar. Gör. Dr. Özlen Kün-? ek )- ..** Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Öğretim Üyesi.1. Bundan sonra kısaltılarak, sadece "Mübadele" olarak yazılacaktır.2. Bundan sonra kısaltılarak, sadece "Sözleşme" olarak yazılacaktır.Sözleşmenin ikinci maddesinde sözü geçen karşılıklı etabii' lere ilişkin olarak bu makaledekullanacağım terminoloji hakkında bir açıklamada bulunmak istiyorum.Sözleşmenin ikinci maddesinin a fıkrası, istanbullu etabli'leri (ve sonuçta iki adadaoturanları da) ifade etmek için "Yunanlılar" (Greeks) terimini kullanmıştır çünküBatı dillerinde başka bir seçenek yoktur. Bu terim yerine, Osmanlı İmparatorluğundave Türkiye'de yaşayan, Yunanca'nın bir diyalektini konuşan Bizans kökenli (neredeysesırf) Ortodoks nüfusu belirtmek için "Rumlar" terimi tercih edilecektir. (Türkçe'de1820'den beri Rum terimi, Yunanistan dışında yaşayan ve bu ülkenin vatandaşıolmayan tüm Hellenler için kullanılmaktadır).Bu yapılırsa öncelikle, "Rum"un bir Yunanistan vatandaşı olan "Yunanlı"dan (Türkçe'deYunanlı kelimesi "İyonyalı"dan türetilmiştir) farkı ortaya konulabilir, ikincisive daha önemlisi, bu şekilde bir kullanım tercih edilmelidir çünkü sözkonusu azınlıkkendisini "Yunanlı" biçiminde değil, "Rum" (Romalı [Doğu] anlamında Romios/Romioi) olarak adlandırır. Bunun da nedeni, Yunanistan'ı güçlü biçimde bir akrabadevlet olarak benimsemiş olsalar da soylarının doğrudan Roma-Bizans'tan geldiğineinanmalarıdır. (Bkz. Alexis Alexandris, The Greek Minority of istanbul andGreek-Turkish Relations, 1918-74, second edition, Athens, Centre for Asia Minör155

Bu belgelerden (en önemlisi olan Lausanne Barış Antlaşması dadahil olmak üzere) on altısı Konferans'ın sonunda 24 Temmuz 1923'de,geriye kalan iki belge de (Konferans'ın başlamasından yaklaşık iki aysonra ve diğer on altı belgenin imzalanmasından da yaklaşık altı ay önce)30 Ocak 1923'de imzalandı.Bu iki belgeden biri sözkonusu Sözleşme, diğeri ise "Savaş EsirlerininMübadelesi ve Sivil Tutukluların İadesine İlişkin Türk-Yunan Antlaşmasıydı.Bunların konularının "barış antlaşmasıyla hiçbir ilgisi yok"tu,ama bunlar "mümkün olan en kısa zamanda ele alınmalı"ydı\ Bir diğerdeyişle, erkenden imzalanmasının da gösterdiği gibi, Sözleşme Barış Antlaşmasınınbir ön koşuluydu.Sözleşme ve özellikle de zorunlu niteliği, 1990'ların özel konjonktüründeözel bir öneme sahiptir. Ama, bu tarihsel deneyimin bugünün azınlık,mübadele ve mülteci konularına bir miktar ışık tutabilmesi için öncedencevaplanması gereken bir soru var: Mübadeleyi kim istedi, zorunluolmasını kim istedi ve neden?1) Her şeyden önce, Mübadele ve onun zorunlu niteliği Müttefikler(özellikle İngiltere) tarafından teklif edildi 4 .Studies, 1992, s. 17). "Rum Ortodoks" yerine "Rum" teriminin tercih edilmesinin asılnedeni, Sözleşmenin ikinci maddesinin a fıkrasında Ortodoks kelimesine yer verilmemişolması değil, Katolik veya Protestan Rumların (azınlık içinde çok az sayıda birazınlık oluşturan bu gruba, bu makalede yer verilmeyecektir) varlıklarına rağmen,"Rum" teriminin daima "Ortodoks Rum"la aynı anlamda kullanılagelmiş olmasıdır.Diğer yandan, Sözleşmenin ikinci maddesinin b fıkrası, Batı Trakyalı etabli'leti ifadeetmek için "Müslümanlar" terimini kullanmıştır çünkü mübadelenin yapıldığı dönemdedin kavramı etni kavramından çok daha önemlidir ve büyük olasılıkla Müttefiklerve Yunanistan Türklerle birlikte tüm Müslümanların Yunanistan'ı terk etmesinisağlamak için bu kullanımı istemişlerdir. Ayrıca Türkiye de, Batı Trakya'da Türklerlebirlikte diğer Müslümanların da kalması için bunu istemiştir. Buna rağmen bu makaledebazı nedenlerle, "Müslümanlar" terimi yerine "Müslüman-Türkler" kullanılacaktır.Bunun ilk nedeni, Türklerin Osmanlı İmparatorluğunun kurucu ve temelunsuru olmaları ve a fortiori, Millet Sisteminin tüm Müslümanları tek bir toplulukolarak kabul etmesiydi. Bunun doğal sonucu, özellikle Balkanlarda "Türkler" ile"Müslümanlar"ın aynı anlamda ve birbirleri yerine kullanılagelmesidir. (DöneminAvrupalıları tarafından yapılan çok sayıda haritada Osmanlı İmparatorluğu "Türkiye"adıyla gösterilmiştir. Fransızca se faire Turc (Türk olmak) deyişi, Müslüman olmayıifade eder. Bu yüzyılın başında Şili'ye göç eden Araplar ve Filistinliler hâlâ "Turkos"olarak adlandırılırlar). "Türkler" teriminin kullanılmasının ikinci ve daha önemli olannedeni, günümüzde yüz on bin küsur kişiden oluşan (yaklaşık yetmiş bin etnik Türk,otuz beş bin Pomak etnik kökenli Müslüman, ve beş bin Roman etnik kökenli Müslüman'ınbileşimi olan) bu azınlık, çok derin dinsel inanca sahip olmasına rağmen,özellikle 1980'lerden bu yana kendisini "Türk" olarak kabul etmekte ve Türkiye'yitam bir akraba devlet biçiminde görmektedir. Bu düşüncenin nedenleri otuz ikincidipnotta ele alınacaktır.3. Azınlıklar (ve Mübadele) Alt-Komisyonu Başkanı Montagna'nın 10 Ocak 1923'debelirttiğine göre. (Seha L. Meray, Lozan Barış Konferansı, Tutanaklar, Belgeler,Takım I, C. I, Kitap 1, Tutanak No. 20, Ankara, Ankara Üniversitesi Siyasal BilgilerFakültesi Yayınları, 1969, s. 321.4. Egemenlik sorunlarının ve Boğazların görüşülmesinin ardından, Konferans 1 Aralık1922'de savaş esirlerinin değişimini görüşmek üzere toplandı. Ama, İngiliz DışişleriBakanı ve konferansın başkanı olan Lord Curzon, gündemde bulunmamasına rağ-156

Lord Curzon mübadelenin zorunlu olması gerektiğini düşünüyorduçünkü, mübadele zorunlu olmazsa anlaşmayı uygulamak aylarca sürerdi.Mübadele kapsamındaki Türkler bir an önce Trakya'da ekime başlamalıydı,Yunanistan durmadan gelmeye devam eden mültecilere yer bulmakzorundaydı; mübadeleye tâbî olan halkın geride bıraktığı mallar için tazminatödemek de böylece daha kolay olacaktı 5 .Bununla birlikte, bütün bunların ardındaki asıl neden, Müttefiklerin,azınlıklar sorununa radikal bir çözüm bulunursa "yeni dünya düzeni"nikurma sorunlarının önemli ölçüde azalacağını düşünmeleriydi.2) Mübadeleyi arzulayan ikinci taraf Yunanistan'dı çünkü herşeydenönce, bozguna uğrayan Yunan ordusuyla birlikte Türkiye'den kaçanKüçük Asyalı Rum mültecileri (o dönemde Yunanistan nüfusunun dörttebiri olan, bir milyon kadar insanı) yerleştireceği geniş alanlara ihtiyacıvardı.Mübadelenin zorunlu niteliğine gelince, Venizelos bunun gönüllü olmasıgerektiğini, ama zorunlu veya gönüllü, konuyu herhalükârda tartışmayahazır olduğunu açıkladı. Venizelos için asıl önemli olan, İstanbul'dakiRum nüfusu (gayri mübadil olarak belirlenen bölgedeki yüz onbin kişi sonuçta mübadele edilemez olarak kararlaştırıldı) zorunlu mübadeledışında tutmaktı. Çünkü diyordu Venizelos, Rum mültecilerinin sayısıöyle çok artacaktır ki, "Yunanistan ABD'den kendisine uyguladığı göçmenkotasında artış yapmasını talep etmek zorunda kalacaktır" 6 .Tabii, Venizelos'un bir başka ve büyük olasılıkla daha önemli bir nedenivardı: Yunan irredantizminin (Megali İdea, büyük ülkü) şampiyonuolarak, uzun zamandan beri Yunan kamuoyunu "İyonya" (Batı Türkiye)Yunan olacak ülküsüyle besliyordu. Şimdi İstanbul Rumlarının mübadelesiniYunan halkına hazmettirmek çok zor olacaktı çünkü bunun anlamıaçıkça Megali İdea'dan ve hatta İstanbul'dan ("İkinci Roma", KutsalFener Rum Ortodoks Patrikliğinin bulunduğu yer) vazgeçilmesiydi 7 . Damen,Milletler Cemiyetinin Mülteciler Yüksek Komiseri ünlü Dr. Nansen'in Türk veYunanlı nüfuslarının mübadelesi konusunda bir rapor okuyacağını açıkladı. Dr. Nansen'egöre Yakın Doğu'da ve hatta Avrupa'da barışın ve ekonomik istikrarın sağlanabilmesiiçin asıl önemli olan konu bu sorundu. Dr. Nansen, Başlıca Müttefik ve OrtakDevletlerin temsilcileri tarafından, barış antlaşmasını beklemeden acilen uygulanmaküzere azınlıkların mübadelesi konusunda bir antlaşma hazırlaması için İstanbul'adavet edilmişti. Ayrıca, Yunanistan hükümetinin resmî onayını alan Dr. Nansen, Ankarahükümetiyle de konu üzerinde az veya çok konuşmuştu. Ankara da Dr. Nansen'emübadele konusunda yapıcı bir tutuma sahip olduğunu en az dört kez bildirmişti.(Meray, op. cit., Tutanak No. 8, s. 115-16).5. Ibid, s. 123.6. idem.7. Konferansın sonraki aşamalarında Venizelos, zorunlu bir mübadele fikrini geri çekmeyeçalışıyor göründü ama bu tutumu gerçekçi değildi ve büyük olasılıkla sadecebir diplomatik hareketti. "Özel komite"deki (sonradan Azınlıklar Alt-Komisyonu157

hası, Patriklik kurumu büyük olasılıkla Yunanistan'daki Aynaroz'a taşınacaktıve bu da kaçınılmaz olarak, iki rakip kurum (bağımsız YunanistanKilisesi ile Ekümenik ve Primus inter Pares olan Patriklik) arasındakisürtüşmeyi müthiş artıracaktı.Yunanistan'ın tam Türk sınırında bulunan, önemli sayıdaki Türkünmübadele dışı tutulmasını kabul etmesine gelince, bu da Patrikhane'ninve İstanbul Rumlarının çok önemli olan yerlerinde kalması için Venizelos'unödemek zorunda kaldığı bir fiyattı.3) Mübadeleyi isteyen, hatta çok isteyen 8 , üçüncü taraf da Türkiye'ydi.Türk heyetinin başkanı İsmet Paşa, bir mübadele olursa bunun İstanbulve İzmir dahil olmak üzere tüm Türkiye'deki Rumları kapsamasınıistiyordu 9 . İsmet Paşa, Batı Trakyalı Müslüman-Türklerin mübadele dışıbırakılmasını da ileri sürdü.İsmet Paşa'nin tüm Rumların gitmesi gerektiği yolundaki düşüncesiningerisinde yatan nedenler çeşitliydi: Bir kere, Hıristiyan azınlıklar Osmanlılarıniçişlerine karışmak için Büyük Devletler tarafından kullanılandaima 1 numaralı neden olmuşlardı. İkinci olarak, yapılacak barış antlaşmasında"Azınlıkların Korunması" başlıklı bir bölüm de bulunacaktı vebu açıdan, (en önemli gayri Müslim azınlık olan) Rumlardan mümkün olduğuncakurtulmak bu "pozitif haklar"ın olası müdahale etkisini en azaindirecekti. Üçüncü olarak, Rum azınlığın ve Patrikhane'nin işgalciYunan ordusuyla işbirliğine ilişkin anılar henüz çok tazeydi ve Kemalistler,şimdi ortam uygunken, Yunan irredantizminin hâlâ sürdürülebileceğiumutlarını kesin biçimde yok etmeye kararlıydılar.Diğer taraftan, tam ve zorunlu bir mübadele için Türk isteğinin arkasındayatan dile getirilmemiş bir neden vardı: O dönemde Doğu Avrupave Balkanların tüm devletleri (özellikle yeni devletleri) gibi Türkiye deA'dan Z'ye bir ulus inşası sürecine girmeye hazırdı ve bu girişimindegayri Müslim azınlıkları ciddi bir engel olarak değerlendiriyordu.İsmet Paşa'nın Batı Trakyalı Müslüman-Türkleri mübadele dışı tutmakisteyişinin nedenine gelince, Türk heyeti bunu şöyle ifade etti: Millidaha sonra da Mübadele) Türk delegesi olan Dr. Rıza Nur, 1928'de yazdığı ve1960'da açıklanmak üzere elyazması halinde British Museum'a teslim ettiği anılarında,o sırada Yunanistan hükümetinin mübadeleye karşı çıkma olasılığından bahseder(Lausanne Konferansı sırasında Venizelos hükümet üyesi değildi). Bkz. Rıza Nur,Hayat ve Hatıratım, C. III, İstanbul, Altındağ Yayınevi, 1967, s. 1113.8. Müttefiklerin zorunlu mübadele önerisi Dr. Rıza Nur için çok hoş bir sürpriz olmuştu.Anılarında şöyle yazar: "Hayrette kaldım. Bu mübadele benim Türkçülük noktasındanesas emelim idi; fakat böyle tarihte görülmemiş bir şeyi nasıl teklif edeceğimdiye ötedenberi düşünüp duruyordum. Şimdi kendi kendine ortaya geldi. Yani göktendüşmüş minkudret oldu". Rıza Nur, C. III, s. 1040.9. Meray, op. cit., s. 121.158

Misakımızın 10 üçüncü maddesi, Türklerin çoğunlukta olduğu bu bölgedeplebisit yapılmasını öngörür. Buranın kaderi henüz belirlenmemiştir.Diğer taraftan Türkiye, bu rasyonel nedenin yanısıra, İstanbullu RumlarınMübadele dışı tutulmaları artık kaçınılmaz olduğuna göre, kendi sınırınabitişik bu Yunan bölgesinde İstanbullu Rumlarla bir "simetri" oluşturulmasınıister görünüyordu".Mübadelenin Hukuksal/Sosyo-Politik Yönleri ve SonuçlarıSözleşme on dokuz maddeden ve bir protokolden oluşmaktaydı.Ama, sözü edilecek önemli iki ana maddesi vardı:1) Birinci maddeyle Sözleşme, kuralı zorunlu mübadele olarak koyuyorve kesin olarak gidecekleri tanımlıyordu: Türkiye'den Rum Ortodoks12 dinine mensup Türk uyruklarıyla, Yunanistan'dan İslam dininemensup Yunan uyrukları.Bu maddenin sonucu olarak üç yüz elli beş bin altı yüz otuz beşMüslüman Yunanistan'ı ve yüz seksen dokuz bin dokuz yüz on altı RumOrtodoks Türkiye'yi terk etti 13 . Yukarıda belirtildiği gibi, Yunanistan birmilyonu aşkın mülteciye ev sahipliği yapmak zorundaydı çünkü Ağustos1922'de Yunan ordularının yenilgisiyle ("Mikrasiatiki Katastrofi") Türkiye'denkaçan bir milyon civarında mülteciyi 14 kabul etmek zorunda kalmıştı15 .2) İkinci maddeyle Sözleşme, istisnayı belirliyor ve kalmalarına izinverilecek olanları ("etabli") tanımlıyordu: Türkiye'de 30 Ekim 1918'denönce İstanbul Belediyesi sınırları içinde yerleşmiş olan İstanbul Rumları16 , Yunanistan'da da Batı Trakya Müslüman nüfusu.10. Meclisi Mebusan tarafından 28 Ocak 1920'de kabul edilen bir bildiri olan MisakıMilli, adil ve kalıcı bir barış için minimum talepleri içeren bir belgeydi. Kemalistlercebu belge, ulaşılması gereken kutsal hedef olarak kabul edildi.11. Batı Trakyalı Türklerin mübadele dışı tutulmasını görüşmelerin hemen başında LordCurzon önerdiğinden, İsmet Paşa kârlı çıkmış oldu. Bkz. Meray, op. cit., s. 124.12. Bu nedenle, Mübadele Katolik veya Protestan Rumları kapsamıyordu. Türk heyeti"Türk vatandaşı Rumlar" ifadesini önermişti çünkü "Türkiye'de Yunan irredantizminiortadan kaldırmak" istiyordu. (16 Ocak 1923 öğleden sonraki oturum, Meray, op.cit.. Seri I, C. I, Kitap 2, Tutanak No. 4, s. 312).13. C. A. Macartney, National States and National Minorities, London, Oxford UniversityPress, 1934, s. 446.14. Şimşir kaçanların sayısının yarım milyondan az olduğunu ve bunlardan yüz elli binkadarını da 1919 sonrasında Yunanistan'dan veya Rusya'dan Anadolu'ya göç edenlerinoluşturduğunu söylemektedir. (Bilal N. Şimşir, Sakarya'dan İzmir'e, 1921-22,İkinci basım, Ankara, Bilgi Yayınlan, 1989, s. 381.)15. Üçüncü maddeye göre, mübadele konusu olan bölgelerden 18 Ekim 1912'den sonragöç edenler, birinci maddenin kapsamında kabul edileceklerdi.16. Bununla birlikte, birinci maddenin tersine, sadece Ortodoks Rumlar değil, İstanbul'dakitüm Rumlar mübadele dışı yani etabli olarak ilan edilmişlerdi. Bunların birkısmı Yunan uyruğu idi.159

İkinci maddenin sonucunda yaklaşık yüz otuz bin Müslüman-TürkBatı Trakya'da ve yaklaşık aynı sayıda Rum da İstanbul'da kaldı.Altı ay sonra, Lausanne Barış Antlaşmasının on dördüncü maddesininikinci paragrafı, Çanakkale Boğazının ağzındaki iki adayı güvenliknedeniyle Türkiye'ye verirken, Gökçeada (İmroz; Yunanca İmbroz) veBozcaada (Yunanca Tenedos) adalarının esas itibariyle Rum olan nüfuslarınımübadele dışında bıraktı. 1920'de iki adada yaklaşık dokuz binRum yaşamaktaydı 17 .Birinci madde göçmenler yarattı. Bu insanlardan, taşıyabileceklerieşyaları alıp yaşadıkları yerleri terk etmeleri istendi. Geride bıraktıklarımülklerinin eş değerini, gittikleri akraba devletlerinde alacaklardı.Bu göçmenler pek çok nedenden dolayı acı çektiler: Önceden düşünülemeyenpek çok sorun, Sözleşmenin uygulanması sırasında ortayaçıktı ve sekiz yıl sonraya kadar çözülemedi. Bu insanlar vatanlarındakomşularına ve anılarına kadar arkalarındaki herşeyi terk etmek zorundakaldılar. Bazıları yeni ülkelerinde konuşulan dili bile anlamıyorlardı 18 .Uzun zaman iki taraf da yeni vatandaşları tarafından yabancı gibi algıladılar19 .Diğer yandan, böyle kökten bir değişimin kaçınılmaz olarak yarattığısayısız sorunlar, 10.6.1930 Ankara Antlaşması mübadillerin özel ve kişilikhaklarıyla ilgili sorunlarını çözünceye kadar Türk-Yunan ilişkilerinizehirledi ve bu ilişkiler ancak bu tarihten sonra normale ve hatta dostçabir ilişkiye döndü.İkinci madde ulusal azınlıklar yarattı. Kalmasına izin verilen bu insanlara,barış antlaşması yapıldığında "Azınlıkların Korunması" kısmındaformüle edilmiş olan azınlık hakları verilmişti: Gayri Müslim Rumlar içinotuz yedinci maddeden kırk dördüncü maddeye kadar (temel olarak 1919Polonya Azınlıklar Anlaşmasındaki hakların benzeri) ve Müslüman-17. Alexis Alexandris, "Imbros and Tenedos: A Study in Turkish Attitudes Toward TwoEthnic Greek Island Communities Since 1923", Journal of the Hellenic Diaspora,Vol. VII, No. 1, Spring 1990, s. 27.18. Sadece Türkçe konuşan Karamanlı Ortodokslar ve sadece Yunanca konuşan bazı Egeadaları Müslümanları (özellikle Giritliler) gibi.19. Yunanistan'a gitmek için Türkiye'yi terk eden özellikle İzmir ve İstanbul'dan pekçok Rum Ortodoks, Yunanistan'daki Yunanlılardan daha yüksek bir toplumsal sınıfamensuptular. Bu nedenle, otokton Yunanlılar bu olayı kıskançlıkla karşıladılar veyeni gelenleri Turko Sporos (Türk dölleri) diye küçümsediler. Diğer yandan, onlar dakendilerini otokton Yunanlılardan ayırdılar, izmirli Rumlar Nea Smirni'yi ve Panionionspor kulübünü kurdular. İstanbullu Rumlar Faliron'a yerleştiler (hâlâ burada yaşıyorlar)ve AEK (Athletiki Enosis Konstantinopol) spor klübünü desteklediler (hâlâdestekliyorlar). Bir diğer yandan, Türkiye'ye gitmek için Yunanistan'ı terk eden çoksayıdaki Müslüman'ın alışkanlıkları, muhafazakar Anadolulu Türklerden daha liberaldi.Yerliler onları "yarı gavur" olarak adlandırdılar, muhacir olarak küçümsedilerve iki grup arasında uzun süre karma evlilik görülmedi.160

Türkler için karşılıklılık yaratan kırk beşinci madde (Türkiye'nin gayriMüslim azınlıklarına tanınan hakları Yunanistan kendi Müslüman azınlığıiçin de tanıyacaktır) 20 .Ama bu hakların çoğu ileride ayrıntılarıyla anlatılacağı gibi, kağıtüzerinde kaldı. Sonuç olarak, kalmalarına izin verilenlerin tecrübeleri, ayrılmalarıgerekenlerinkinden daha zor oldu.Birinci maddeyle terk etmesi gerekenler çok acı çekmelerine rağmen,onların sorunları az çok bir kuşağa özgü oldu. 1923 göçmenleri yeniülkelerine uyum sağladıkça bu sorunlar tamamen yok edilemese deönemli bir oranda azaldı. Ama, kalmasına izin verilenlerin tecrübeleribazı nedenlerden dolayı son tahlilde daha zor oldu:Birincisi, aradan yetmiş küsur yıl geçtiği halde bu insanlar akraba ülkelerindehiçbir zaman benimsenmediler ve daima bir köşede, bazen tacizgörerek yaşadılar.İkincisi, bu iki taraflı olumsuz davranış biçimi geçen zaman içindehiç azalmadı. Tam aksine, iki etabli topluluğun yaşamları, 1960'lardansonra bir başka insanî unsur konusu (Kıbrıs sorunu) Türk-Yunan ilişkilerinizehirlemeye başladığında daha da zorlaştı.Üçüncü ve bu makalenin konusu açısından daha önemli olanı, ikincimaddeyle yaratılan bu iki etabli topluluk yarım asırlık bir arayla birincimaddeyle terk etmeye zorlananların kaderini paylaşmaya zorlandılar:Kendi akraba devletlerine göç etmek zorunda kaldılar. Bazıları mülteci veuyruksuz durumuna düştüler.Gerçeği söylemek gerekirse, kentli olduğu için son derece düşüknüfus artış oranına sahip İstanbul'daki Rum azınlık, yüz on bin civarındangünümüzde iki bin beş yüz civarına ve iki adadaki Rum nüfus da20. Rum azınlığın hakları Lausanne sisteminde (Barış Antlaşmasının yukarıda belirtilenmaddeleri, Mübadele Sözleşmesi ve bir de 10.6.1930 antlaşması) getirilenlerden ibaretolduğu halde, Batı Trakyalıların azınlık hakları iki ayrı belgede daha dile getirilmiştir:1) Atina Antlaşması ve 3 numaralı protokolü (14 Kasım 1913). İkinci BalkanSavaşının sonunda Osmanlı İmparatorluğu ile Yunanistan arasında yapılan bu ikiliantlaşmayla Yunanistan'daki Müslümanların haklan koruma altına alınmıştır. (Bkz.Baskın Oran, Türk-Yunan İlişkilerinde Batı Trakya Sorunu, güncelleştirilmişikinci baskı, Ankara, Bilgi, 1991, s. 62-64. Antlaşma metni için bkz. Nihat Erim,Devletlerarası Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, Ankara, TTK, 1953, s. 477-88);ve 2) Yunanistan'daki Azınlıkların Korunmasına İlişkin Antlaşma (Sevres, 10 Ağustos1920). Bu çok taraflı antlaşma, Yunanistan ile Başlıca Müttefik ve Ortak Devletlerarasında yapılmıştır. (Bkz. Oran, op. cit., s. 72-75. Antlaşmanın metni için bkz.British Foreign and State Papers, Vol. 113, s. 471). Buna rağmen, Yunanistan çeşitlidiplomatik yazılarla, bu iki antlaşmanın geçerliliğini tanımadığını Türkiye'yebildirmiştir. (Bu antlaşmaların geçerliliğinin hukuksal bir değerlendirmesi ve Yunanistan'ınbu tavrının olası nedenlerine ilişkin politik bir analiz için bkz. Oran, op.cit., s. 101-112).161

yaklaşık beş yüze gerileyerek, uygulamada kurutuldu 21 . Kırsal nitelikli olduğundançok yüksek bir nüfus artış oranına sahip olan Yunanistan'dakiMüslüman-Türk azınlığın 1923'te yüz yirmi bin küsur olan nüfusu ise artacağınaazaldı. Çünkü o tarihten beri üç yüz bin ilâ dört yüz bin arasındabir Müslüman-Türk nüfus Yunanistan'ı terk etti 22 .Bu bakımdan, kalmalarına izin verilenlerin öyküsü, gidenlerin öyküsüneoranla bize daha çok şey öğretir. Bunu göstermek için her iki azınlığındurumuna, sözü edilen uluslararası belgelerin verdiği haklar bağlamındave Türk-Yunan ilişkileri kapsamında göz atmaya çalışacağım 23 .II) İki Azınlık ve Türk-Yunan İlişkileriHer iki azınlığın durumunun tarihsel süreçte karşılıklı ilişkileri birşekilde etkilediği bir gerçektir. Ama, Sözleşmenin uygulanmaya başlamasıylaiki ülke arasındaki ilişkiler, bu iki azınlığın yaşamlarını mukayesekabul etmeyecek kadar daha fazla etkilemiştir.Bu konu üç ana dönemde incelenebilir.1) İlk İhlaller: Stratejik bölgelerden etabli boşaltılması (1923-30)Sözleşme'nin uygulanmaya başlamasıyla ihlaller de başladı. İlk olarak,iki taraf da stratejik bölgelerde bir çoğunluk oluşturan etabli'lerdenkurtulmaya çalıştı.Yunanistan'da sınırdaki Evros ilindeki Müslüman-Türkler boşaltıldıve 1922'de Batı Trakya'da çoğunluğu oluşturan Müslüman-Türkler (tümBatı Trakya'da yüz yirmi dokuz bin yüz yirmi Türk'e karşılık, otuz üçbin dokuz yüz on Yunanlı vardı ve bu bölgedeki toprakların %84'ü Türklereaitti 24 ) kendi topraklarında sayısal bir azınlığa dönüştüler. Çünkü,1922 Sonbaharında Meriç nehrini geçerek Doğu Trakya'dan gelen Rum21. Helsinki Watch [Lois Whitman], Denying Human Rights and Ethnic Identity -The Greeks of Turkey, USA, March 1992, s. 29.22. Helsinki Watch'ın Ağustos 1990 tarihli bir raporunda, %2'lik nüfus artışı oranıylabile (bu oran çok düşük verilmiştir) Batı Trakya Müslüman-Türk azınlığının sayısınıngünümüzde beş yüz bin civarında olması gerektiği hesaplanmıştır. (Helsinki Watch[Lois Whitman], Destroying Ethnic Ideııtity - The Turks of Greece, USA, October1990, s. 2.23. Batı Trakya Müslüman-Türkleri uzmanı olarak önce onların açısından sorunlara bakacağımve sonra da Türkiye'deki Rum azınlık üzerine tartışmasız uzman olanAlexis Alexandris'in daha önce değindiğim kitabı ve makalesinde yazdığı biçimdemadalyonun diğer yüzünden sorunların görünümünü özetlemeye çalışacağım. Türkiye'dekiRumların durumu, Alexandris'in çalışmalarından (bkz. ikinci ve on yedincidipnotlar) ve ayrıca ABD'nin yayımladığı yıllık insan hakları raporlarının Türkiyebölümünden takip edilebilir. Yunanistan'daki Türklerin durumu ise, benim kitabımdan(yirminci dipnot), Helsinki İzleme raporlarının Yunanistan'daki Türklere ilişkinolanlarından (yirmi ikinci dipnot) ve de ABD'nin yayımladığı yıllık insan haklan raporlarınınYunanistan bölümünden takip edilebilir.24. 23 Kasım 1922, Meray. op. cit., Seri I, C. I, Kitap 1, Tutanak No. 3, s. 41, 42, 54, 61.162

mülteciler serbestçe Batı Trakyalı etabli'lerin mülklerine ve sürülerine elkoydular ve güvenlik güçleri onları durdurmadı. Sonunda, Türkler herşeyibırakmak ve Türkiye'ye sığınmak zorunda kaldılar 25 . Bir yıl sonra(1924) Batı Trakya'daki Yunanlıların sayısı yüz seksen dokuz binibuldu 26 .Aynı zamanda, 1913 Atina Antlaşması (yirminci dipnota bakınız)gereğince Türk toplumunun Müftü ve Başmüftü seçimleri için 1920'debir yasa yapıldı (yasa 2345/1920) ama hiç uygulanmadı ve Türk toplumukendi dinî liderlerini seçemedi.Türkiye'de Çanakkale Boğazı ağzı yakınındaki iki adanın sakinleriiçin özel bir kendi kendini yönetme ayrıcalığı içeren yerel yönetim kurulmasınıöngören Barış Antlaşmasının on dördüncü maddesi de hiçbirzaman uygulanmadı. Hatta, 1927'de 1151 sayılı yasayla bu insanlarınkendi ana dillerinde eğitim yapma hakları da reddedildi 27 .2) Yakınlaşma Dönemi (1930-54):Etabli sorunu ve diğer ikili sorunlar 1930'da çözüldü. Ortak korkularında yardımıyla (önce 1930'larda Mussolini'nin "Mare Nostrum" politikasıve daha sonra da Stalin'in 40'larda ve 50'lerin başında izlediği politika)Türkiye ile Yunanistan dostça ilişkiler kurdular.Bu dostluk atmosferi aynı zamanda iki etabli toplumuna da yansıdıve sorunları yatıştırdı. 1951'de imzalanan bir "Kültür Anlaşması", azınlıkokulları için öğretmen değişimini mümkün kıldı ve "yanlış bilgilerin"ders kitaplarından ayıklanmasına karar verildi.Yunanistan'da ilk defa 1954'te azınlık okulları resmen "Müslüman"yerine "Türk" adıyla anıldı ("Papagos Yasası", 3065/1954).25. Alexandris, The Greek..., s. 120-121. Bu gerçek, Konferans'ta Venizelos tarafındanitiraf edilmişti (Bkz. 1 Aralık 1922, Meray, op. cit., Tutanak No. 8, S. 122). YunanlıTarım Bakanı Anastas Bakkalbaşı 1950'de yeniden seçilebilmek için bastırdığı broşürünikinci sayfasında yaklaşık altmış bin Rum mültecinin, TUrkelere ait olan evlerdentahliyesine ilişkin bir emri iptal etmişti (Bkz. Trakya [O. N. Fettahoğlu tarafından Iskeçe'de1932'den 1964'e kadar yayımlanan Türkçe gazete], 24 Mayıs 1954).26. Dimitri Rentzopoulos, The Balkan Exchange of Minorities and its Impact UponGrecee, Paris, La Hague, Mouton et Co., 1964, s. 136 içinde, A. A. Pallis, RacialMigrations in the Balkans, s. 327.27. Burada, 1926'da Rum Ortodoks Partikhanesi'ne, barış antlaşmasının kırk ikinci maddesininilk paragrafının (kişisel ve aile statüsü) verdiği haklardan feragat etmesi içinuygulanan baskılardan söz etmiyorum. Çünkü bu sadece Rumları değil, tüm gayriMüslim azınlıkları ilgilendiriyordu ama bu da Rumların durumlarına ilişkin olarakanılmalıdır. (O tarihte, İsviçre Medeni Kanunu Türkiye'ye uyarlandı ve resmî nikahzorunlu oldu. Gayri Müslim azınlıklara da buna uygun biçimde önce resmî nikahınve ardından isteniyorsa dinsel törenin yapılması yolunda telkinlerde bulunuldu. Yahudilerve Ermeniler bunu hemen kabul ettiler ama Rumlar daha sonra "ikna edildiler."Bkz. Alexandris, The Greek..., s. 136 ve sonrası).163

Önemli bir bölümü İstanbul'da doğmuş olup 1922'de Türkiye'denayrılmış olan Yunanistan uyruklarının 28 30.10.1930 antlaşmasıyla Türkiye'denoturma ve çalışma izni alarak Türkiye'ye yerleşmeleriyle, Türkiye'deRum azınlığın "altın çağı" başladı. İki ülke Balkanlarda en iyi ortaklarhaline geldi. 50'lerde iki adada Yunanca eğitim yeniden başlatıldı.Amerikan etkisiyle ikili ilişkiler gelişti ve bu da Partikhane'nin yenidencanlanmasını sağladı.Diğer yandan, her iki eîabli toplumu açısından, sorunlar özüne dokunulmadanolduğu gibi bırakıldı.Yunanistan'da 1953'te "Bulgaristan'dan gelebilecek komünist sızmalarakarşı" bir "Yasak Bölge" ilan edildi. Kuzeydeki bu dağlık alanlardayaşayan Pomak kökenlileri güneydeki Türk kökenlilerden ayırmak içinBatı Trakya'nın 1/8'i batıdan doğuya doğru, "Askerî Münhasır Bölge"yleçevrildi (bu durum hukuken hâlâ devam etmektedir). Bugün hâlâ devameden arazi sorunları, yukarıda sözü edilen Trakya gazetesinin koleksiyonlarındaMayıs 1952'de başladı.Türkiye'de o sırada laik Türk milliyetçiliğinin en parlak dönemi yaşanıyorduve bu durum, Rum toplumu üzerine özellikle, Karamanlı birRum Ortodoks din adamı olan Papa Eftim'in Türk Ortodoks hareketi biçimindeyansıdı. Dünya kiliselerince tanınması reddedilen bu hareket, Türkiye'dekien önemli Rum kurumu olan Patrikhane'yi baskı altına aldı 29 .28. O dönemde Türkiye'de bazı sektörlerde uzman zanaatkârlar bakımından işgücü açığıvardı çünkü ülkeden ayrılan gayri Müslimler bir boşluk bırakmışlardı. Yunanistan'daise tam tersine fazla nüfus ve işsizlik vardı. 30.10.1930'da imzalanan üç anlaşmadanbiri, iki ülke arasında serbest dolaşıma imkan tanıyordu. Böylece, işsiz Yunanlılarbaşta İstanbul olmak üzere, Türkiye'ye geldiler ve yerleştiler. Sayıları bilinmemeklebirlikte, Robert Skinner'ın Atina'dan ABD Dışişleri Bakanlığına gönderdiği özel birraporda (25 Ekim 1930, 767.68/684), Venizelos'un 1930'da antlaşmaları imzalamakiçin Ankara'ya geldiğinde çok acil "yeni iş alanlarına" ihtiyaç duyduğu belirtilmiştir.Bkz. Records of the Department of State Relating to the Political Relations ofTurkey, Greece and the Balkan States, 1930-39, mikrofilm No. MT1245. (Dr.Ayhan Aktar'a bu belge için teşekkür ederim). Diğer yandan, 30.10.1930 antlaşmasınınYunan uyruklular için getirdiği geniş olanaklar, sayılarının çok fazla olmadığı anlaşılanYunanistan'dan gelenlerden çok, 1923'te etabli sayılmış Yunan uyruklu istanbulluRumlar için önemli olmuş, onlara bir statü sağlamıştır.29. Bu hareket Türk hükümeti tarafından ne yaratıldı ne de desteklendi ama çok fazlahoşgörü gördü. Bkz. Alexandris, The Greek..., s. 149 ve sonrası. Bu makalede "Vatandaş,Türkçe konuş" kampanyalarından, 1930'larda ticaretin Türkleştirilmesindenve 1942 Varlık Vergisinden bahsedilmemesinin nedeni bu uygulamaların sadeceRum azınlığa değil, tüm gayri Müslim azınlıklara yönelik milliyetçi hareketler olmasıdır.Örneğin, Kemalist ekonomik milliyetçiliğin kötü ünlü Varlık Vergisi, ülke ekonomisiüzerinde gayri Müslimlerin kurduğu yarı-tekeli kırmak için kullanıldı. Savaşdöneminin sefalet ortamında bu olağanüstü vergiye çok ihtiyaç duyulduğu da bir gerçekti;ama sonuçta, dönemin pro-faşist atmosferinde, gayri Müslim azınlıklara karşıayrımcı bir uygulama yaşandı. Bu olayın Rum azınlığın başlıca şikayetlerinden birinioluşturması doğaldır.164

3) Dönüşü Olmayan Nokta: Kıbrıs Karmaşasının Başlaması(1955 sonrası)Müslüman-Türk Azınlığın Şikayetleri:1954'te Yunanistan Kıbrıs sorununu 30 Birleşmiş Milletlere taşıdı vebundan sonra iki toplum için de felaket dönemi başladı. 6-7 Eylül 1955'teKıbrıs sorununu protesto eden sokak gösterileri kısa sürede İzmir ve özellikleİstanbul'daki Rum mülklerini tahrip eden ve can da alan bir vandalizmedönüştü 31 .1963 Noelinde Kıbrıs Türklerinin Kıbrıs Rumlarınca katledilmesi de1964'te İstanbul Rum toplumu için felakete dönüşen diğer bir Türk tepkisineyol açtı: Bu olaylara tepki olarak Yunanistan'a karşı misilleme arayışındaolan Türk hükümeti, 30.10.1930 antlaşmasını feshederek Türkiye'dekion üç bin Yunanistan vatandaşının oturma ve çalışma izinleriniiptal etti. Bu Yunanlılara sadece 1930 antlaşmasının sonucunda gelenlerdeğil, doğal olarak, Yunan vatandaşı İstanbullu Rumlar da dahildi. Yaygınbiçimde Yunanistan vatandaşlarıyla evlendiklerinden ve Kıbrıs sorunuda ortadan kalkacak gibi görünmediğinden, zamanla bunlarla birlikteRumların çekirdek kısmı da gitti. İstanbul'un tarihî Rum toplumu neredeysetamamen yok oldu. Ayrıca, iki adada Yunanca eğitim 1964'te yenidenyasaklandı ve 1965'te pek çok Rum mülkü, açık hava hapishanesiinşa etmek için istimlak edildi. Bunun sonucunda adalardaki Rum azınlıkda Yunanistan'a gitti.1964 olayı sadece Rumlar için bir felaket başlangıcı değildi; çünküiki azınlık aynı paranın iki yüzü gibiydi ve Yunanistan'a karşı mütekabiliyetkalmadığından Batı Trakya Müslüman-Türklerinin durumu da çokzorlaştı. 1967 Albaylar Cuntasının Atina'da iktidarı ele geçirmesiyle herşeydaha da kötüleşti.Eğitim: Azınlık okullarının yönetim kurullarının seçilmesine izinverilmedi. İçinde "Türk" kelimesi geçen tüm işaretler ve başlıklar yasaklandı."Papagos Yasası" (1109/1972) iptal edildi ve Türk okullarına yeniden"Müslüman" okulları denmeye başlandı. 695/1977 sayılı yasayla,1966'da Pomak kökenli gençleri öğretmen olarak eğitmek için kurulanSelanik Özel Pedagoji Akademisi mezunları bu okullara öncelikli olarak30. Nüfusunun 1/5'i Türk, 4/5'i Rum olan Kıbrıs adası Büyük Britanya'ya bağlandıktansonra Yunanistan ve Kıbrıs Rumları Enosis (Yunanistan'la birleşme) istemeye başladılar.31. Diğer gayri Müslim azınlıklara zarar veren bu üzücü olay ilk başta, Londra Konferansısürerken halkın desteğine sahip olduğunu ispat etmek için hükümet tarafından organizeedilmiştir. Fakat, lümpenlerin katılımıyla ve polisin hoşgörüsüyle tam bir çapulculuğadönüşmüştür. Devrin Başbakanı Menderes, 1960 hükümet darbesindensonra yargılanmış ve Türkler, herşeyi başlatan Selanik'teki Atatürk evinin bombalanmasıolayının aslında bir tertip olduğunu öğrenebilmiştir.165

tayin edildiler ve bu özellikle Pomak 32 öğrencilerin uzun süreli okul boykotlarınayol açtı. 1984'ten itibaren lise öğrencilerinin Türkçe dersleri dedahil sınavlarını Yunanca vermeleri zorunluluğu getirildi ve bunun sonucunda1985'ten sonra Gümülcine Lisesi mezun vermemeye başladı. Diğeryandan, 1968 Kültür Prokolüne göre Türkiye'den gelmesi gereken öğretmenve kitapların Yunanistan'a girmesine izin verilmedi.Sonuçta, İstanbul'daki benzerlerinin aksine Amerikan, İngiliz,Alman okullarına gitme şansları olmayan Batı Trakyalı gençler orta vedaha yüksek dereceli eğitim için Türkiye'ye gitmeye çalıştılar. Bunlarınbüyük çoğunluğu geri dönmediler çünkü Türkiye'den alınan diplomalarındenkliğini Yunan makamları tanımıyorlardı.Toplumsal Örgütlenme: 2345/1920 sayılı yasaya göre, toplumundinî liderleri (Müftüler) Müslümanlar tarafından seçilmeliydi. Bu yasahiçbir zaman uygulanmadığı gibi, Aralık 1990'daki bir kararnameyle (No.182) iptal edilerek, müftü atama yetkisi Milli Eğitim ve Din İşleri Bakanlığınaverildi. Toplum bu müftüyü "Hıristiyanların Müftüsü" olarak adlandırmaktave bu durumu dinsel özgürlüğe ağır bir darbe biçiminde algılamaktadır.Yunanistan'da devlet Ortodoks din adamlarının seçilmesisürecine müdahale etmemektedir. Diğer yandan, toplumun ekonomik vetoplumsal omurgasını oluşturan Müslüman vakıfları, Ocak 1991'de çıkarılanCumhurbaşkanlığı kararnamesi gereği bölgesel idarecilerin sıkı kontrolüaltına girmiştir.32. Batı Trakya'daki Pomaklar "Türklerden daha Türk" ve "Romanlar Pomaklardan dahaTürk" diye bilinir. Bu sübjektif kimliğin çok sayıda nedeni vardır: 1) Yunan yönetimiPomaklan "Büyük İskender'in zorla Islamlaştırılmış torunları" diye anar. Bu dindartoplumda bu durum büyük bir tepkiye yol açmaktadır. 2) Pomaklar yaşamlarını güçlüklesağlayan dağ insanlarıdır, insanlar bu tür zorluklarla mücadele ederken sürekliolarak ideolojik bombardımanla karşılaşırlarsa bu ideolojiye ters etkiler ortaya çıkabilir.Yunanistan hükümeti onlara kendileri için kullanmadıkları isimlerle hitap edince,bu "ideolojinin olumsuz işlevi" devreye girmekte ve aynı hükümete karşı tepkiyaratmaktadır. 3) Hükümet daha az kötü olanı seçip ısrarla "Türk" yerine "Müslüman"terimini kullandığında, azınlığı üç parçaya bölmek yerine, istemeyerek de olsabirleştirmektedir. 4) "Onlar/diğerleri" kavramı başka bir din tarafından temsil edildiğindedin ulusal kimliği daima desteklediğinden, Yunanistan'da İslam Türklüğün belkemiğidir.5) Daha önce yukarıda bahsettiğim gibi (bkz. ikinci dipnot) Balkanlarda"Türk" "Müslüman"la aynı anlamdadır. 6) Pek çok nedenden dolayı Türk olmak,Pomak olmaktan (a fortiori, Roman olmaktan) daha prestijlidir: Türkler Osmanlı İmparatorluğununvarisidir, azınlığın en zengin unsurudurlar, Batı Trakya azınlığınınçoğunluğunu (yüz on binde yetmiş bin) oluştururlar, akraba devletleri vardır, diğeriki unsurun yoktur. Ve dahası, Türkiye aktif biçimde Batı Trakya azınlığının sorunlarıylailgilenen tek ülkedir. 7) Azınlık Yunan çoğunlukla kıyaslanamayacak kadar fakirdir.Burada üç önemli özellik yanyanadır: Müslüman (dinsel özellik), Türk (etnikulusal özellik) ve yoksul (sınıfsal özellik). Bilindiği gibi, bir özelliklerden herhangiikisi yanyana geldiğinde çok patlayıcı bir durum oluşturmaktadır.Bu arada şunu da belirtmek gerekir ki, Pomak kökenli azınlık konusundaki Yunanresmî politikası 1990'ların sonunda radikal biçimde değişmiştir. Yunan yetkililer buazınlık mensuplarına artık "Siz Pomaksınız" propagandası yapmakta, Pomakca sözlükve gramer yayınlamaktadır. Bu değişiklik, dağlık bölgeye yapılan yoğun yatırımlarlabirlikte götürülmektedir.166

Sivil toplumun örgütsel yapısı açısından tarihleri 1927, 1929 ve1936'ya kadar geriye giden üç azınlık derneği, başlıklarındaki "Türk" kelimesininTürkiye vatandaşlığını ifade ettiği ve bunun Yunan Müslümanlarınıtarif etmek için kullanımının kamu düzenini tehlikeye sokacağı gerekçesiyle,Kasım 1987'de kapatılmıştır. Gümülcine'de özelliklekuzeydeki "Yasak Bölge"den gelen Pomakların katılımıyla bu uygulamayıkınayan büyük bir gösteri düzenlenmiştir.Temel Haklar ve Özgürlükler: Eskiden sadece polis baskısı varken,azınlık içinde Türklük bilincinin artmasına paralel olarak yetkili makamlarda baskıyı arttırdı ve can ile mala yönelik kitlesel saldırılar görülmeyebaşlandı. 29 Ocak 1990'da yerel bir radyodan yayınlanan yanlış birhaber sonucu bazı gruplar Müslüman-Türklerin işyerlerini tahrip ettilerve aralarında müftü vekili ile bir milletvekilinin de bulunduğu elli kişiyiyaraladılar. Polis olaylara müdahale etmedi. Ağustos 1991 ve Temmuz1998'de benzer saldırılar meydana geldi ve yine etkin bir polis müdahalesiolmadı.Dava açma hakkı, seçme ve seçilme özürlüğü ve adil yargılanmahakkı ortadan kalktı. Eski bir milletvekili olan (ve şüpheli bir trafik kazasındaölen) Sadık Ahmet "Batı Trakya'da Yaşayan Müslüman Türk AzınlığınŞikayetleri ve İstekleri" başlıklı bir metin hazırlayıp on üç bin imzatopladığı için otuz ay hapse ve yüz bin Drahmi para cezasına çarptırıldı.(Buna ilaveten, Sadık Ahmet ve eski bir milletvekili olan İbrahim Şerifon sekizer ay hapis ve üçer yıl siyasal haklardan mahrumiyet cezası aldılar).Bu cezalara neden olan suçlamalar, kampanyalarında "Türk" kelimesikullanarak vatandaşları açıkça veya dolaylı yollardan şiddete yöneltmekya da toplumsal barış zararına halk arasında ayrımcılığı kışkırtmaktı.Mahkeme salonunda traji-komik sahneler yaşandı. Yargıç Komünist PartisindenHıristiyan bir tanığa "Politik propaganda yapıyorsunuz" diye bağırdı.Savcı da Sadık Ahmet'e dönerek "Bak dinleyiciler senin hakkındane düşünüyor, senin sonun Çavuşesku'nunki gibi olacak" dedi. Nisan1990 seçimlerinde Dr. Sadık Ahmet bağımsız milletvekili olunca, Kasım1990'da seçim sistemi değiştirilip bağımsız adaylara %3 ülke barajı şartıgetirildi ve böylece bir Müslüman'ın bağımsız olarak milletvekili seçilmeolasılığı ortadan kalktı.Yunan vatandaşlık yasasının (3370/1955) on dokuzuncu maddesikullanılarak (sayıları tam bilinmeyen ama yüzlerle binler arasında değişen)Batı Trakya Müslüman-Türkleri ifadelerine bile başvurulmadan veyaetkili bir itiraz hakkı olmadan vatandaşlıklarını kaybettiler ve uyruksuzkişiler oldular. ABD yönetimi, "Yunanlı olmayan etnik kökenli kişilergeri dönmeme niyetiyle ülke dışına çıkarlarsa vatandaşlık hakkını kaybedebilirler"diyen bu ırkçı maddeye gönderme yaparak: "[Yunanistan'da]sürgün anayasaya aykırıdır ve uygulanmamaktadır, fakat yönetimin tektaraflı kararıyla, Yunanlı etnik kökenden olmayan sözkonusu Yunanistanuyruklarının vatandaşlık haklarını kaybetmeleri buna istisna oluşturur"167

demiştir. Yunanistan'ı savunmasız bir duruma sokan bu madde 1991'deBaşbakan Mitsotkis tarafından "başka bir dönemin ürünü" olarak suçlanmış,ama Avrupa Birliğinin yoğun baskısı sonucu ancak Temmuz 1998'dekaldırılmıştır. 1955-98 arasında uyruksuz kalan kişilerin statüsü hakkındahâlâ hiçbir açıklama yapılmamıştır.On dokuzuncu madde Batı Trakya azınlığının seyahat özgürlüğünüengelleyen başka bir metotla birlikte de kullanılmıştır. 1985'ten başlayarakpolis, Türkiye'ye ziyarete giden ve çoğunlukla okuması-yazması olmayanMüslümanların pasaportlarındaki "geri dönmek dahil" ibaresinikaralamıştır. Bu kişilerin geri dönüşte Yunanistan'a girişine izin verilmemişve bu kişiler on dokuzuncu madde gereğince vatandaşlıktan çıkarılmışlardır.Yukarıda belirtilen "Yasak Bölge"den dolayı seyahat özgürlüğününkısıtlanması son zamanlarda yumuşatılmış olmakla birlikte, ülkedesüregelen bir diğer uygulamadır.Azınlık, ev tamir ruhsatı ve çiftçiler için yaşamsal önemde olan traktörehliyeti almakta ve işyeri açmakta ayrımcılığa maruz kalmaktadır. Bununlabirlikte bu konularda da son yıllarda Avrupa Birliğinin etkisiyle yumuşamagörülmektedir.Ekonomik Alan: Batı Trakya azınlığının %70'i çiftçidir. 1922'deBatı Trakya'daki toprakların %84'üne sahiptiler ama şimdi bu oran sadece%20-40'tır. Bu durum, Yunanistan'ın şu dört uygulamasından kaynaklanmaktadır:İlk olarak, Ortodoks nüfus devlet tarafından sadece bu işiçin verilen ucuz kredilerle Müslümanların topraklarını satın almaya teşvikedilmektedir. İkincisi, yasalar sistematik biçimde ayrımcı bir şekildeuygulanmaktadır. Azınlığın verimli arazileri politik nedenlerle (hapishane,üniversite inşası gibi nedenlerle) istimlak edilmektedir. Toprak birleştirme(anadasmos) kuralı Türklerin aleyhine işletilmektedir. Üçüncüsü,zilyetlik belgeleri ve tapular tanınmamaktadır. Dördüncüsü, 1965'ten beri1366/1938 sayılı yasayla azınlığın yeni mülk edinmesi engellenmektedir.Bu yasayla, Yunanistan'ın yüzölçümünün neredeyse yarısını kapsayankıyı bölgeleri, sınır bölgeleri ve adalarda gayri menkul alım satımı vehatta zilyetlik hakkı özel bir izne bağlanmıştır. Hıristiyanlar için herhangibir sorun yoktur ama Müslümanlar için vardır. Bununla birlikte bu sorun,bir İngiliz vatandaşının kıyı bölgesinde arazi satın almak isterken zorluklarlakarşılaşmasından sonra Avrupa Birliğinin yoğun baskısıyla hafifletilmiştir(bkz: 30 Mayıs 1989 tarihli Avrupa Adalet Divanı kararı).Genel Değerlendirme: Yunanistan'ın Batı Trakya'da ikili bir hedefiolduğu görülmektedir. Pomak kökenli Müslüman azınlığı asimile etmekve Türk kökenli Müslüman azınlığın göç etmesini sağlamak. Bu baskılarınve ihlallerin sonucunda Batı Trakya azınlığı daima Türkiye'ye göçetme eğilimine sahip olmuştur. Azınlığın bazı üyeleri Almanya'ya çalışmayagitmiş ve burada Batı Trakya'daki ihlalleri anlatan aktif kuruluşlaroluşturmuşlardır.168

Yukarıda belirtildiği gibi, 1923'ten beri yaklaşık dört yüz bin kişiBatı Trakya'yı terketmiştir. Bunlardan bazıları on dokuzuncu madde sonucuuyruksuz kalan kişilerdir. Diğer yandan, dört unsur bu azınlığın sayısınınaşağı yukarı aynı kalmasını sağlamaktadır: Birincisi, Yunanistanyaşamak için ekonomik açıdan Türkiye'den daha uygun bir yerdir. İkincisi,Türkiye 1960'ların sonundan beri anarşiyle ve 1984'ten beri de terörleçalkalanmıştır. Üçüncüsü, bu topluluk esas olarak bir köylü toplumudurve köylüler kolay kolay topraklarını terketmezler. Dördüncüsü ve enönemlisi, Batı Trakya azınlığının nüfus artış hızı %2,8 gibi yüksek birorandır (Yunanistan ortalaması sıfıra yakındır).Rum Azınlığın ŞikayetleriEğitim: Türkiye Rumlarının eğitim konusundaki sorunları, Yunanistan'dakiMüslüman-Türk azınlıkla aynıdır: Kitaplar, öğretmenler, okulyönetimi, okul binasının tamiri vs.Bununla birlikte, Batı Trakya'daki durumla bir fark vardır: "Rum"kimlikleri inkar edilmemektedir 33 . Bir istisna dışında, okul tabelalarındaki"Rum Azınlık Okulu" ibaresi yerinde durmaktadır: İstanbul Rum FenerLisesinin girişindeki tabelada Yunan harfleriyle yazılı olan "IrkımızınBüyük Okulu" yazısı, 114 yıllık İskeçe saat kulesinin Arapça harflerle yazılmışmermer tabelası Mayıs 1970'de kırıldıktan sonra indirilmiştir.Toplumsal Örgütlenme: Türkiye Rumlarının bu alanda YunanistanTürkleriyle benzer sorunları vardır: Patriğin Ortodoks din adamları tarafındanseçilmesine rağmen, 1862 tarihli "Rum Patrikliği Nizamatı"na dayanangelenek gereği, Türk yönetimi Hıristiyan din adamlarının hazırladığıseçim listesinden bazı isimleri çıkartarak her seçime mühahaledebulunmuştur. Bununla birlikte, son seçimde hiçbir isim listeden çıkartılmamıştır.Rum dinsel vakıfları, Türk yönetiminin baskısına maruzdur.Yeni vakıf ve okul kurulamamakta, mevcutlar da yeni taşınmaz mal edilememektedir.1971 tarihli Anayasa Mahkemesi kararıyla, Heybeliadaİlahiyat Okulu kapatılmış ve Ortodoks din adamlarının Türkiye'de eğitilmesiimkansız hale gelmiştir. Hatta, bu yüzden Patrikhane'nin bizzat kendisiyok olma sürecindedir.Temel veya ekonomik haklarla ilgili diğer ihlaller sürekli meydanagelmektedir. Örneğin okul ve vakıf kurulu üyelerinin seçimine müdahalelervardır.33. Lois Whitman'xn The Greeks of Turkey çalışmasında bu yönde bir paralellik arandığındanhataya düşülmüştür. Yukarıda daha önce belirtildiği gibi (bakınız ikinci dipnot),"Rum" terimi İstanbul azınlığının eski zamanlardan beri kendi kendine verdiğibir isimdir: [Doğu] Romalı anlamındaki Romios, Romioi kelimelerinden gelir. 1821ihtilalinden sonra kurulan Yunanistan yurttaşı demek olan "Yunanlı" adını kendileriiçin hiçbir zaman kullanmamışlardır. Bu bağlamda, Osmanlı Sultanlarının 1453'te İstanbul'ufethinden sonra kendilerine "Sultan-ı İklimi Rum" demeleri anlamlıdır.Tıpkı Kürtlerin en azından 1639'dan beri Türk askerlerine yine aynı nedenle "Rumaskeri" demeleri gibi.169

Genel Değerlendirme: Bu baskıların ve ihlallerin sonucunda, İstanbulve iki adadaki Rum azınlık Yunanistan'a göç etmiştir. Atina'daki Falironve Nea Smirni civarında yaşayan bu kişiler hâlâ Türk vatandaşlıklarınıkorumaktadırlar ama, torunları Türkçe bilmeyen Yunan vatandaşlarıolmuşlardır. Sayısı iki bin beş yüzü geçmeyen ve çoğunluğu yaşlı olanTürkiye'deki Rum azınlık neredeyse yok olmuştur.Öte yandan, Batı Trakya'daki Türk azınlık aynı sorunlara rağmen sayısalgücünü korumayı başardığına göre bu azalmanın başka nedenleri deolmalıdır.Birincisi, 1964'te Yunan vatandaşları Türkiye'den çıkarıldıktansonra Türk ordusuna görev yapmak istemeyen (ve subay olamayan) gençRumlar da Türkiye'yi terk ettiklerinden, Türkiye'deki Rum toplumununevlilik olanakları çok daralmıştır. İkincisi, Rum azınlık yüzyıllardır ekonomikbakımdan rahat kentliler olarak yaşamışlardır ve Batı Trakyalılarınaksine toprağa bağımlı değillerdir, dolayısıyla ufukları da sınırlı değildir.Avrupa'yla kurulan ticari bağlar sayesinde ve özellikle 1975'te Yunanistan'ınAET'ye üyelik süreci başladıktan sonra, Kıbrıs olaylarından dolayıbaskıların da yoğunlaşmasıyla Rumlar, kişi başına geliri Türkiye'nin dörtkatı olan Yunanistan'a gitmeye başlamışlardır. Bu göç hareketi çok sancılıolmuş, fakat bu insanlar sermayelerini Atina'ya transfer etmişler ve işleriniorada yeniden kurmuşlardır. Bu durum, bir Japon araştırmacısının"footloose Greek merchant" 34 terimiyle ifade etmek istediği şeydir. Üçüncüsü,polis tacizinin yanısıra, ortanın üstü ve orta sınıf toplum olan RumlarTürkiye'nin anarşik atmosferinden çok etkilenmişlerdir. Dördüncüsü,kentli oldukları için çok düşük bir nüfus artış oranına sahiptirler.Bu ölçütlerin bazıları iki adadaki Rumlara uygulanamaz. Daha ziyadekırsal olan bu azınlık açısından, topraklarının ellerinden alınışının yanısıra,İstanbul Rumlarının neredeyse yok oluşlarının yarattığı psikolojikatmosferin olumsuz bir etki yaptığı söylenebilir.III) 1923 Deneyiminden Çıkarılabilecek SonuçlarSovyet deneyiminin sona ermesi 1990'larda uluslararası politikadayeni bir dönem başlattı. Avrupa'da artık uzak geçmiş sayılan birtakımacıları azınlıklar ve mülteciler tekrar ve daha güçlü biçimde yaşamayabaşladılar. Pandora'nın Kutusu yine açılmıştı.Avrupa'da ve her yerde yeniden ortaya çıkan bu sorunun çözümüiçin, bu konuda uygulanmış en radikal çözümden, yani Yunanistan ileTürkiye arasındaki 1923 zorunlu mübadelesinden dersler çıkarabilirmiyiz?34. Iwao Kamozavva, "Ethnic Minority in Regionalization, The case of Turks in VVesternThrace", Population Mobility in the Mediterranian World, Tokyo, MediterranianStudies research Group at Hitotsubashi Universitey, 1982, s. 129.170

Yetmiş beş yıl sonra Sözleşme'yi ve uygulamalarını bu açıdan tekrargözden geçirmek en azından ilginç olacaktır. Çünkü Birinci Dünya Savaşısonrası dönemle, Soğuk Savaş sonrası dönem arasında önemli paralelliklerolduğunu düşünmekteyim.1) İki dönem de ulus devlet için çok önemli geçiş dönemleridir. İlkindetemel olay İmparatorluk'tan Ulus'a geçişti. İkincisinde ise Ulus'tanKüreselleşme'ye geçiştir 35 .2) İki dönem de, zamanlarının iki çelişkili eğilimine sahne olmuştur.a) Milliyetçilik rüzgarları: İlk dönemde bir yandan 1820'lerde Osmanlıimajını kullanarak kendi ulusal kimliğini oluşturan Yunanistan'ınirredantist politikası devam ederken, öte yandan Türkiye yüz yıl sonra ortayaçıkan Yunan tehdidini kullanarak kendi ulusal kimliğini oluşturmayaçalışmıştır 36 .İkinci dönemde bir yandan ilk dönemde yayılmacılığı engellenenSırpların irredantist politikası devam ederken, diğer yandan Bosnalılarkendi ulusal kimliklerini, Arnavutlar ve Makedonlar da kendi ulusal devletleriniSırp tehdidini kullanarak oluşturmaya çalışmaktadırlar.35. Küreselleşme çok tartışılan bir kavramdır ve bundan dolayı bu konuda daha uzun birdeğerlendirme yapmak gerekmektedir.Küreselleşme, üstyapısı (kapitalizm) ve alt yapısıyla (akılcılık, laiklik, insan ve azınlıkhakları, demokrasi, vs.) Batı sisteminin yayılmasını ifade eder.Bugün (1990'lar) küreselleşme üçüncü dönemini yaşamaktadır. Daha önceden kapitalizminihtiyaçlarına cevap veren iki dalga olmuştu: 1) 1490'ların küreselleşmesi:Bugün bizim "sömürgecilik" olarak adlandırdığımız olguyla sonuçlanan merkantalistdevrenin ticaret politikalarının zorunlu kıldığı coğrafi keşifler ve 2) 1890'ların küreselleşmesi:Endüstri devriminin tekelci döneminin ihtiyaçlarının (ucuz hammadde,yeni pazarlar, sermayenin marjinal verimliliğini artırmak için yeni bölgeler, aşırınüfus için yeni yerler gereksinmesi) zorunlu kıldığı Batı yayılması; kısaca bugünküdeyişimizle, "emperyalizm". Birinci küreselleşme zayıftı. İkincisi daha güçlüydü veüçüncüye giden yolu açtı.Bu son küreselleşme son otuz yıl içinde gerçekleşen üç başarılı ve birbirini tamamlayangelişme tarafından yaratılmıştır: 1) 1970'lerde çokuluslu şirketlerin ortaya çıkması,2) 1980'lerde iletişim alanında devrim, 3) 1990'larda Sovyet sisteminin çöküşü.İlk gelişme bütün dünyayı içine alabilecek şekilde pazarı genişletti. İkinci gelişme insanlarınülkeleri yerine kafalarını fethetme olanağı sağladı ki, bu karşı çıkılması çokzor bir fetihti. Üçüncüsü (ilk ikisinin birleşik bir sonucu olarak) ekonomik ve siyasiuluslararası gelişmeler üzerinde Batı'nın tekelci denetimini sağladı.Burada, "territory" kavramındaki köklü değişikliğin (pazarın ulusal devletten dünyayagenişlemesi) tüm dünyadaki insanlar üzerinde iki çok önemli etki yapacak olduğununaltını çizmek önemlidir. 1) Territory kavramı çok büyük önem taşıdığından,"anavatan" algılaması değişmektedir: O değişince zamanı gelince bireyler için herşeydeğişecektir. 2) Küreselleşme tüm dünyayı Batı'nın bir yansıması haline dönüştürdüğünden,Avrupa tarihi, dünya tarihinin bir yansıması haline gelmektedir.36. Herkül Milas, Türk-Yunan İlişkilerine Bir Önsöz, Tencere Dibin Kara, İstanbul,Amaç, Şubat 1989, s. 21.171

) Küreselleşme rüzgarları: İlk dönem ikinci küreselleşmenin doruknoktasıydı. İkincisiyse, küresel pazarın biçimlendirici etkisi altında ulusalkimliklerin yok oluşlarının uzun dönemde kaçınılmaz gibi göründüğüüçüncüsü küreselleşmenin başlangıcıdır.3) İki dönem de, karşıt nedenlerle, aşırı milliyetçi patlamalara tanıkolmuştur.Sözleşmenin iki ana maddesi, bugünün bilinciyle tekrar gözden geçirildiğinde,mübadelenin yetmiş beş yıllık tecrübesine ait son gözlemleriyapabiliriz.Madde 1:1) Birinci maddenin uygulaması çok başarılı olmuştur.Başarılıdır, çünkü amacını gerçekleştirmiştir: Ulus devleti etnik temizliklearındırmak. Bütün olayın beklenenden daha fazla zamanda veçabaya malolduğu ve daha çok acıya yol açtığı doğrudur ama, Sözleşme'nin/ulusdevletin bakışıyla 1930'un sonuna kadar herşey yatışmıştır.Bu başarının asıl teknik nedeni, sahnedeki tüm önemli aktörlerin (İngiltere,Yunanistan ve Türkiye) halkların radikal hatta zorunlu mübadelesinigüçlü bir biçimde istemeleridir.2) Bu durum günümüzde de benzer bir tecrübenin yinelenebileceğianlamına gelmemektedir. Birinci Dünya Savaşı sonrası dönem, insan haklarıyerine azınlık hakları kavramına önem vermişti. İnsan hakları, uluslararasıhukuk ve uluslararası ilişkiler terminolojisinde bile yoktu. Bu kavram,Soğuk Savaş sonrası dönemin "kutsal ineği" olmuştur ve insankitlelerinin uluslararası organizasyonla zorla yerlerinden edilmelerine izinvermeyecektir.Madde 2:i) İkinci maddenin sonucu başarısızlık olmuştur.Başarısızlıktır, çünkü ilan ettiği amacı gerçekleştirememiştir: Ulusdevleti çok kültürlü/etnili/dinli bir topluma hoşgörü göstermeye zorlayamamıştır.Bu "amaç"a öyle isteksizce girişilmiştir ki, karşılıklı azınlıklarevsahibi devletlerinin bir parçası olduklarını hiçbir zaman hissetmemişler,evsahibi devletler de onları reddedilmesi gereken yabancı bir dokuolarak algılamışlardır.Bu başarısızlığın pek çok nedeni vardır:a) Geriye doğru bir bakışla bugün, uluslararası alandaki bazı nedenlerdendolayı, karşılıklı azınlıkların bu kaderinin daha Sözleşme'nin imzalandığıilk gün apaçık olduğu görülmektedir.172

İki devlet de kendi uluslarını ve ulus devletlerini yaratmak için doğalolarak sabırsızlanan Doğu Avrupa'nın yeni küçük devletleri arasındaydı.Fakat kısa sürede bir gerçeğin farkına varmakta gecikmediler: "YeniDünya Düzeni'ni kendileri için mümkün olduğunca sorunsuz kılmak vebu arada da bu küçük devletleri denetim altına almak isteyen BaşlıcaMüttefik ve Ortak Devletler, birtakım özel azınlık koruma maddeleri empozeediyorlardı. Küçüklerin devlet ve ulus kurması, bu maddeleri kabulşartına bağlanmıştı. Oysa, küçük devletlerin hiç böyle bir şeye niyetleriyoktu. Bu maddelerden kurtulmaya, hatta daha iyisi, azınlıkların hayatınızorlaştırarak bizzat bunlardan kurtulmaya çalıştılar.Bu nedenle, bu başarısızlığın temel nedeni, karşılıklı azınlıklarındaha en başta "istenmeyen çocuk" olmalarıydı. İki ana aktör (Türkiye veYunanistan), bu azınlıkları mecburen kabul ettiler veya daha kötüsü bunlarıkarşı tarafın bıraktığı "beşinci kol" olarak algıladılar.b) Yunanistan ve Türkiye bu çok güç tecrübe için hiç de ideal partnerdeğillerdi. Tarihî geçmişleri çatışmalarla doluydu, ulus kurma süreçleriniyaşıyorlardı, dinleri farklıydı, insanî konuların yanısıra çekiştikleribaşka noktalar vardı (Ege, Kıbrıs vb.). Özellikle Kıbrıs sorunu korkunçbir çarpan etkisi yaptı.c) Azınlıkların iki önemli stratejik alanda (Yunanistan'da Türkiye sınırınabitişik olan Evros ili ile Türkiye'de Çanakkale'nin ağzındaki ikiadada) kalmalarına izin vermek iyi bir fikir değildi.d) Karşılıklılık, iki azınlığın da başlıca kozuydu. Fakat sonunda burasyonelliğin fazlasıyla kırılgan olduğu ortaya çıktı: Bozulduğunda, istenenintam aksi bir işlev görmeye başlandı.2) Bütün bunlar, bugün de benzer bir tecrübenin tekrarlanamayacağıanlamına gelmemektedir. Küreselleşmenin yayılmasıyla, çok kültürcülükSoğuk Savaş sonrası dönemde en önemli öğe haline gelmiştir.Örneğin, Yunanistan'ın son iki yıldaki sicili, bazı dış dinamiklerin(küreselleşme), bir devletin azınlıklarına karşı olan sağlıksız tutumunuiyileştirmede olumlu bir etkisinin olabileceğini göstermektedir. Yunanistan'ınAB'ye tam üyeliği, uyruksuz insanlar ve göçmenler yaratmak içinYunan hükümetince yaygın biçimde kullanılan iki çok önemli yolun tıkanmasınıberaberinde getirmiştir: İnşaat ruhsatı ve arazi alım izni verilmemesive vatandaşlık yasasının on dokuzuncu maddesinin uygulanması.Diğer yandan, böyle bir gelişme için Balkanlar hiç de ideal bir yerdeğildir. 1920'lerin milliyetçi aşırılıkları, milliyetçilik çağının açılış şenlikleriydi.1990'ların milliyetçi aşırılıkları ise bu çağın kapanış törenleridir.Bu nedenle daha da renkli olmaları olağandır.173

ARNAVUTLUK İLE TÜRKİYE ARASINDADİPLOMATİK İLİŞKİLERİN KURULMASI(1923-1926)Gazmend SHPUZA*28 Kasım 1912'de Arnavutluk bağımsızlığının ilan edilmesi Arnavuthalkı ile Türk halkı arasındaki ilişkilerde yeni bir aşama açtı. ÜlkemizinOsmanlı İmparatorluğu'ndan siyasal açıdan koparılması iki ülkenin halklarınınyüzlerce yıllık bir dönemde kurup pekiştirdikleri yakın dostlukbağlarına son vermek anlamına gelmiyordu, iki halkın en ilerici unsurlarınıniki ülkenin siyasal, toplumsal ve kültürel ilerlemesinin yararına yakınişbirliği, bu dostluğa hız kazandırdı'.Mustafa Kemal daha genç iken Arnavutluk'ta olayların bilgisindeidi. Arnavut sorunuyla yakından ilgilendi. Bu, bir rastlantı değildi. Selanik'tedoğmuş ve Manastır'da öğrenim görmüş atatürk Arnavutlar veTürklerin yakın temaslarda bulundukları ve evlilikler aracılığıyla birbiriylekaynaştıkları bir ortamda büyüdü. Mustafa Kemal'in Arnavut sorunuylailgilenmesinden, genellikle Balkan sorunuyla ilgilenmesinden kopukdeğildi.Birinci Dünya Savaşı sonunda Arnavutluk ve Türkiye savaş galipleriBüyük Devletlerin ve uşakları olan Sırp, Yunan vb. devletlerinin şovenegemen çevrelerinin pazarlıkları ve ilhak planlan sonucunda ulus olarakkaybolma tehlikesiyle karşı karşıya bulunuyorlardı. Bu planlar 26 Nisan1915 tarihli kötü ünlü Londra Antlaşması gibi gizli antlaşmalarda belirlenmişti.1878 Berlin Kongresi'nde ve 1913 yılı Londra BüyükelçilerKonferansı'nda başlamış son derecede Arnavut düşman siyaseti sonunakadar götürmeyi amaçlayan Londra Antlaşması, 7. Maddesiyle, Arnavutluk'untam parçalanmasını öngörüyordu 2 . Antlaşmanın 3. Maddesi İtal-* Tirana Bilimler Akademisi.1. G. Shpuza, Ataturku dhe shqiptaret, Shtepia Botuese "Nentori", Tiranw, 1987, 11.19-47, G. Shpuza, Ataturku dhe shqiptaret, Shtepia Botuese "dituria", Tirane,1964, ff. 24,55; G. Shpuza, Ataturku dhe shqiptaret, "FLAKA e vellazerimit" gazetesinde,Üsküp, Augstos 1996.2. M. Çami, Lufta antiimperialiste e popullit shqiptar ne vitet 1918-1920, Tirane,1969, f. 16-17; Çeshtja shqiptare ne aktet nderkombetare te periudhes se imperi-175

ya'nın Anadolu'da alacağı toprakları da öngörüyordu. Dahası İtalya, Türktopraklarını parçalamak için caniyane eylemde yalnız olmayacaktı, ortaklarıda vardı.Barış Antlaşmaları ve Paris Konferansı, gizli antlaşmaların öngördüklerinikesinleştirmek ve yaşama geçirmek için çalışmaya başladılar.Arnavutluk ve Türkiye siyasal-ulusal açıdan ölüm cezasına çarptırıldılar.Yenik devlet olarak Türkiye, Mustafa Kemal'in söylediği gibi, Osmanlılarİmparatorluğu'nun Birinci Dünya Savaşı'nın yenik çıkması salt bir gerekçeolarak hizmet ediyordu. Büyük Devletlerin tarafsız kalmış Arnavutluk'unörneği de bunu doğruluyordu. Buna karşın Arnavutluk haritası engüçlünün emperyalist mantığından hareket edilerek yeniden parçalanmakiçin diplomasinin yeşil masasına konuldu.Ulusal ölümle karşı karşıya bulunan Arnavut halkı ve Türk halkı,kendi anayurtlarını kurtarmak için ölüm kalım savaşa katılmak için ayağakalktı.Ulusal Luşnya Kongresi (Ocak 1920) ve Kurtuluş Vlora Savaşı(Mayıs-Eylül 1920) ile Arnavut halkı Esat Paşa Toptani tarafından önderlikedilen ve dış düşmanların uşağı olan en karanlık gericilikle hesaplaştıktansonra emperyalistlerin Anıavutluk'u tamamen parçalamak içinplanlarını un ufak etti. Arnavut halkı, İtalyan askerlerini Vlora'dan, yaniBalkanlar'dan uzaklaştırıp denize dökerek komşu egemen şoven çevrelerinülkemizin kuzey, doğu ve güney bölgeleri konusunda iddiaları boşaçıkardı. Yeni uygun durumda ve halk kitlelerini kapsamış yurtsever coşkuortamında, büyük Sup şovenlerin kuzeyde Işkodra'ya ve doğuda Peşkopi'yeyönelik askeri müdahalesine göğüs germek zor değildi. Bu savaşta,halkımız, küçük olmasına karşın, hem sayıca hem de silah açısından birçokkat daha büyük ve daha güçlü olan askeri birliklere, düşmanların koalisyonunacesaret ve güvenle mücadele etti. Aynı zamanda ilerici dünyakamuoyunun yardımını gördü 3 .Aynı dönemde Türk halkı da güneydoğuda İngiliz-Fransız işgalcilerinekarşı savaşıyordu. Bu savaş daha 1919 yılının başında başlamıştı.Bu savaşın başına çıkan Mustafa Kemal bağımsızlığın sağlanmasıuğruna Türk halkının bütün ulusal güçlerinin birleşmesini gerçekleştirmekiçin yetenekli ve kuvvetli bir kişi oldu. Türkiye'nin dış ve iç düşmanlarınakarşı, emperyalist-şoven gericiliğe, saltanata ve gerici dinadamlarına karşı sonuna kadar kararlı bir tutum takındı, ülkenin çıkarlarınıngerektirdiğinde tereddüt edilmedi, halife sultana ve kliğine de karşıçıktı.alizmit, Permbledhje dokumentesh me nje veshtrim historik nga Prof. Arben Puto,veli. II (1912-1918), Tirane, 1987, f. 634-641.3. Kongresi i Lushnjes dhe Lufta e Vlores, Tirane, 1974, 1. 207-215.176

Uzun tarihsel dönemler için, özellikle geçen yüzyılın son çeyreğindenbaşlayarak Arnavut halkı ve Türk halkının aynı kaderi paylaştıklarısöylenebilir. Onlar, topraklarının parçalanması tehlikesinden sürekli olaraktehdit edilmiştir, hatta ulus olarak varlıklarını da yitirebilirdi. 1876-1878 yıllarında Rus-Türk savaşından, Balkan Savaşları ve emperyalist savaştansonra iki halk, aynı kandan kardeşlerinin kitle halinde uzaklaştırılmasıylaeşlik edilmiş görülmedik soy kırımına tabi tutuldu.Arnavut halkı ve Türk halkı, kendi devletlerinin bağımsızlığım vetoprak bütünlüğünü koruma savaşında, Büyük Devletlerin emperyalistilhak siyaseti ve Balkan egemen çevrelerinin şoven siyasetiyle karşı karşıyabulundu. Balkan egemen çevreleri emperyalist siyasetin hizmetinegirerek bundan yararlanmaya çalıştılar. Bunun sonucunda, o dönemde Arnavuthalkının savaşı halkların antiemperyalist cephesinin parçası idiler.İki halk arasında siyasal ya da askeri anlaşmalar yoktu, ama ortak zaferlerdi,halklarımızın birbirine verdikleri karşılıklı, değerle yardımdı. Arnavuthalkının Güney bölgelerde şoven tehlikeye karşı direnişi İzmir'inTürk-Yunan cephesini zayıflattı. General N. Trikupis'in kabul ettiği gibi,bir tümen bu cepheden çekildi 4 . Bu cephenin zayıflaması İngiliz kumandasınıilgilendirmiyordu. Çünkü İngilizler o dönemin Yunan siyasetçilerineBatı'da ikinci cephenin açılmasının durdurulması yönünde baskı yapıyordu5 .Bu koşullarda, ülke içinde ve dışında Arnavut yurtsever basını Türkhalkının haklı savaşına büyük bir ilgi gösterdi. Savaşın başlanmasını dikkatleizledi. "Kosova Ulusal Savunması" (Mbrojta Kombüwtare e Kosorvüs)Komitesi yayın organı "Populli" (Halk) gazetesi, daha 1919 yılında,Türk halkının antiemperyalist savaşını haklı dava ve bütün halkın eseridiye niteliyordu 6 .Arnavutluk'ta halk, ulusal kurtuluş uğruna mücadele eden Türk halkınımanevi açıdan destekledi, Türkiye'de az bir kitle oluşturmayan Arnavutlarda Türk kardeşlerinin yanında yer aldı, onların davasının zafere kavuşmasınakatkıda bulundu 7 . Arnavutların bu savaşa katılması müdahaleciyetkililerin Arnavutlara karşı bulundu 7 . Arnavutların bu savaşakatılması müdahaleci yetkililerin Arnavutlara karşı düşmanca tutulundandolayı da yaygınlaştı 8 . Birçok Arnavut, Türk halkının özgür-4. N. Trikupis, Dhiiqis megallon monadhon en polemo 1918-1922, athen, 1934, 99-100.5. Historia e Shqiperise, veli. 2, Tirane 1965, f. 486; M. Çami, Protokolü shqiptarogreki Kapshtices, Studime historike, 1975, nr. 4.6. Gazeta "Populli", nr. 4, 13 Kasım 1919; G. Shpuza, Pikepamjet epolitikoshoqerorete gazetes "Populli" (1919-1920), in: "Studime historike", nr. 1, 1970;Kongresi i Lushnjes dhe Lufta e Vlores, Tirane, 1974.7. AQSH, F. Nr. 251, D. Nr. 200, v. 1923, f. 3, Lozan'da Arnavut delegesinin İsmetPaşa'ya gönderilmiş mektup, 14.1.1924.8. Aynı yerde, D. Nr. 103, v. 1922, f. 1-2, tarih: 9.8.1922.177

lük savaşında verdikleri yardım nedeniyle nişanlar aldı Türk hükümetince9 .Öte yandan, esir olmuş ve daha sonra kaçabilmiş Türk askerleri vesubayları Arnavutluk'ta sığınak ve konukseverlik buldu 10 .Bu koşullarda Arnavut-Türk ilişkilerini güçlendirme koşulları yaratıldıve iki ülke arasında diplomatik ilişkilerinin kurulmasına yol açıldı.Arnavutluk ile Türkiye arasında ilişkileri kurma koşullan Arnavutluk'ta1920 yılında ulusal devrimin ve Türkiye'de 1918-1923'te ulusaldevrimin zaferlerinin sonucunda kuruldu.Arnavutluk'ta gerici elemanları çökmüş Osmanlı imparatorluk ileyeni Türkiye arasında eşitlik işaretini koymaya başladı. Aynı zamandaasılsız iddialarda bulunarak Arnavut hükümetinin Mustafa Kemal'in hükümetiyleher anlaşmasına kesinlikle karşı olduğunu açıkladı 11 .Bu arada, Ankara'da milletvekili Cevat Abas'in yönetimindeki 10kişilik bir komisyonun, Arnavutluk ile diplomatik ilişkiler kurma girişimlerinebaşladığı haberi, resmi Arnavut organlarına duyuruldu. Söylendiğigibi, bu komisyonun temsilcileri İtalya'ya ulaşmıştı 12 .1923 yılı Haziranın ortasında Arnavutluk'un Belgrad temsilcisi Türkiye'ninBelgrad temsilcisi Cevat Bey'e, Arnavutluk hükümetinin Ankarahükümetiyle diplomatik ilişkileri kurmak istediğini açıkladı. Türk temsilcisiArnavut hükümetinin siyasetinden olumlu biçimde söz ettikten sonra,hükümetinin de bunu istediğini cevap verdi 13 .Bu görüşmeden sonra, Arnavut basınına göre, Türk hükümeti Arnavuthükümetine iki devlet arasında konsolosluk anlaşmasını hazırlamakamacıyla temsilcilerini Ankara'ya göndermesini davet etti 14 .Parlamento başkanı Eşref Fraşeri'nin yönetimindeki Arnavut heyeti17 Ekim günü İstanbul'a gidip dostça karşılandı. Ertesi gün Ankara'yahareket etti 15 . Arnavut heyeti Türkiye Cumhuriyeti'nin ilan edilmesi veMustafa Kemal'in başkanlığa oybirliğiyle seçilmesi öncesinde Ankara'yaulaştı. Ankara'dan Tirana'ya rapor veriyorlar 16 . Güzel bir rastlantı idi.9. Gazeta "Demokracia", Gjirokaster, nr. 175, 6.10.19228.10. Arkivi Qendror Shteteror (Shkurtimisht: AQSH), F. Nr. 251, D. Nr. 147, v. 1923, f.5-6, 6.4.1923.11. Bisedimet e KeshiUit Kombetar, 1921, nr. 6, f. 80-83, 87.12. AQSH, F. Nr. 249, v. 1922, D. Nr. 1-453, Tirane, 28 qershor.13. Aynı yerde, F. Nr. 251, D. Nr. 199, v. 1923, f. 23, Tirane, 19 qurshor.14. Gazeta "Shqiperia e re", 24.6.1923.15. AQSH, F. Nr. 251, D. Nr. 200, v. 1923, f. 8, İstanbul, 17 Ekim 1923.16. Aynı yerde, f. 11, Ankara, 30 Ekim 1923.178

Kasımın ilk haftasında heyeti onurla kabul eden Dışişleri Bakanıİsmet Paşa, Arnavut tarafına, Balkanlar'da Arnavutluk'un güçlenmesi vesağlamlaşmasının Türkiye'nin yararına olduklarını belirtti, ayrıca komşuülkelerin Arnavutluk siyasetiyle ilgilendi 17 .13 Kasım 1923 tarihli "Vakit" gazetesi Arnavut-Türk görüşmelerininbaşlandığını bildirdi. Türk tarafını temsil eden Şükrü Kaya yaptığı açılışkonuşmasında Arnavut halkını Türk halkına bağlayan eski dostluk gelenekleriüzerinde durarak, Türk hükümetinin Arnavutluk'un bağımsız birsiyasal yaşama layık olduğunu belirtti. Şükrü Kaya'nin vurguladığı gibi,görüşmelerin hızlı ve memnuniyet verici biçiminde tamamlanmasına hizmetedecekti. Şükrü Kaya görüşmelerin Türk-Polonya antlaşmasını örnekalacağını da ekledi 18 .Görüldüğü gibi, Türk temsilcisi genellikle Arnavut-Türk dostluk geleneklerindensöz etti. Arnavut temsilcisi de Arnavut halkı ve Türk halkınınyeni devrimci geleneklerini, Birinci Dünya Savaşı sırasında ve Savaştansonra özgürlük çabalarını vurguladı. O, yine Arnavutluk ve Türkiyearasında ortak çıkarlarını var olduğunu söyledikten sonra iki ülkenin özgüçlerine dayanarak kendisini kurtardığını ve mevcut durumları için bugüçlere borçlu olduğunu belirtti 19 . Bu sözler iki halkın geçmişi için önemlive büyük bir gerçeği yansıtıyordu.İstanbul'da çıkan Arnavut "Paqja" (Sulh) gazetesi Şükrü KayaBey'in sözlerine cevap vererek bu Arnavut temsilcisinin açıklamalarınıpekiştirerek şunların üzerinde duruyordu: "Bu iki halkı yalnız uzun beraberlikve aile ilişkileri bağlamamış, yalnız mali ve ticari ilişkiler yakınlaştırmamıştır;diğer birçok şey de iki ulus arasında dostluk ve güveni artırıyor.Her Halk, birbirine, bağımsızlık uğraşmaları için de manevi sempatiduyuyor. Türkiye yalnız bir ulusal düşünceye sadık olan evlatlarının yardımısayesinde kutsal topraklarını yabancıların çizmesinden kurtardı;küçük Arnavutluk'da yalnız kendi evlatları sayesinde ülkeyi düşmanlarınişgalinden kurtardı" 20 ...Arnavut heyeti bu görüşmelerde iki tarafın görevinin iki ülke arasındaeski dostluğu pekiştirmek olduğunu açıkladı ve Arnavut devletinin ilkdostluk anlaşmasını Türk kadeşleriyle bağlamasından sevincini dile getirdi.İki devlet arasında diplomatik ilişkilerin kurulmasına işaret edenDostluk Anıtlaşmasına ve Konsolosluk Anlaşmasına gelince de, iki heyet17. Aynı yerde, f. 34, Ankara, 30 Ekim 1923.18. Libri i Qarkoreve i vitit 1923-1924-1925, (Ministria e puneve te Brendshme), nr. 6,Tirane, 1925, f. 317, 320, 321; Gazeta "Paqja" (Sulh), İstanbul, 19 Kasım 1923,Türk-Arnavut Dostluğu makalesinde.19. Aynı yerde.20. Aynı yerde, 17 Aralık 1923, Türkiye ve Arnavutluk makalesinde.179

ütün konularda hemen anlaşmaya vardı. 15 Aralık 1923'te Ankara'daArnavutluk ile Türkiye arasında Dostluk Antlaşması imzalandı 21 .Antlaşmada şunlar deniyordu:"Madde 1. Türkiye Cumhuriyeti hükümeti ve Arnavutluk hükümetiarasında ve vatandaşları arasında barış, sevgi ve ebedi dostluk devamedecektir.Madde 2. İki yönetim, iki hükümet uluslararası hakların temelindediplomatik ilişkiler kurmak için bir araya geldi. İki taraf her ülkenin diplomatikve konsolosluk yetkilerinin aynı haklar, aynı onurlar ve bağışmalarasahip olacakları koşullarını kabul etti.Madde 3. İki taraf vatandaşlık antlaşması için anlaşmaya vardı.Madde 4. Bu antlaşma tasdik edilecektir. Bu, Ankara'da yapılacaktır.Belgelerin teati edilmesinden sonra, antlaşma 15 gün içerisinde yürürlüğünegirecektir.İki tarafın delegeleri bu antlaşmayı imzaladı ve mühürlediler" 22 .O dönemde İstanbul'da çıkan Arnavut basını da daha derin ortakmenfaatleri yansıttı. Görüşmelerin devam ettiği günlerde "Paqja" (Sulh)gazetesi şunları yazıyordu: Bu antlaşma, bu dostluk anlaşmaları birbirimizesürekli güven ve dostluğa yol açacaktır. İki taraf bu dostluk ve güvendensayısız yararlar sağlayacaktır 23 .Ülke içinde yayımlanan basın da Arnavut-Türk ortak menfaatlerininvar olduğunu belirtiyordu. Korça'da yayımlanan "Shqiptari i Amerikes"(Amerika'nın Arnavut) gazetesi şunları yazıyordu". "İki devletin, iki halkıniyi niyetlerine dayalı içten dostluk ilişkileri kuracağına seviniyoruz 24 .İşte, bu anlaşmaların imzalanması ülke içinde ve dışında Arnavut basınındageniş bir yankı buldu. Anlaşılan ki, o Dönemde istanbul'da Arnavutdilinde yayımlanan "Paqja" ve "E drejta" gazeteleri görüşmeler ve tamamlanmalarınıdaha büyük bir ilgiyle, daha yakından izlediler. Onlar buanlaşmaları, bunların iki halk arasında dostluğun güçlenmesi ve iki ülkearasında ilişkilerin daha da gelişmesi yönünde önemlerini doğru biçimdedeğerlendirdiler. Ama yine de bu gazeteler, yurttaşlık antlaşmasının, Türkiye'dekiArnavutların hukuki ve mülk konumun düzenlenmesine ilişkin21. "Gazeta e Korçes", 12.1.1924, makale: Traktatet turko-shqiptare; Gazeta "Dielli",Boston (USA), 9.2.1924, makale: Traktatet midis Shqiperise dhe Turqise; N.P.Alpan, Tarihin ışığında bugünkü Arnavutluk, Ankara, 196, s. 96.122. "Paqja" gazetesine göre, nr. 5, 11 Aralık 1923.23. Aynı yerde, 17 Aralık 1923.24. "Shqiptari i Amerikes" gazetesi, 1 Aralık 1923.180

ümitlerini haklı çıkarmadığını 25 ve diğer milliyetlere göre Arnavutlarıdaha uygun duruma getirdiğini yazdılar 26 .Birkaç Balkan gazetelerinin yazdıkları tersine 27 , Arnavut-Türk ilişkilerinkurulması ve güçlenmesi dinsel temeller üzerinde ya da Osmanlı İmparatorluğu'nunyıkıntıları temelinde yapılmadı, bu vesileyle imzalanmışanlaşmalar saldırgan nitelikli değildi, diğer komşu ülkelere karşı değildi.Tarih, bunun en iyi kanıtı idi.Arnavut-Türk dostluk ilişkileri Balkanlar'da barışın güçlenmesinehizmet etmiştir, hizmet etmeye devam ediyor.Mustafa Kemal 13 Mart 1926 tarihinde de Arnavutluk'un ilk Ankarabüyükelçisini kabul ederek bu isteği ifade etti. Arnavutluk temsilcisi "Tarihinakışında ortak kaderleri paylaşmış iki ulus arasında yüzlerce yıllıkdostluk bağlarını pekiştirmeye var güçleriyle çalışacağına hazırlığını dilegetirdi. Mustafa Kemal şu cevabı verdi:"Tarihin çok eski dönemlerinde birçok alanda kaderler paylaşmış ikihalk arasında dostluk bağlarının sağlamlaşması çalışmamızda, iki ülkeninmenfaatlerine hizmet etme ve iki ulus arasında yakın işbirliği döneminiaçma çalışmamızda benim ve cumhuriyetçi hükümetin yardımını bulacağınızaemin olabilirsiniz" 28 .1928 Eylülünde Arnavutluk'ta krallığın ilan edilmesi ve Zog'un kendinikral ataması Arnavut-Türk ilişkilerinin daha da genişleyip derinleşmesineengel oldu. Mustafa Kemal yeni krallığı ve kralını tanımadı 29 .Sonra, Türkiye Arnavutluk arasındaki ilişkilerinde bunalımdanhemen önce, bir Arnavutluk heyetinin 1931 Ekiminde İstanbul'da BalkanKonferansına katılmasıyla olağan duruma dönmeye başladı.Ama, iki devletin arasında bu yumuşak iklimi çok devam edemedi.Zog'un kızkardeşi Prenses Saniye ikincisi ikinci Abdülhamit'in oğluPrens Abid ile evlendi. İç ve dış kamu oyunun hiç beklenmediği bu akrabalıbağlarının Arnavutluk-Türkiye ilişkilerini olumsuz yönde etkilenmemeolanaksızdı.25. Aynı yerde.26. "E drejta" (Hak) gazetesi, nr. 17, 3.1.1924; "Shqiptari i Amerikes" gazetesi,2.1.1924.27. "Amalthia" gazetesi, 20.10.1923; 5.12.1923 tarihli "Hora" gazetesinde "Yunanistan'akarşı bir Arnavut-Türk antlaşması" başlı bir makale vardı.28. Bilal N. Şimşir (Türk Kurumu üyesi), Atatürk'ten elçi Ruşen Eşref Ünaydın'a yönerge(Türk-Arnavut ilişkileri üzerine), in: Prof. Dr. Ahmet Şükrü Esmer'e Armağan,Ankara, 1981, s. 299-316.29. G. Shpuza, Atatürk ve Arnavutluk-Türkiye İlişkileri, in: "Atatürk Yolu", Mayıs1993, yıl 6, cilt 3, sayı 11, ss. 311-322.181

Dostluğumuz konjöktürlerin ya da anın siyasetleşmesi ve ideolojikleşmesininüvünü değildir. Tam tersine, bunlara göğüs germiş ve İkinciDünya Savaşından önce ve Soğuk Savaşın ilk döneminde pek uygun olmamışaşamaları başarıyla açmıştır.Arnavutluk-Türkiye ilişkilerinde görülen yalpalamalara rağmen builişkilerin kötüleştiği durumlarda da Arnavutluk ilerici kamuoyu Atatürk'ünsiyasal ve toplumsal reformlarını dikkatle izleyip yansıtıyordu.Bu yankı, ülkemizdeki duruma, Arnavutluk halkının önünde dürün ve çözülmesigereken görev ve sorunlara yakından bağlı olarak yapılıyordu.Bu yönde ilerici gözeticiler hükümetten sansürün saptadığı sınırları aştılar30 .Arnavutluk'ta demokratik devriminin zaferi ve Türk hükümetlerininMustafa Kemal Atatürk'ün ilkelerine uygun dış bir siyaseti izlemeleri, ikiülkenin çıkarlarına uygun olarak halklarımız arasındaki dostluk ilişkileriningelişmesi için koşullar yarattı.Ülkemizle Türkiye Cumhuriyeti arasındaki ilişkiler, dostluk ve işbirlikruhu içinde geliştirmiştir ve gittikçe daha fazla bu yolda gelişiyor. Bu,1992'nin hazırında imzalanmış yeni Dostluk Antlaşması ifade ediyor.Halklarımız ve ülkelerimiz arasındaki sevgi ve saygı gelecekte bu ilişkilerindaha da genişletilip pekiştirilmesine iyi bir zemin yaratıyor.30. G. Shpuza, Türk Inkilabın arnavutluk'ta yankısı, Boğaziçi University InternationalConference on Atatürk, İstanbul, November 9-13, 1981; G. Shpuza, Jehona e RevolucionitKombetar Turk dhe e reformave qemaliste ne Shqiperi, in: "Studimehistorike", nr. 1, 1987, ff. 39-60; G. Shpuza, La revolution turque et les reformeskemalistes. Leur echo en Albanie, in: "Studia albanica", 1987, nr. 2, pp. 105-124;G. Shpuza, Türk İnkılabının ve Kemalist Reformların Arnavutluk'ta Yankıları,Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Tarih Kurumu, IX. Türk TarihKongresi, Ankara, 5-9 Eylül 1990; G. Shpuza, Dr. İbrahim Temo ve Atatürk Üzerine,Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Tarih Kurumu, XII. TürkTarih Kongresi, Ankara, 12-16 Eylül 1994.182

REFLECTIONS OF MUSTAFA KEMALATATURK'S REFORMS IN THE KINGDOM OFYUGOSLAVIAProf. Dr. Ljiljana COLIC*"The Turkish revolution has achieved complete success and broughtTurkey towards prosperity... The unanimously elected president of thenew republic is Kemal whose revolutionary determination, national consciousnessand ability of a statesman are firmly woven into the events announcingand, I dare say, providing great and universal renaissance ofTurkey... Regarding the prospect of a long period of national progeressand International peace secured by the epoch of prosperity and consciousness,hardly few individuals among our people will not look forward tothis new and happy epoch in Turkey".It was on November 24, 1923 that Dragisa Lapcevic, a journalist,cultural and political worker, had made such a judgement. Two chaptersin his analysis of our Muslims were dedicated to the current political situationin Turkey and to its creator Mustafa Kemal Atatürk, with a photo ofhim and his wife printed at back page 1 .Since then the events that took place in the Republic of Turkey, itscultural, economic and entire progress as well as its legendary presidenthad become the inexhaustible topic of the Yugoslav press, newspapers,magazines and several books in the succeeding years and decades up tothe Second world war.The cited quotation clearly states that the new-born Kingdom ofSerbs, Croats and Slovenians (i.e., the Kingdom of Yugoslavia since1929), which was striving for national and international peace and prosperityitself had excepdet the prospective reforms and changes in the Republicof Turkey with obvious affınity, though they were indicated just inclues down there.* Faculty of Philology, Belgrade.1. Dragisa Lapcevic. O nasim muslimanima, (Of our Muslims), Belgrade 192, 50-56;61-62.183

"My humble body is going to turn to dust one day, but the Republicwill eternally remain!" These celebrated words were propounced by MustafaKemal Atatürk; nevertheless, the memory of him and of his deedswill last forever.His name, as one of the greatest and wisest statesmen of the 20thcentury, echoes occasionally in the Yugoslav press even nowadays; thereforethe author of this text has recently published an appropriate article onthe anniversary of Kemal Atatürk's death; titled Ataya Saygı 2 , it appearedin the vveekly newspaper "TAN", which is issued in Turkish language inPristina.However, let's stick to the chronological order. In the beginning, aquestion appears whether it was a difficult assignment for Yugoslav ldngAlexander and mister Mustafa Kemal Atatürk to bring the two previouslyconfronted peoples together and make them truthful friends.Serbian literatüre and historiography from the beginning of the 20thcentury offer us several examples of sincere friendship betvveen individualrepresentatives of the Serbian and Turkish people. Such a friendshipwas a frequent topic in the short stories of the Serbian writer, GrigorijeBozovic, who wrote under the pseudonym Ömer Filipovic. Hovvever, ourattention will be paid to a Turkish-Serbian friendship from real life that,with brotherly devotion and mutual respect, tied Fethi Pasha, Turkishdeputy in Serbia of that time and Atanasije Popovic, professor and a journalistin the first decade of the 20th century.It was recorded that Fethi Pasha had once told mister Atanasije thefollowing words: "We, the Turks, know very well that we have takenyour lands from you by the sword; and that we shall have to bring themback to you by the sword again when the time comes for that for theyhave always belonged to you" 3 . It was but a few years later, during thefirst Balkan war, that the last remaining areas of land were freed from therule of the Turkish Empire. Fethi Pasha was killed in the war, as the Seventhcorps commander in chief, he met his death, fighting bravely, loyallyand persistently at the head of his army to the last moment. He died honourablyand was celebrated by his own kindred and respected by theSerbs.The Serbs had realized historic inevitability of being slaves to a greatempire; on the other hand, the Turks had acknowledged the inevitableend of their imperial power in due course.2. Ljiljana Colic, Alaya Saygı, TAN, Pristina, yıl XXVII, sayı 1413, 9.11.1996, 1-2.3. Cika Tasa, (Anniversary book dedicaret to professor Atanasije M. Petrovic, on hisseventieth birthday), Belgrade 1936, 26.184

Exhausted by the wars that lasted for centuries and the turmoil of themoment, both the Serbs and the Turks felt they wanted national and internationalpeace, domestic prosperity and entire vvelfare; they had enoughconcern and wisdom to offer friendship to one another.President of the Republic of Turkey Gazi Mustafa Kemal and kingAlexander Karadjordjevic performed this act in their name.The only negative reactions to Atatürk's reforms in the Kingdom ofYugoslavia came from Islamic conservative circles which kept warningYugoslav Muslims of the danger that islam would die out in Turkey.Namely, they highly disapproved of ali local changes that could even indirectlyaffect the regulations of behaviour and everyday life of the Muslims.As professor Darko Tanaskovic, Ph.D., correctly observes, "Theybelieved the cracks of a whip had driven people in Anatolia away fromislam and inappropriately distorted Islamic religious values" 4 .ibrahim Hakkı Cokic, who ovvned and edited the Müslim journal"Hikjmet", led that clique. During the years 1929 and 1930, he publisheda feuilleton titled "Views on Turkish anti-Islamic reforms", using the penname Charmen. He wished to point out the allegedly disastrous effects ofAtaturk's reforms, with the only affırmative judgement for his plans ofconstructing roads and railway, building factories and improving industrialproduction. However, ali other changes had to face great resistance andkeen criticism. Dressing standards, schooling system reforms, introducingcivil law and banking system, ete., were understood as an inappropriateapproach to Europe that would lead to extinction of Islamic religion inthe Turkish nation. "Kemal's follovvers have taken the national alphabetaway from their peeople by mere force, in spite of its being healthier,more practical, advanced and useful since it can be learnt and exercised inreading with less difficulties. I am convinced Koran can not be written inKemal's alphabet, for it would make unpardonable confusion in themeaning of Koran", claimed ibrahim Cokic, having precisely informedthe readers about the Arabic phonetic system and the confusion thatwould come out of writing Arabic words in Latin letters 5 .During Austro-Hungarian rule in Bosnia and Herzegovina, suchopinions were opposed by the wishes for progress that appeared amongelite cultural circles of Yugoslav Muslims. Mustafa Mualic's book Orientin the West, was dedicated to the efforts of these circles and to the meritoriouspromoters of progressive ideas, who fought against the economic4. Darko Tanaskovic, La Scene politique Yougoslave travers le journal de langueturque Sada-yi Millet (1927-1929), in N. Clayer, A. Popovic, T. Zarcono, Presseturque of presse de Turgie, Varia Turcica, T23, Institut Français d'Etudes Anatolienneset Editions ıssis, İstanbul 1992, 314-325.5. "Hikjamet", 29. Muharrem 1348. Tuzla (7.7.1929), god. I, br. 4, 116.185

and cultural backvvardness of Yugoslav Muslims. The author pointed outthe influence modern Turkey had on the cultural emancipation of YugoslavMuslims above ali. He considered Kemal Atatürk one the threegreatest reformers in the history of the world; according to him, the othertwo were Russian emperor Peter the Great and Japanese emperor Micuhito6 . Among Yugoslav Muslims, modern views were represented by themembers of "Gajret", the Society for Cultural and Educational Progressof the Muslims, founded in 1903; it was initiated by some progressiveMüslim intellectuals, who published the magazine vvith the same nameand Gajret's annual calendar. Besides, several pro-Muslim journals, withexceptionally progressive correspondents, were issued in the Kingdom ofYugoslavia 6 .Among them, the most prominent were correspondents of the Sarajevojournals "The Reform" 1 and "The New Time"*. One of the initiatorsand associates was Dzevad Sulejmanpasic who, being an ardent MustafaKemal Atuturk's supporter, was remembered as the leading cultural reformeramong Yugoslav Muslims in the first decades of the twentiethcentury.ibrahim Cokic used the pseudonym Chareman to criticize and ridiculesocial changes in Turkey in his nevvspaper "Hikjamet", "Kemal'ssupporters arouse greatest affinity among the Russian Bolsheviks" 9 , hepointed out. With the same fervour, he attacked Dzevad Sulejmanpasicfor trying to popularize the Turkish national development on "The Reform"and "The New Time" pages.The admiration Dzevad Sulejmanpasic felt for the personality anddeed of the modern Turkey creator is best illustrated by the fact that in1928 the Müslim Organization of Reformation was founded in the Kingdomof Yugoslavia at his initiative; this organization owned the journal"The Reform".The polemic between these two influential Muslims was not led onthe pages of the two journals exclusively. Alluding at Cokic's journal"Hikmajet", Dzevad Sulejmanpasic published the book "IndependentThought and Pro-Hikmajet Ideas ", in which he stressed how archaic ideasobstructed social development of Yugoslav Muslims. Sulejmanpasicintended to prove the possibility to connect islam with modern civilizationin each of his writings, either political or artistic. He found constantinspiration in Atuturk's deeds, and that had marked his work; hence, he6. Mustafa Mualic, Orijentna zapodu, (Orient in the West), Belgrade 1936, 337.7. "Reforma", (The Reform), Sarajevo, 1928.8. "Novo vrijeme", (The New Time), Sarajevo 1928-1931.9. "Hikmajet", god. II, br. 16, Tuzla 3. Rebiul-ahir 1349. (28.8.1930), 125.186

emained recorded in Yugoslav historiography as "Kemal of Yugoslav'sMuslims" 10 .Save few rare exceptions, with ibrahim Hakkı Cokic as the leadingfigüre, the development of friendly relations and cooperation betweentwo states aroused undivided affınity and complete approval of entire Yugoslavpublic. It is evident not only from the way the Yugoslav press reportedof each event that occurred in the Yugoslav-Turkish relationshipbut also from the considerable attention that was paid to the breach of thenew Turkish state with its past as well as to its cultural and economicprogress.Some two hundred newspaper articles, studies and books vvere dedicatedto Atatürk and to the Turks up to the Second world war u . Yugoslavpublishers vvere particularly effıcient after the First Conference of theBalkans, held in October 1930. It was not until then that a firm convictionin the peaceful principles Kemal Atatürk led in foreign affairs vvas established,although the pact of friendship had been signed fıve years before.On the other hand, time had to pass to demonstrate the contribution ofMustafa Kemal's reforms in their highlight.The first considerable paper on Gazi Mustafa Kemal in Yugoslaviawas published in 1931; it was exceptionally appreciated by the readersand appeared in the second edition 12 . In the follovving year, a book vvaspublished titled "Turkey", whose author Zivko Topalovic, Ph.D., wasthe member of Yugoslav delegation at the Second Conference of the Balkansthat vvas held in istanbul 13 . This work, like other texts on the youngand prosperous Republic of Turkey, was a result of personal evidence anddirect perception. Though the first Yugoslav visitors to Turkey vvere intellectuals,well informed about the social, economic and political situationdown there, their descriptions express surprise at first sight, and consequentdelight at the second; that's vvhy both popular and scientifıcessays have an emotional touch that resulted out of the political climate.On the tenth anniversary of the date when the Republic of Turkeyvvas proclaimed, the vvhole series of convenient articles vvere publishednearly in ali Yugoslav nevvspapers. During October and November 1933,the Belgrade daily "Politika", a nevvspaper with the largest circulation inthe country, issued seventeen texts dedicated to the Republic of Turkey10. Mustafa Mulaic, Orient in the West, 405.11. Mirjana Teodosijevic, Prilog bibliografıji radova o Müstafi Kemalu Atuturku u Jugoslavijiod 1921 da 1984 godine, (Supplement to the bibliography of works on MustafaKemal Atatürk in Yugoslavia from 1921 to 1984), Istorijiski casopis, (Historicaljournal) XLII-XLIII, Belgrade 1997, 373-4000.12. Maksim Svara, Gazi Mustafa Kemal Pasa-njegov zivot i djela, (Gazi Mustafa Kemalpasha-life and deeds) Sarajevo 1931, 111.13. Zivko Topalovic, Turska, (Turkey), Belgrade 1932, 87.187

and Kemal Atatürk. It was then that king Alexander had paid an offıcialvisit to Turkey and the Yugoslav press reported of the heartly welcomehe had been given in istanbul.Personal friendship and mutual respect of the two statesmen immenselyhelped develop friendship and cooperation between Yugoslaviaand Turkey. The Turkish public and particularly Mr. Kemal Atatürk acceptedthe news of king Alexander's assassination in Marseillos in 1934with genuine sorrow and sympathy with the Yugoslav people in theirgrief. In the telegram he had sent to Prince Paul to commemorate the lateYugoslav king, Gazi Mustafa Kemal expressed, "his delight to have thehonour of having been his sincere friend and truthful brother" 14 .The death of Yugoslavia's king didn't affect close political, economicand cultural relations between the Turks and the Serbs. Not only thatthey were described with affinity by the press, but they were discussed onpolitical debates and sessions in offıcial institutions. During the sessionof the Yugoslav Senate held on July 9, 1934, Uros Kurulj, Ph.D., had givenan addres on the Balkan Treaty and the Convention with Turkey. Onthat occasion Mr. Kruulj, Ph.D. said: "Thanks to the great reformer andhero Gazi Mustafa Kemal Pasha, the modern national Republic of Turkeyhas become a phenomenon worth to be admired and followed as an example.Altogether with the other states of the same views, it is going to playanother historical part. It's no wonder the Republic of Turkey and theKingdom of Yugoslavia have come to the same track since we are connectednot only by identical interests but also by identical opinions andviews on modern political relations" 15 .It is difficult to make the right choiece among such a variety of interestingeliteratüre. One of the most interesting pieces is certainly a specialissue of the illustrated journal "Sunday" from May 19, 1935. It was titled"The New Turkey" and had the image of Mustafa Kemal Atatürk printedon the covers 16 . Most of articles were written owing to Mrs. Anita Delijanic,nicknamed Mirit and resulted from personal experience and contactswith her respectable contemporaries of the Turkish cultural and publiclife, like Mr. Rushdi Aras, Shukri Kaja, Hajdar Aktaja and others. Thejournal was enriched by many illustrations and texts that described almostali aspects of Turkish reality of that period; therefore, it is an exceptionallyreliable and interesting guide through Turkey that could have beenmade solely by a woman with sharp look and keen mind. Mustafa Shait'spoem "Waterfall" and three short stories by Shirin Ajdin and Faik Rıfkı14. Hadzi-Todor Dimitrijevic, Spomenica o tragicnoj sınrti viteskog kralja Aleksandra IUjedinitelja, (The memary oftragie death of our brightly King Alexander I, the Unijier).15. Ures Kralj, Senatski govori, (The Senate Addresses), Belgrade 1934, 50.16. "Ilustrovani list NEDELJA ", (SUNDAY, illustrated weekly), god. XVI, br. 428, Belgrade19.5.1935.188

Ataja were translated and published in order to present modern Turkishliteratüre to Yugoslav readers, while the six final pages were dedicated tobusiness advertisements.When a treaty was signed between the two countries in 1936, Yugoslavscientists got the access to Turkish documentary archives. Expectationof the treaty was widely publicized among Yugoslav scientists. Thedaily paper "Politika" had issued an article with the follovving headline"On the Brink of Opening istanbul Archies-New Working Field for OurHistory"' 1 .Turkish scientific institutions welcomed Yugoslav explorers on onehand, while Yugoslav science opened the door to Turkey on the other. Alithese activities were marked by the influence of an outstanding man towhom the Yugoslav people had expressed their gratitude on every occasion.The third scientific publication edited by the Institute of the BalkanStudies, which was founded in Belgrade in 1933, was a book by DragoslavMihajlovic, Ph.D., titled "Economy of Modern Turkey". As stated atthe beginning, the author dedicated the book "to the Yugoslav-Turkishfriendship initiated by king Alexander I and his exxcellencyy Kemal Atatürk,the modern Turkey creator". The scientific text is preceded by introductorypages with a photo of Mr. Mustafa Kemal's figüre altogetherwith a biography of his; instead of his own introduction, D. Mihajlovichad published a letter written by Mr. Dzelal Bajar, minister of the people'seconomy of Turkey, considering it the best possible introduction onthe topic.Inspired by the friendly feelings after his stay in Turkey, Mr. MilanSvetovski wrote the book "Atatürk's Turkey" that was published, as statedin the introduction, "On the great fıfteen anniversary of the revolution".The book described Gazi Mustafa Kemal and his deeds in almostlyrical manner and was enriched by occasional quotations from the mostcelebrated Atatürk's speeches 19 .The book that, in our opinion, presented a great Turkish hero, patriot,reformer and statesman in the best way was published a year later. It isthe work "Kemal Atatürk-the creator of modern Turkey", whose author,Zoran Tomic, Ph.D., used to be a Yugoslav diplomat in Turkey in thethirties. Great part of this large analysis (page 11-105) occupied the intro-17. A. Ivic, Pred otvaronjem carigradskih arhiva, (On the Brink of Opening İstanbul Archives)"Politika", Belgrade, 27.11.1933.18. Dragoslav Mihajlovic, Privreda savremene Turske, (Economy of Modern Turkey),The Institute of the Balkan Studies, Belegrade 1937, 171.19. Milan Svetovski, Ataturkova Turska (Atatürk's Turkey), Belgrade 1938, 227.189

duction of his excellencyy Mr. Subhi Tanner, Turkish ambassador in Romaniaof the time 20 .Writing about the Republic of Turkey, Yugoslav authors had completelyaccepted and esteemed authentic opinions of the respectable menfrom Turkish political and public life. This fact indicates great mutualconfidence that existed between the intellectuals of two countries andhelped making firm friendship between our peoples."If only we had been better acquainted with the Turks, we wouldhave felt more respect for each other" 21 , wrote Glisa Elezovic, the pioneerof the Turkish studies in Serbia, who was also an expert in Turkish languageand history and ex-student of the Serbian Grammar school in istanbul.Gazi Mustafa Kemal Atatürk and king Alexander Karadjordijevichad helped us get to know each other better and become closer. What weowe them is mutual respect.20. Zoran Tomic, Ph.D., Kemal Ataturk-tvorac nove Turske, (Kemal Ataturk-ModernTurkey Creator), Belgrade 1939, 285.21. Glisa Elezovic, Bolnica Bajazito II u Jedrenu, (Bayazit U's Hospital in Jedrene), Priloziza istoriju zdravstvene kültüre, (Supplement to The History of Medical Culture),XVII, 5, Belgrade 1942, 16.190

"ATATÜRK İNKILÂPLARI" VEROMANYA TÜRK TOPLUMUMustafa MEHMET*Türkiye Cumhuriyeti'nin kurulmasıyla, Anadolu'da, birbiri ardıncagerçekleştirilen göz kamaştırıcı yenilikler, Büyük ATATÜRK'ün muazzameserlerinden sayılmakla, bu gibi yeniliklere "Atatürk İnkılâpları" demekle,en doğru bir tanımlamayı yapmış oluruz, kanısındayım.Lâkin, Atatürk İnkılâplarını ancak Türkiye Cumhuriyeti'nin siyasîsınırları içinde mütalaâ etmek, konuya dar bir açıdan bakmak demek olur.Zira, aslında, bu inkılâplar, bir taraftan, Doğuya-İslâm dünyasına doğruuzanırken, diğer taraftan da, özellikle, Balkanlarda yaşayan Türk-İslâmtoplumları arasında derin etkiler yaratmıştır.Fakat, Balkan Türkleri arasında gelişen modernleşme hareketleri,derli-toplu bir şekilde araştırma konusu teşkil etmemiş olup, birkaç makaleveya dolaylı temaslar haricinde, daha çok, o zamanlarda yayımlanangazete sütunlarında yansıtıldığı hâlde, hâlâ araştırmacılarını beklemektedir,diyebiliriz. Aynı durum, büyük Türk milletinin Avrupa'ya doğru biruzantısını oluşturan: Romanya Türk-İslâm toplumu için de geçerli sayılabilir.Ancak, burada takdim etmeye çalışacağımız tebliğde de, zaman dikkatealınarak, konuyu bütün ayrıntılarıyla inceleme fırsatını bulamayacağımızıitiraf etmeliyiz. Buna rağmen, bu vesileyle, konuya daha yakındanilgi uyandırmış ve bazı hususları belirtmek fırsatını bulmuş oluruz tahminederim.Gerçekten, Atatürk İnkılâplarıyla ilgili olarak, Romanya'da yaşayanve Evlâd-ı Fatihan adıyla bilinen Türk halkının geçirdiği merhaleler, dikkatedeğer bir örnek teşkil eder.Nitekim, Anadolu'da gerçekleştirilen yenilikler, Romanya Türk-İslâm toplumunu da şaşırtacak derecede etkilemiş ve onun yaşam tarzındabüyük değişiklikler meydana gelmesine yeni yeni ufuklar açmış bulunmaktadır.Tarih Araştırmacısı, Bükreş.191

Fakat, çeşitli inkılâpların, topyekûn, yani, hep birden uygulanmayıp,peşi peşine ve bazı aralıklarla gerçekleştirilmiş olmaları, her reform vesilesiyle,ortaya çıkan konularla ilgili olarak, Romanya Türk toplumu arasındada, muhtelif boyutlarda heyecan uyandırmış ve yankılar meydanagetirmiştir, diyebiliriz.Nitekim, daha Saltanatın kaldırılmasından (1922) başlayarak, Cumhuriyetinilânı (29 Ekim 1923), Hilâfetin ilgası (1924), Medrese ve Şer'îMahkemelerin ortadan kaldırılması (1924), Tekke ve Zâviyelerin kapatılması(1925), Kıyafet Değişimi (1925), Medenî Kanunun kabulü (1929)ve özellikle, Alfabe inkılâbı (1928), Türk kadınlarının toplumdaki yerinibelirleyen kararlar (1930-1934) ve diğer yenilikler, Romanya Türk-lslâmhalkı arasında da derin izler bırakmıştır. Bunları ve çeşitli yorumları, ozamanlarda Romanya'da basılan gazete sayfalarında görebiliyoruz.Bazı karşı propagandalara rağmen, özellikle genç ve aydın tabakaların,Atatürk inkılâplarını uygulama hususunda büyük gayret sarf ettikleribelirtilmektedir. Hattâ, o zamanlar, Romanya'ya sığınan ve "Firariler"olarak tanımlanan bazı kimselerin karşı faaliyetlerini önlemek amacıyla,derhal harekete geçenler olup, "Memleketimizdeki firariler ne âlemde?","Rahat durmayan firariler" ve daha başka başlıklar altında makaleler yayınlanıyordu(Dobrogea, Sayı: 484-498, 502 1923).Cumhuriyetin ilânından sona, o zamanlar, Romanya'nın 4 Sancak(İl) Müftüsünden müteşekkil bir heyet, Ankara'ya giderek, bizzat, GaziMustafa Kemal Paşa'ya: "Cumhuriyet kararını tebrik eylemişlerdir"(Dobrogea, 1923, Sayı: 507-513).Aynı zamanda, Hilâfet Makamının ilgasıyla, böyle bir makamın halknazarında mukaddes sayıldığı dikkate alınarak, bu hususta "hiç birma'zûr-i Şer'î olmadığı" anlatılmak suretiyle, halkın aydınlatılmaya çalışıldığıanlaşılmaktadır (Dobrogea, 1924, Sayı: 532). Hattâ, Halifelik konusuylailgili olarak, bazı Avrupa gazetelerinde, şurada veya burada "yenibir Halife bekleniyormuş" şeklinde çıkan haberlere verilen cevapların birisinde:"Fakat, bilmiyorlar ki, bu asırda, Halifenin ve Hilâfetin mânâsıkalmamıştır" deniyordu (Yıldırım, Sayı: 71, 1933).Yani, sırası geldikçe, Atatürk İnkılâplarının, birer birer, ele alınarak,incelenmekte olduğunu ve bir taraftan, cehalete ve koyu taassuba karşımücadele edilirken, diğer taraftan da, halkın bilinçlendirilmesi hususunda,âdeta, kampanyalar yürütülmekte olduğunu söyleyebiliriz.Bu tür mücadeleler ve kampanyalar, özellikle, 1928 yılında, LâtinAlfabesinin uygulanmaya başlamasıyla, daha da belirgin hâle gelmiştir.Bu konu ile ilgili olarak, şöyle bir hususu da belirtmekte yarar olduğukanısındayım:Türkiye'de Lâtin harfleri kullanılmaya başlar başlamaz (1 Ekim1928), Romence başlıklı dergilerin birinde (Revista Musulmanilor din192

Dobrogea=Dobruca Müslümanlarının Dergisi; No. 1-6, 1928), II. Meşrutiyetinönemli simalarından sayılan Makedonyalı Nikolaye Batzaria, 30Kasım 1928 tarihinde, Lâtin harfleriyle bazı ilânlar, şiirler ve çeşitli makaleleryayınlamaya başlamıştır. Önceleri, ı ve ğ gibi harfler bulunmasada, sonraları, bunlar da temin edilmiştir.Şüphesiz, Alfabe inkılâbının en fazla etki yapmakta olduğu alanlar,okullar ve gazetelerle, diğer nevi yayınlar olmuştur, diyebiliriz.Diğer reformlarda olduğu gibi, alfabe konusunda da, Atatürk'ün ismiön plâna çıkarılmakla, halk, daha çok, "bekleme"yi tercih ediyor ve TürkiyeCumhuriyeti'nin nereye doğru gitmekte olduğunu saptamaya çalışıyordu.Aynı zamanda, Romanya Türk toplumu da, Balkanlarda yaşayandiğer Türk toplumları gibi, Anadolu'da gerçekleştirilen yenilikleri uygulamayaçaba sarf ediyordu.Nitekim, burada da, Arap harfleriyle tedrisat, ancak Kur'an okumayıöğrenmekle sınırlanıyor ve diğer tedrisatın Lâtin alfabesiyle yapılmasınaçalışılıyordu. Bu hususta, özellikle, Türkiye'den getirilen okul kitaplarındanda yararlanılıyordu.En büyük güçlüklerden birisi, şüphesiz, yeni alfabe ile tedrisat yapabilecekelemanların bulunmayışı idi. Ancak, Romen okullarından mezunolanlar, bu hususta bazı kolaylıklara sahip oluyorlardı, diyebiliriz.Lâkin, özellikle 1935 yılından sonra, yani, o zamanın T.C. BükreşBüyükelçisi Hamdullah Suphi Tannöver'in Mecidiye Medresesini ziyaretetmesinden sonra, gerek burada ve gerekse Silistre Medresesinde, LâtinAlfabesiyle tedrisata önem verilmeye başlanmasıyla ve diğer Türk okullarındayetişen genç aydınlarla, Modern Türk Alfabesiyle okuma-yazma dao derecede artmaya başlamıştır. Zira, özellikle, din görevlileri yetiştirmeküzere kurulmuş olan Medreseler, bu kez, öğretmen de yetiştiriyorlardı.Gerçi, Romanya'da yayınlanan Türkçe gazetelerde, Lâtin harfleriyleneşriyata geçişin hayli zaman aldığını söyleyebiliriz. Bazıları, hem Arapharfleriyle ve hem de Lâtin alfabesiyle yayınlanıyordu. Ancak, bu süreci,Modern Türk Alfabesine karşı gelmekten ziyade, başka sebeplere atfetmek daha doğru olabilir. Bunun bir sebebi, maddî zarara uğramak korkusuve diğer sebebi de, okuyucu bulmakta güçlük çekme endişesi olabilirdi.Nitekim, gazetelerden birinde, okullarda Lâtin alfabesiyle tedrisatıngenelleştirilmesi açıkça savunuluyor, fakat, aynı gazetede, "umumî düşüncelerimizibildirmek için, Arap harflerini kullandık", zira, bunda, biz,bir mecburiyet gördük ve bu mecburiyeti az bir zaman daha hissediyoruz"şeklinde mütalaâlar yürütülüyordu (Yıldırım, 1934, Sayı: 118).Hattâ, aynı gazeteye gelen mektupların birinde gazetenin, her nekadar, Müslümanlara münasip görülmediği söylense de, gazeteyi iade etmeninasıl sebebinin, başka olduğu anlaşılıyor: "Gazeteniz, deniyor -bu193

mektupta- biz Müslümanlara lâyık olmadığı için, Gagavuz milletinelâyıktır. Sebebi de, okumayı bilmiyoruz" (Yıldırım, 1935, Sayı: 142).Lâtin alfabesi uygulanırken, aydın tabaka, aynı zamanda, Türkçeninsadeleştirilmesine de hizmet ediyordu. Nitekim, "Halkın lisanı, hakkın lisanıdır"veya "halkçı olmak, hakçı olmaktır" gibi sloganlar ortaya atarakve yeni türetilen kelimelerle, gazete sayfalarında lügatçeler dahi düzenlemeksuretiyle, Türkçenin kolay anlaşılmasına yardım etmeye gayret sarfedildiğini görmekteyiz. Hattâ, bazı ağır kelimelere parantez içinde, yenikelimelerle açıklık getirerek, bunları, okuyuculara öğretme yoluna da gidiliyordu.Aslında, Romanya'da yaşayan Türk-İslâm toplumu, uygulamayakonan yeniliklerle, geleceği hakkında endişeye düşmüyordu, demek,doğru olmaz kanısındayım. Zira, Balkanlarda bulunan diğer Türk-İslâmtoplulukları gibi, bu toplum da, yüzyıllardan beri gelen bir takımâdetlerle, gelenek ve göreneklerle haşır-neşir olmuş ve onlarla günlük yaşamınadevam ediyordu. Bunları, bir çırpıda söküp atmanın kolay olmayacağıherkes tarafından bilinmekte idi.Aynı zamanda, Türk toplumunun yaşadığı ortam dahi, bambaşka,yani, Hıristiyan âleminden oluşan bir ortam ve tâbi olduğu Devletin yasalarıdahi, başka başka mahiyetler arz ediyordu. Keza, iki toplum arasındaderin, dil, din, kültür, gelenek ve görenek farkları da bulunuyordu.İşte, bu gibi unsurları ve özellikleri dikkate alarak, halkın endişesinive "Ne oluyor?" veya "Nereye doğru gidiyoruz?" gibi sorularını anlayışlakarşılamak gerektiğini söyleyebiliriz.Fakat, bütün bu gibi endişelere rağmen, gerek Kadılık müessesesininkaldırılması ve gerekse kadın haklarıyla ilgili reformlar da, RomanyaTürk toplumu arasında, güçlükler çıkarılmaksızın, zaman içerisinde, uygulanmayakonulmuş ve bu toplumun da, modernleşme yolunda, gözlegörülür adımlar atmasına engel olunmamıştır, diyebiliriz.Nitekim, Kadılıklarla ilgili tartışmalar, daha 1925 yılında başlamışolup, ancak, Romen yasalarında, bu konu ile yapılan tadilât,tedricen uygulandığından dolayı, tamamıyla tatbikine on yıl sonra geçilebilmiştir.Meselâ, 14 Nisan 1925 tarihinde, Kadılıklarla ilgili bir yasaya: "Tarafeyn,isterlerse, Şer'î meselelerini Romen mahkemelerinde gördürebilirler"şeklinde bir madde eklenmiştir (Tuna, 1932, Sayı: 230).Fakat, ancak, 3 Nisan 1935 tarihinde, Kadılık müessesesi kaldırılarak,bunlara ait davalar, Romen mahkemelerine devredilmiştir (Yıldırım,1935, Sayı: 127). Bununla beraber, "Sancak" (İl) mahkemelerinde, Türk-İslâm cemaatin sorunlarına cevap verebilecek özel müsteşârlar bulundurulmayadevam edilmiş olup, bunlar, İkinci Dünya Savaşı sonlarına kadar194

görevlerini sürdürmüşlerdir. Halk arasında, hep "Kadı" olarak adlandırılıyorlardı."Fes" ve "çarşaf' gibi, kıyafetle ilgili Reformlar da, hayli tartışmakonusu olmuş, fakat, yine de, derin sorunlara sebebiyet vermemiştir, diyebiliriz.Zaten, bunların uygulanmasına, ortam da müsait görünüyordu.Bu hususta, fesin, bir Yunan serpuşu olduğu söylenirken, şapka giymeninde, tabiî bir şey olduğu, halka açıklanıyordu (Yıldırım, 1936, Sayı: 145).Diğer taraftan, kadınların da, dünyayı kendi gözleriyle görmeleri gerektiğinisavunanlar bulunduğu kadar, "peçe" veya "çarşaf' gibi, "çirkinkıyafetler de", yabancıları, "Türkler hakkında yanlış fikirler beslemeğesevk etmektedir" veya "kıyafet meselesinin, medenî âlemdeki ehemmiyetinianlamanın zamanı gelmiştir" diyenler de ortaya çıkıyordu (Yıldırım,1935, Sayı: 127 ve 137).Aslında, Romanya Türk toplumu arasında cereyan eden modernleşmehareketlerini, o zamanın Romen Devleti de hoşgörü ile karşılıyordu,diyebiliriz.Nitekim, daha 14 Kasım 1878 tarihinde, Romanya Prensi ŞARL(Carol), İbrail (Braila) Kasabasından, Dobruca Halkına hitaben yaptığıbir ilânda, bir taraftan, Romen Devletinin, Türk-İslâm toplumunu, himayesialtına almakta olduğunu ve diğer taraftan da, gerek dil, din ve gereksegelenek ve göreneklerine riayet edileceğini resmen beyan etmiş bulunuyordu.Sonraları, Dobruca'nin idarî teşkilatı, mezhepler ve adlîkuruluşlar, eğitim ve öğretimle ilgili birçok yasaların veya düzenlemelerinuygulandığı da görülmektedir. Bunlardan bazıları, Dobruca bölgesindeyaşayan Türk-İslâm toplumun kaderiyle ilgili ve onun modernleşmesineyardım edecek mahiyette yasalar veya düzenlemeler olarak telâkkîedilebilir. Hattâ, Atatürk inkılâplarını takip eden maddeler, söz konusuinkılâpların, Romanya Türk toplumu arasında uygulanmalarını teşvikedici maddeler sayılabilir.Modernleşme davasında, Romen Devletinin göstermekte olduğu anlayışıtakdirle karşılarken, aydınlarımız: "Romen Devleti, her zaman olduğugibi, bu hususta da bizleri hür bırakmıştır" şeklinde yorumlarda bulunuyorlardı(Çardak, 1938, Sayı: 10).Hattâ, bazıları, daha da ileri giderek, bir taraftan: "Romanya'da yaşayanDobruca Türkü, Balkan Hükümetlerinde en büyük müsâmaha ve himayeyemazhar olmuş ekalliyet bir millettir" derken, diğer taraftan da,"Romen Hükümeti ve milleti de bize ölçüsüz bir sempatik vatandaş nazarıyla,en büyük cemîlekârlıkları ihsan eylemiş bir Devlettir" gibi hükümlerede yer veriyorlardı (Çardak, 1938, Sayı: 17).Bu gibi cemîlekârlıklardan bahsederken, aynı Kral Carol, biri Köstencekasabasında ve diğeri de Bükreş Şehrinde olmak üzere, Türk-İslâm195

toplumuna iki cami de inşa ettirmiş ve onları ibadete açtırmıştır. Bunlardan,Bükreş Camisini, Komünist rejim yıktırarak, onun yerine, KomünistPartisinin ileri gelenlerine ait bir Anıt yaptırmıştır. Ancak, onlara o mükaddestoprakta ebediyyen kalmak nasib olmadı zira, 1989 ihtilâlindensonra, oradan çıkarıldılar ve onların yerine "Meçhül Asker" Anıtı kuruldu.Bizlere tahsis edilen cami ise, etrafı binalarla çevrili olup, keşfedilmesimüşkül bir yerdedir.Zaten, yarım yüzyıl kadar süren dikta rejimi döneminde, yüzlercecami ve mescitlerimizden, bugün ayakta kalanların sayısı, 40-50'yi geçmesegerektir. Ötekiler, yıktırılmış veya harabeye çevirilmiştir. Bu itibarla,Romanya Türk-tslâm toplumu, şimdiki durumda, diğer dinlere kıyasla,en geri saflarda yer almaktadır.Aynı zamanda, çocuklarımıza anadilleri olan Türkçeyi öğretmekiçin, elimizde hiç bir okul binası yoktur. Çocuklarımız, âdeta, tolere edilmişgibi, Romen okullarına ait binalarda, hafta sonlarında, 2-3 saat Türkçeokumakla, ana dillerini öğrenmeye çalışmaktadırlar.Bu da, her sınıf için, ellerinde ancak bir kitap bulunmak suretiyle yapılmaktadır.Bu şekilde devam ettiği takdirde, yarım yüzyıldan beri anadilleriniancak aile içinde konuşmaya maruz bırakılan halkımıza, güzelTürkçemizi, gerektiği şekilde ve yeteri kadar öğretmenin imkânı olmadığımeydandadır.İşte, bu gibi nedenlerden dolayıdır ki, Romanya'da hâlâ ayakta kalabilenTürk toplumu, bizler, anadilimiz başta olmak üzere, her bakımdan,kendimize çeki-düzen vermek ve kendimizi ihya etmek zorundayız.Şayet, Romanya'da, bundan sonra da, Türkçe konuşulması arzu ediliyorsave eski dönemlerde olduğu gibi, gerek Karadeniz sahilinde ve gerekseTuna boylarında, camilerimizin ve mescitlerimizin minarelerindeezan sesleri işitilmesi isteniyorsa, bütün imkânlarımızı seferber ederek,canla-başla çalışmak ve mücadele etmek, hepimizin üzerine düşen kutsalbir görev sayılmalıdır.Bunlara cevap veremediğimiz takdirde, Avrupa'da kenar Türklerinioluşturan bizlerin, geçmiş dönemlerde, Peçenek, Kıpçak ve daha başkaTürk kavimlerinin, oralarda, tarihe mâl oldukları gibi, er veya geç aynıakibete maruz kalacağımızdan kimsenin şüphesi olmamalıdır, kanısındayım.İşte, birkaç kelime ile de olsa, Romanya'da yaşamaya devam edenTürk-Islâm toplumunun geleceği hakkında ümitvâr olabilmek için, kendigücümüzün yanısıra, Türkiye Cumhuriyeti Devletinin de, hattâ, tüm Türkdünyasının da, yakından ilgilenmeleri gerektiğini ve zamanın, her günveya her yıl ile, biraz daha gelip geçmekte olduğunu bilgilerinize arzeder, saygılar sunarım.196

SOME OBSERVATIONS ON İSLAM ANDSECULARISM IN TURKEYProf. Dr. David KUSHNER*Much has been said and written about the position of islam in Turkeywith a variety of interesting approaches and interpretations. Thispaper attempts to deal with the subject solely from the point of view ofsecularist political leaders and public figures who belong to the Turkishmainstream, ignoring for the moment spokesmen of extremes eitheramong Islamists or pious secularists. It is suggested that a characterizationof their views would give us an idea of what the common notions onislam and secularism in the Turkish public are. To a great extent these politicalleaders reflect in their discourse the views of the Turkish elite, ifnot the vast majority of the people generally, while at the same time they,in turn, make an impact of their own on Turkish public opinion. Thepaper is based on the speeches and statements of different Turkish leaders.On the danger of fundamentalism or reaction in Turkey, politicalleaders can be said to have displayed a mixture of self confıdenceand apprehension. Confıdence in the survival of the secular order hasbeen typically expressed by those who were criticized by their politicalopponents for tolerating manifestations of reaction or cooperatingwith Islamist groups. It has also been typically expressed when talkingto concerned vvesterners worried about the fortunes of secularism inTurkey. Virtually every political leader has, at one time or another,shared this confıdence with several reasons mentioned: the constitutionwas a sufficient guarantee against reaction and would simply not allow areturn to the old order; the secularist politicians and parties themselveswere alert to the dangers and would not allow a return to the past; and thefact that secularism, in the eyes of many of these leaders, has had time toestablish itself in Turkey and that the principle of secularism has been internalizedby the new generations which rose after the Kemalist revolution.* University of Haifa.197

And yet, this self confıdence of the Turkish secularist elite has notprevented political leaders from voicing their concerns and worries överthe threat of fundamentalism. This might sound contradictory but is explainable,first, in terms of the political battle between parties and politiciansand, secondly, in terms of the common fear that even though fundamentalistswere perhaps not going to win the war, they might stili winsome battles along the way. There have been two main sins which Islamistgroups have been accused of by the secularists: For one, the Islamistsvvished to return Turkey to a medieval order, with its outdated notionsand rules. In Kenan Evren's speeches, for example, we can fındstrong attacks on reactionaries on this account. In his view the old beliefsand practices of the Islamists did not befıt modern nations and just asthey vvere the reason for the decline of the Ottoman Empire in the pastand threateen Turkey's progress in the present 1 . The other sin attributedby the secularist leaders to the Islamists, has been their exploitation of religionfor political purposes. Secularists have argued that the goal of thesegroups vvas not at ali religion but to gain political povver for themselvesand in this sense these movements vvere political not religious. In the processthey have not only mixed religion vvith politics -a grave matter in itself-but helped enhance division and strife vvithin Turkish society. Theyhave also committed a serious offense against religion itself vvhich by naturepreached love and brotherhood.With ali their attacks on fundamentalism and reaction, secularistleaders have alvvays stressed that their criticism had nothing to do vvithislam itself. Secularism did not mean being anti religious or atheist andthe fact vvas that in Turkey, vvhile the state vvas secular, the people vverenot vvithout religion-they vvere by and large Muslims. Moreover, for thepeople of Turkey, islam vvas not just a mark of identity but, as many leadersvvould say, a living and practiced religion. As Süleyman Demirel oncedescribed them the Turks vvere, in fact, the "best Muslims" 2 . Turkishleaders vvould often describe themselves, too, as actual believers. In thevvords of Erdal inönü, for example, "Our religious sentiments are ourmost lofty and sensitive ones" 3 and as Evren recalled, even Atatürk vvasnot a man vvithout religion (dinsiz). His sole purpose vvas to separate religionfrom politics and save religion from fanaticism (yobazlık) 4 .The concept of islam that emerges in the pronouncements of Turkishleaders is then of a religion vvhich is totaly devoid of extremism and fa-1. Speech in Kastamonu, 13 August 1983, Cumhurbaşkanı Kenan Evren'in Söylev veDemeçleri, 1982-1983, (Ankara, 1983), p. 382.2. Turkish TV, 22 April 1992, quoted in BBC, Summary of World Broadcasts (SWB),Central Europe and the Balkans, 24 April 1992.3. Anatolia in Turkish, 3 July 1993, quoted in FBIS, Daily Report-West Europe (DR-WE), 6 July 1993.4. Speech in Kahramanmaraş, 17 January 1981, Cumhurbaşkanı Kenan Evren'in Söylevve Demeçleri, 1980-1981, (Ankara 1981), p. 164.198

naticism, is stripped of ali medieval rules, and has no role to play inshaping political institutions. It is, instead, a declaration of faith in Godand his messenger, and a moral message. As prescribed in the Holy Book,it enjoins man to abstain from evil, do good and carry out certainreligious rituals and social duties. It is a religion which is based on theprinciples of love, brotherhood, peace, equality and justice. The value ofislam for Turkish society is seen accordingly on several levels: It is aninstrument for elevating the moral standards of society; it serves, togetherwith national values, to combat foreign and destructive ideologies; andmost important, it plays a crucial role in unifying society and nation. Itdoes so because it is, after ali, the common denominator between peoplewhich transcends divisions of sect, religious order or ethnic backgroundand also because its very teachings do not permit rancour and feud, butspeak of love and brotherhood. As such it is closely bound with Turkishnationalism itself. This point was explained by Özal:What holds together or rather brirıgs together our urıity andour cohesiveness is the fact that we are ali citizens of theTurkish Republic. This is the fırst point. Everybody who livesin this land, everybody who was born here and everybodywithin the boundaries of the Turkish Republic who is a citizenof this country is a fırst class citizen... with no distinctionbeing made. Our state is secular. But wlıat holds our nationtogether and what serves in a most powerful way is our nationalcohesivenesss and what plays the essential role is islam5 .It is with this message of islam that, Turkish leaders have, not suprisingly,addressed the various religious and ethnic groups in the countrywhich in past decades have in some cases shown signs of alienation andrestlessness. It has been felt that islam, perhaps even more than nationalism,can bring the desired unity among ali these groups. Since Sunnis andAlevis are, after ali, Müslim, and so are Turks and Kurds, islam can serveas an effective link betvveen them. It is no wonder that in speeches deliveredin reegions where Sünni Alevi strife was evident, and where Kurdishmilitant groups have been active, Turkish leaders would often emphasizethis common religious belief.Furthermore, it is with this kind of islam, a religion of faith, ritualand moral and social message, that Turkish secularist leaders have beenready to promote among people, whether through sermons in mosques orin religious classes in the school system. Some secularist intellectuals, itis true; may have rejected any role in Turkey for islam, but virtually alipolitical leaders have seen the need for it. In this sense, the Türk islamSentezi, has not only been the article of faith of a particular group among5. Milliyet, 30 January 1989.199

intellectuals or politicians, but has been shaped by ali of the mainstreampolitical leaders.With this brief expose of islam in the eyes of mainstream Turkishleaders, two basic questions come to the fore. One has to do with thecompatibility of the secularists' conception of islam and the traditionalone. It has been widely accepted, after ali, that islam does regulate the behaviorof believers in every aspect of their lives and sees the political organizationof the religious community as an important foundation of religionitself. How is it possible to reconcile this with the vievv of islamwhich resolutely rejects any notion of a religious-political communityand the binding character of the Holy Law? Remarkably, some of thepublic figures and politicians have adressed themselves to the problem.According to Erdal İnönü, his was the very reason Atatürk and his associateswere forced to set boundaries betvveen what was regarded as the affairsof the state and the affairs of religion and view islam as a religion offaith and ritual alone 6 . In this sense, Atatürk may have been a religious reformerhimself. Özal, on his part, stated that islam should not actually beseen as one single path but a middle road, and there were many ways ofcompromise betvveen the paths 7 . What was needed perhaps was a freshlok at islam and Evren may have been pointing in that direction when heclaimed that certain Koran verses ostensibly sanctioning outmoded ruleshad not been properly interpreted 8 . The most interesting statement, perhaps,belongs to Demirel, in whose speeches one often detects and intellectualbent. Many times, he said, secularists did not understand islamwhile Islamists did not understand secularism. He admitted that some ofthe laws in islam actually deal with earthly issues and regulate relationshipsbetvveen mand and man, which are, according to the strict secularistapproach, the domain of society alone. But though Turkey may have deviatedfrom this in her legislation, these laws were adapted to the conditionsof the time just like had been done in early islam and just like whatwas done in other Müslim countries. It is true that the Koran refers to therule of God, but the right of a nation to rule itself is not contradictory tothe divine orders of God. In his vvords:Many times in the Koran God telis the Muslims to rule thecountry through justice. God also says give the right to ruleto those who are capable. Here we see that God wants thepeople to be ruled by the people. So, ifyou hand power överto those who are capable of running the country, then youare fulfılling God's wishes. The country may stili be consideredMüslim and is considered so by others 9 .6. TBMM, Tutanak Dergisi. 20 January 1987, B: 56, O: 1, p. 557.8.Cumhurbaşkanı Turgut Özal'ın...Konuşma, 5 March 1991 (Ankara 1991), pp. 18-19.Speech in Van, 24 August 1983. Evren 'in Demeçleri, 1982-1983, p. 422.9. Turkish Daily News, 21 April 1994.200

The other question relates to the compatibility betvveen islam's rolein society and state as seen by the secularists and the principle of secularismitself. This is essentially a debate betvveen secularists, and more specificallybetvveen those who are prepared to give islam a greater role insociety and those who consider themselves the devout guardians of secularism.The mere view of Turkey as Müslim country has been one issueof debate. Referring to the above quoted statement by Özal on islam as afactor making for cohesiveness in Turkish society, one commentator,Coşkun Kırca, for example, raised his objection saying that Özal's wordswere contradictory to the nationalist conception. "Defıning the foundationof society as religion", he said, "would, in addition to dividing citizensaccording to religious and philosophical beliefs and practices, alsoproduce the result of splintering society by ethnic group. That is whysecularism and nationalism are a whole"'°. The issue featured strongly inthe late 1960's when Turkey decided to join the Islamic Conference.Some writers and commentators raised the question vvhether this was inaccordance with secularism, and government leaders sounded somevvhathesitant at first about the move and opted for a kind of gradual affiliationwith reservations put on resolutions. In answer to criticism, they wouldrefer to the fact that Turkey's population was, after ali, Müslim, that itshared a heritage with other Müslim countries and that the organizationwas political, not religious. With time, challenges and criticisms of thissort have largely subsided.More important, presumably, have been the debates regarding theright relationship betvveen state and religion in Turkey. The mostcommon definition of secularism has been the one which stands on theseparation between state and religion. Secularist leaders have ali beenunited in ruling out any interference by religion in state affairs, but theproblem was whether the state was allowed, on its part, to involve itselfin religious matters. Ironically, perhaps, it was often the Islamiststhemselves who argued that by regulating women's garb, or religiouseducation, for example, the state vvas acting in a vvay vvhich wasinconsistent with the total seperation betvveen the two domains prescribedby strict secularism. That the issue vvas problematic vvas admitted byDemirel vvhen he said, "We have one problem vvhen the governmentwithdraws its hand from religion. We have another type of problem vvhenits does not. The secularism of the government is a debatable issue" 11 . Butmost secularist leaders seem to have accepted the right of the state toinvolve itself in religious affairs, if only because the traditional"guardians" of religion could not be trusted to disseminate and promotethe right kind of islam. If the state vvants islam to be progressive, andfulfil its proper role in society, it simply had to interfere. Many vveresurprised vvhen the secularist offıcers vvho instigated the 1980 takeover in10. Milliyet, 30 January 1989.11. Nokta, 13 October 1991.201

Turkey initiated the expansion of religious education in state schools, butEvren explained this in the following terms:Our childretı will thus learn about their religion in stateschools, through state lessons. In this manner we are servingthe principles oflaicism. Laicism does not mean that the citizensshould be left ignorant on the issue of religion and thusbe left in the hands of the instigators of sectarian differences12 .One aspect of secularism, most common in addresses made to membersof different denominations or sects vvithing Turkish society or else inthose directed to the outside wold, has been "religious freedom". Eachcitizen is allovved to believe in whatever religion or faith he wishes, ornot to believe at ali. As put by Tansu Çiller, "the concept of contemporarylaicism vvhich means that the state vvill respect the right to beliefsand function independent of these differences in belief vvill continue to beour fundamental principle" 13 . Obviously, no challenges to the principle ofreligious freedom could have appeared in the discourse of political leaders,but this definition of secularism could also be open to question. Didreligious freedom hinge upon the state being secular? Was it not possiblefor states based on religious foundations to be tolerant tovvards other religions,or, conversely, could secular states not be hostile to one particularreligion or religion generally? These questions seem not to have featuredat ali in the pronouncements of political leaders. Hovvever, it has beennoted by some that the Ottoman Empire vvhich vvas far from being a secularstate, stili did not limit the freedom of religion and allovved its citizensto practice vvhichever religion they vvished 14 .In any event, vvhatever contradictions exist betvveen the Turkishsecularists' vievv of islam and the traditional conception islam, orbetvveen islam as they see it and strict secularism, political leaders are, ofcourse, excused if they are sometimes inconsistent or do not succeed inbridging betvveen al these concepts. The point to stress is that for Turkishpolitical leaders both islam and secularism have been important inserving the interests of Turkish society and state in that they uphold theprime goals of national unity and territorial integrity. islam can be usedto bridge betvveen different ethnic groups and denominations, vvhilesecularism serves the same purpose by lessening the value of religiousdifferences. islam is the obvious link betvveen Turks and Kurds. For themembers of the different Müslim denominations and sects both islam andsecularism are instrumental. In its broad lines islam is, after ali, shared byali of them, but if this is not enough, one has secularism to obliterate the12. Speech in Erzurum, 23 July 1981, quoted in SWB-Middle East, 25 July 1981.13. TRT TV, 30 June 1993, quoted in DR-WE, 2 July 1993.14. Metin Güven, President of Council of State, Dünya, 21 February 1994.202

eligious differences. Secularism is also important as supporting theintegration of Turkey's non Müslim minorities and is valuable infacilitating Turkey's integration in the family of Western nations.In conclusion, ali too often secularism in Turkey has been seen asbeing motivated predominantly by the need to overcome the forces ofreaction and to ensure the country's modernization. Equal value shouldbe given, however, to considerations of national unity. Theseconsiderations must have played their part in Atatürk's promotion ofsecularism, and they are certainly recognized by present day politicalleaders. But islam, too, although not a constitutional principle, has had animportance of its own and should be recognized for what it is -a vitalbond holding Turkish society together. Their coexistence is nothing newin Turkish history. Back in Ottoman times statesmen spoke in Ottomanistterms to win över the non Muslims and in the process accelerated theprocess of secularization of the state. At the same time they continued touphold the religious institutions and symbols of the Empire for thepurpose of assuring the loyalty of their Müslim citizens. Facing similarproblems, Turkish statesmen in both periods followed similar policiesand there is thus more continuation between the Ottoman Empire and theTurkish Republic than meets the eye.203

THE ESSENCE OF SECULARISM-LAND SHALLBY LA W BE BUILTErik CORNELL*IWhen the Ottoman Empire some 200 years ago commenced itspolicy of modernization the decision was taken against a background ofrepeated military defeats. It was obvious that somtehing had to be done toregain strength and ability equitable with the Central and West Europeanpowers. Not only military technology but also military training -i.e. notonly technical capacity but also psychological aspects- had to be broughtback to international standards. This second aspect met with resistancefrom conservative circles who believed that technical capacity could beimported in isolation. A growing realization that modernization requirednot only modern weapons but must be accompanied by psychological andintellectual aspects led, after some half century to the introduction of'Tanzimat', the Ottoman policy of Reorganization of the 1830's, whichcan be compared to the Soviet Union's 'perestrojka' of the 1980's. Whenreorganizing a key issue consists of the introduction of new laws and thereformation of the entire legal system. Consequently Tanzimat broughtwith it the importation of Western laws and the establishment of lawcourts which coexisted with but, however, were not allowed to contradictSharia. This meant that the constitution of 1876 consequently establisheda Parliament which was no legislative body as this power stayed with theSultan/Caliph as the representative of God.IIA characteristic feature of the Western legal system is that its rootsgo back to pre-Christian times-Roman law and the various laws of theGermanic peoples. In Sweden for instance the provincial laws were keptalive through oral tradition and the oldest manuscripts date back to the13th century. On that basis a unified body of laws for the whole countryreplaced them in the 1350's and remained valid untill they were in turnFormer Ambassador of Sweden to Turkey; Bromma.205

eplaced by new and revised laws in the year 1734, which is stili the symbolicdate of the now existing law of the land. It is interesting to note thatin 1347 the Church refused to accept changes in its status and consequentlyin Sweden no new church law, valid for the whole country, couldbe promulgated. It is incontestable that the Church exerted a strong influenceon legislation but the example mentioned clearly illustrates how secularlaw was able to assert itself. It managed to do so not only against religiousdomination but also against the absolutism of kings. In westernsocieties there has been ali through history a medley of legal counterweightsto absolute power, be it from the side of religious or temporalpowers: local assemblies with judicial rights, feudal lords, parliaments,estates, guilds and similar institutions which managed to safeguard andlegalize inalienable rights for individuals as well as for corporations. Certainlythese rights could be violated or abrogated, as illustrated by e.g. theinquisition, but only temporarily. From these starting-points, in spite ofnumerous setbacks, development slowly proceeded along the line orstages: state governed by law -democracy- human rights.To explain this development two factors, related to religion, shouldbe highlighted. The first is Jesus's maxims "My kingdom is not of thisworld" and "Render therefore unto Caesar the things which be Caesar'sand unto God the things which be God's". The second factor is thatChristianity started as the religion of the oppressed who during the firstcenturies were persecuted by the Roman state. Disobedience to overlordsas welll as the individual's right to protection against the state enjoyed religioussanction from the very outset. Violent oppression was neverthelessoften abused by both religious and temporal powers. But the dualismbetween State and Church encouraged propensity for change and facilitatedthe secularization process of Western countries. It was of paramountimportance that the religious establishment could not monopolize the educationalsystem. When universities were established they had separatefaculties for theology and for law.IIIBy contrast islam was the religion of the conquerors and the religioncomprised the law. From the very beginning the ruler's power and religionwere united. This meant a totaly different attitude to state power andto people of another opinion. The cold hard truth of these divergent attitudesis to be found, on the one hand in the original Christian sanction ofrebellion against state power and, on the other hand the claim of islam torepresent an order of state and law which is founded on divine revelation.The fundamental validity of this divergence must not be blurred bycontradictory historic events and circumstances. It is an undeniable factthat religious tolerance was much more characteristic of the world of islamthan of Christianity, as exemplifıed by the treatment of Jews and the206

'Millet' system of the Ottoman empire. This is a reflection of power politics.Unbelievers did not constitute a threat to the Caliphate in its heydaywhilst the Christian states at that time in their fight for survival cultivatedintolerance. During later centuries and especially under colonialism thesituation became reversed.In principle there existed no source of law or legislative power otherthan Sharia. But, as Prof. Feyzioglu has also shown, the running of theenormous and complex Ottoman Empire made it inevitable to institute legalregulations "which were not of Şeriat origin, and sometimes not evencompatible with it". An interestinge case in point is the 'Devshirme' systemwhereby Christian boys vvere forcefully converted to islam andserved as the Sultan's slaves both as soldiers and civil servants up to theposts of Pasha and Grand Vezir-in spite of the fact that the Koran prohibitsboth conversion by force and a Moslem to be the owner of Moslemslaves. The very concept of law could not avoid being influenced by anorder where not only the rank and file of Government service but also theEmpire's highest dignitaries by defınition had limited legal capacity.It becomes an observation only, not a conclusion, that lawmakingand legal practices are an expression of human activities aimed either atcontrol över society for the rulers' own benefit, or aimed at progress andimprovement to society. As such law-making constitututes a creation andexpression of human thought. If a 'fetva' proves unrealistic, as the famousone prohibiting the use of a printing press, the reason could onlybe a human shortcoming. If individuals who are responsible for suchshortcomings are allovved to exert a dictatorial or monopolistic influence,propensity for change will be strangled and progress will not be achieved.Monopolistic influence inevitably leads to failure and must be replacedby a procedure which encompasses popular participation, i.e. manifestationof "common sense" in the original and true meaning of the expression.IVThanks to the reforms in practice and thought introduced by Tanzimata base for the creation of a secular Turkish Republic already existed.However, the forces of tradition and resistance to change vvere stili strongand Atatürk had to overcome them in order to accomplish his task, whichwas based on the conviction that ali political power should derive fromthe will of the people. The unprecedented size of this task and his performancehas been eloquently illustrated by the great historian Toynbee,who wrote: "Imagine for a moment that in our Western vvorld, the Renaissance,the Reformation, the scientific and intellectual revolution at theend of the 1700's, the French Revolution, and the industrial revolutionhad ali been compressed into one human lifetime...". To this list must, Ithink, be added both the thorough legal reforms as manifested in e.g. the207

introduction of Code Napoleon, and also the progress of parliamentarydemocracy of the 19th century and of Atatürk's own times. Atatürk inspiredone of the most far-reaching legal reforms in history, the consistentfullfilment of the reforms initiated by Tanzimat in securing the supremerule of secular law. He also made sure that the will of the people becamereflected in legislation by a freely elected legislative body.Atatürk's impressive successes in this field are ali the moreadmirable when the political and intellectual climate of the 1920'sand '30's is taken into consideration. At the same time that Atatürkfounded the Turkish Republic and set up the future route according tothe famous six arrows, a number of both Western and Eastern Europeancountries experienced serious setbacks into dictatorship and lavvlessness.These countries were liberated partly due to a devastating war fromwhich Turkey was spared, partly thanks to the principle final lyacknovvledged ali över Europe only a few years ago, that political powermust derive from the vvill of the people.VThe theme of this Conference is "Atatürk and Modern Turkey".Against the background sketched above it is easy to state that vvithoutAtatürk there vvould be no modern Turkey as vve knovv it. His visionvvas farsighted and cleared the vvay for propensity for change bothimmediately and gradually, depending on conditions set by the circumstances.This method reveals that his intention vvas to create, not onlya political system satisfied vvith its own achievements, but a vigoroussociety capable of coping vvith ali the unforseeable challenges vvith whichit vvould inevitably be confronted in both the near and distant future. Thisinspiration served Turkey vvell during Atatürk's lifetime, and our presencehere today bears vvitness that it has also served Turkey vvell since hisdemişe. Moreover, it teaches us that the struggle for the preservation andcontinuous refınement of these democratic, scientific, and intellectualgoals demands vigilance and conviction from the men and vvomen ofeach emerging age class. Each generation must again and again, like linksin a chain, in a never ending process be convinced of the validity of thesegoals and the necessity to defend them. This is a concern not only for theTurkish people and Turkey; it is valid for ali of us regardless of his or herplace in life.208

ATATÜRKÇÜLÜĞÜN ÇAĞDAŞLIK GÖRÜŞÜ İLEİSLAMI GELENEKLERİN BİR SENTEZİVAR MIDIR? CUMHURİYET TÜRKİYESİ'NİNFİKİR HAYATINDAKİ GELİŞMELER:SÂMİHA AYVERDİ ÖRNEĞİINazlı KANER *Bugünkü sempozyumda sunmak istediğim tebliğin konusu ilk bakıştabelki bazı sorulara sebep olabilir, çünkü Sâmiha Ayverdi gibi, eserlerindeAtatürk'ün adı hemen hiç geçmeyen ve Türkiye Cumhuriyeti'ninkuruluşunu, muhteşem Osmanlı-Türk tarihinin bitiş noktası sayan, mutasavvıf,tutucu-müslüman, hatta reaksiyoner bir yazarın, Türkiye Cumhuriyeti'nin75. kuruluş yıldönümünü konu alan bir sempozyumda ne ilgisiolduğu sorulabilir.Sâmiha Ayverdi 1905 yılında doğdu, 1995'te vefat etti. Yaşamı TürkiyeCumhuriyeti'nin tüm devam süreci içindedir. Biyografisi, yazar olarakeserleri ve diğer bütün etkinlikleri -ki burada onun sempozyumumuzlaolan ilişkisi ortaya çıkıyor- Cumhuriyetin kurulduğu 1923 yılından,günümüze kadar ki, sosyo-politik gelişmelerle karşılıklı bir etkileşimiçinde bulunmuştur. Onun örneği Cumhuriyetin ilk dönemindeki Atatürkreformlarının belirli insanların kişisel yaşam duygularını nasıl ve ne ölçüdeetkilediklerini, öte yandan da bu etkilerin yansımalarının ne suretletoplumda önem kazanabildiklerini gösterecektir -ki burada Türk-lslamsentezigibi bir ideolojinin gelişmesine bulunduğu katkı da ortaya çıkmaktadır.Konumuz "Atatürkçülük ve Modern Türkiye"dir. Tebliğim Atatürkdevrimlerinin belli bir bölümüne: tarihî, millî tarih olarak yeniden yazmaksuretiyle yeni bir kimlik yaratmak girişimi ile ilgilidir. Aynı zamandaCumhuriyet'in ilk döneminde başlayan bu sürecin günümüzde ne ölçüde-özellikle Osmanlı tarihine bakışında- belirgin olduğu sorusunu tarihîakışı içinde ele almak istiyorum.Freiburg Üniversitesi.209

Çok sık belirtildiği gibi Cumhuriyet'in kurucuları, Cumhuriyet'inkuruluşu ile birlikte, Osmanlı geçmiş ve kimlikleri ile bağlarını resmenkoparmışlardır. Bu bağlamda Osmanlı İmparatorluğunun yıkılış sebepleriniislamî ortamına dayandırmışlar ve sadece tarihin Osmanlı yüzyıllarındandeğil aynı zamanda İslam ile de bağlarını koparmışlardır. Özellikle1920 yıllarının İslam'ı yalnız devlet hayatından değil, kamu ve kültür hayatındanda uzaklaştırma önlemleri belirli örneklerdir. Batı uygarlığınındeğerlerini bir kültür devrimi şeklinde müslüman bir halka yakınlaştırmağaçalışmışlardır. Atatürk'ün amacı yeni bir ruh yaratmaktı: 'kaderci' ve'âtıl' Osmanlı insanın yerine, yeniliğe inanmış, aktif bir insan geçecekti.Yeni kimliğin, Türk kimliğinin -ki bu Türk kavramı 20. yüzyıl başlarınakadar daha çok 'kaba, cahil, köylüyü' tanımlıyordu- oluşturulmasınınaraçlarından biri Osmanlı tarihi yerine yeni bir Türk tarihi yaratmak, modern,uygar ve batıya yönelmiş bir Türklüğe dayanmak, bir de Osmanlıkültür mirasından uzaklaşmaktı.Sâmiha Ayverdi'yi Türk fikir hayatının dikkati çekecek kadar erkenbir döneminde, yani 1940 yıllarında, büyük özellik taşıyan bir konu çalışmalarınıntemelini teşkil edecek yoğunlukta ilgilendirecek ve kendiniartık bütün hayatı boyunca, yakın zamanda esasını İslam ile Türklüğünbirleştirmesi olarak tanımlayacağı Osmanlı toplum ve tarihinin parlak veözlemli anlatımına, hatta ütopyalaştırmasına adayacaktır.Aşağıda 1. Sâmiha Ayverdi'nin, kültür kimliği veren unsurların kopuşununbir sonucunu açıklayan kısa bir biyografisini sunmak, 2. Ay verdive çevresinin politik gelişmelerle karşılıklı etkilenişini göstermek ve 3.kendi kişiliğinin ve etkinliklerinin, kimlik arayışı konteksti içinde toplumcabenimsenmesini dile getirmek istiyorum.IISâmiha Ayverdi 1905 yılında siyasal kargaşa ve bir çözülme ortamıiçinde dünyaya geldi. Yakın tarih ve içinde bulunduğu zaman, bir yandanaskerî yenilgiler, milliyetçi azınlıkların isyan ve İmparatorluktan kopmaları,öte yandan İmparatorluğu ayakta tutmak için, batıdan ilhamını alan,siyasî ve idarî reform önlemleri, yeni ideolojiler, yeni fikir akınlarının birbirinekarışmasıyla belirlenir. Sonunda, Birinci Dünya Savaşı felaketi veOsmanlı İmparatorluğunun tarih sahnesinden silinip yerini genç TürkiyeCumhuriyeti'ne bıraktığı bilinir.Sâmiha Ayverdi'nin çocukluğu ve gençliği görüldüğü gibi son derecehareketli ve sarsıntılı bir zamana rastlar. Bu durum onda, sosyal çalkantılaraözellikle hedef olan bir sınıfa, eski aristokrasiye mensup olduğundan,derin izler bırakacaktır: Ayverdi Osmanlı konak hayatının klasikçerçevesi içinde, bu yaşam biçiminin gelenek ve alışkanlıkları ile çevriliolarak yetişti. Bu hayatın kendine göre nasıl olduğunu -uzakta kalan birgerçeğin ardından bakarak- kitaplarında bütün ayrıntılarıyla tarif eder.Eski Osmanlı toplumunun sosyal uyum içindeki ortak hayatını, yoksulla-210

ın aleyhine değil onların faydasına kullanılan maddî refahı, maddî kültürünestetiğini ve daha bir çoklarını burada vurgular.Oysa ben, Ayverdi gibi o çağın elit tabakasına mensup olan nesildebu yaşam biçiminin kaybolması özellikle aynı zamanda maddî refahın dakaybolması, sonuç olarak yaşam güveninin de kaybolması, derin izler bırakıponu etkileyen birinci husus olduğunu belirtiyorum. Onu etkileyenikinci husus ise mutasavvıf Ken'an Rifâî Büyükaksoy ile olan ilişkisidir.1908 yılında İstanbul'da dergâhını kuran Ken'an Rifâî, Ayverdi'nin deannesinin mürşidi idi. Onu çocukluğundan beri tanıyordu ve 1927 yılındakendisi de o çevreye katılarak, önce müridi ve daha sonra 1950'de, ölümüüzerine, halifesi olmuştu.Şu halde Sâmiha Ayverdi'nin yetişmesini (socialization) büyük ölçüdebelirleyen unsurlar, bir yandan Osmanlı aristokrasisinin yaşam alışkanlıkları,öte yandan da annesi üzerinden kendisine intikal eden İslamtasavvufuolmuşdur. Cumhuriyet'in kuruluşunda ve Kemalist devrimlerçerçevesi içinde gerçekleştirilen sosyo-politik değişimi, devrimcilerin hedeflediğikimlik değişimi bakımından, Ayverdi'nin sosyalizasyonunadamga vuran hususları içeren bir bakış açısından yeniden yorumlamak istiyorum:Bu yeni cumhuriyetçi değer ölçüleri içinde, Sâmiha Ayverdianakronik, obsolet'in yani Osmanlı elitinin ve İslam-tasavvuf çevresinintemsilcisi olarak modern bir toplum olmak yolundaki engellerin temsilcisidurumuna düşmüş. Buna tepkisini de -çoğu çağdaşlarından burada ayrılır-bu "obsolet"e bağlı kalarak göstermiştir.IIIİlgi çekici olan, daha sonraki yıllarda, bu "obsolef'in çağın gelişmesüreci doğrultusunda gördüğü kabuldür. Bu bağlamda, Sâmiha Ayverdi'ninçalışmalarına -çok sınırlı da olsa- bir göz atmak gerekir. Ayverdigeniş bir edebî eser bırakmış, bazılarını kendi kurduğu bir çok kültür derneklerindede faaliyet göstermiştir. Atatürk'ün ölüm yılı, 1938'de, yayınlanan-mistik konulu- ilk romanı ile çağının edebî eğilimlerinin(trend) dışında kalmışsa da 1946 yılına kadar yedi roman daha yazmış,bunlarda gerçi tasavvuf ana temayı oluşturmakla birlikte, Ayverdi çağdaşı,bir çok yazarın ilgi gösterdiği ve 1950 yıllarına kadar edebiyat dünyasınınbaşlıca teması: batılılaşma konusunu da işlemiştir. Ayverdi'nin dileğidinî ahlak ve doğunun geleneklerini anlatmaktı. Batı önündeki tutumu,batının değer ve ilkelerini kendi kabule açık olmamakla birlikte, batılı öğrenimve öğretimi gerekli gördüğünden, batı karşıtı olarak nitelendirilemez.Ayverdi görüşlerini 1940'lı yıllardan itibaren belirli bir değişimingözlendiği fikir dünyası içinde savundu. 1946 yılında çok partili sistemgetirilmiş, İslamın kamu hayatına dönüşü (1945-50 yılları arasında kurulan24 partiden sekizi İslamî karakter ve amaçlarını açıkça vurgulamışlardı)ve Türkçü milliyetçi akımların yeniden canlandığının ilk işaretleri görülmeyebaşlanmıştı. Bu akımlar giderek karşılıklı etkileneceklerdir. 1950yılında yapılan seçimlerin sonucunda Demokrat Parti iktidar olur. De-211

mokrat Parti, önde gelen yöneticilerinin devletin sekülerlik ilkelerinedokunmamak için büyük çaba göstermelerine, dinî siyasete karıştırmıyacaklarınıve dinî akımları cesaretlendirmeyeceklerini vurgulamalarınarağmen, gerek sekülerlik anlayışına gerekse sekülerliğin uygulanmasınabelli bir ölçüde genişlik getirdi.1950 yılı Sâmiha ve kardeşi mimar Ekrem Hakkı için önemli bir yılolur. Ekrem Hakkı ve Aydın Yüksel "Fetih Cemiyeti"ni kurarlar. GeneEkrem Hakkı'nin katılımı ile, etken üyeleri arasında Sâmiha Ayverdi'ninde bulunduğu "İstanbul enstitüsü" tesis edilir. Bu derneklerin hedefi öncelikledinî değil, tarihî İstanbul kenti ve Osmanlı mimarisiyle uğraşmaktır.Osmanlı kültür ve geleneklerini tekrar canlandırmak gayesi ön plandadır.Ne var ki bu çabaların ardında, cumhuriyetçi tarih yazımının gelişiminebir göz atmamızı gerektiren belli bir tutum yatmaktadır: Cumhuriyetmilliyetçiliğinin yerleşmesi ile Türk tarihi fiilen yeniden yazılmışoldu. Çok halklılık kimliğini temsil eden Osmanlı kavramı 19. yüzyılakışı içinde ve azınlık milliyetçiliği karşısında anlamını kaybedince, yerinebaşka bir kavram getirmek gerekti. Saray vak'a nüvislerinin gelenekseltarih yazımında "hanedanı tanrısal irade tarafından yönetimine gönderilenebedî devlet" ("devlet-i ebed'müddet") kavramı azınlıkların milliyetçilikakımları sürecinde anlamını kaybetmiş, ortaya yeni bir gerekçeçıkmıştı. Bu görüş, bir yeni Türk tarihinin varlığını idrak ettikten sonrabu tarihin İslam ile ilişkisinin nasıl olması gerektiğini irdeledi: ya İslamtarihi içinde ya da tamamen ondan ayrı -ve öncelikle kendi millî devletininmeşruiyetinin hangi temele dayandırılacağı. Başlangıçta milliyetçiliğinİslam'la bağdaştığı savunulurken, Atatürk bir bakıma "Türk TarihTetkik Cemiyeti"nin öncüsü olarak 1928/30 yıllarında, Osmanlı tarihinireaksiyoner olarak gösteren ve Osmanlıdan önce var olan, özgür ve demokratikbir Türk ulusunu ona karşı çıkaran Türk Tarih Tezini ortaya attı.1931'de kurulan "Türk Tarih Tetkik Cemiyeti" (sonradan "Türk TarihKurumu" adını almıştır) tarafından yazılıp yayılan bu resmî Türk tarihiözellikle yeni Cumhuriyet'in yayımladığı okul kitaplarında görünüyorduve Osmanlı devletini olumsuz tasvir ediyordu. Başkentin Ankara'ya taşınması,dilin arap ve farsça sözcüklerden arındırılması ve Türk dilinibütün dillerin kaynağı ilan eden "Güneş Dil Teorisi" gibi modeller, "özTürklük" düşüncesinin ve Osmanlı geçmişinden soyutlanmak siyasetininen belirli örnekleridir. Bir süre Osmanlı devleti, Orta Asyadaki "AltınÇağ"ın yanında kabul edilmez nitelikte sayılmıştır. Artık bu değişecekti.Atatürk milliyetçiliği millete gurur duyacağı yeni bir kimlik ve geçmişvermek istemekle beraber aslında az ya da çok belirgin bazı eksikliklerbırakmıştır. Çok zaman temalaştınlan, yeni başkenti inşa için Ankara'yagiden bazı Cumhuriyet aydınlarını rahatsız eden İstanbul hasreti bununsembolik bir ifadesini taşır (mesela Yakub Kadri Karaosmanoğlu "Ankara"romanında Cumhuriyet aydınlarının bu ruhî durumunu anlatır).Şimdi burada konuyu tekrar Sâmiha Ayverdi'ye bağlayabiliriz. Ayverdi,değindiğim gibi, Cumhuriyet elitinin başlangıçta ortadan kaldırmak212

istediğini, bilinçle ve doğrudan doğruya temsil etmektedir: Cmhuriyet'inbir bakıma tahtından indirdiği İstanbul tarafından temsil edilen Osmanlılıkve İslam'la özdeşleşmek. Sâmiha Ay verdi ve onun mistik -dinî çevresinintutum ve etkinlikleri, Cumhuriyet'in yarattığı bu eksikliklerihedef alıyordu. Onun 1950 yıllarından itibaren, kendince üzücü ve yıkıcısayılan- ve artık Türk ve İslam geleneğinden kopmak Olarak yorumladığı-Osmanlı geçmişinden kopmağa karşı çıkmak formülü altındaki çalışmaları,bir kimlik boşluğunu doldurma çabası olarak nitelenebilir. Eski İmparatorluğunsembolü İstanbul'u yoğun bir tartışmaya açmanın ilk adımıolarak daha önce anılan iki derneğin ("Fetih Cemiyeti" ve "İstanbul Enstitüsü")kurulması da, oldukça yeni bir eğilimi gösterir. Osmanlı ve İslamtarihini yeniden 'keşfetmek'- ve bu tarihe yeni bir unsur, Türk milliyetçiliğini,katmak.Sâmiha Ayverdi 1952 yılında iki bakımdan anılmağa değer "İstanbulGeceleri"ni yayımladı. İstanbul'un çeşitli mahallelerinin tasviri Ayverdi'yi'eski', Osmanlı Türkiyesi zamanına götürür. Bu Türkiye ona, Türklerinkendi elleri ile geliştirip incelttikleri, ancak batı etkisi ile yozlaşanuygarlığını -bu dönemin çağdaş edebiyatça soysuzlaşmış sayılıp reddedilmesinerağmen- hüzünle hatırlatır. Ve Ayverdi burada çağının geçmişi algılamatarzının da açık bir eleştirisi olan kendi anlayışını dile getirir:"geçmiş zamana harb ilân etmek onunla olan münâsebet ve âşinâlığımızıbir cehil ve gaflet süngüsü ile tepelemek de gene bizi kurutup tüketir.Çünkü bugünkü gün, dünkü günün yuvarlana yuvarlana şu zamana gelişininoldurduğu bir keyfiyettir. Biz geçmişimizin meyvesiyiz "•Pedagojik amaçlarını ise 1964'te çıkan ve aile tarihi olan "İbrâhimEfendi Konağı"nda belli bir şekilde açıklıyor: "Biz, İmparatorluk Türkiyesi'ninhemen de son evlâdları. (...) görüp duyduklarımızı, tadıp kokladıklarımızı,kudretimiz ölçüsünde, gelecek nesillere intikal ettirmekmecburiyet ve mes'ûliyetinin altında bulunuyoruz". Burada sultanlık kuşağınınson mensubu, görgü tanığı bir çocuk ve eski toplumu benimsemeklekalmayıp, İkinci Sultan Abdülhamid'i şiddetle savunan bir tutucuolarak, batmakta olan, daha doğrusu batmış bir dünyayı anlatır. İmparatorluğunyıkılmasından itibaren yükselmekte olan Türkiye'yi millî uyanışınbir eseri olarak kabul etmez, tam tersine, öncelikle batının zararlı fikirlerininetkisi, Genç Türkler, masonlar ve Selanik dönmelerinin eliyle,Türk-İslam birliği ve kültürünün yıkılışı olarak görür. Artık "Osmanlı"kavramı Ayverdi için "Türk-İslam birliği" kavramı ile eş anlamdadır vemilliyetçi fikirlerin onun İslamî-mistik temeline yaptıkları etkiler çokaçık bir biçimde görülür. İslam ve Türk milliyetçiliği bileşiminde Ayverdinihayet düşüncelerinin somut çerçevesini bulmuş ve yazılarını artık buçerçeveye sığdırmışdır. Ne var ki Ayverdi yepyeni bir düşünceyi benimsemişolmuyordu. İslam ile Türklüğün birleştirilmesi fikri yüzyıl başlarındaZiya Gökalp ve Yusuf Akçura gibi bazı milliyetçileri de heyecanlandırmıştı.Mesela Halide Edib Adıvar'ın 1912 yılında yayımlanan ütopikromanı "Yeni Turan"da, radikal Türkçülüğün savunucuları "Yeni Turan-213

lılar"ın müziği dinsel bir biçim ve mevlevî karakteri taşır ya da mahalleninimamı onların safındadır. İttihat ve Terakkinin yayın organı"Tanin"de -ki "Yeni Turan" o gazetede tefrika edilmişti- 1918 yılında yayımlananbir baş makalede "Türk kültürünün yüksek ahlakı kuvveti" ile"İslam ve hilafetin manevî kuvveti" birleştiğinde Türkiye'nin yenidenbüyük güç olacağı savunuluyordu. İşte bu formül 1970'lerde "Türk-İslamSentezi" olarak tanımlanmıştır.IV1961 anayasasından sonra bütün siyasal akımların yelpazesinde birhareketlenme ve sağda bir ölçüde yeniden yapılanma görüldü: İslamî veTürkçü-milliyetçi cereyanlar iç içe girdiler. Bu gelişmede itici güç 1960yılı başlarında kurulan ve Türk soluna karşı daha etkili bir savaşım içinortak bir ideolojinin manevî dayanağını arayan tutucu Türk aydınlarınınderneği olan "Aydınlar Kulübü"nden kaynaklanmıştır. Bu kuramsal çerçevedaha sonra, 1970 yılında kurulan "Aydınlar Ocağı" ve onun başkanve şef ideologu İbrahim Kafesoğlu'nun yönetiminde hazırlandı. Böylecemilliyetçi ve islamcı çevrelerin ortak bir ideolojik çatı -"Türk-İslam Sentezi"-altında birleşmesi, geniş ölçüde gerçekleşti ki, bunun ilk başarıları1970'li yıllarda kurulan sağ koalisyon hükümetlerinde görülür. Türk-İslam Sentezi'nin varlık gerekçesi Türk kültür mirasının İslam ile kaynaşmasınıilke alan bir Türk tarihini yeniden yazma talebi içindedir. Türklerinİslam'la karşılaşmaları sonunda "millî kültür" meydana gelmiş olmaktadır.Türk kültürünün payı toplumsal kurumların yaratıcı gücünüoluştururken, İslam kültürünün payı şeriat temelinde bir islam devlet düzenininkuruluması değil, modern, tutucu, bir Türk millî devletinin inşasıdır.Türk fikir hayatındaki gelişmeler uzun yıllar göz önünde bulundurulursa,Ayverdi'nin yazı ve etkinliklerinin giderek ve Türk-İslam Sentezi'ningelişmesine paralel olarak "outsider" konumundan geldiği görülür.Bu akıma çok yakın bulunmakta idi -şüphesiz burada onun bu akımınoluşumuna ne ölçüde katkısı olduğu sorusu akla gelmektedir. Bilindiğiüzere Ayverdi daha 1950'li yıllarda Osmanlı (yani 'Türk-İslam') geçmişinbenimsenmesi gibi daha sonra Türk-İslam Sentezi'nin temel düşüncesiolarak gelişecek konuları ele almıştı.Türk-İslam Sentezi savunucularının etkili siyasal ve kültürel alanlardaönemlerinin giderek artması, Sâmiha Ayverdi'nin 1970-1980 yıllarındaresmî çevrelerde mazhar olduğu takdirlerden de anlaşılabilir. Kitaplarıokullara tavsiye edilmiş, toplumsal ve edebî angajmanı sebebiyle bir çokarmağanlara layık görülmüştür.VGittikçe artan popülaritesinin gösterdiği gibi Sâmiha Ayverdi'ninedebî ve diğer çalışmalarının Türkiye, daha doğrusu İstanbul toplumununbelli bir kesiminin ihtiyacına cevap verdiği ve onun bu ihtiyacı karşılaya-214

ildiği açıktır. Pedagojik amaçlarına göre belli bir çevreye, yani Osmanlısonrası kuşağa doğrudan doğruya yönelmiş, 1960 yılından itibaren yaşamıve eserlerinin gençlerde uyandırdığı ilgi de kanıtladığı gibi, aradığı hedefeulaşmıştır. Kendi Osmanlı çocukluğu ve gençliğini yazması isteğide, esasen dışardan, 1974'te genç bir edebiyat bilimcisinden gelmişti.Bugün hepsi en az sekiz kitapta toplanan anılarını yazmağa başlamaklada kendi dışındaki beklentilere karşılık vermiş olmaktadır. Önceliklegenç kuşakta bu kadar ilgi gören bu anılara göre, temeli İslam ve Türklükolan, âdil ve uyumlu bir toplum düzeni Ösmanlı döneminde gerçekleşmiştirve hatta Ayverdi'nin taraftarlarına göre bu düzeni kendi çocukluğundayaşadığı biçimi ile nakletmektedir. Ayverdi kendisine verilen oçağın görgü tanığı niteliği ile, artık var olmayan ve kendince her şeyindaha güzel, daha iyi olduğu bir çağ ile genç nesiller arasında bir köprü olmuştur.Ve Ayverdi İslam ve Türklüğü yüceltirken hayali bir geçmişe dayanarak-Türk-İslam bir millet olarak- kendi kendilerini yüceltmek çabalarınında kaynağı olur.VIBurada artık kimlik konusuna değinmek gereği ortaya çıkıyor ve burayakadar tanımladıklarımın Türk toplumu içinde bazı eğilimler ile ilişkisindensöz etmek istiyorum. Sâmiha Ayverdi'nin edebî çalışmalarınınçıkış noktası; bir yanda mistik İslam'ın yayılmasıdır ki, ona göre, bu,Türk'e öz nitelikleri ile bağlantılı olarak Türk milletinin insanlarına davranışkuralları ve yönleri getiren bir ahlak sistemi, değerler ve normlarsistemi teşkil eder; öte yandan da batı dünyasına yönelmeyi eleştirmektir.Ayverdi'ye egemen olan düşünce, Türk toplumunda gözlemlediğini sandığıve her zaman dile getirdiği kültürel kimliğin kaybolması korkusudur.Atatürk devrimleri; daha önce de değindiğimiz gibi, Ayverdi'ninkimliğinin kaynağını oluşturan alanları: Osmanlılık, İslam, daha doğrusumistik İslamı hedef almıştı.Edward Said: "kültürel kimlik kolayca verilmez. Geçmişin getirdiğibirikim, görenek ve gelenekler ve çok çeşitli kültürel, politik ve sosyalpratiklerin ve ifade tarzının temelinde ortaklaşa inşa edilir" diyor. Atatürkçülükbirikim, görenek ve gelenekleri kopararak yeni kimlik yaratmakistemişti. Görünen odur ki toplumun bütün kesimleri için muhtevalıve sürekli bir kimlik tesisinin alternatifi olamadı. Kemalizmin çeşitli yorumlarınıngelişmesi, vaktiyle kovulmuş bazı -özellikle İslam'la ilgiliunsurlarınyavaş yavaş geri döndüğünü göstermektedir.Sâmiha Ayverdi'nin eser ve etkinlikleri önceleri küçük bir reaksiyonerhücre sayılan çevresinde ve bu çevrenin daha sonra edindiği büyüksosyo-politik etkenlik, Kemalizm'in yarattığı bir kimlik boşluğuna karşıbir tepki olarak yorumlanabilir. İslam'la özdeşleştirilen ve resmen reddedilenOsmanlı kültür mirası, eksik duyulan bir toplumsal durumu yorumlamaörnekleri sağlayan yeni bir terkible adım adım tekrar canlandırılmış-215

tır. Bu yeni terkib İslam dini ile Türk milliyetçiliğinin kaynaşmasıdır.Kaynağından 'millî kültür'ün doğduğu böyle bir kültür mirası, hem Osmanlıgeçmişine ve buna bağlı olarak İslamî geleneğe devamlılık verir,hem de öte yandan 'modern çerçeve', yani Türk millî devlet düşüncesi vebir anlamda da Kemalist mirası muhafaza etmiş olur. Professor Udo Steinbachda Türk-lslam Sentezi'ni çok yerinde olan bir ifade ile "islamischgefârbter Kemalismus" yani "islamlaşmış Kemalizm" olarak nitelemektedir.Ayverdi'nin çabası, 'aydınlatma' vazifesi görmek ve özellikle gençnesilleri kendi anladığı biçimde tek gerçek ahlak sistemi ve davranış kodeksisaydığı İslama yaklaştırmaktı. Burada geçmişi kullanıyordu. Milliyetçiliktendoğan bir "Türk-İslam" Osmanlığı düşüncesi, onun ahlakî tasavvurlarınınve aynı anda sosyal uyum içinde birlikte yaşamanın idealtoplum ütopyasının gösterileceği bir düzey oluyordu.Kemalizm'in doğuşu ile birlikte bir negatif kavrama dönüşen "Osmanlılık",ideolojik bir kavram olarak, tersine dönüştü. Yozluk, çöküntü,gericilik ve hurafecilik olan sembolik içeriği, toplumsal uyum, yüksekuygarlık düzeyi ve gerçek inancın gerçek Türklükle sentezi gibi olumlukavramlarla yer değiştirdi. Toplumun eleştirisinde ölçüt işlevini koruyarak'kötü örnek' sayılırken, bir ideal durumuna geldi.Sâmiha Ayverdi bu sübstitüsyon süreci içinde önemli bir rol üstlenir.Aynı anda tarihin hem objesi hem süjesi olarak ve otantik olduğu sayılananılarını yazmak suretiyle, eski cemiyetin "gerçekten" nasıl olduğuna,neden öyle olduğuna ve şimdi neden öyle olmadığına hem tanıklık hemde aracılık edebilmiştir.Böyle bir ideolojiyi genç ve Cumhuriyet'te büyümüş nesillerin birbölümünün kendine çekecek güce nasıl sahib olabildiğini sormak gerekiyor.Buna bir yanıt bulmaktan çok uzak olmama rağmen, bir görüşünönemli olduğunu sanmaktayım; tek yanlı olarak kutuplaştınlan ve uzunbir zaman ihmal edilen Osmanlı geçmişinin siyaset alanına çekilmesidir.Sonuç olarak şu düşünceyi ileri sürmek istiyorum ki, Sâmiha Ayverdi'ninçalışmalarının sebeb ve sonuçları, Osmanlı'dan Türk toplumunageçişin büyük değişim döneminde, yani Atatürk'ün büyük devrimlerinigerçekleştirdiği ve özellikle Osmanlının yerine modern, Batı'ya yönelmiş,seküler Türk yaratmak istediği süreçle başlayan ve bazıları için hâlâçözülememiş olan Türk toplumunun bir ihtilafına işaret etmektedir. Bu'yeni Türk yaratma' düşüncesi, özellikle aydın çevrelerin geniş bir kesimincebaşarı ile gerçekleştirilmiş olsa bile; geride 'doğu' ile 'batı' arasındahâlâ yerini arayan, kendi topluluğunu her şeyin üstünde görmek eğiliminitaşıyan ve uzun süre ihmal edilen tarihi yücelterek, çağdaşlaşmaklagittikçe çetinleşen gerçeğe bir alternatif yapacağına inanan bir kütle kalmıştır.216

THE POSITION OF THE CIVIL LA WOF TURKEY IN THE WESTERNCIVILISATIONProf. Dr. Eugen BUCHER*I. Turkish Civil Laws is not only Swiss, but European in characterIt is common knovvledge that the legislator of modern Turkeywhen in 1926 codifying its civil law, followed the example of thecodes of Switzerland, i.e. the Swiss Civil Code (SCC) and the Code ofObligations (SCO), both in force there since 1912. The Turkish andSwiss Civil Codes are (except for minör modifications) identical,therefore allovving the view that Turkish and Swiss private law are thesame. This understanding is not only the view of the layman and of foreigners,but is also prevalent amongst the lawyers and in the doctrine ofTurkey.Said interpretation of the legal situation in Turkey is most flatteringto Switzerland and to every Swiss lawyer but it is correct only,as long as we are prepared to apply the understanding of law as predominantin the heroic periods of the creation of the modern codifıcations,i.e. the identifıcation of the law with the then fathered codifıcationsor, the other way round, to reduce law to the then born codes. This conceptof law is no longer valid but gives more and more room to otherviews.The celebration of the birth of modern Turkey, including its westernisedprivate law seems to be the appropriate occasion to discuss the consequencesof the new understanding of law for the situation of Turkishprivate law which in many respects is historically exceptional. Eventuallyit shall be shown that Turkish law is in character Swiss, but at the sametime predominantly European.University of Bern.217

II. Law is increasingly understood as not being represented by codificationsexclusively, but by legal traditionFor quite a while in Continental Europe the identification of law andcodification has been predominant. This approach attributed unheard authorityto the codifıcations, reducing law to more or less well made textslabelled "codes". But in the last decades things have changed. The evolutionsince the coming into existence of the great codes has shown that lawis a phenomenon much more complex than what can be deducted fromthe texts of the existing legislation, the rules of the codes not offeringmore than general guidelines whilst the ali to numerous legal questionsraised by daily life may be answered only on a higher level of lawunderstanding.In order to fınd and apply the law correctly it is indispensableto consider not only the wording of the codes, but legal tradition in adouble sense: First the legal tradition as existing before the act of codification,ruling details which vvhere not preserved in the codes which necessarilygeneralise and abstract from details. Fundamental is the fact thatthe Codes, vvhatever dimension they may have (be they short as theFrench Code Civil, or verbose as the old Allgemeine Landrecht of Prussia)can never be comprehensive, i.e. cover ali thinkable problems of life.Second since the coming into existence of the codes a tradition of legalpractise and court decisions develops which cannot be disregarded in thefuture. The court decisions (hopefully inspired by sensible legal doctrine)produce evolution as well as modification of the law: By adding rules notprovided for in the codes they amplify the law, by departing from whathas previously been understood to be the law of the code they change thelaw from time to time.That the identification of law and codes is no longer admissible becomesevidenced by the fact that in the area of the Civil Law tradition,i.e. in continental Europe (where the concept of codification of the lawhas its origin), the creation of codes complying with the original greatand ambitious concept of codification is no longer possible. Today nobodyis prepared to believe that e.g. the French Civil Code, the GermanBGB or the Austrian or Swiss Codes could in a foreseeable future be substitutedby a new national text or by a text created collectively by the EuropeanUnion: Not only foreseeable divergences of views of the legislatorsin the substance make such plans illusionary, but first of ali theabsence of any generally admitted concept of codification; there would beno agreement on what substance to include rules in a code, everybody beingaware that to the unforeseeable bulk of questions raised by daily lifeat ali events only a modest amount of answers can be provided.The pretension attributed to codes to represent the law in its entiretydoes not meet reality. But justice must be given \vhether or not the applicablecode is providing an appropriate basis for the issue. Therefore, ifthe code is silent, another set of rules must become applicable should the218

decision pretend to be based on law. Such rules are valid law even if notcontained in a code. This part of law is called most appropriately "tradition",a term making reference to two fundamental elements:- "Tradition" connects law with the dimension of time, i.e. makingclear that its sources go back to the past, and its claim to be applied goesto the future, an element missing in the notion of "code" which by its natureis abstract from time, i.e. without any reference to past and future.Law and its rules must be of general application, i.e. not consist in individualand casual decisions. Non-codified law vvhich necessarily is constitutedby single occurrences (court decisions, establishing of rules intreaties by law-authors ete.), has no other means to grant the element ofgeneral applicability than pretending that its rules come from the past andgo to the future. Such generalisation över time, or continuity, is an indispensableelement of non-codifıed law, discontinued law being possiblycreated only by codifıcation. The precondition of generalisation impliesfurthermore the restriction that principles presented as being exceptionaland not supported by general acceptance do not become part of the legaltradition. —The element of time opens the possibility to limit traditiontime-wise, i.e. at its beginning, at its end or both. Obviously it vvould bepossible in a given context to restrict the notion of a determined traditionto a determined time-period (e.g. the 17th century), to a period ending bythe time of the enaetment of a given code or starting with the same event.In its nicest concept tradition is without limitation, thereby implying thatgood law may adapt to changing circumstances but in its core remains unchangedfor a considerable and unlimited period. In many contexts -andpresumably in this short presentation- the range of time comprised by theterm tradition is self— explanatory.- While codes by definition are limited to the area of sovereignty ofthe state enaeting it, "tradition" lacks delimitation in space and thereforerequires specification. Tradition may be limited to the area of a nationalunit, but may be common to a much bigger area (e.g. the area of a language,to Continental Europe or may in some contexts even have globalapplication).For more precision it may be worth-while to fınally state that "legaltradition" in the above sense is a remainder, a notion defined by negation,i.e. the law which is not contained in the given codes. It can mean manythings. In the present context it should be understood in its largest possibledelimitation, i.e. comprising ali law rules, whatever their origin maybe, vvhich could, be it by direct or by so called analogous application, influenceus (may we be lavvyers or laymen) when looking for the aetuallaw-rule applicable to a legal problem upcoming today. The material representingsuch tradition comprises the legal literatüre and law practice(first of ali the court decisions), may they refer to the period before or afterthe act of codifıcation.219

III. National codifications lose ground to a supranational approachto law.The excessive authority attributed to the codes as a consequence oftheir being identified with the law is today not only questioned by theirincapacity becoming evident to provide sufficient solutions to the problemscreated by every days' life. These days the European unifıcation isreducing dramatically the importance of national boundaries, thereby necessarilyquestioning the predominance of the national codes which relyon them: The in Brussels persistently reiterated claim for a unifıcation ofthe Civil Law of the nations participating in the EU illustrates the reducedauthority of the existing codes of the member states regardless the factthat such claim has actually little chance to be realised. This evolutionquestions the understanding of the codifications as exclusive sources oflaw and implies the belief in the existence of a legal culture of supranationalcharacter and of a common legal tradition existing since time immemorial.Thereby the actual idea to form a unified European Code ofCivil Law stimulates and requires an until now unknovvn interest in thecommon legal tradition existing before the creation of the modern codeswhich had put an end to it. This comparative interest (be the comparisonhistorical or inter-local) goes by far beyond the (for the time being not realistic)perspective of European unification of the core area of the Europeancivil law. Therefore it shall involve also Swiss and Turkish researchersand law-teachers although neither Switzerland nor Turkey actuallyparticipate in the European unification.IV. To what extend do Swiss (and therefore Turkish) codificationsreflect local Swiss or common European traditions?When comparing a national legal system with the legal tradition of agreater area, necessarily the question arises with respect to each of its detailswhether the rule under consideration is influenced by the supranationaltradition or constitutes an element developed in the framevvorkof the respective national law.To know to what extent two Swiss codifications adopted by Turkey,i.e. the Swiss Code of Obligations (SCO) and the Swiss Civil Code(SCC), show the influence of the supranational Continental law traditionor represent legal solutions as developed inside the area of today's Switzerlandis a question so comprehensive and general that an ansvver (whichnecessarily would consist of thousands of remarks clarifying the backgroundof any and every detail oif the SCC and the SCO) cannot be providedin the present text. Only a few general observations may be presented.Codes never rise out of a legal desert; they presuppose a basis of legalculture and a background of juridical science and theory. In the first220

part of the nineteenth century such a basis of autonomous character couldnot come into existence in a small area such as Svvitzerland, ali the less asat that time said area vvas predominantly agrarian and as such providinglittle incentive to develop a class of lavvyers having profound professionaltraining. The juridical culture in the 19th century could only consist in theparticipation of Svviss lavvyers in the legal culture of the neighbouringcountries. Personalities such as Friedrich Ludvvig Keller (1799-1860) andJohann Caspar Bluntschi (1808-1881), both originated in Zürich (in theearly 19th century stili a very small city) studied in Germany and becamelegal authorities in their home tovvn contributing to the foundation of theUniversity and its Law Faculty (1833). Bluntschli has direct involvementin our problem being the main author of the "Privatrechtliche Gesetzbuch"(PGB) for the Canton of Zürich of the years 1854/56 vvhich did notonly receive vvide international attention vvith noticeable impact in Germanybut vvas the most influential model for the SCO and SCC, thereforebeing part of the historical background of the actual Turkish codes. Bymid-century both Keller and Bluntschli made an important career in Germanyas lavv Professors and legal vvriters, even participating in Germanpolitics, their deeds giving evidence of the close intellectual connectionof Svvitzerland vvith the Gennan area. -The main author of the old SCO ofthe years 1881/83, Walther Munzinger (1830-1873), had studied in Berlinas vvell as in Paris; he vvas teaching at the Bernese Faculty i.e. FrenchLavv, and his draft of the SCO shovvs considerable influence of the Frenchtradition. Eugene Huber (1849-1923), best knovvn of ali Svviss authors inTurkey, vvas for four years Professor in Halle (Germany) before acceptinga chair at the Bernese Lavv Faculty vvhen in 1892 being invited to draftthe Swiss Civil Code. As a rule Svviss students of lavv, vvhenever theycould afford it, performed a substantial part of their studies at GermanUniversities; a tradition vvhich came to an end only in the nineteenthirties.Altogether the involvement in the legal culture of central Europeof Svvitzerland as vvell as of the personalities directing the several proceduresof codifıcation is evident, and likevvise evident the integration ofthe Svviss codifications in the framevvork of the Continental legal tradition.When trying to allocate the content of the Svviss codes either to authenticnational Svviss lavv-sources or to the lavv-tradition common to alicountries of Europe the assumption vvill be realistic that the latter (i.e. theEuropean) influence is -contrary to the actually prevailing vievv- by farmore important than that of national character. Said rule is, as may beadded, not restricted to the Svviss codes but applies also to a codificationsuch as the German Bürgerliche Gesetzbuch (BGB) vvhich is to a muchlarger extent than realised by the today's German lavvyers indebted to theFrench Code Civil, to the Zürich PGB and to the old SCO of 1881/3 (seebelovv). Undoubtedly the SCC, considerably more than the SCO, includesa large amount of details vvhich are authentic, i.e. reflecting local lavv-221

traditions or being original creations of Eugene Huber. But even when coensideringdetails of minör importance the assumption of their being oflocal (national) heritage can be erroneous: The Art. 719/III and Art.725/11 of the SCC making reference to swarms of bees have been praisedas typically Swiss and symptomatic of the legislator's realism and lovefor details. But looking closer to the history of codification one realisesthat swarms of bees swarm not only in the SCC but in many Europeancodification (see e.g. ABGB of Austria § 384, Cödigo Civil of Spain art.612/1, II, German BGB § 958, Italian Codice Çivile art. 924) as well as inmany codifıcations of other continents (see e.g. the Civil Codes of Argentina,Art. 2545 and Brasil, Art. 593 par III), the origin and cause of thisswarming being the Institutes of Justinian, book II/1, 14 and 15 dealingwith the matter.The most important authentic contributions of the authors of theSwiss codes and their personal merits are fırst the formal presentation ofthe code-texts, second the wise selection of the one to adopt from divertingsolutions offered by the then existing codes and literatüre, and thirdlyand fınally their having avoided shortcomings and mistakes of othercodes, substituting questionable mechanisms by better solutions.It is not questioned that the legislative technique and language of theSwiss Codes, that of the SCO as well as of the SCC, is hardly surpassedby other codes. Inspired by the example of the French Code a model hasbeen developed realising a convincing balance betvveen acceptable legislativesimplification and comprehensiveness in substance as far as necessary.The systematic is easy to understand; more than most others theSwiss code may aspire to be consulted and understood even by laymen.important progress has been realised in the law of obligations byevolving the heritage of the French Code Civil (FCC): Remarkable is e.g.that the SCO gives immediate effect to the declaration of the thereto entitledparty to terminate a contract as a consequence of non-performance(SCO Art. 107) vvhereas the FCC art. 1184/III only admits dissolution ofthe contract by judicial decision. The same situation exists with respect tothe termination of a sales-contract for defects of the delivered object(FCC art. 1648; SCO art. 205) or rescission of the contract for lesion(FCC art. 1674; SCO art. 21).In general the SCO and the SCC in its basic elements are close to theGerman BGB, although this code is different in style and in the subtanceof many details. The similarities may be more the consequence of thelavvyers designing the Swiss codes being thoroughly familiar with theGerman tradition than that of influence by the existing text of the BGB orthe drafts to it. -Nevertheless the position of the SCO in relation to theBGB needs special attention. The SCO and the SCC, both becoming effectiveas per İst. of January 1912, create the impression that the SCO is222

subsequent to the German BGB of 1900. That is correct for the the SCObut not for the SCO. The fact is falling more and more into oblivion thatthe actual SCO is based on the original Code of Obligations of the years1881/83 preserving its elementary features. Therefore most German lawyerscannot be aware of the fact that a series of very fundamental elementsof the BGB are clearly influenced by if not copied from the SCOof 1881/3:- the rule of § 326 BGB allowing to rescind a contract if the otherparty fails to offer performance in due course did not exist in previouscodifications in german language nor in the "Dresdener Entvvurf" (Draftto a German Law of Obligations; 1866). This solution was first introducedto a modern codifıcation by the SCO of 1881/83 and from theretaken över by the German legislator, forerunners being the condition resolutoire,art. 1184 of the FCC and §§ 1401s. of the Zürich PGB (1854/6)which in tura influenced the German Commercial Code of 1861 (selescontract, §§ 354-356; for more details see Bucher, p. 419 ss. in "Pacte,convention, contrat", nelanges en l'honneur de Bruno Schmidlin, Geneva1998).- Error (and other cases of defective consent) is not nullifying thecontract as in the tradition of Roman Law and ali previous codificationsincluding the FCC, the Austrian Allgemeine Bürgerliche Gesetzbuch(ABGB) and even the "Dresdener Entvvurf' of 1866 (Art. 59). Instead ofconstituting nullity it only creates a cause for annulment by the erringpartner, a solution better meeting the needs of early clarification of the legalsituation in questionable contracts. This innovation was suggested forthe first time by Munzinger (Art. 33 of his draft of 1870 to a Swiss Codeof Obligations) and became law subsequently in Art. 18 of the SCO of1881/83 (actually Art. 23 of the SCO). §§ 119-124 of the German BGBare clearly following the example established by the old SCO.Other elements of the BGB have their model and example directly inthe PGB of Bluntschli: The innovation to separate the entrusting of thepower of representation from the contractural relationship of the parties(i.e. abandon the then generally accepted model integrating the power ofrepresentation in the contractual relationship betvveen the authorising andthe authorised person; see ABGB of Austria §§ 1002 ss. and even moreexplicit the Art. 1984-2010 of the French Civil Code integrating the rulesof representation in those of the mandat-agency), goes back to §§ 949-954 of the Zürich PGB vvhich introduced that system for the first time. Itwas subsequently adopted by Art. 83-91 of the "Dresdener Entvvurf' fromvvhere it passed to the BGB (in German literatüre thesee merits are attributedto German authors).On the other hand the fact is vvorth being noted that the authors ofthe Svviss codes successfully resisted the temptation to follovv the Germanevolution, i.e. the example of the legislator of the BGB, with respect tosome of their decisions vvhich are fundamental but questionable and to-223

day mostly qualified as being unlucky. In the present context three examplesmay be mentioned:- The Svviss legislator renounced to install the notion of "Rechtsgeschaft"as a key element of contract law and handling of private law relationsin general, this notion being on one hand highly abstract and missingany specifıc relation to practical problems as its content, on the otherambiguous and contradictory. The model followed by ali other codificationsto decide on the relevant issues in the context of contract avoidsmany diffıculties caused by said notion.- "Verzug" (mora, demeure, a kind of default) presupposes under theBGB a fault of the non-fulfılling debtor: This prerequisite is neither adequatein the contex of interests for delay nor does it fit the possibility of §326 to terminate the contract for default of the debtor.- In the context of the contract-type of "Auftrag" (mandate) the legislatorof the BGB slavishly followed (and even overstated) the Roman lawby establishing the condition of the mandate to be gratuitous, a rule deprivingthis important type of contract of practical application and leavingthe members of the liberal professions, lavvyers, doctors, bankers and othergroups, without an adequate contractual basis of their professional activity.V. The antagonism between the traditioııs of the continental CivilLaw and the Common LawFinally we have to determine what constitutes the so called "contimental"or "European" law tradition of which the Svviss lavv is a part.The modern civilised vvorld, as far as its law systems are concerned,may be divided in two parts: the group of the English speaking countrieson one hand, ali the remaining countries on the other (some interestingintermediate, "mixed" systems or archaic local traditions do not requireconsideration in the present context). Although these days the theory isprevalent that the differences of these two systems are diminishing and inthe outcome of minör importance, the undersigned takes the oppositeview and thinks that notvvithstanding similarities on the surface and a processof mutual influence the existing differences are fundamental. Themore fundamental the legal issue under consideration, the greater the givendivergences. This is explained by history. The diverging evolution ofthe two systems started when the Normans, having conquered England,established strict rules and order including a well organised framevvork oflaw-courts there. This event vvas new and unique for the Middle Ages, asituation in total opposition to what was then knovvn in Europe.In Europe the political power was split in innumerable fractions excludingthe emergence of reliable court-systems. Substantive lavv, as faras determined, vvas of local applicability only; its diversity hindered its224

eing developed or taught properly. The universities as created since the12th century did not teach local laws which where of limited intellectualinterest and doubtful practical importance. Their teaching subject was RomanLavv vvhich admittedly had in the first centuries of its being taughtno validity and direct applicability. This lavv vvas presented as a historicalsubject but at the same time as an imaginable model of an ideal lavvvvhich could come into existence in a better future. For the majority of thestudents the studying of Roman Lavv may have been simply a means ofeducation in a non-ecclesiastical subject and a medium of intellectualtraining. Whereas on the continent education in the actual applicable lavvhardly existed, in England, a caste of barristers emerged forming professionalgroups (the inns of court) vvho took över the professional formationand subsequently even received the competence to elect the judiciary.This legal education provided by the inns vvas focused on lawpracticeexclusively, thereby giving emphasis to its procedural aspectsvvhereas substantive lavv vvas of less importance and by tradition consideredto be simply the reflex of the existing procedural remedies. Romanlavv vvas taught at the English Universities but had, as vvell as any kind ofa thereto related theory, no importance for the application of lavv and vvastherefore of no interest to the practitioner of lavv (Canon Lavv, originatingin the Roman tradition and applicable in succession and family-or maritimematters --"vvills, vvives and vvrecks"— before the Admiralty Courts,makes an exception to said rule but eventually had no permanent influenceon the English legal tradition in general).In the outcome, the lavv tradition as created in England (and subsequentlyadopted in its outline in the colonies) is determined by the practitioners'approach to lavv. Theoretical legal treatises having a decisive influenceon the substantive lavv as realised in courts do not exist nor islegislation present vvhich in its importance could be compared vvith codesof the continental tradition: The substantive lavv is basically contained inthe court decisions vvhich are binding; by the maxim s t are decisis theyconstitute in their entirety the legal system. —On the continent we havethe opposite situation: By tradition, Court decisions have no influence onthe creation and development of substantive lavv. Creating and develeopinglavv has been (and stili is) the task of the legal theory, i.e. legal teachingand legal vvriting: The Civil Lavv tradition of the continent cannot beunderstood vvithout the stupendous phenomenon of the reigning legal theorythere, represented on one hand by innumerable lavv faculties attractingfabulous numbers of students and on the other a prolific mass productionof lavv books. It vvas again this tradition of legal theory vvhich createdthe concept of codification, providing the basis for the drafting of thegreat codes of private lavv vvhich up to these days are deemed to be thedecisive source of lavv. It is only very recent that these codes are loosingground insofar as court practice starts claiming attention and establishingitself as a secondary source of lavv.225

In our days the antagonism of the basic structures of the two legalsystems (mostly called "Civil Law" and "Common Law") continues todominate the global legal scenery. It consists in the fact that one of themis determined by legal theory which has a background of a tradition oftwo millenia and being actually reflected to a large extent by codifications,whereas the other gives no room to theory but is relying mainly onthe experience of court practice gathered during a couple of centuries.Simplifying the picture on may say that the English speaking countriesadhere to the system of England of which they were formerly colonies,while the other areas follow the tradition of Continental Europe. Thisis obvious for the countries being former colonies of Spain, Portugal orFrance (i.e. mainly Latin America), but the same is true for most parts ofthe near and the far East as well as for the countries having been formerlypart of the Sovjet empire. Whereas the adoption of the Common Lavvsystemis practically restricted to former colonies of England, the same isnot at ali true for the modern Civil Law tradition: it was created in Europeduring almost a millenium and gained in the last three centuries acceptanceworld-wide: The fact that Japan, old China, Korea and other empiresof the far east adopted codes following that tradition, shows that thisconcept of law was not introduced as a consequence of perseverance offormer colonies but as a result of free choice. That is also the situation ofTurkey having never been dominated by a foreign power implanting itslegal system there.Turkey, by choosing Swiss law as a model for its own codes, declaredat the same time its determination to integrate itself into the communitycreated by the European civil Law and integrated itself into thetradition of the Civil law area. Turkey therefore must adhere to the elementscharacteristic for said tradition. This country seems to be determinedto preserve the great clutural heritage of the Continental Europeancivil law. That being so, it is bound to follow the approach to law whichis dominated by legal theory and science. To adopt the approach to law asprevalent in the English speaking vvorld vvhich renounces to a large extentto reliance on theoretical thinking would constitute a breach with a traditionvvhich is its ovvn since three quarters of a century.VI. Some conclusions as to the füter e of the Civil Law, its being developedand taughtThe above references to the past should allovv some conclusions forthe future. As the development of the Civil Law up to its actual statuswas determined by the evolution of the underlying legal science and theory,the history of continental law is the history of the thereto related scienceand theory. What is the actual situation of this discipline, vvhat areits tasks and actual aims? The most spectacular element appearing in ourdays and changing the ideas of contemporary society and even of lavvyers226

(by tradition a conservative breed) may be labelled as "internationalisation":an increase of information with respect to other countries, an increaseof uniformity of thinking and lifestyle. The consequences for thelawyers-community in Europe: The need to get acquainted with foreignlegal systems and even to familiarise with plans to give up national lawsin favour of unifıed laws, will result, so we dare hope, in an increased interestfor foreign lavv. Such an interest necessarily leads back to the past,i.e. to times preceding the "nationalisation" of European law and antecedentto the creating of national codes. It was the period of "nationalised"law which put an end to the previously existing common legal culture;the search for a futurecommon legal culture cannot but start from the oneexisting in previous centuries. The actual evolution favours a change ofthe thinking and academic habits of the lavvyers-community: They are invitedto a more comparative approach to lavv and to an increased integrationof past evolutions into the understanding and interpretation of the today'slavv. This evolution vvill probably on longer ranges have even moreimpact in Turkey because there -as vvill be explained belovv- the understandingof the lavv vvas more than elsevvhere focused on the nationalcodes and neglecting the historical basis of the actual (code-) lavv.Every act of codifıcation constitutes a long-term risk to legal scienceand investigation, vvhich are in danger to reduce themselves to an interpretationor even rephrasing ofı the legal texts -not only neglecting thehistorical background of the codified lavv and therefore partly missing tounderstand the raison d'etre of the existing codes, but disregarding somethingeven more important than the understanding of the codes: the anticipatedexposition of possibly upcoming practical legal problems even ifthose are not covered by codified lavv offering solutions to them. Historicalexperience shovvs that in the tvventieth century in France the legal literatürededicated to the FCC could not maintain its previous standing; theGerman literatüre of the last years is not sufficiently reassuring that it vvillbe able to maintain its previous Standard and vvill not degenerate to an uncriticaland mainly technical reporting of actual court decisions and recentlegal vvriting. To sum up: History provides some evidence that thecreation of a civil code constitutes a shock and long-term threat to ourdiscipline, the science of lavv.If this is true, the legal researchers in Turkey suffered tvvo shocksand a double threat: The act of national codifıcation, i.e. the creation ofthe Turkish Civil Code vvas only one of tvvo events, because the adoptingof the Svviss Code led back to the event of the Svviss codification. If theTurkish lavvyer tries to overcome the bar to the past established by his nationalcodification, he does not fınd himself in an ambience of precodifıcation,but in the Svviss procedure of codifying lavv: His search forthe substance as existing before codification and providing the basis forcodification must surmount tvvo barriers separating the actual code-lavv227

from its pre-existing legal background. That may explain that the Turkishscientific tradition is perhaps more unhistorical (i.e. disregarding the traditionpreceding the process of codifıcation) than that of Switzerland orGermany.Swiss lawyers knowing about the scientific endeavours of theirTurkish colleagues are surprised and deeply impressed by their thoroughknowledge of the actual Swiss literatüre and court-decisions. The situationis flattering both to the courts of Svvitzerland and to the legal authorsof this country. That cannot hinder the undersigned to plead for an increaseddedication (be it by reducing the time devoted to the Swiss aspectsof their law) to the supra-national and common European lawtraditionwhich is the basis and a constituting element of the Swiss codesand therefore also of the Turkish codes.The material inviting to be considered when looking to the commonsources of Swiss and Turkish law may be outlined as follows. If we concentratemainly on the law of obligations and contracts the legal traditioninfluencing the Swiss codifıcation (i.e. mainly the SCO of 1881/3), itsmain source is the German tradition of the 19th Century and to a lesserextent French law. In the area of today's Germany two lines concurred:The Roman Law-tradition as represented by the doctrine of the "Pandects"on one hand, on the other the then existing codifications (the Handelsgesetzbuch,some Codes of particular States and, most important, the"Dresdener Entvvurf für ein Obligationenrecht" i.e. the Draft of Dresdenfor a Code of a German Code of Obligations published in 1866). TheFrench tradition relevant for the Swiss codes was represented by the literatüreto the FCC of the 19th Century.More profound investigation will not restrict itself to the mentionedmaterial near at hand. More radical research will take into account thatboth lines of tradition, i.e. the German as well as the French, cannot beunderstood without looking into the materials of the preceding centuries.Then Roman Law was dominant, almost exclusively in the German tradition,but —contrary to a vvidespread vievv— also in the French tradition. InGermany authors like Carpzov (1595-1666), Vinnius (1588-1657) orVoet (1647-1713), the latter two of Dutch origin, have been amongst themost influential, in France Jean Domat (1625-1696), author of "Les loixciviles dans leur ordre naturel" ("The Roman Lavv principles put in an orderas taught by natural reasoning") and Robert Jos Pothier (1699-1772),i.e. the author of a renovvn "Droit des Obligations". In addition, for theLaw of the Coutumes, one has to look to the short "Institutes Coutumieres"of Loysel (round 1600) and Bourjon, who was not only providinga systematic presentation of the principles of ali then existing coutumesbut inspired the authors of the Code Civil to the three-partition of its text(Consultation of Roman Law authors of previous generations such asthose of the late sixteenth century, e.g. Cujacius and Donellus, or three228

centuries back, Azo, Accursius, Bartolus or Baldus, vvill be exeptionalonly). -In order to shovv that an understanding of the actual French codeis not possible vvithout going back to its Roman sources tvvo examplesmay serve: The possibility of legal representation vvhen concluding contractsis introduced to the code by inclusion in the mandat (CC art. 1984-2010), vvhich rather strange concept can only be understood by knovvingthat the Roman lavv tradition rejected altogether representation("procuration" in the French text) by the rule a iteri stipulari nemo potest,vvhilst mandatum vvas a vvell established type of contract. The unlucky"effet translatif' of contractual obligations, i.e. the effect to transfer titlein the moment of the conclusion of the sales-contract, vvas not onlyagainst the (Roman Lavv-founded) tradition of the European continent ingeneral, but also against traditional French lavv. As the undersigned recentlytried to shovv in ZEuP (Vol. 1998, p. 615-669) this surprising substitutionof an old and until then not questioned rule for a new system inthe Code of 1804 is the attempt to recast the old Roman rule periculumest emptoris (the risk is vvith the emptor). It is self-evident that not onlyFrench lavv, but even more its German counterpart cannot be understoodvvithout considering the legal literatüre of the centuries preceding the actsof codifıcation.The undersigned cannot refrain from putting a personal footnote toexpress his vievv that in a long-term prespective the inclusion of some elementsof classic Roman lavv both in the curricula of the Lavv Faculties asvvell as in legal vvriting vvill be inevitable. Investigations vvith respect tothe original Roman Lavv may be left to specialists; the existing secondaryliteratüre, mainly in German but also in Italian, Spanish, French or English,provides an adequate basis to open a comparative Roman Lavv dimensionfor the Turkish lavvyer. It may be added, that as a consequenceof the internationalisation of our lives the actual trend favours RomanLavv vvhich is in many places of popularity previously unknovvn: One ofthe facts evidencing this allegation is the most comprehensive book ofReinhard Zimmermann, The lavv of Obligations - The Roman Foundationof the Civilian Tradition (İst ed. 1990) vvhich had and stili has incrediblesuccess in the area of Civil Lavv and not less in that of Common Lavv.This comprehensive publication is perfectly appropriate to provide thereader vvith insight into the background of the actual lavv of obligations asit may add a supplementary dimension to his understanding of lavv in general.Promising signals (as said success of Zimmermanns magnum opus)exist so that actually in Germany as vvell as in Svvitzerland amongst theyoung generation of lavvyers in academic research there is more interestin understanding the historical background of modern lavv. In the area ofLatin speaking countries the connection to the past has never been as seriouslyinterrupted as in Germany and Svvitzerland (Frence, vvhere an unhistoricapproach to lavv is deeply rooted for över a century is an excep-229

tion to the other countries of Roman language). Certainly, in the futuremore should be done in ali these places to understand the past. Turkey, asI tried to show, has good reasons to go the same way. —A last remark:Turkish Law may now or in the future have the chance to become a modelfor other countries: We think primarily of some areas of the formerSovjet empire. Not knowing how far actually the Turkish influence reaches:A comprehensive knowledge of the historical background of the Turkishlegal system could not only contribute to an even better understandingof their own law by the lawyers of this country but could make this lawbetter understandable and more attractive to others.VII. Final remark: Die concept of codification as promoted by EugeneHuber and being realised in the SCCAccepting the view that ali codes and also the Svviss and Turkishcodes cannot pretend to represent the entirety of law but presuppose thecollateral existence of an unwritten, but none the less real and effectivelaw tradition, is diminishing the prestige and importance of the codes.This view inevitably lessens the historic weight of the reception of theSwiss codes in Turkey. The position as develeyod in these lines is apparentlyapt to reduce the prestige of the Svviss codifications and that of theauthor of the Civil Code, Eugenue Huber. Be that as it may: Whateverprestige the Svviss Codes and their author have, it is not the consequenceof said reception only but in ali events most vvell deserved. On the contrary:vvhen the community of lavvyers begins to question the validity ofthe traditional (and in the ideology of codification itself comprised) identificationof law and codification today, this position has been anticipatedby Eugene Huber, pretending for "his" code application only in cases"vvhich come vvithin the letter or the spirit of any of its provisions" (SCCArt. 1 par. 1, English text by Ivy Williams). This relativism with respectto the importance of codes was at the last turn of centuries much ahead oftime, impressing the legal community of that period. The ideas developedhere can therefore claim to be in line vvith the understandineg of the natureand impact of the codes by Eugene Huber.230

TURKEY'S DEMOCRACY IN THE 1990s:A RETROSPECTIVE AND PROSPECTIYE VIEWDr. Ali KAZANC1GİL*The democratization of Turkey has been a cyclical process, alternatingexpanding cycles (1946-54; 1961-70; 1983-92) and regressive cycles(1955-60; 1971-80; 1993-?). The country vvas under military rule in1960-61, 1971-73 and 1980-83. This paper vvill first describe, briefly, thelatest and stili on-going regressive period. It vvill, then, analyze some ofthe long-term features of the Turkish polity, vvhich may help in understandingthe up and dovvns of Turkish democracy. Finally, it vvill considerthe prospects and conditions for a sustainable democratization process.A DECADE OF DEMOCRATİC REGRESSIONThe 1990s vvill not be remembered as a particularly favourable periodfor Turkish democracy. Early in the decade, the 1991 general electionsvvere held in a climate of optimism about the democratic regime's chancesof consolidation and its ability to cope vvith majör challenges such asthe Kurdish question, political islam and socio-economic reforms. Thenightmarish second half of the 1970s, during vvhich the governmentshelplessly vvatched the country sink into a quasi-civil vvar, the 1980 coupd'Etat and the ensuing equally disturbing three long years of militaryrule, vvere left behind. As of 1983, the democracy had gradually recovered.By 1991, it looked as if the elimination of non-democratic featuresvvere a serious possibility. After ali, such an outcome vvould have beenvvell-deserved, given the strong determination shovvn by the nation tobuild a democracy through a long democratic transition, vvhich had startedvvith the introduction of multipartism in 1946, and the first free electionsin 1950, vvhich savv the victory of the opposition.The optimistic mood soon changed and a spiral of democratic regressionset in. Despite the progress democratization had made since 1983,the legacy of the military regime vvas stili there. The left vvas permanentlydisabled, the trade unions, professional organizations, and other civil so-* Director, UNESCO, Paris.231

ciety bodies, were cut off from political activities. Democratic politicswas severed from its social base. The constraints against political and socialplurality were too firmly entrenched in the new Constitution and lawsto be dispensed with easily.An important factor in such a pessimistic turn was the absence ofparliamentary majorities follovving the 1991 and 1995 elections. This producedheterogeneous and ineffective coalition governments, in contrast tothe stronger majoritarian governments of the 1983-91 period. A successionof weak governments and lack of credible leadership (Turgut Özalwas, from 1983 to 1991, a controversial but effective Prime Minister) leftthe majör problems unattended, hence their aggravation. Hence also, themore active involvement of the Army in the political process, as the militarybureaucracy was worried about the inability of the civilian power tocope adequately with two issues they considered to be vital: the terroistactions of the Kurdish guerrilla movement, PKK (The Workers' Party ofKurdistan) in South-East Anatolia, and Islamic fundamentalism. Both hadgrown in the 1980s and continued to do so in the 1990s.The result was the Army's interference in the civilian political process.On 28 February 1987, when the National Security Council ~a constitutionalbody, where the military members are in the majority andelected ones in minority, and vvhich is the real seat of power~ imposed aseries of anti-islamist measures upon the coalition government led by theislamist Prime Minister Necmeddin Erbakan, in association vvith TansuÇiller's True Path Party. This government resigned in June 1997. TheWelfare Party vvas subsequently banned for anti-constitutional (antisecular)activities, and immediately replaced by the Virtue Party. Whetherjustified or not, this "soft" intervention was a defeat of democracy. Itmeant the resurgence of a familiar configuration in Turkish polity: weakand ineffective representative institutions (both the executive and the legislative)on the one side, and a tutelary Army, resuming its role as the ultimatedefender oef the secular republic and the integrity of the country,on the other.It is remarkable that, so far, democratization survived such recurrentcrises, and expanded again up to a certain point, to take another regressiveturn. Within such cycles, gradually, a number of fundamental elementsof democracy have been established. They include regular elections;active political parties (but they are clientelistic and their internalfunctioning is non-democratic) representing different ideologies, rightistand leftist, as well as elitist-secular and conservative-islamist; and theemergence of an organized and dynamic civil society.However, democratization has not been able to gain enough strength,against numerous anti-democratic features. There is a conspicuous absenceof transparency and accountability in the state and public adminis-232

tration (Etat de droit, Rechîsstaat). Certain state orgeanizations, includingthe military and the intelligence service (MİT), are not subject to the controlof representative institutions. Domestic security issues are to a largeextent given to the Army, instead of the poliçe forces, which are undertrainedand under-equipped. There is no appropriate system of checks andbalances betvveen the executive and legislative povvers. The Parliament isineffective, with little investigative povvers and not alvvays involved inmajör domestic and external issues. The judiciary is not independent. Thestate security courts are not compatible with an independent justice. Therecord on human rights and fundamental freedoms is dismal. Numerousarticles in the 1982 Constitution are not democratic, and there are some800 laws and decrees stili in force, adopted by the 1980-83 military regime.The above-mentioned democratic deficiencies are well-known to thepublic opinion. Most of the non-democratic features remain unattendedand generate unacceptable situations. There are violations of humanrights, torture and brutality by security forces, political assassinations(some 4.000 since 1991), the authors of which are very exceptionally arrested,and journalists in prison (some 40 according to European sources,10 according to a declaration made by the Minister of Justice in August1998).Another majör problem is the Kurdish question vvhich has been onthe political agenda ever since the PKK started its violent activities in1984. None of the governments över 15 years ever seriously tried, in parallelto the legitimate military action against terrorism, to look for democraticsolutions to the problem. Fundamentally, a question of identitarianclaims and recognition of cultural rights, as well as a problem of socioeconomicdevelopment, it should have been treated as a democracy andhuman rights problem. With a deplorable lack of political wisdom, theKurdish question vvas reduced to PKK terrorism. Democratically electeddeputiees, defending a non-violent solution were jailed in 1984; politicalparties promoting the same approach have been banned. In the meantime,35.000 persons have died, över 3.000 villages have been destroyed oremptied, 3 million persons had to emigrate to urban zones.The penetration of the state and political parties by criminal organizations,and corruption have reached incredible proportions. The "cleanhands" operation started in 1998 by the current government, if it is to besuccessful, will have to be accompanied by a serious pruning of corruptindividuals in the political parties and State administrations.The legal system is anachronic. For example, while the Mafıa chiefs,protected by the secret services and corrupt politicians are only very exceptionallyarrested and condemmed, 16-17 year-old secondary schoolstudents who had vvritten leftist slogans on street vvalls in Manisa have233

een condemned and jailed for several years; university students whowere peacefully protesting in front of the National Assembly in Ankaraagainst the rise of public university registration fees are being prosecutedfor having threatened the security of the state! Expressing an opinion canstili be a erime.Understandably, the citizens' confıdence in the political system islow. According to an opinion poll taken in August 1998, 76% think thatthere are elose links between the criminal organizations and the politicalparties, and 66% believe that such links vvill never be elucidated. Thetrust in democracy has been decreasing: accordineg to another poll, theconfıdence in the Parliament was 44.9% in 1995 and 37.7% in 1997. Thehighest rate of trust was for the Army: 70% in 1995 and 68.8% in 1997.The political and moral crisis has affected the relations betvveen individuals.According to the "World Values Survey" fıgures concerning Turkey,in 1991, only 10% of Turks found their fellow citizens vvorthy oftrust. This figüre dropped to 6.6% in 1997, vvhile it is 60% in Svveden,52% in China and 36% in the USA, Turkey being at the bottom of a listof 44 nations vvhich participate in the vvorld-vvide survey 1 .LONG-TERM FEATURES OF THE TURKİSH POLITY: AHİSTORİCAL SOCIOLOGY PERSPECTİVEModernity from above: Democracy is indissociatably linked vvithmodernity, but so is totalitarianism as the 20th century has amply demonstrated.Democracy savv day-light in Western Europe, vvhere modernityemerged through interaction betvveen a specific mode of political sovereignty2 -fragmented and de-totalized, from feodality onvvards-, the capitalistmarket economy and the civil society. It also involved a secular politicalculture, vvhich developed through the 16th century Renaissance andthe 18th century Enlightenment. Where modernization vvas generated notby the society, but by the State, such as in Germany and Italy, demoeratizationvvas delayed.Turkey's historical path vvas different: there vvas no fragmentation ofpolitical sovereignty, no capitalism, no civil society. Modernization vvasinitiated, in the 19th century, from above, led by the bureaucratic elites,in the absence of an organic society and a modern nation. The Kemalistrevolutionaries, thanks to vvhom this process culminated in the establishmentof the Republic in 1923 and the subsequent radical reforms, hadno other alternative: their approach to modernity could only be from1. Figures quoted in Kongar, Emre (1998), 21. Yüzyılda Türkiye, İstanbul, Remzi Kitabevi.2. Weber, Max (1978), Economy and Society, Berkeley, University of California Press,Vol. 2 (G. Roth and C. Wittich, eds.).234

above 3 . The chance of the Turkish Republic vvas that Mustafa Kemal andhis follovvers were authoritarian by necessity and not by ideology, in contrastto other non-democratic regimes in Europe, betvveen the tvvo WorldWars. As noted above, the Kemalists' overarching goal of raising thecountry to the level of the "contemporary civilization", i.e. Westernsocieties, included modernization and secularization as a first priority,and democratization as a later priority. In fact, they made tvvo controlledattempts to create opposition parties (Progressive RepublicanParty in 1924 and Free Republican Party in 1930), but both experiencesfailed.The authoritarian modernization process vvas instrumental in creatingcertain conditions vvhich facilitated the emeregence of a democracylater. These included a Republic based on the principle of popular sovereignty;the legitimisation of the modernization through an elected parliament;various institutional arrangements to routinize the charismatic authorityof Atatürk (the "Father of the Turks"); the separation of the Stateand religion. The priority vvas given to secularization and socio-economicas well as cultural modernization. These vvere to be protected, if necessaryat the expense of democracy. This option became clear early, follovvingthe 1925 Sheikh Said revolt vvhich expressed a mixture of rural, Islamistand Kurdish resistance, in eastern Anatolia. The instrument ofmodernization vvas to be the State elites only. The groups vvhich vvere notvvithin the State framevvork, such as the ones organized along religion andethnicity, as vvell as leftist movements and social classes; vvere eitherbanned or considered vvith suspicion. The approach to modernity vvasnon-participative, solidaristic and nationalistic.High stateness, civil society and individuation: A strong "State tradition"is central to the Ottoman-Turkish historical formation 4 . The modernState established by the Kemalists had continued this pattern 5 . Gramsci'scharacterization of the Eastern European countries, vvhere "the state is verything",vvhile society is "primitive and gelatinous", in opposition to theWest, vvhere the state is "the moat" of the civil society, vvhich is a fortress-like"Study structure" 6 , applied also in Turkey, at least until the1950s. The republican State elites monopolized political povver, initiatedand carried through the cultural and social reforms, created a State-led na-3. For a more detailed analysis, see Kazancıgil, Ali (1991), "Democracy in MüslimLands: Turkey in Comparative Perspective", International Social Science Journal,N. 1128.4. Heper, Metin (1983), The State Tradition in Turkey, Walmington, UK, The EothemPress.5. Kazancıgil, Ali (1994), "High Stateness in a Müslim Society: the Case of Turkey", inDoğan, M. and Kazancıgil, A. (Eds), Comparing Nations, Oxford, Blackvvell.6. Birnbaum, Pierre (1986), "State, Ideologies and Collective Action in VVestern Europe",in Kazancıgil, A. (Ed), The State in Global Perspective, Aldershot, UK, Gower/UNESCO.235

tional economy and industry, quite remarkable achievements, due to aState that was almost "everything".In 1945, the decision to introduce multipartism was taken in a topdownfashion, by the President of the Republic, İsmet İnönü. It was a"pacted transition", negotiated betvveen two elite groups, one group representingthe political "centre", and the other the socio-economic "periphery"7 . This type of transition presents the advantage of avoiding violentconflicts, but the disadvantage of starting a non-participatory process,a feature vvhich has survived until now.The 1945-50 period is a vvatershed in the history of the Turkishdemocracy, with the "peripheral" elites starting to have a share in politicalpovver. The monopoly of power vvhich the state elites were exercizingwas going to be increasingly challenged. The public sector-led establishmentof a national economy and industry had induced a private businesssector (the timid beginnings of which went back to the Young Turkera -1908-1918). The groups of entrepreneurs, vvho also benefited fromthe vvar years for further capital accumulation, as well as the groups ofbig land ovvners and farmers became more vocal and claimed participationin political povver. This vvas a considerable novelty in Turkish polity,where political sovereignty vvas traditionally not fragmented. Now, nextto the status groups, dravving their povver from the State, social groups,getting their strength from the economy and society —a bourgeoisieemerging from its infancy- vvere to have access to government. The fragmentationof sovereignty, a fundamental condition of democratization,had at long last been introduced into the Turkish historical formation.In the 1960s and 1970s, the market economy expanded, and togethervvith it, the class differentiations betvveen the entrepreneurial class and abetter organized vvorking class. The centre-periphery (a characteristic of astatus society) did not completely disappear, but Turkey became a capitalisteconomy and a class society. The pluralist regime had allovved differentideologies to compete openly in the political arena. The statistvvorld vievv vvas now faced vvith the social democratic, extreme-left, conservative-liberal,ıslamist, extreme-rihgt ideologies. The State vvas stilithe central actor, but it vvas challenged by different social groupt, vvhichthe mode of modernization, chosen in the 1920s and 1930s, had tried tokeep under control or suppress.To such social, ideological and religious differentiations, as of the1950s, the State elites and especially the military bureaucracy respondedby activating their historical role of the ultimate guardian of the secularrepublic. They exercized a tutelage över representative institutions andgovernments, and intervened in 1960, 1971, 1980 and 1997 vvith different7. Mardin, Şerif (1973), "Center-Periphery Relations: a Key to Turkish Politics?", Daedalus,Winter.236

degrees of involvement in the political game, vvhenever they consideredthat "deviation" from the original pattern became too wide.In the course of these four decades of democratic transition and theestablishment of a dynamic market economy (Turkey is by now a majörregional economic power), two related basic features oef a modern democracy—a civil society and a process of individuation- have emerged.Together with the market economy, these two elements indicate the irreversibledifferentiation and plurality of Turkish polity. As a result, the politicalpovver has a multiplicity of sources. The State institutions, and especiallythe military bureaucracy, see some of the expressions of thesedevelopments as threats to the unity of the Republic.The civil society has grown in opposition to the State, but also, insome respects, to politics 8 . The development of a strong market economy,the remarkable expansion of entrepreneurship, the on-going individuationprocess have fostered a more autonomous and pro-active civil society. Itis stili not as "stury" as the Western ones, but it is grovving and gettingstronger. According to offıcial fıgures, the civil society bodies include50.000 associations, 2.700 foundations (vakıf) and 1.200 employers' andworkers' organizations, co-operatives and professional bodies 9 .Civil society mobilized itself in the 1990s around the issues of humanrights violations, the anti-democratic legacy of the 1980-83 regime,the absence of a political solution to the Kurdish question, and the criminalizationof the State and politics. The most important role of civil societyin democratization, especially in the specific historical circumstancesof Turkey, is the structuration of the claims and actions emerging fromindividuals and social groups, which have not so far been adequately recognizedby the State elites, and often by political parties. Against the inabilityof the State to accept the reality of a pluralist society, the weaknessof representative institutions and the lack of credibility of clientelistic politicalparties, the civil society is channelling the public protest and generatingideas for democratic policy reforms. In this respect, the more articulateproposals to reform democracy come from civil society, such as theTÜSIAD (Turkish Industrialist' and Businessmen's Association) reporton "Perspectives on Democratization in Turkey", vvhich identifıes antidemocraticlegal and administrative instruments and practices, and proposesdemocratic alternatives 10 . The same is true as far as the political so-8. In Turkey, the concept of civil society is sometimes confused with the civilianizationof politics, justice and domestic security matters, as against their militarization. Thisis an important issue for the democratization, but civil society has another meaning.It refers to autonomous structures and organizations, differentiated from the State andthe political class, even if it is closely articulated with the latter.9. Türk Tarih Vakfı (1996), Sivil Toplum Kuruluşları Rehberi, İstanbul.10. TÜSIAD Publications, 1997, No. T/97, 1-212. TÜSİAD also diffused reports on thecreation of an Ombudsman, on local authorities and on Associations.237

lutions to the Kurdish question are concerned: a first report was issued in1996, by the Turkish Union of Chambers of Commerce. In 1998, another"Report on the East and South-East", presented by business organizationsand foundations" called for a free public debate on the question and proposedconcrete measures, such as the teaching of Kurdish in publicschools, radio and television programmes in Kurdish, arabic and Persian.It made proposals concerning economic development, and educationaland health services in these regions. The social democratic political partieshad also made similar proposals, but they vvere timid and vvere notfollowed-up by their promoters vvith the necessary vigour.The civil society mobilization against criminalization and corruptiontakes various forms: a month-long, country-vvide citizens' protest in February1997, "a minute in the dark for transparency" against human rightsviolations, corruption, as vvell as Islamic fundamentalism, the "SaturdayMothers", manifesting once a week in İstanbul against unidentified politicalcrimes, or the "City Mothers", a campaign by Islamist vvomen againstreal estate speculation in İstanbul. There are also mobilizations aroundthe social question (education and health), gender issues and the rights ofhomosexuals. The themes of local democracy and citizenship, as the linkbetvveen the individual and his rights and freedoms, and the politicalsphere are also regularly raised. Individuals in Turkey are learning,through their associative actions, that in a democracy citizenship alsomeans the appropriation of human rights, and protestation against misconductby the political and economic povvers.Another important development is the participation of Islamistgroups in civil society mobilization, vvhich has generally been conductedby the secular, Westernized groups. This creates something unusual andpromising for the future of democracy: a dialogue and co-operation betvveenideologies and cultures vvhich have alvvays been antagonistic andhostile.Civil society introduced into the public debate concepts (and neologisms)vvhich have been ignored by the State and politics: partnership (ortaklık),caucus (koza) plurality of agency (çok aktörlük) participation(katılım), multiculturalism (Çokkültürlük). These nations enrich and modifythe citizens' behaviour, and the very definition of citizenship. Theyalso reflect the grovving autonomy of the individual, his/her gradualemancipation from primordial, communitarian bonds.What remains to be seen is vvhether the resources and initiatives ofthe civil society can be linked to representative political system. Such adevelopment vvould help the latter to become more responsive to societal11. The İstanbul chamber of Commerce (İTO), the Economic Development Foundation(IKV), Foundation for Social and Economic Studies (TÜSEV).238

demand, more participatory and deliberative and thus stronger. An obstacleto this is the anti-democratic constitutional and legislative frameworkinherited from the 1980-83 period, vvhich had established barriers betvveenthe societal plurality and the political sphere. There is a campaign,vvhich started in 1994, to obtain a modification of the restrictive lavv onassociations, dating from 1980. It vvas launched by a group of some 90foundations, vvhich vvork tovvards the establishment of a "Third Sector",betvveen the public and private sectors 12 . This initiative enjoys the supportof the President of the Republic, Süleyman Demirel, as vvell as of the majörindustrial groups. Majör political parties, even the social democraticones (Democratic Socialist Party —DSP, and the Republican People'sParty- CHP), are not yet permeable enough to civil society. There arecertain small parties vvhich vvork along those lines, like the ÖzgürlükçüDayanışma Partisi (ÖDP), Demokratik Cumhuriyet Partisi (DCP), DemokratikBarış Hareketi, and a vvomen's movement, Kader, the aim ofvvhich is to increase the participation of vvomen in politics. Their existenceis an important indicator of the rise of an open society in Turkey,but their influence is stili limited. Such developments aim at actingagainst the current tendency of the State to homogenize artificially socialplurality, by excluding and banning, in the name of an authoritarian understandingof modernity and secularism, instead of interpreting themdemocratically. Their influence is stili very limeted, but their significanceis considerable.One cannot overemphasize the crucial role of the civil society, andof the individuation process, for the future consolidation of a stable, participativeand deliberative democracy in Turkey, through a State and apolitical system vvhich vvould eventually accept, accommodate and representthe plurality of society. In Western Europe, the emergence of a dominantsocial class vvith an independent economic base —the bourgeoisiearoundvvhich an autonomous civil society vvas structured, through tensionsand struggles vvith the vvorking class, to a democratic status and notions13 . When the Kemalist revolutionaries established the modern Republic,Turkey had neither a capitalist economy, nor a bourgeoisie or anorganized vvorking class 14 . Novv there is a bourgeoisie vvith an independenteconomic base and an increasingly autonomous civil society. TheKemalist Republic played a central historical role in this, but the State isstili not able to accept the plurality that such a development entails. It istime that the State vvhich had initially modernized Turkey from above,become the protective "moat", to repeat Gramsci's metaphor, and let the12. Türkiye Üçüncü Sektör Raporu, İstanbul, TÜSEV, 1994.13. Moore, Jr. Barrington (1966), Social Origins of Dictatorship and Democracy, Harmondsworth,UK, Penguin Books.14. As Yusuf Akçura had observed in 1917, "If the Turks fail to produce among themselvea bourgeois class, the chances of survival of a Turkish society composed onlyof peasants and offıcials will be very slim". Berkes, Niyazi (1964), The Developmentof Secularism in Turkey, Montreal, McGill University Press.239

civil society and representative institutions continue the democratic modernization,in articulation with a Rechtsstaat.Laiklik, Secularization and Islamism: Laiklik, the separation of theState and the religion, the core principle of the Republic, introduced intothe Constitution in 1937, has undoubtedly been a factor favourable toTurkey's transition to democracy. However, this Turkish version of theFrench concept of laicite, from which it differs in many respects, doesalso create problems for democracy. In France, laicite involved a strictseparation of the State and the Church. In Turkey, religion was expelledfrom the State, but it was brought back in the political arena, after thepassage to competitive party politics. Hovvever, the dissociation was notcomplete, since the State has kept control över religion. The Directoratefor Religious Affairs (Diyanet İşleri Başkanlığı), situated within thePrime Minister's office and managed by a Sunnite Müftü, controls cultmatters; the imams are paid by the State. Ali this is the continuation ofthe Ottoman practice of State control över religion 15 . In France, laicitemeans the strict neutrality of the State vis-â-vis ali religions. The religiousadministration in the Ministry of the Interior is managed by secular bureaucrats.The Turkish Republic is not neutral vis-â-vis religion. The religiousadministration represents Sunnite islam. The three minorities recognizedunder the Lausanne Treaty —the Greeks, Armenians and Jevvs—have their own religious authorities, also controlled by the Turkish State.Only recently has the Republic realized that the Alevis (a heterodox religionof Shiite origin), who are an estimated 20% of the population, havenot been treated as fairly as they should have been. The identity cards ofTurkish citizens carry the mention of their religion, vvhich is not consistentvvith the republican principle oef the privacy of religious belief. Tosum up, religion is not altogether pushed out of the public sphere.Laiklik is to be compared to secularism, vvhich is a broader notion.Secularism may or may not include the constitutional separation of theState and religion, but, de facto, in secularized societies, the plurality ofreligions and their equal treatment are accepted vvithout restriction. Thisis the case, for instance, in Norway, where the King is the Chief of theLutheran Church, and yet this country is secular. The reason I chose theexample of a Protestant nation is that the configuration of State-religionrelations in Müslim societies is comparable to those existing in the Reformcountries: unlike the French laicite in vvhich tvvo povverful, centralizedinstitutions —the State and the Catholic Church— have confrontedeach other for centuries and ended up vvith a negotiated separation in1905, in Protestant and Müslim societies, the State is facing a multiplicityof confessions, such as the Lutherans, Calvinists and a vvhole range ofother denominations in the first case, and the Sunnites, Shiites, legalschools such as Hanefıtes, and a host of tarikats in the second case.15. The Ottoman practice in this respect vvas close to the Byzantine ceasoro-papism, as Iargued in: Kazancıgil, Ali (1991), op-cit.240

Therefore, while the constitutional separation of the State and religionin Turkey is obviously an excellent measure and should not be modifıed(amongst Protestant countries, Sweden is currently in the process ofdoing the same), the secularization model fıts Turkey's conditions betterthan laiklik' 6 . Ali the more so that secularization means, in the broadestsense, the acceptance of plurality, vvhether religious, social or cultural. Italso means a clearer distinction of the private and public spheres in relationto religion. It is thus more democratic. What is needed in Turkey isto foster a secularization which concerns individuals, society and theState. The way laiklik is currently understood and practised is not democratic.It is exclusionary, generates polarization and hence is detrimentalto social cohesion and peace. It forces the State-society relations to revolvearound a cultural issue --laiklik vs. Islamism- instead of economicand social issues. Culturalism has monopolized the public space, to thedetriment of secular, pluralistic, democratic politics.The antagonistic counterpart of laiklik is Islamism, or the political islam.This opposition dates from the very beginning of the Ottoman-Turkish modernization vvhich started in the 19th century, around thequestion: how can the State be saved? The answer by the Ottoman religiousbureaucracy -ulema— was to return to a strict application of shariat,and that of the palace bureaucracy was to turn to the West and import thenecessary administrative and technological innovations. The latter approachprevailed, but the former never gave up the struggle throughoutthe 19th century. This opposition betvveen two irreconcilable vvorld viewswas radicalized under the Young Turks and the Kemalists in the 1910sand 1920s. The current State elites stili operate along the idea of the absoluteincompatibility of these two vvorld views. So do Islamist leaders andtheir followers. They position themselves in relation to the State and aimat comquering it. In the 1980s and 1990s, they moved in this direction,through education in religious secondary State schools (İmam Hatip Liseleri)and a strategy of entrism in public administration. When the WelfareParty was in povver, leading the coalition government, from July 1996 toJune 1997, the temptation to take över the Republican State existed.However, the Welfare Party never resorted to violence. its chief, NecmeddinErbakan, a seasoned traditional politician, and most of its leadingfıgures were, vvith a few exceptions, rather moderate. Radical Islamistpoliticians vvere vocal and implemented a "stategy of tension", butformed a small minority. In the public, even under the Welfare government,opinions against the imposition of shariat (60%) outnumbered thepro-shariat ones (25%) 17 . In the 1995 elections, the Welfare got 20.7% ofthe votes. While the totalitarian tropism of Islamists is not to be underestimated,they vvere, by and large, respectful of the democratic rules.16. see ibid.17. Erder, Necat (1966), Türkiye'de siyasi parti seçmenlerinin nitelikleri, kimlikleri veeğilimleri, İstanbul, TÜSES.241

They appealed to a larger percentage oef voters, because of their betterorganized party structures and militants who work actively at the grassrootslevel, the generally competent management of the municipalitiesthey control. Also a sizeable leftist popular electorate voted for them, becausethey vvere disappointed by the social democratic parties. Welfareestablished netvvorks at the local political level, co-operated vvith the tarikat,vvhich have a large social base, and developed charitable and educationalassociations. Clearly, Welfare vvas on its vvay tovvards a mass party,vvhich vvould have inevitably led it tovvards becoming more of a very conservativeright-vving party, and less of an extremist one. After the closingof the Welfare, in December 1997, its successor, the Virtue Party, inheritedthe same characteristics. Furthermore, it seems to have been moremoderate and to abandoned the objective of conquering the State. Theprogramme of the Virtue refers only to the principles of democracy, humanrights, freedoms, and socio-economic development. In fact, Islamistshave been vvorking for years vvith a civil society context, on issues suchas human rights there is an Islamist human rights association, Mazlumder(Association of the oppressed), the counterpart of the secular TurkishHuman Rights Association, as vvell as the environment, pluralist democracy,gender, inter-religious dialogue and individuation. There is now anincreasing transversal dialogue, vvithin civil society, betvveen the Islamistassociations and social democratic and other secular democratic associationson problems of common interest.The Virtue Party's leadership is more moderate than the Welfare's.its social base is getting broader and more heterogeneous. There is an increasinglypovverful group of Müslim entrepreneurs and industries. Ultimately,the majority of Islamists today are individuals and groups vvhoare already part of modernity, or strongly aspiring to be part of it, butthrough their ovvn discourse, symbols and cultural codes, and their discourseis becoming more open to the issues of modern society and to publicdebate. It is less radical, more consensual; less obsessed by the conquestof the State and more inclined to act vvithin competitive politics andthe civil society. The individuation process is influenceing islamists. Theindividual choice concerning the relation to the religion and its understandingis gaining ground.This does not mean that the majority of them has already becomestrict democrats. Also, given the historical experience of Turkey, it is unavoidablethat democratic and ideological vigilance —but not unnecessarycoercion, vvhich vvas recently used against the Islamist mayor of istanbul,Mr. T. Erdoğan— be exercized vis-â-vis Islamists. Hovvever, to ignore theabove developments that are gradually changing the outlook of politicalislam is not in the interests of democratization. There vvill probably bemore conflictual situations and tensions betvveen the Islamists and secularists,but the likelihood is that the Turkish society is in the process of242

overcoming the perennial diffıculty posed by the political islam to aliMüslim societies trying to achieve democracy.Nation, identity, citizenship and plurality: The modern nation wasbuilt in Republican Turkey around the idea of one State, one nation. TheKemalist reforms aimed at giving the modern nation a cultural and 1inguisticcontent. They were successful, particularly in introducing a Turkishlanguage shared by ali strata of the society. Mustafa Kemal's projectvvas to vvork tovvards a civic nation, follovving the French model, based onthe voluntary participation of citizens, regardless of their ethnic origin.Ali those vvho considered themselves a Turk and spoke Turkish vvould bepart of the nation. The Republican State vvas, after ali, able to build somethingevvhich did not exist in 1923: a modern Turkish nation. This is asignifıcant achievement. In reality, hovvever, despite the secular State theethnic and religious components kept their importance. Thus, the modernTurkish nation became a mixture of civic as vvell as ethnic nation, borrovvingfrom both the French and German traditions. Turkey had to faceand is stili facing the problem created by the ethnic nation model: the incorporationof communities is more difficult in this model. The identitarianproblems are more acute. Furthermore, the Republic vvas not able toallocate the resources necessary to accelerate the incorporation of differentethnic and language groups through economic development, and provisionof adequate social, health and educaetional services. one reasonvvas the scarcity of resources. The other vvas the unvvillingness to acceptthe social and identitarian plurality and thus build the nation from such adiversity, in a proactive manner.Instead, the course chosen vvas not to acknovvledge the existence ofdifferent ethnic origins and different languages. As a result the integrationinto the nation of these groups vvas left to a great extent to individual trajectories.This short-sighted approach inevitably carried a heavy price tag,vvhich is being paid novvadays.Under such circumstances, the ideal of a civic, or as the President ofthe Republic, Süleyman Demirel, calls it, "constitutional" citizenshipcould not be fully realized. Today, the concept of citizenship stili containsethnic (Turkishness) and religious (Sunnite Müslim) components asvvell as civic ones. Hence, the continuous public reference to citizens'ethnic or religious origins, such as "citizen of Greek, Armenian, Jevvishorigin", "Alevi citizen", and more recently "citizen of Kurdish origin".No-one vvould think of referring to a person as a "Sunnite citizen". If theChristian Turks migrated to Anatolia from Moldavia, and ShamanistTurks from Central Asia, vvould they also become citizens vvith an "origin"?Ali these practices are, of course, incompatible vvith a secular State,in vvhich the origins of citizens are not to be referred to in public sphere,since they belong to his private life; they should be abandoned if the Republicis committed to a civic, constitutional citizenship and to dovvnplay-243

ing its ethnic and religious components. The only legitimate utilization ofsuch elements of individual identities in the public sphere would be in thecontext of the implementation of "positive discrimination" policies, suchas the "affirmative action" in the USA, to help underprivileged ethnicgroups to improve their living conditions and thus integrate fully the nation.The Canadian political philosopher, Charles Taylor, called this approachthe "politics of recognition" 18 of the identities of individuals belongingto minoritarian groups, in order to respond to their specific needs,and thus strengthen the cohesion and unity of the nation, not by coercion,but through democratic multicultural policies.The Kurdish question illustrates perfectly some of these contradictions.The two basic dimensions of this question are: firstly, it is an issueof cultural identity and claims for the recognition of cultural rights. Secondly,its emergence (beyond the specific aspect of PKK terrorism) is aconsequence of Turkey's having become a modern, pluralist society. TheKurdish question follovvs a different pattern in Iran and Irak, where feudal-typewar-lords and their communities struggle against the centralpovver and vvith each other. In south-eastern Turkey, pre-modern communitarian,tribal social structures have been vveakened, if not altogethereliminated; the social relations and the linkage and/or opposition to theState are being individualized. The PKK mobilized a limited number ofpeople for terrorist actions around modern concepts such as nation, nationalismor class, and not around tribalism. To violence, vvhich has arisenin the context of modernity, the response should be elaborated throughmodern democratic approaches. The Kurdish question in Turkey cannotbe reduced to PKK and the military solution can only vvin över —and thisvvas largely achieved- terrorism. But it cannot replace the necessary recognitionof cultural rights and pro-active policies oef integration. There isa recognition, at least, in the civil society, and amongst a limited numberof politicians, that the Kurdish problem is a problem of democracy andhuman rights. Such a recognition should be shared by the State institutionsand ali the political parties, as a matter of national policy-making.WHITHER TURKEY'S DEMOCRACY?What are the prospects for democracy in Turkey? its current outlookis a very contrasted one. We have seen above that there are quite a numberof established democratic institutions and practices. They are, hovvever,counter-balanced, and even out-vveighed, by non-democratic features.What vvould be the conditions that vvould allovv the consolidation ofthe Turkish democracy, so that it escapes cyclical fatality?18. Gutman, Amy (ed.) (1992), The Politics of Recognition, Princeton, Princeton UniversityPress.244

Before attempting to formulate some of the required conditions, letus remember what democracy is. I shall not provide here a definition,since a number of them can be found in social science literatüre 19 , butdraw attention to a fundamental characteristic of this regime vvhich is particularlyrelevant to the current situation in Turkey: democracy is a formof government based on the principles of transparency and certainty ofprocedures and uncertainty of outcomes. The outcome will be vvhat a majorityof citizens and their elected representatives adopt, through democraticprocedures. Only in non,democratic regimes are the outcomes predefınedby povver-holders, and some allegedly democratic proceduresused to confirm them. The quality and strength of democracy depends onthe participation of citizens and ali stake-holders in the decision-makingprocess. Tocqueville observed, in 1835, that in democratic regimes, citizen'sparticipation is the most important element, and that "selfgovernment"has its ovvn specific efficiency in terms of active citizensand societal peace 20 .Let me turn novv to certain conditions vvhich vvould help the Turkishdemocracy to resume its expansion:1. The reinforcement of representative institutions and introductionof participatory proceduresOn representation, the proposals made in the already mentionedTÜSİAD report constitute a good basis for discussion. An institutional reform,vvhich vvould include changes in the 1982 Constitution and the legislationin different areas so as to eliminate systematically ali clauses thatlimit human rightss and fundamental liberties and give greater prerogativesto non-elected bodies, över the elected ones. None of the State institutionsshould be placed above the Parliament and the elected government.The National Security Council should be civilianized. The justiceshould become independent and democratic, through legal reform and theabolition of the State security Courts. A better balance is to be establishedbetvveen the executive and the legislative povvers. The prerogatives of theParliament, especially its investigative povvers, should be up-graded. Theexecutive is povverful in Turkey, provided that the electoral systemguarantees stable majorities. I do not think that a Presidential, or aFrench-type semi-presidential system vvould fit Turkey's conditions,for in not so vvell-established democracies, they generate legitimacy crises21 .19. For an extensive overvievv, see for example, Lipset, Seymour Martin (editor-in-chief)et al (1995), The Encyclopedia of Democracy, London, Routledge (4 volumes).20. Tocqueville, Alexis de (1951), De la democratie en Amerique, in Oeuvres completes,T. 1, Vol. 11, Paris, Gallimard (published fırst in 1835).21. Linz, Juan (1990), "The Perils of Presidentialism", Journal of Democracy,, Vol. 1,No. 1.245

The much-talked-about modifications in the electoral lavv, from theproportional tovvards a majoritarian system, to avoid fragmentation andincrease governmental stability, may provide good results, only if theyare done not on short term tactical considerations. Rather such a reformshould aim at a fair representation of ali majör political movements andencourage the re-grouping of similar ones, vvhich are split in Turkey, notso much around political differences but around competing leaders. Currently,this is the case in the centre of the right and centre of the left, theonly united majör political movement being the islamists. In parallel, thelavv on political parties should be amended, so that they become democraticallyorganized bodies, vvhose main function is to agregate demandsfrom the citizens vvho vote for them, instead of being, as they are novv,clientelistic machineries exclusively serving a leader. Institutional reformsconcerning the electoral system and political parties are not unimportant,but the main reason for the volatility of voters and fragmentationare the secular political parties' inability to satisfy the demands of theirelectorate.As regards mechanisms for the participation of citizens, they are stilito be invented, at the national and local levels. Advisory citizens' councils,mixed committees involving the administration and citizens' representatives,contractual arrangements betvveen the State, local authoritiesand civil society organizations on social, educational, health, cultural, urbanissues of direct relevance to the daily life of individuals and groupsare some of the measures that can be debated and promoted. An authenticpublic participation in public administration's decision-making processrequires a dynamic deliberative process. This concern should be a priorityin an institutional reform.The combination of representative and participative deliberative democracyis the best way to put into practice the principle of popular sovereignty,the condition of vvhich in present-day Turkey reminds one of the18th century French essayist Chamfort's aphorism: sovereignty belongsto the people, but the people should not exercize it!2. A democratic, transparent, accountable and decentralized Stateand public administrationAs noted above, the modern Turkish State stili has an extremely stronegcentrality in the political system and society. A vvell-structured State,concentrating on its classical sovereignty functions —defence, external security,justice— is an asset. An effıcient public administration, vvhichserves the common interests of citizens and provides the necessary publicinfrastructures and services, is also an asset. This is vvhat Turkey needs.Beyond this, in a complex, differentiated society, vvith a strong marketeconomy and an increasingly organized and vocal civil society, the Stateinstitutions should exercize a minumum interference in domestic political246

prosses and lavv and order issues. The republican State is to become ademocratic State. This involves transparency and accountability. In Turkey,the State and public administration operate as "black boxes". The recentscandals, vvhich displayed the extent of the criminalization of thepublic space, should be an occasion to proceed vvith far-reaching reformof the State institutions and administrations. indeed, curbing corruptionand de-criminalizing the State and political parties is a basic requirementof democracy.Another feature of a democratic state is the deconcentration of povverand decentralization of the administration. Devolution of central prerogativesto regions, departments and municipalities bring the public authoritycloser to local realities and to the needs of the citizens. In recent years,more decision-making povver vvas granted to municipilaties. Much moredecentralization is needed. The example of France, another land of Statecentrality, vvhich implemented an ambitious programme of decentralization,vvith elected regional assemblies, increased povver to departmentalassemblies and to municipalities can be follovved.3. The Public debate: a fundamental requisite of democracyA comparative advantage of democracy is its ability to adjust continuouslyto nevv situations and generate appropriate solutions and decisionsthrough negotiation and mutual concession, betvveen competing organizedinterests. At the centre of this prosses, there is the continuous debatein the public space, in vvhich ali stake-holders in democracy vvouldparticipate, vvithout taboos, or holy covvs, to raise majör political and societalissues and to look for solutions supported by a majority of citizensand political forces. public debate vvould contribute to the policy-makingprocess.It is striking to notice hovv limited is the critical and contradictorydebate on vital issues such as the Kurdish question, human rights, a nevvdefınition of citizenship and nation, the management of diversity in society,the declining quality of life and grovving social inequalities and pauperization,gender and environment. Innovative ideas and proposals fromcivil society do not penetrate the political sphere, yet, unless democraticallydebated, there vvill be no maturation and a relative consensus onvvhat vvould be the solution to the flavvs of democracy. Thus the establishmentof conditions for a public space of free debate on ali important pastand present issues in Turkey is a majör priority.4. The MediaThe role of the media is, of course, crucial in fostering the public debateand beyond, supporting the democratic process as a vvhole. There is247

no democracy without complete presss freedom (with certain legal limits,such as the protection of private life), and an economically healthy, independentmedia. Like in many other areas, the situation is contrasted.There is a plurality of journals, and public and private radio and televisionchannels, both national and local, which actively contribute to thedemocratic process, especially by disclosing numerous scandals concerningcorruption and criminalization of the public life.Hovvever, there are two majör problems in the privately owned mediasystem. One is that, with few exceptions, ali majör journals and privateradio/television channels are owned by big industrial groups. Theother is the limitations to the freedom of the press, because of antidemocraticlegislation, limiting the freedom of speech. Consequently,Turkey has both a dynamic, influential media and one of the vvorstrecords in the world of journalists in jail! A new democratic legislationon the media is a must, to protect the media freedom from infringementby the State, political parties (information of public television and radio isstili too offıcial) and the capital.5. Regulating the market economy and placing the social questionon top of the nation's agendaTurkey has a dynamic market economy. It needs, hovvever, a modernizedregulatory framevvork vvhich does not constrict the dynamism ofbusiness, but protects the consumers, collects taxes, secures a fair redistributionof the fruits of economic grovvth.A democratic regulation of the market is necessary, not only for reasonsof social equity, but for ethical reasons as well: like politicians andthe State, there is too much corruption and criminalization in business.The political parties, even at the left, seem to have forgotten not onlythe necessity of regulating the market but the social question as a whole,the problems of unemployment, grovving poverty and social exclusion,declining real wages, the plight of vvage-earners and salaried people underannual inflation rates of 100%. The only political force vvhich has anaudible discourse on social inequalities is the islamist one, vvhich partlyexplains its appeal amongst the popular classes, at the expense of socialdemocratic parties. Without the rediscovery of the social question by thepolitical parties, democratization vvill not progeress in Turkey.6. Removing constraints against civil societyThere is a vvhole anti-civil society legislation to be reformed. Democracycannot blossom vvithout full freedom of association, strong tradeunions and a vigorous associative sector, ali the more so that civil society248

is a majör source of ideas and proposals for politicians, in terms of socialand political innovation and reform.7. Human right, human dignity and ethics över and above the"raison d'Etat"The recognition and implementation of the civil and political, as vvellas socio-economic and cultural rights and fundamental freedoms of individualsare a conditio sine qua non of democracy. They are the institutional/legalexpression of respect for human dignity.Human rights have been built on the principle of the superiorityof the rights of the individual över the rights of the community andthe State. There can be no democratic society unless this principle isaccepted and implemented as a legal, ethical and political commitment.This should become a norm shared by the Turkish State and socie-ty-Human rights teaching, at ali levels of the educational system,should be promoted. This is the more effective vvay of establishing respectfor human rights and dignity amongst the future generations. Suchprogrammes should also aim at eliminating stereotypes concerning the"other", racism and xenophobia. They should promote humanistic values.A related issue is the elaboration of ethical norms of behaviour inpublic aministrations, politics, business and various professions, as amode of self-regulation, generated through debate and consent. In democraticsecularized systems, democratically elaborated ethics is a centralelement, rather than the imposition of a moral order.CONCLUSIONThe implementation of such democratic reforms vvould need longyears of effort. It vvould not be a smooth and easy path to take. Two factorsvvould be instrumental in triggering such a process of reforms: widespread,systematic public debate, supported and facilitated by ali the democraticinstitutions, groups and the media, as vvell as mobilization of thecivil society organizations for political and social reform.The case is an urgent one. Democracy in Turkey is in danger.Yearsof political immobility, the deplorable score on human rights, the absenceof institutional and legal, as vvell as economic and social reforms, deepsocial inequalities (Turkey is among the top 10 as regards rates of socialinequality, according to UN figures), and corruption and criminalization249

have created a situation of anomie in the country. The extreme-right vvingelements have a strong hold in certain centres of power. There is a climateof aggressive nationalism. The ingredients of an authoritarian rulehave been accumulating.The moment of truth has come, as regards democratization. For mostof the 1990s, successive governments declared their strong determinationto consolidate democracy, stop human rights violations, modify the legislation,ete. Sad to say, not much was done.Yet, Turkey has institutions, civil society organizations, and dedicatedcitizens working tovvards a Consolidated, non eyelieal democracy. Willthey be able to achieve this goal? I am confident that, ultimately, theywill.250

SİYASET, DEMOKRASİ, MEDYAProf.Dr. A. Raşit KAYA*Siyaset, kitle iletişim araçları ve demokrasinin birbirleriyle doğrudanilişkili olduğu çok eskilerden bu yana bilinir. Ancak, varsayılan, kabuledilen bu ilişki farklı kuramsal açıklamaların da konusudur. Öyle olsa datüm yaklaşımlar giderek karmaşıklaşan toplumsal yaşamda kendisi defarklılaşarak daha karmaşık bir nitelik kazanan siyasetin (iktidar ilişkilerinin)kitle iletişim araçlarıyla daha fazla iç içe girmiş bir görünüm kazandığınıkabul ederler. Söz gelimi, temsili demokrasinin kitle iletişim araçlarıolmaksızın maddi gerçeklik kazanması olanaklı değildir. Bu nedenleliberal düşünceden kaynaklanan "demokratik teorinin" temelinde kitleleredüzenli, doğru ve yansız bilgileri özgürce aktardığı varsayılan bir medyasistemi bulunur.Günümüzde sadece hacmi çok genişlemiş olan medya çalışmalarındadeğil, siyaset biliminde ve genel olarak toplum biliminde medya sorunlarımerkezi bir konum kazanmıştır. Bunda, kuşkusuz, küreselleşme olarakisimlendirilen içinde yaşadığımız sürecin önemli bir payı bulunmaktadır.Bilindiği gibi küreselleşme olarak isimlendirilen sürecin temel öğesi iletişimteknolojilerindeki sıçrama, yeni gelişen iletişim araçları ve artan iletişimolanaklarıdır. Medya bundan böyle, gerek bir ekonomik faaliyet alanıolarak, gerekse de toplumsal yada bireysel günlük yaşamın içinde çokgeniş bir zaman kaplayan, merkezi bir konum kazanmıştır. Bu baskındurum hem özel alan hem de kamusal alan için geçerlidir, iletişim alanındakiteknolojik ilerlemelerden beslenerek gelişen bir söylem bu durumunhem günlük yaşama sunduğu olanakları hem de demokrasi bağlamımdaaçabileceği yeni ufukları güçlü bir biçimde dile getirmektedir. Kimilerinegöre gelişmeler yeni türden doğrudan demokrasiye geçişin olanaklarınısunmakta, teledemokrasi gibi yeni demokrasi formlarından söz edilmektedir.Doğal olarak eleştirel yaklaşanların vurguladıkları artam sosyalkontrol ve manipülasyon olanaklarıdır.Konu etrafında yaygın ve ciddi bir tartışma vardır. Farklı ve çok aykırıdeğerlendirmeler olsa da tartışmaya katılan tarafların tümünün kabul* ODTÜ, Siyaset Bilimi Kamu Yönetimi Bölümü Öğretim Üyesi.251

ettiği ortak nokta kitle iletişim araçlarının demokrasiye katkılarının esasınınonların toplum üyelerine doğrudan deneyimlerinin dışında kalan olayve oluşumlar hakkında doğru, yeterli ve yansız bilgi ile düşünce aktarımınısağlamalarından kaynaklandığıdır. Kitle iletişim araçlarınca böyle donatılanbireyin hem rasyonel kararlar alabileceği hem de katılımının artacağıvarsayılmaktadır. Kısacası çağdaş toplumda demokrasinin olmazsaolmaz koşullarından birisi özgürce enformasyon sağlayan medyadır.Oysa, gerek medya araştırmaları gerekse kolayca yapabildiğimiz gözlemlermedyanın bilgi ve düşünce aktarım işlevinin günümüzde tüm dünyadamedya etkinliği içerisinde ikinci plana düştüğünü göstermektedir. Artık,medya içerikleri, özellikle görsel-işitsel medya da esas itibariyle eğlenceye,eğlendirmeye hasredilmektedir. Çünkü, medyayı yönlendiren vehakim anlayış tarafından yönlendirmesi arzulanan piyasa kurallarıdır. Demokrasiyigözeten bir medya belirli bir gazetecilik anlayışına dayanır. Piyasakurallarına temsil edilerek işletilen medya ise böyle bir gazetecilikanlayışına sahip olamamaktadır. Nitekim, doğru, yansız ve düzenli haberdarkılma işlevi, yalın bir anlatımla yerini abesle ve sululukla dolu ya davurdulu-kırdılı bir içeriğe bırakmıştır. Artık, medyanın enformasyon sağlamaişlevi yerini büyük ölçüde İngilizcede "information" ve "entertainment",Türkçede "haber" ve "eğlence" sözcüklerinin birleştirilmesiyleoluşturulan "infotainment" ya da "habeğlence" işlevine bırakmıştır.Bu noktanın doğuracağı sonuçlar açısından üzerinde önemle durulmalıdır.Durumu, günlük yaşam içerisinde siyaset-dışının (non-political)ağırlığının artışı olarak niteleyip, geçemeyiz. Bu aynı zamanda kitlelerinsiyasal yaşama katılımı bağlamında siyasete karşı (anti-political) bir gelişmedir.Çünkü, herşeyden önce siyasete hasredilen zamanın daraltılmasıve kamusal ilginin siyasal boyutlar taşıyan sorunlardan uzak tutulması demektir.Demokrasi deneyiminde ileri mevzilerde yer alan ülkelerde bilegünümüz de siyaset-medya-yurttaş ilişkisinin yeniden ve demokratik birişleyiş sağlıyacak biçimde yeniden kurulması istemi bu durumdan kaynaklanmaktadır.Özelleştirme, "deregulasyon" ve "tekelleşme" gibi süreçlerleve "yeni sağ" düşüncenin sağladığı hegomonya ile piyasa mantığınatümüyle teslim olmuş olan medyanın sağlıklı demokratik bir toplum içinson derece sakıncalı işleyişini aşmaya yönelik yeni medya düzenleri tanımlanmayaçalışılmaktadır.Bu genel değinmeler ışığında Türkiye'ye bakıldığında kısaca küreselleşmeolarak ifade edilen süreç çerçevesinde medya ortamı ve düzenibağlamında son derece köklü değişimler yaşandığı görülüyor.Osmanlı toplumuna gazetenin yani modern kitle iletişim aracının girişiülkenin yeni bir aşamasına sıçramakta olan kapitalizm ile eklemlenmesürecinin yani bir bakıma küreselleşme olgusunun ürünüdür. Dış dinamiklerinzorlamasıyla ülkede oluşan basın kısa bir süre içinde siyasalmücadelenin temel bir alanı olmuştur. Genel bir değerlendirme yapılacak252

olursa basının demokrasi yönünde saf tuttuğu ve demokratik bir işlev yerinegetirdiği söylenebilir. Nitekim, siyasal erkin baskı ve denetimi de bunedenle Temmuz 1908'i izleyen bir yıldan az bir süre ayrı tutulursa çokyoğun olmuştur.Cumhuriyet Türkiye'sinde ise, 1950'lere kadar özgürlükler bağlamındakısıtlılıklar ve yetersizlikler sürse de basının toplumsal gelişmedeözel bir misyon üstlendiği, toplumsal ilerleme için önemli görevler yerinegetirdiğini söyliyebiliriz.İkinci Dünya Savaşı sonrasında, kapitalizmin yeniden biçimlendiğibaşka bir aşamada, 1950'ler Türkiye'sinde yaşanan değişim basın alanındada yansıma bulmuştur. Yeni bir basın yasası ve gazetecilere örgütlenmehakkının verilmesi ile özgürleşme yolunda yetersiz de olsa göreli ileriadımlar atılmıştır. Ancak, siyasal iktidar ile basın patronları ve yöneticileriarasında akçalı ilişkiler de bu dönemde kurumlaşmaya başlamıştır. Bununlaberaber, basının ana gövdesinin güzergahı demokrasi fikrini geneldeönde tutan bir yol olmuştur.1980'li yıllarda gerçekleşen yeni küreselleşme süreci ise 1990'lı yıllardaTürkiye'de medya alanını tümüyle farklı bir görünüme taşımıştır.Nicel olarak çok önemli gelişmeler kaydedilmiştir. Türkiye yoksul birmedya ortamından varsıl bir medya ortamına geçmiştir. Buna karşılıktoplumun demokratikleşmesine ve katılımın artmasına hizmet edebilecek,sosyal ve kültürel gelişmeye katkıda bulunabilecek, toplumsal çeşitliliklerinartması ve çoğulcu bir toplumun gelişmesi yönünde katkıda bulunabilecekniteliklerde bir medya ortamının oluşmadığını görmekteyiz. Önemlibir dönüşüm anlamına gelen ortamdaki değişmeleri şöyle özetleyebiliriz:1. Alanda mülkiyet konusunda önemli ve köklü değişiklikler olmuştur.Öncelikle radyo-televizyon alanında kamu tekeli kalkmış ve çok sayıdaözel radyo ve televizyon kurulmuştur. Bunun kadar önemli başka birgelişme de medya alanında faaliyet gösteren sermayenin niteliğinin değişmesidir.Esas itibariyle medya (basın) dışı alanlarda birikmiş sermayemedya alanına hakimiyet kurmuştur. Basın alanında mevcut sermayegruplarından da ayakta kalabilenler varlıklarını basın dışı alanlara da yayılaraksürdürebilmişlerdir. Bu gelişmeyi getiren bir etmen doğal olarakmedya kuruluşu sahibi olmanın sağladığı güç ve prestij ile medya organınınbaskı uygulamak için kullanılabilme potansiyelidir. Bir ikinci temeletmen ise bundan böyle medya alanına yapılan yatırımların eski durumuntam aksine çok yüksek karlılık oranı gerçekleştirebilmekte oluşlarıdır.Hızlı ve köklü teknolojik gelişmenin üzerinde durulmayan, sözü pek edilmeyenancak, çok önemli bir etkisi de budur.2. Sözü edilen gelişmelerin bir başka sonucu Türkiye'de medya alanındatekelleşme eğilimi tüm olumsuz unsurlarıyla birlikte sınır tanımaz253

ir aşamaya ulaşmıştır. Tüm dünyada belirgin biçimde gözlemlenmekteolan tekelleşme hareketlerinin Türkiye'ye özgün boyutu bu gelişmelerin'Avrupa düzeyinde dev kuruluşlar' oluşturulması gibi bir retorikle gururlailan edilebilmesidir. Bu durum tekelleşmenin olumsuz sonuçlarınakarşı alınabilecek önlemleri baştan olanaksız kılmaktadır.3. Yeni oluşan radyo-televizyon düzeni hukuksal ön düzenlemesi olmaksızın,Anayasa ve yasalara rağmen, kaotik bir biçimde gerçekleşmiştir.Bu gelişme radyo-televizyon alanında da, basın alanında da kural tanımazlığıkural haline dönüştürmüştür. Örneğin, RTÜK frekanslarıbelirleme ve imtiyazları tahsis etme görevini yerine getirmemiştir, hala dagetirememektedir. Yine yasanın tekelleşmeyi engellemek için öngördüğühükümler yokmuş gibi davranılmaktadır. Basın alanında da promosyonudüzenliyen kurallar dikkate alınmadan etkinlikler rahatça sürdürülebilmektedir.4. Ticari başarıyı sağlıyan herşey mubahtır anlayışıyla hareket edenmedya kuruluşları siyasal yaşamın tıkanıklıklarla dolu ortamında bir türözerk konum kazanarak zaman zaman yargı ve yürütme organları yerinekendilerin ikame eden bir tutum alabilmektedirler.5. Medya kuruluşları ticari çıkarlarına doğrudan engel çıkarmadığısürece düşünce ve düşünceyi açıklama özgürlüğü ile basın özgürlüğü konularınailgilerini önemli ölçüde yitirmiş durumdadırlar. Buna karşılıkalanda yasal kısıtlılıklar ve fiili engeller varlıklarını sürdürmektedirler.6. Gazetecilik mesleği tümüyle tahrip olmanın eşiğindedir. Bu yanda'reyting' yaptığı ya da tiraj getirdiği varsayılan astronomik ücretli ancakçoğu kez basın yasasına göre yapılmış bir sözleşmesi -ve güvencesi- olmayanköşe yazarı ya da yönetici görevdeki vedetlerin diğer yanda dadüşük ücretli ve hiçbir güvencesi olmayan haber yapımcılarının yer aldığımeslek ciddi bir inandırıcılık bunalımı içindedir. Gazetecilik mesleğininsendikal örgütlenmesi neredeyse tümüyle tasfiye olmutur. Buna karşılıketkinlik alanlarına göre uzmanlaşmış dernek sayısı artmış; profesyonel örgütlenmelermesleğin yapılış ve ahlaksal ilkelerinden çok dernek üyelerininmeslek dışı bireyci, hedonist çıkarlarını savunur hale gelmiştir.Sıralanan bu gelişmeler sonrası bir değerlendirme yapılırsa günümüzdeTürk medyasını demokratik siyasal sürece katkı bağlamında, geneliitibariyle, 'yararlılar' safından çıkarıp, 'zararlılar' safına yerleştirmekdurumundayız. Konunun önemini artıran bir başka etmen de Türkiye'desiyasal sistemin yapısı ve politik kültür itibariyle medyanın olumsuz etkilerinidengeleyebilecek kitle iletişimi araçlarını demokratik, katılımcı birsiyasal-toplumsal yaşam için katkılarda bulunabilecek hale dönüştürecekönlemlerin acil olarak tartışmaya açılmasında daha fazla gecikilmemelidir.254

Kitle iletişimi alanında sorunların aşılabilmesi için ne tür önlemleralınabileceği düşünüldüğünde ise mutlaka şu iki konu göz önünde tutulmakzorundadır:1. Kitle iletişimi alanında yapılacak düzenlemeler mutlaka genel birdemokratikleşme perspektifi içeren, demokratikleşmeye katkıda bulunmayahedefleyen bir bakışla ele alınmalıdırlar. Kitle iletişim araçları demokrasiyekatkılarını ancak sağlıklı demokratik bir toplumda yapabilirler.Dolayısıyla kitle iletişiminin demokratikleşmesi genel demokratikleşmesürecinden soyutlanamaz. Bu nedenle medyanın durumu birçok başka kurumlabirlikte ele alınıp yeniden düzenlenmelidir.2. Bu genel perspektif yanında öncelikli bir başka konu da 'gazeteci'kavramı ile 'gazetecilik mesleği'nin rehabilite edilmesidir. Bu amaçla gazetecilikmesleği yeniden tanımlanmalı, gazetecinin pratiğinin kitle iletişimalanındaki ticari amaçlı etkinliklerden ayırt edilebilen çok özel, kamusalnitelikli bir etkinlik olduğu ve bununla sınırlı kalması gerektiğikabul edilmelidir.255

KÜRESELLEŞME VE KEMALİZMProf. Dr. Alpaslan IŞIKLI*Küreselleşme herkese hoş çağrışımlar yaptıran bir sözcük. Herkes,kendi bağlı olduğu inanç sistemi veya ideoloji açısından, küreselleşmekavramına sıcak bakmasını tahrik eden ve mümkün kılan nedenler bulabilir.Fareli köyün kavalcısının kavalından da herkesin kulağına hoş gelennağmeler döküldüğü içindir ki bütün köyün çocuklarını peşinden sürükleyebilmişti.Tarih Boyunca Küreselleşme YanlılarıGerçekten de bütün büyük dinler ve başlıca ideolojiler, belli anlamdabir küreselleşme özleminin öğretisini yaymışlar, takipçisi olmuşlardır.Hazreti Muhammet, tüm insanları İslamiyet çatısı altında birleştirmekmisyonunu taşıyordu. Onun kurmak istediği devlet, belli bir uluslaözdeşleşmeyen ve belli sınırlarla çevrili olmayan bir ümmet kavramınadayanmaktaydı. Dolayısıyla, o da küresel boyutlu bir değişikliğin savaşımınıvermişti.Diğer büyük dinlerin kurucuları da (İsa da, Musa da, Buda da...) küreselliğibakımından benzer bir hedefe yönelmiş değiller midir?Bambaşka bir dünya görüşünü ele alalım: Marks da belli anlamda birküreselleşme öngörmüştür. Onun kavramsallaştırdığı proletarya enternasyonalizmide evrensel ölçekli bir küreselleşme temelinde biçimlenmiş birdünya demektir.Öte yanda, Hitler'i de küreselleşmeci saymamız gerekir. Ünlü komedyenCharlie Chaplin'in, onu karikatürize ederken küre şeklindeki birbalonla oynarken temsil etmesinin başka ne anlamı olabilir?Acaba Mustafa Kemal Atatürk'ün küreselleşme konusundaki yerininasıl belirleyebiliriz?Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Öğretim Üyesi.257

Atatürk'ün tutuşturduğu kurtuluş alevi, Anadolu bozkırlarıyla sınırlıbir amaca yönelmiş değildi. O, sömürgeciliğin ve emperyalizmin yeryüzündenebediyen silineceği bir dünyanın kurulmasına katkı sağlamakamacıyla yola çıkmıştı. O, başından beri bilincinde olduğu bu durumu, 9Temmuz 1922'de yaptığı bir konuşmasında şöyle açıklamaktadır:"Türkiye'nin bugünkü mücadelesi yalnız kendi nam ve hesabına olsaydıbelki daha kısa, daha az kanlı olur ve daha çabuk bitebilirdi. Türkiyeâzîm ve mühim bir gayret sarfediyor. Çünkü müdafaa ettiği bütünmazlum milletlerin, bütün şarkın dâvasıdır." 1Atatürk emperyalizme karşı savaşmış ve bu yolda unutulmaz bir dersvermişti. Ancak, o, dünya uluslarının birbirlerine yakınlaşmasından yanaydı.Onun için "yurtta sulh" demekle yetinilemeyeceğini bilmiş; "cihandasulh" arzusunu da eklemeyi ihmal etmemiştir. Atatürk'ün, insanlarınküresel boyutta birlikteliğine işaret eden görüşleri, Romanya DışişleriBakanı Antonescu ile konuşmasında çok açık bir biçimde dile getirilmiştir.Diyor ki:"...insan mensup olduğu milletin varlığını ve saadetini düşündüğükadar, bütün cihan milletlerinin huzur ve refahını düşünmeli ve kendimilletinin saadetine ne kadar kıymet veriyorsa bütün dünya milletlerininsaadetine hâdim olmağa elinden geldiği kadar çalışmalıdır. Bütün akıllıadamlar takdir ederler ki, bu vadide çalışmakla hiçbir şey kaybedilmez.Çünkü dünya milletlerinin saadetine çalışmak, diğer bir yoldan kendihuzur ve saadetini temine çalışmak demektir." 2Atatürk'ün, insanlığın kurtuluşunun bir bütün olarak küresel çözümlerlegerçekleşebileceğini ve bu yolda varılması gereken nihai hedefin bir"birleşik dünya hükümeti"nin kurulması olduğunu çok daha açık bir biçimdeortaya koyan ifadeleri de vardır. Bunun için, onun "Söylev"indekişu cümlelere göz atmamız gerekecektir:"Baylar, tüm insanların, deneyim, bilgi ve düşüncedeki ilerlemesi vegelişimi [sonucunda]; Hıristiyanlıktan, Müslümanlıktan, Budizmden vazgeçerekbasitleştirilmiş ve herkes için anlaşılacak hale konulmuş, evrensel,saf ve lekesiz bir dinin kurulması ve insanların şimdiye kadar kavgalar,pislikler, kaba arzu ve iştahlar arasında bir sefalethanede yaşamaktaolduklarını kabul ederek bütün vücutları ve zekaları zehirleyen kötülüktohumlarını yenmeye karar vermesi gibi koşulların gerçekleşmesini gerektirenbir 'birleşik dünya hükümeti' hayal etmenin tatlı olduğunu yadsıyamam."31. Atatürk'ün Söylev ve Demeçleri, Atatürk Araştırma Merkezi, Türk Tarih KurumuBasımevi, 1989, 4.baskı, cilt:2, s.44.2. Atatürk'ün Söylev ve Demeçleri, age, s.325-6.3. Kemal Atatürk, Nutuk, Türk Devrim Tarihi Enstitüsü, İstanbul, 1962, s.713.258

Bütün bunlardan sonra, bugüne dek yeryüzünün sahne olduğu bellibaşlı düşünce akımlarının ve inanç sistemlerinin hemen hepsi gibi Kemalizm'inde küreselleşmeci olduğu sonucuna varabiliriz. Ancak, bunlarınher birini diğerinden ve diğerlerinden ayıran derin farklar bulunduğunugörmek zorunda olduğumuzu da unutmamamız gerekir. Bu farklılığı yaratan,ne türde, ne nitelikte bir küreselleşme sağlanmak istendiğidir. Buçerçevede önem taşıyan en can alıcı fark ise nasıl bir iktidarın egemenliğialtında küreselleşileceği sorusuna bulunacak yanıta göre açıklık kazanabilir.Dolayısıyla, Kemalizm'in nihai amacı ile günümüzdeki küreselleşmeninyöneldiği hedef arasındaki farkı da bu soru bağlamında araştırmak gerekecektir.Nasıl Bir Küreselleşme?Yukarıda değindiğimiz küreselleşmeci eğilimlerin her birinin kendisineözgü bir iktidar yapılanması öngürdüğü ve bu iktidarın belirlediği biregemenlik kavramına göre biçimlenmiş bir dünya amaçladıkları bellidir.Günümüzün küreselleşmecilerinin ne tür bir iktidarın egemenliği altında,nasıl bir küreselleşmeden yana oldukları her zaman açıkça ortaya konulmuşdeğildir.Çoğu yerde, küreselleşmek için uluslararası pazara açılmak ve bu pazarınyasalarına kayıtsız şartsız teslim olmak gerektiğini ileri sürerler.Onlara göre, Adam Smith'in 19. yüzyıl başlarında söylediği gibi, uluslararasıpazarın da bireysel kararların bileşkesinden ibaret olan ünlü "görünmeyenel"den başka yöneticisi yoktur. Üstelik iddia etmektedirler kiezen-ezilen, sömüren-sömürülen çelişkisinden söz etmek modası geçmişbir şarkıyı terennüm etmekten farksızdır; artık, uluslar arasında kendi deyimleriylebir "karşılıklı bağımlılık" dönemi başlamıştır ve emperyalizmdönemi sona ermiştir. Bu iddialar karşısında İncil'deki ünlü sözü anımsamamakelde değil: "Şeytanın en büyük kurnazlığı kendisinin olmadığınabizi inandırmasıdır".Gerçekte ise Adam Smith'in sözünü ettiği gibi bir serbest rekabetdüzeni, yalnızca bazı ders kitaplarında yer almış; gerçek yaşamda hiç birzaman gerçeklik kazanmamıştır. Gerçekte tüm pazarlar gibi uluslararasıpazarın da sahibi vardır. Uluslararası pazar, tüm pazarlar gibi, bir görünmeyenelin değil; giderek görünen, IMF, Dünya Bankası gibi uluslararasıodaklarda somutlaşan uluslararası boyutlu tekellerin egemenliği altındadır.Yeryüzünde bir "dev şirketler ve cüce devletler" dönemi başlamış bulunuyor4 . Sayıları beşyüze varan çok uluslu şirket, dünya ticaretinin%70'ini elinde tutmaktadır.Küreselleşmeye koşut olarak etkinlik alanları genişleyen uluslarüstüiktisadi güç odakları, tek kutuplulaşan dünyada rakipsiz kalan süper4. Ignaciot Ramonet, "Firmes geantes Etats nains", Le Monde diplomatique, juin 1998,s.l.259

gücün ve onun başında yer aldığı G7 halkasının siyasal üstünlüklerinin veiktidarlarının asıl dayanağını oluşturmakta ve bu iktidarın hizmet ettiğitemel çıkarı temsil etmektedirler.Bugüne dek açıklanmış olan görüşler içinde, günümüzde giderek belirginleşmekteolan küreselleşme gerçeğinin gerçek yüzünü ortaya koyanbir örneğe, ünlü İngiliz yazarı Bernard Shavv'un yazdıkları içinde rastlamaktayız.Bernard Shaw, Fabian Cemiyeti'nin bir üyesi olarak bu yüzyılın başındayayınladığı 3Fabiancılık ve İmparatorluk3 isimli kitapçığında bugününküreselleşme olgusuna şaşılacak ölçüde benzeyen ve dolaylı birsonuç olarak bu olgunun gerçek yüzünü teşhir eden görüşler ortaya koymuştur.Shavv'a göre, "bir ulusun kendi topraklarında, dünyanın gerikalan kısmının çıkarlarını nazara almaksızın dilediğini yapma hakkınasahip olması fikri, artık geçerliliğini yitirmiştir". Çünkü Shaw, dünyanın,insanlığın ortak malı olarak görülmesi ve dünya kaynaklarının etkin birbiçimde kullanımının, tüm diğer "dar ulusal çıkarlara" göre öncelik taşımasıgörüşündeydi. Dolayısıyla, ideal çözüm bir Dünya Federasyonununkurulması olabilirdi. Ancak bu gelişmenin çok uzağında bulunulduğunukabul eden Shaw, "mevcutlar içindeki en sorumlu İmparatorluk Federasyonunun(imperial Federation) onun yerini alması"nı savunmaktaydı 5 .Bu çok samimi anlatım çerçevesinde savunulan, elbette ki emperyalizminegemenliği altında tam bağımsızlık ilkesinin silinip gitmesinden,bir başka deyişle, çok sayıda bağımsız ve demokratik rejimler yerine tekve evrensel bir imparatorluk rejiminin kurulmasından başka bir şey değildir.Günümüzde, küreselleştiği söylenen dünyayı bekleyenin de bundanibaret olduğu her gün biraz daha iyi anlaşılıyor. Bu yöndeki gözlemler veteşhisler giderek yaygınlaşmaktadır. Amerikan asıllı iktisatçı Susan George,bir "Dünya Bankası İmparatorluğu"ndan söz eder olmuştur 6 . Öte yandan,Kanada'lı profesör Chossudovsky, bir "küresel totalitarizm" çağınınbaşlamakta olduğuna işaret etmektedir 7 . Fransız düşünür Alain Mine ise,yeni bir Orta Çağ'a dönüşten söz etmektedir 8 .Küreselleşmenin yeni bir tür imparatorluk demek olduğuna dair görüşler,yalnızca bu oluşuma eleştirel bir gözle bakanlar tarafından ileri sü-5. Bernard Shaw, Fabianism and the Empire, bkz:G.D.H. COLE, A History of SocialistThougt, Volume III, Part I, Londra, Macmillan, 1963, s. 190-191.6. Susan George and Fabrizio Sabelli, Faith and Credit, The World Bank's Secular Empire,Penguin Books, Londra, 1994.7. Michel Chossudovsky, "Comment eviter la mondialisation de la pauvrete", LeMonde diplomatique, Ocak 1997, s.4.8. Herbert Kitschelt, The Transformation of European Social Democracy, CambridgeUniversity Press, Cambridge, 1994, s.33; Anthony Giddens, The Third Way, Cambridge,1998, s. 138.260

ülmüyor. Küreselleşmenin yandaşları arasında da kurulmakta olan küreselyapılanmanın düpedüz bir imparatorluk olduğuna dair görüşler eksikdeğil.Amerikadaki ünlü ve etkin kuruluşlardan biri olan, Carnegie Endowmentvakfının kıdemli araştırmacılarından Robert Kağan'ın da yeni birimparatorluğun kurulmakta olduğundan kuşkusu yok. Ancak, ona göre,tepesinde Amerika'nın yer aldığı bu yapılanma bir "alicenap imparatorluk"turve "aslına bakarsanız Amerika'nın alicenap hegemonyası dünyanüfusunun büyük çoğunluğunun çıkarmadır". Bu şekilde biçimlenen yenidünya düzeninde, demokrasi tamamen gündem dışına itilmiştir ve sorun,hangi imparatorluğun daha iyi olacağı tartışmasına indirgenmiş bulunmaktadır.Kağan, hangi imparatorluğun daha iyi olduğunu şöyle açıklamaktadır:"ABD'nin hataları ne olursa olsun başka bir güç onun yerini aldığıtakdirde dünya yeni durumu daha sevimsiz bulacaktır. Amerika zamanzaman küstah ya da bencil olabilir, gücünü kullanmada aç gözlülüğe kaçabilir.Ancak, kusura bakılmasın ama kiminle karşılaştırıldığında? Amerika'nıngücü Fransa'da olsaydı Fransızlar'ın daha az zorba, bencil vehata yapmaya az meyilli olduklarına inanan çıkar mı? (...) Eğer dünyadatek bir süper güç kalacaksa bu gücün ABD olması herkesin yararınadır." 9Amerika'nın ulusal güvenlik danışmanlarından ve yakın tarihininönde gelen isimlerinden Brzezinski de, 1997 tarihli kitabında, bugünündünyasını benzer çizgilerle tanımlamaktadır. Ona göre, "rakibinin çöküşü,Amerika Birleşik Devletleri'ni eşsiz bir konuma soktu. Birbiri ardınahem ilk hem de tek küresel güç haline geldi. Amerika'nın küresel üstünlüğübazı bakımlardan, daha sınırlı bölgesel etkinlik alanlarına rağmeneski imparatorlukları andırmaktadır. Bu imparatorluklar güçlerini vasallar,tâbiler, protektoralar ve sömürgeler hiyerarşisine dayandırmışlardı;bunların dışında kalanlara da genellikle barbar gözüyle bakılırdı." 10Küreselleşmenin Demokrasiyle Çelişen Sonuçları Karşısında KemalizmGörülüyor ki, yalnızca ulusal devlet olgusunun son bulduğu birdönem başlatılmış olmamakta; aynı zamanda, demokrasi de sözde kalmayamahkum edilmekedir. Amerikan hegemonyası olarak tanımlanan, gerçekte,uluslararası sermeyenin küresel egemenliğidir. Amerikan halkı da,Amerika da sayıları giderek artan yoksulluk sınırının altındaki nüfus dabu imparatorluğun tebaasıdır. Dolayısıyla, Kemalizm'in "egemenlik kayıtsızşartsız ulusundur" ilkesine karşılık, "egemenlik kayıtsız şartsızuluslararası sermayenindir" ilkesi egemen kılınmaktadır. Bugünün dünya-9. Robert Kağan, "Alicenap İmparatorluk", Foreign Policy (Türkiye baskısı-İstanbulÜniversitesi yayını), Yaz 1998, s.24, 26.10. Zbigniev Brzezinski, Büyük Satranç Tahtası, Sabah kitapları, s.13.261

sındaki Küreselleşmenin, Kemalizm ile derin çelişkisi de öncelikle bunoktada kendisini göstermektedir.Demokrasinin tarihe gömülmesi yolundaki bu gidişin, başka pek çokşey ile birlikte Kemalizm ile çelişmesi ve Kemalizm'i kendisi için birayak bağı gibi görmesi doğaldır ve kaçınılmazdır. Çünkü Kemalizm, tarihselolarak demokratikleşme ile eş yönlü ve hatta özdeş bir akımdır.Atatürk döneminin ne kadar demokratik olduğu konusunda bir yargıyavarabilmek için, bu dönemi örnek olarak kabul ettiğimiz veya zihnimizdecanlandırdığımız ideal bir modelle karşılaştırmamız elbette ki yanlışolur.Herhangi bir rejimin veya hareketin demokrasi açısından taşıdığıanlam ve önem, öncelikle, içinde yer aldığı topluma demokratikleşmedoğrultusunda sağladığı kazanımlarla ölçülebilir.Konuya bu açıdan bakılınca, her şeyden önce şu çok açık ve sade tarihselgerçeğin anımsanmasında yarar vardır: Bağımsızlık olmadan demokrasiolmaz. "Ekonomik sömürüye yönelmiş büyük devlet, sömüreceğivesayet altındaki devlette demokrasiye razı olmaz." 11 Atatürk,egemenliğin saldırgan devletlerin ve onların kuklası durumuna düşmüşolan padişahın elinden alınarak milletin eline geçmesini mümkün kılanbir kurtuluş hareketine önderlik etmekle, demokrasinin kurulması için gereklive vazgeçilmez olan temellerin atılmasını sağlamıştır.Kemalizm'in demokrasi açısından ülkeye ne kazandırdığını gerçekçibir biçimde değerlendirebilmek için, ülkeyi nereden alıp nereye getirdiğiniönyargılardan arınmış olarak görmek gerekir. Şu çok açık gerçeğin bilinmesigerekir ki Kemalizm, ülkeyi saltanattan alıp, "çok partili" düzenegetirmiş olan rejimin adıdır. Bunu söyleyince kimilerinin, "uluslararasıkonjonktürün zorlamalarının kaçınılmaz sonuçlan Kemalizm'le açıklamayalım"diyeceklerini biliyorum. O zaman sormak gerekir, bu uluslararasızorlamalar, niçin İran için, Suudi Arabistan için geçerli olmamıştır dabu bölgede yalnızca ülkemizde hükmünü icra edebilmiştir.Atatürk'ün ifade ettiği boyutlarda bir çok partililik, bugün dahi sağlanabilmişdeğildir. Atatürk'e göre, kapitalist toplumda, sınıf temelindebir siyasal örgütlenmenin gerçekleşmesi ve her sınıfın kendi siyasal partisinikurması "pek tabiidir". O, bu konudaki düşüncelerini, 7 Aralık1923'te Balıkesir'de Paşa Camisi'nin minberin yaptığı ünlü konuşmasındaşöyle açıklamıştır."Şunu arzedeyim ki, başka ülkelerde partiler mutlaka iktisadi maksatlarüzerin kurulmuş ve kurulmaktadır. Çünkü o ülkelerde çeşitli sınıf-11. Muammer Aksoy, Atatürk ve Tam Bağımsızlık, Cumhuriyet yayını, İstanbul, Eylül1998, s.13. Kemalizm ve demokrasi ilişkisi içinde bkz: A. Işıklı, Sosyalizm Kemalizmve Din, ikinci baskı, Tüze Yayıncılık, Ankara, 1998, s.28-49.262

lar vardır. Bir sınıfın çıkarını korumak için kurulan bir partiye karşılık,diğer bir sınıfın çıkarını korumak maksadıyla bir parti kurulur. Bu pek tabiidir."12Bir rejimin demokratikliğinin ölçüsü, çağının diğer ülkelerindeki rejimlerlekarşılaştırılarak da ortaya konulabilir. Bu çerçevede yapılacak birkarşılaştırma, Atatürk döneminde ülkemizde yürürlükte olan rejimin demokratiklikdüzeyinin, aynı dönemde, değil Ortadoğu veya Arap ülkelerinde,Avrupa ülkelerinde görülenlerden de daha ileri olduğu sonucunuortaya çıkarır.Batıda o dönemde, İtalya'da faşizm egemendir. Almanya'da nazizmtırmanışa geçmiştir. Fransa, hızla nazi egemenliği altına girmiştir. DoğuAvrupa'da da durum farklı değildir. Batıda diktatörlüğe kaymış olan ülkelerinhepsinde, Türkiye'de Atatürk döneminde görülen durumdan farklıolarak, ırkçılığın, azgın bir Yahudi düşmanlığının ve azgın bir sol düşmanlığınınkol gezdiği bilinmektedir.Kuşkusuz, Batıda yukarıda değinilen ülkelerin dışında İngiltere veABD gibi ülkeler de bulunmaktadır. Bu ülkelerle yapılacak bir karşılaştırmada Atatürk dönemi Türkiye'si açısından olumsuz bir yargıya varmamızsonucunu doğurmaz. Yeter ki bu ülkelerin demokratiklik düzeyi değerlendirilirken,egemenlikleri altında bulunan tüm toprakların ve tüminsanların durumu nazara alınarak yargıya varmak gerektiği unutulmasın.İngiltere, yalnızca adadan ibaret değildir ve Büyük Britanya olarakele alınması gerekir. İngiltere "köpekler ve Çinliler giremez" türündenlevhalarla donattığı Çin'de, Hindistan'da ve tüm sömürgelerinde yaptıklarıylabirlikte düşünüldüğünde; keza, ABD, günümüze dek ülkesindekizencilere karşı uyguladığı politikayla... birlikte değerlendirilince; Kemalistdönemin demokrasi ve insan hakları sicilinin göreli olarak bir haylidüzgün olduğu sonucuna varmamak mümkün değildir.Atatürk döneminin demokratiklik düzeyi irdelenirken, demokratikkatılımın ne ölçüde sağlanmış olduğuna da bakmamız gerekecektir. Bukonudaki tespitler ortaya konulurken, 1924'te seçmen yaşının 18'e indirilmesive 1934'te kadınlara seçme ve seçilme hakkının tanınması öncelikleakla gelir. Gerçekten de henüz ortada belirmiş bir talebin bulunmadığı birdönemde gençlerin ve kadınların siyasal katılım hakkının tanınmasınaböylesine özen gösterilmiş olması son derece anlamlıdır. Ayrıca, unutmamamızgerekir ki demokratiklik açısından örnek sayılan pek çok ülkedebile kadınların siyasal haklarını elde etmeleri, çok daha sonraki dönemlerdeve çetin mücadeleler pahasına mümkün olabilmiştir.Siyasal katılımın sağlanması açısından çok büyük önem taşıyan,fakat nedense, üzerinde yeterince durulmayan çok önemli bir gelişme de12. Atatürk'ün Söylev ve Demeçleri, cilt: 2, s. 101.263

seçme-seçilme hakkına sınıfsal statüyü belirleyen bazı ölçütlere göre konulmuşolan sınırların kaldırılmasıdır.1876 Tarihli 1. Meşrutiyet Anayasasında yer alan ve 1908'de başlayan2. Meşrutiyet döneminde de yürürlükte kalan bir hükme göre, "hiniintihapta (seçim zamanında) bir kimsenin hizmetkârlığında bulunan"laramilletvekili seçilme hakkı tanınmamıştı. Böylece işçilerin milletvekili olmalarıyasaklanmış oluyordu.Ayrıca, 28 Ekim 1876'da çıkarılan Talimat-ı Muvakkate, seçilmehakkını "az çok emlak sahibi olma koşulu" ile sınırlandırmıştı ve milletvekilleriniseçecek olan ikinci seçmenin "merkezi vilayet, liva ve kazalarınidare meclisi üyeleri"nden oluşmasını öngörmekteydi. Sözü edilenidare meclisi üyelerinin seçimi ise, iller Kanununa göre, önce yılda en az50 kuruş vergi ödemek ve daha sonra da miktarı belirlemeksizin vergi yükümlüsüolmak koşuluna bağlanmıştı. Keza, 1908'de yürürlüğe giren İntihab-ıMebusan Kanununa göre de seçmen olabilmek için "Devlete az çokvergi ödemek" gerekmekteydi.Tüm bu sınırlamalar, Cumhuriyetle birlikte yürürlükten kalktı. 1921ve 1924 Anayasaları, seçme ve seçilme hakkını tüm yurttaşlara tanıdı. İntihab-ıMebusan Kanunu, 1934'e kadar yürürlükte kalmasına karşın, seçmenolabilmek için "Devlete az çok vergi ödemek" koşulunu öngörenhükmü, 3 Nisan 1923'te kaldırıldı 13 .Başka ülkelerde herkese seçme ve seçilme hakkını sağlamaya yönelikhareketlere ve bu hakkın tanındığı tarihlere, çok büyük tarihsel önemverilmiştir. Örneğin, İngiltere'de bu misyonu görmüş olan Çartist hareketin,yalnızca İngiltere tarihinde değil, dünya tarihinde çok müstesna biryeri vardır. Fransa'da genel oy hakkını ilk defa tanıyan 1848 Anayasası,çok derin bir devrim hareketinin sonucunda yürürlüğe girmiştir ve dünyatarihinin önemli dönüm noktalarından biri olarak anılır.Emperyalizmin boyunduruğundan yeni kurtulmuş bir ülkede, seçmeseçilme hakkının tüm yurttaşlara tanınması bakımından da tüm mazlummilletlere örnek ve öncülük etmiş olan Kemalist devrimin bu yönününçoğu yerde ihmal edilmiş olması; bu devrimi, zora dayanan ve zora dayalıbir rejim kurmayı amaçlayan bir hareket olarak gösterme çabalarıyla uyuşansonuçlar vermiştir.Atatürk döneminde siyasal katılımın yaygın bir biçimde gerçekleştirilmesiyönünde gösterilen kararlılığın daha pek çok örnekleri vardır. Buçerçevede, halkevlerinin ve köy enstitülerinin işlevlerinin yalnızca kültürve eğitim alanıyla sınırlı kalmayıp, demokrasiye içerik kazandırmak vedemokratikleşmeye katkı sağlamak bakımından da büyük önem taşıdığınaişaret etmek gerekir.13. Bkz. Cem Eroğul, Devlet Yönetimine Katılma Hakkı, İmge, Ankara, 1991, s. 200-201.264

Kemalist devrim, padişahın kulu olmaya koşullandırılmış bir ümmetten,eşit ve özgür yurttaşlardan oluşan bir ulus doğması yönünde çokbüyük bir azim ve kararlılık göstermiştir. Bunun içindir ki Atatürk, öğretmenlereşöyle seslenmekteydi: "Biz sizden düşüncesi özgür, vicdanıözgür, anlayışı özgür kuşaklar istiyoruz."Atatürk, kendi döneminde kurulmasına ön ayak olduğu pek çokönemli kurumun, devlete bağımlı, tepeden inme emirlerle yönetilen bürokratikkuruluşlar olarak değil; katılıma açık, özerk bir yapılanma içindekurulmasına özen göstermiştir. Anadolu Ajansı, Telgraf Telefon AnonimŞirketi, Türk Dil Kurumu, Türk Tarih Kurumu bunlar arasında sıralanabilir.Atatürk, ekonomik alanda da katılımdan yana olduğunu göstermiştir.Bu konuda kooperatiflerin bir numaralı üyesi olmak suretiyle öncü veörnek olmak istemiştir 14 .Atatürk döneminde gözlemlenen bu genel durum, basın yayın hayatındada yansımalarını göstermiştir. "Kurtuluştan hemen sonra basının azçok özgür olduğu söylenebilir." Daha sonraki dönemlerde de bir takım kısıtlamalarave sınırlamalara rağmen, "basın hayatının hayli canlı olduğusöylenebilir". 15Kemalizm'in kendi dışındaki sola tanıdığı düşünce, ifade ve basınözgürlüğünün sınırlarının da göreli olarak belirgin bir biçimde geniş olduğunuayrıca gözlemleyebilmekteyiz.Kimileri, Halk Fırkasının altı okun içinde demokrasi ilkesine yer verilmemişolmasını, Atatürk'ün demokrat olmayışının kanıtlarından biriolarak ileri sürerler. Oysa, Atatürk'ün bizzat kaleme alarak Afet İnan'ınimzasıyla yayınlattığı "Medeni Bilgiler" kitabında, "halkçılık" ilkesinin,"demokrasi prensibi"nin eşanlamlısı olarak kullandığı anlaşılmaktadır."Bu prensibe nazaran, irade ve hâkimiyet milletin umumuna aittir ve aitolmalıdır. Demokrasi prensibi, hâkimiyeti milliye şekline inkılâp etmiştir."16Kemalizm'in yüzünün hiç bir tereddüde yer bırakmayacak ölçüdedemokrasiye dönük olduğunda kuşku yoktur.Bu nedenledir ki Mustafa Kemal, bizzat kendisinin Halife olmasıdoğrultusundaki önerileri elinin tersi ile geri çevirmiştir.Bu nedenledir ki Mustafa Kemal, yaşamının son dönemlerindeRecep Peker tarafından hazırlanan, rejimin faşist modele göre yeniden yapılanmasıdoğrultusundaki program önerisini son derece şiddetli bir tepki14. Bkz: Ahmet Taner Kışlalı, Kemalizm Laiklik ve Demokrasi, İmge, Ankara 1994, s.26-27.15. Sina Akşin, agm, s. 246.16. A. Âfetinan, Medeni Bilgiler ve M. Kemal Atatürk'ün El Yazıları, 2. Baskı, TTK Yayınları,Ankara, 1988, s.27.265

göstererek reddetmiştir. Üstelik, Peker'in bu önerisi, İsmet Paşa tarafındanda okunmadan imzalanmış olmasına rağmen...Bu olay karşısında söyledikleri düşündürücüdür:"Görülüyor ki varmak istediğimiz hedef, henüz en yakın arkadaşlartarafından bile, zerre kadar anlaşılmış değildir... biz öyle bir idare, öylebir rejim istiyoruz ki; bu memlekette bir gün -eğer dünyada hükümdarlıkaleyhinde gittikçe artan kuvvetli cereyan muvacehesinde kalanlar varsa-Padişahlığa taraftar olanlar dahi fırka kurabilsinler..."' 7Aradan geçen zaman, Atatürk'ü anlamayanların, daha doğrusu anlamamaktaısrar edenlerin sayılarının azalmadığını, hatta artmakta olduğunugösteriyor. Bugün, "Kemalist teokratizm", "Kemalist faşizm" gibi anlaşılmazyakıştırmalarla ortaya çıkanları hoşnut etmek için Atatürk'ün neyapmış olması gerektiğini kestirmek kolay değil. Acaba Atatürk'ün, demokrasiarayışı içinde olduğunu bu baylara kanıtlayabilmesi için, KurtuluşSavaşını başlatmadan önce İngiliz işgal kuvvetleri komutanının gözetimialtında bir referandum düzenlemesi mi gerekirdi!Kemalizm, tüm propagandaların aksine, bağımsızlıkçı, antiemperyalistözü dolayısıyla yalnızca Türkiye'de değil, tüm mazlum uluslar açısındandemokratikleşme çabalarının en temel dayanaklarından biridir. Atatürk,çeşitli yazılarında ve konuşmalarında yansıyan bu doğrultudakigörüşlerini 13 Eylül 1920 günü Meclis'e sunduğu ve tartışmalarda "HalkçılıkBildirisi" olarak anılan "Teşkilatı Esasiye Kanunu Lâyihası"nın ikincimaddesinde şöyle özetlemiştir:"Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti, hayat ve istiklalini kurtarmayıtek ülkü ve amaç bildiği halkı, emperyalizm ve kapitalizm egemenliğindenve zulmünden kurtararak, yönetim ve egemenliğin gerçek sahibikılmakla amacına varacağı kanısındadır." 18Küreselleşme yanlılarının ulusal devleti bir "dinozor" olarak ilanetme ve tarihin karanlığına gömme çabalarının ciddiyeti de asıl buradakendisini göstermektedir. Çünkü, ulusal devletin yıkılması, eğer sağlanabilirse,aynı zamanda demokrasiye indirilmiş bir darbe olacaktır.Bugün için yeterince demokratik olmayan ulusal devleti daha da demokratikleştirmeninyolları bulunabilir. Oysa, ulusal devletin yerine kurulmakistenen uluslararası sermayenin egemenliğine dayalı bir tür imparatorlukrejimi ile demokrasinin bağdaştırılması mümkün değildir.Çünkü, uluslar üstü denilen iktidar odaklarının, uluslararası sermayeninçıkarlarının ifadesi olan öncelikleri ile halkın özlemlerinin gerçekleşmesineortam sağlama potansiyelini taşıyan demokrasi arasında aşılmaz bir17. Hasan Rıza Soyak, Atatürk'ten Hatıralar, Yapı Kredi Bankası, İstanbul, 1973, s. 57-59.18. Ceyhun Atıf Kansu, Ya Bağımsızlık Ya Ölüm, Bilgi Yayınevi, Ankara, 1997, s. 109.266

çelişki vardır. Bu nedenledir ki demokrasiye yönelik saldırıların bir parçasıolarak, Kemalizm'in somut kazanımlarının en önemlilerinden birisiolan ulusal devleti yıkma niyetleri de gündemdedir.Ümmet esasına dayalı devlet kurma veya ırkçı temele dayalı bölünmeleryaratma hevesleri, ulusal devleti yıkarak uluslararası sermayeninboyunduruğunu güçlendirme doğrultusundaki planlarla mükemmelen örtüşmektedir.Ümmet esasına dayalı devlet demek, Suudi Arabistan gibiolmak demektir. Türkiye Cumhuriyeti'nin yerine ırkçı temele dayalı devletçiklerinkurulması ise, en iyi olasılıkla, yöresel feodal unsurların dizginlerindenbüsbütün kurtulmaları demektir. Her iki durumun da bölgeninpetrolleri üzerinde çıkarları bulunan küresel güçler açısından bulunmaz ittifaklarve fırsatlar sunacağında kuşku yoktur.Küreselleşmenin Getirdiği Ekonomik ve Sosyal Modelin Kemalizmile ÇelişkisiKüreselleşme ve Kemalizm arasındaki bir diğer çelişki de nasıl birekonomik ve sosyal modelin benimsenmesi gerektiği konusunda kendisinigöstermektedir.Batılı sanayileşmiş ülkeler, içine düştükleri bunalımı aşmak veemekçi kitlelerde yükselen talepleri savuşturmak amacıyla 2. Dünya Savaşısonrası dönemde sosyal devlet kurumlarını hayata geçirmişler vebundan bekledikleri yararları önemli ölçüde sağlamışlardır. Kuşkusuz,Batılı egemenlerin sosyal devletin hayata geçmesi yolunda tavizler vermelerindekomünizmin emekçi kitlelere yönelik vaatlerinin cazibesindenduyulan kaygı da önemli bir rol oynamıştır.Sosyal devletin doğuşu, liberal görüşe duyulan güvenin temellerininsarsılması sonucunda mümkün olabilmiştir. Liberal görüşe karşı, iktisadidoktrinler yelpazesinin çok değişik dilimlerinden 19. yüzyıl boyunca daçok önemli eleştiriler yöneltilmiş; ancak, bunların etkileri vakitsiz ötenhoroz örneğine benzer sonuçlara varmıştı. Liberal düşünceye karşı eleştirilerinciddiye alınmaları ve etkili olabilmeleri için pek çok bunalımın ardından2. Dünya Savaşı felaketinin de yaşanması gerekmiştir. Sonuçta,vakitli öten horoz rolü İngiliz iktisatçısı Keynes'e düşmüştür. Keynesçikuram, sosyal devlete yeşil ışık yakacak biçimde yorumlanmış ve buyönde belirleyici etkiler doğurmuştur.Bu arada, Keynes öncesi Keynesçileri de unutmamak gerekir. Amerikandevlet adamı Roosevelt bunlardan biridir ve uyguladığı New Dealpolitikası ile Keynesçi kurama uygun, devletin müdahaleci ve düzenleyicirolüne ağırlık veren bir iktisat politikası sergilemiştir.Atatürk'ün ekonomik ve sosyal politikasını, sanayileşme öncesi birtoplumda uygulama alanı kazanmış olması dolayısıyla, sanayileşmiş ülkelerdeortaya çıkmış olan sosyalist akımlarla tıpatıp benzerlik içinde gör-267

mek olanağı yoktur. Ancak, şurası tartışılmaz bir gerçektir ki Atatürk, 19.yüzyıl liberalizminin Avrupa'yı ne denli felaketlere sürüklediğini çok iyigörmüş; bu nedenle, izlenmesine öncülük ettiği yolun liberalizmden farklıolduğunun altını ısrarla çizmiştir. Bu nedenledir ki konuşmalarında,"bizi yutmak isteyen kapitalizme ve bizi mahvetmek isteyen emperyalizme"karşıt bir doğrultuya işaret ederek "emeğiyle geçinen zavallı birhalk" olmanın gerektirdiği bir yapılanmayı hedeflediğini ortaya koymuştur.Hepsinden önemlisi, altı ok halinde belirlediği hedefler arasına halkçılık,devletçilik ve devrimcilik ilkelerini koymak suretiyle, ekonomik vesosyal felsefesinin özünü hiç bir tereddüde yer bırakmayacak bir biçimdeözetlemiştir. Böylelikle belirlediği yol, liberalizm ile taban tabana zıttırve devlet müdahaleciliğinin ve düzenleyiciliğinin önemini Keynes'tençok önce kavrayıp, hayata geçirmek suretiyle ileri görüşlülüğünü bu alandada kanıtlamıştır.Evrensel düzeyde Keynesçiliği tahtından indirmiş; "devleti küçültmek"doğrultusunda çığlıklar atarak kamu girişimciliğine ve sosyal devletekarşı bir savaş başlatmış bulunan küreselleşmeciler, bu konuda da karşılarındaKemalizm'i buluyorlar. Küreselleşmenin kaçınılmaz uzantısınıoluşturan özelleştirme çabalarından tutunuz, parasız eğitime karşı sürdürülenkampanyalara kadar, küreselleşmenin ayrılmaz sonuçlarını oluşturanher ters adım, ister istemez Kemalizm'in kazanımlarını tahribe yönelmişoluyor; dolayısıyla, temelinde Kemalizm ruhunun yattığı engellereçarpması kaçınılmaz oluyor.Böylece, küreselleşmenin demokrasinin yanı sıra sosyal devleti dehedefleyen saldırıları, Kemalizm ile ve onun ayrılmaz bütünleyicisi olanTürkiye Cumhuriyeti ile zorunlu bir hesaplaşmayı gündeme getiren ayrıbir unsur oluşturuyor.Küreselleşme, Uluslararası Sömürü ve KemalizmUnutmamak gerekir ki Kemalizm'in, tarihsel olarak, bir diğer önemliözelliği de sömürgeciliğin çözülmesi sürecine öncülük etmiş bir hareketolması gerçeğinden kaynaklanmaktadır. Bu yüzdendir ki küreselleşme,ayrıca, uluslararası sömürüye kazandırdığı olağanüstü boyut ve ivme dolayısıylada Kemalizm ile derinden çelişen sonuçlar doğurmaktadır.Günümüz dünyası ile ilgili belli başlı veriler, esasen çok bozuk olanuluslararası gelir adaletsizliğinin, küreselleşme süreci ile birlikte hızla derinleşmekteolduğunu ortaya koymaktadır. Bir başka deyişle, sömürgecilikyeniden kalkışa geçmiştir.Oysa dünyanın bugün içine düştüğü bunalımdan kurtulabilmesiningerçek çözümü, sosyal adalete evrensel bir boyut kazandırmaksızın mümküngörünmüyor. Batı, bugüne dek yalnızca ve her ne pahasına olursaolsun kendisini kurtarmak istediği için, bir türlü kurtulamamaktadır. Yoksulluk,adaletsizlik içinde kıvranan ve sömürüye araçlık eden baskıcı re-268

j imler altında inleyen insanların çoğunlukta olduğu bir dünyada, sosyalrefah adacıklarını yaşatmanın bir sınırı olduğu görülmüştür. Sankiİncil'de denildiği gibi "canını koruyanın canını kaybedeceği" bir keredaha kanıtlanmaktadır.Willy Brandt bu gerçeği, şu cümlelerle ortaya koymuştu: "...zenginve yoksul ülkeler arasındaki mesafeyi küçültmek, fırsat eşitliğine adımadım yaklaşmak, bizatihi önem taşıyan sosyal adaleti gerçekleştirme mücadelesindenibaret olmayan bir meseledir. Bu, aynı zamanda, yalnızcayoksul ve çok yoksul uluslar açısından değil, varlıklılar için de bir özçıkar sorunudur." 192. Dünya Savaşı sonrasında temelleri atılmış olan Bretton Woods kurumlarındanbeklenen, dünyanın yoksul ülkelerinin ihtiyaç duyduğu doğrultudabir sermaye transferinin sağlanmasına hizmet etmeleriydi. Ne varki ekonomik gücü elinde bulunduranların istekleri doğrultusunda bu kurumlarınişlevlerinin tamamen tersine çevrildiği görülmüştür.Bugün yeryüzünde daha önceki sömürge dönemlerinin hepsini geridebırakacak ölçüde Güney'den Kuzey'e doğru bir kaynak akımı başlatılmıştır20 . "Böylece 1982-1990 yılları arasında sekiz yılda, yoksullardanzenginlere doğru, yalnızca borç servisleri yoluyla, 2. Dünya Savaşı sonrasıdönemde Amerika'nın Avrupa'ya yaptığı Marshall yardımlarının sekizkatı tutarında bir gelir tranasfer edilmiştir". Yoksul borçlu ülkelerdeki ortalamayurttaş, alacaklı bir OECD ülkesindeki ortalama yurttaştan 55 defadaha yoksul olduğundan [IMF gibi uluslararası kuruluşlar aracılığıylasağlanan bu süreç] taştan kan çıkarmaya benzemekte". 21Birleşmiş Milletler tarafından ortaya konulan, 1992 yılına ait veriler,dünya nüfusunun en zengin %20'sini oluşturan kesimin, dünya gelirinin%82,7'sini aldığını; buna karşılık, en yoksul %20'sini oluşturan kesiminise %1,4'ünü aldığını göstermektedir 22 . Küreselleşme olgusu uluslararasıgelir dağılımındaki adaletsizliği büsbütün derinleştirmiştir.1965'te G7 ülkelerinde kişi başına düşen gelir miktarı, dünyanın enyoksul 7 ülkesinin 20 katıydı. 1995'te ise G7 ülkelerinde kişi başınadüşen gelir, en yoksul 7 ülkedekinin 39 katına yükselmiştir.Bazı gelişmekte olan ülkeler sanayileşmiş ülkelerden daha hızlı büyümektedir,fakat yine de bu büyüme oranı kişi başına düşen gelir oranınıkapatacak kadar hızlı değildir. Afrika'da son 30 yıldır bu fark gittikçe art-19. "An introduction by Willy Brandt", Nord-South, A Programme for Survival, TheMİT Press, Cambridge, 1980, s. 17.20. Susan George, The Debt Boomerang, Pluto Press, Londra, 1990, s. XVII.21. Aynı eser, s. XV-XVI.22. UNDP, Human Development Report 1992, Oxford University Press, New York,1992.269

mıştır. Ortalama kişi başına gelir sanayileşmiş ülkelere göre %7'dir. LatinAmerika'da değişim birden bire olmuştur; 1970'lerin sonunda Kuzeydekidüzeye göre ortalama kişi başına gelir 1/3'ten 1/4'e düşmüştür." 23 1998'depatlak veren Asya Krizi, "Asya Kaplanları" denilen ülkeler grubunda daçok hızlı bir çöküşe neden olmuştur.Konunun çok çarpıcı bir yanı da IMF'nin yapısal uyum programlarınınhedefi olan ülkelerin durumunun, diğerlerine kıyasla göreli olarakdaha da kötüye gitmiş olmasıdır. "Eylül 1997'de bizzat IMF tarafından,yapısal uyum programlarının etkilerini araştırmak için hazırlanan, uzun'düzeltmelerden' geçtikten sonra yayınlanan bir çalışmanın sonuçları çoköğretici. Kişi başına milli gelir, 1981-1995 yılları arasında yapısal uyumprogramlarından 'faydalanan' ülkelerde yüzde 0,1 düşmüş, faydalanmayanülkelerde ise artmaya devam etmiş." 24"Yine IMF'nin bu kendi araştırmasına göre programlardan 'faydalanan'ülkelerin dış borçlarının GSMH'ye oranı, 1980-85 arasında yüzde82'den yüzde 154'e, 1991-1995 arasında da yüzde 56'dan yüzde 76'yayükselmiş." IMF, yapısal uyum programlarının uygulandığı "en yoksul"ülkelere de bakıyor. 1980-1995 arasında dış borçların GSMH'ye oranınınyüzde 52'den yüzde 154'e yükseldiğini tespit ediyor. 25 Demek oluyor kiuyum programlarına tabiiyet ölçüsünde, IMF'ye bağımlılık artmış oluyor.Uluslararası gelir dağılımındaki bu bozukluk, yoksul ülkelerde, beslenmeyetersizliğinin neden olduğu hastalıkların ve çocuk ölümlerinin artmasıgibi göstergelerle eşlenmektedir.Türkiye'de de, Cumhuriyetin en yoksul dönemlerinde bile alt edilmişolan hastalıkların dirilmesi ve "sokak çocukları" dramının LatinAmerika'yı hatırlatacak ölçülerde baş göstermesi gibi belirtiler, Kemalistdevlet anlayışından ayrılıp, küreselleşmenin yörüngesine kaymanın zorunlukıldığı bir modelin benimsenmesinin bedeli olarak yorumlanabilir.Küreselleşme, Mikro Milliyetçilik ve KemalizmKüreselleşme, bir yandan ulusal devleti tarihin karanlıklarına gömmekararlılığını taşıyan bir oluşum niteliğiyle varlığını duyururken; diğeryandan ve bu durumla eş zamanlı olarak, mikro milliyetçilik denilenakımların hız kazandığına tanık olmaktayız. Bu yolla, ulusal devleti zayıflatmayave sonuçta tahribe yönelik bir başka unsur daha elde edilmişolmaktadır. Etnik temele dayalı ayrılıkçı hareketlerin tahriki ve himayesi,bu yöndeki eğilimlerin en etkili ve en çok görülen tezahürü olarak karşımızaçıkmaktadır.23. Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı, Ticaret ve Kalkınma Raporu1997 (Türk-İş tarafından çevirtilip yayınlanmıştır), Ocak 1998, s. 13-14.24. International Herald Tribüne, 29.4.1998; Ergin Yıldızoğlu, "Camdesus'un Gülümsemesi",Cumhuriyet, 20.5.1998.25. Le Monde diplomatique, Mayıs 1998; E. Yıldızoğlu, agm.270

Türkiye'deki sorunun temelinde yatan ve ayrılıkçılık tahriklerineortam hazırlayan unsurların başında bölgeler arası gelir adaletsizliği gelmektedir.İtalya örneği de göstermektedir ki etnik veya dinsel ayrılıklarolmasa da, bölgeler arası gelir adaletsizliği olduğu sürece, ayrılıkçı eğilimlerinortaya çıkması kaçınılmazdır. İtalya'nın kuzeyindeki zenginlerarasında, güneyin yoksullarından ayrılarak Avrupa ile daha avantajlı birentegrasyona girme arayışları bu yüzden güçlüdür. Keza Yugoslavya örneğiortaya koymaktadır ki değişik etnik topluluklar açısından kültürelhakların tanınmış olması bile, bölgeler arası gelir adaletsizliğinin bölünmeyolunda tahrikini ve istismarını önlemeye yetmemektedir. Hırvat iktisatçısıBranko Horvat, Yugoslavya'nın parçalanmasına yol açan nedenlerinbaşında, Slovenya ve Hırvatistan gibi zengin yörelerin, yoksulbölgeleri sırtlarından atmaları halinde Avrupa ile birleşme konusunda kavuşacaklarınıumdukları olanakların cazibesinin rolüne işaret etmiştir.Dolayısıyla, Türkiye'de mevcut sorunun çözümü bakımından öncelikleyapılması gereken, bölgeler arası gelir dağılımını, bölücülük tahriklerineyer bırakmayacak bir yapıya kavuşturmaktır. Bunu yapmak yerine,yoksul bölgelerden büyük kentlere yönelik akını önlemek gerekçesiyle,bir süre önce İstanbul ve İzmir gibi büyük kentlerin belediye başkanlarınınOsmanlı şehreminini örnek göstererek savundukları gibi vize uygulamayakalkışmak, kimsenin, özellikle de yoksul kesimlerin yararına olmayanbir bölünmenin ilk adımı olmaktan başka bir sonuç vermez.Kısa bir süre önce Kuzey Irak'tan ve ülkemizin güneydoğusundanyola çıkan yoksullar, kafileler halinde gemilere binerek iş bulmak umuduylaİtalya sahillerinden Avrupa'ya giriş yapmak istemişlerdi. Onlar, küreselleşmeninkendileri bakımından da olanaklar sunacağını sanmışlardı.Kadın, çocuk, hasta demeden gerisin geri denize döndürüldüklerinde acıgerçeği tatmış oldular. Küreselleşme sermaye içindi. Sermaye, ışık hızıylayeryüzünde kol gezmek olanağına sahip olmuştu; ama, emek için serbestdolaşım hakkı yoktu. Berlin duvarı yıkılmıştı; ne var ki Avrupa kalesininetrafındaki surlar eskisinden daha muhkem hale getirilmişti.Buna karşılık, aynı İtalya, parlamentosunun salonlarını ayrılıkçı teröristörgüt PKK'nin temsilcilerine tahsis etmekte bir sakınca görmemiştir.Kuşkusuz, bu örgüte kanat geren; gizli açık desteklerini esirgemeyen tekülke İtalya değildir. Tek kutuplulaşan dünyanın hiyerarşik düzeninde,kendine düşenleri sadakatle yerine getiren Rusya da Suriye'den kaçan teröristörgüt başkanına kapılarını açmıştır.Bir süre önce, ülkemizde mevcut ayrılıkçılık "sorununa çözüm bulmakgerekçesiyle, TESEV (Türkiye Ekonomik Sosyal Etüdler Vakfı) birgirişim başlatmıştı. TESEV, "Kürt Sorunu" olarak tanımladıkları sorunaçözüm bulmak amacıyla, İsrail-Filistin barışının sağlanmasında rol oynamışiki Amerikalı uzmanı da davet ettiğini açıklamıştı 26 . Keza, aynı tarih-26. Milliyet, 24 Ocak 1996.271

lerde İstanbul Belediye Başkanı Tayyip Erdoğan'ın davetlisi olarak Türkiye'yegelen, 68 Paris'inde anarşist kanadın lideri olan, şimdi Avrupaparlamentosu üyesi sıfatını taşıyan Daniel Cohn Bendit de benzer açıklamalardabulunmuştu. Yakın tarihlerde Almanya'daki yurttaşlarımızın katıldığıbazı toplantılarda konuştum. Bu toplantılarda bazı kişiler, ellerineverilmiş bir kağıttan okuyarak sanki aralarında anlaşmışçasına bana şusoruyu sordular: "Yaser Arafat'a da yakın zamana kadar terörist deniyordu.Şimdi aynı masaya oturuldu. Abdullah Öcalan ile de aynı masayaniçin oturulmasın; Türkiye'de de siyasi çözüme niçin gidilmesin?"Onlara verdiğim yanıt şu oldu:Israil-Filistin sorunu ile Türkiye'de etnik olarak tanımlanan sorunarasında paralellik kurabilmek için insan, eğer kötü niyetli değilse, çokcahil olması gerekir. Türkiye'de her türlü etnik kökenden yurttaşlara açıkolan işler, İsrail'de Filistinlilere kapalıdır. İsrail'de bir Filistinli cumhurbaşkanıolabilir mi, Meclis Başkanı veya bakan olabilir mi? İsrail'de birFilistinli Odalar Birliği Başkanı olabilir mi? Yargıç olabilir mi? Generalolabilir mi?... Hepsinden geçtik, işçi olabilir mi? İşçi olursa eşit işe eşitücret alabilir mi?Kimileri, bütün bu gerçekleri göz ardı ederek, İsrail-Filistin sorunuile Türkiye'deki sorun arasında paralellik kurmak suretiyle Misak-ıMilli'ye karşı ciddi bir saldırıya alet olduklarının farkında değillerdir.Gerçekte, İsrail-Filistin sorunu, aralarında derin düşmanlıklar bulunan ikiulusu bir arada yaşatma sorunudur. Türkiye'deki sorun ise asırlardır birarada yaşamış bir ulusun insanlarını iki düşman kampa ayırma sorunudur.Benden önce tebliğ sunan Sayın Kazancıgil, Türkiye'de insanlarınetnik kökenlerinin anımsanmasını eleştirmiştir.Bir kere daha görülüyor ki Türkiye'nin işi kolay değildir. Bir yandan,bazı etnik kimlikleri tanımamakla itham edilmekte; diğer yandan,bazı etnik kökenlerin anılması eleştiri konusu olmaktadır.Kaldı ki insanların etnik kökenlerinin anılması, Türkiye ile sınırlı birtutum değildir. Son olarak Prenses Diana olayı dolayısıyla, tüm Batı basınında,Diana ile birlikte ölen (veya öldürülen) gencin babası olan, ünlüHarrod mağazalarının sahibinin adı anılırken "Arap asıllı" olduğunun belirtilmesineözel bir özen gösterildiğini görmüş bulunuyoruz. Bu arada,Kissenger'in de, Monica Lewinsky'nin de ve daha pek çoklarının da Yahudiasıllı olduklarını bizler Batı basınından öğrenmedik mi?Kimi Batılı çevrelerin önyargılarının aksine, Türkiye'de Avrupa'dagörüldüğü türde bir etnik ayırımcılık hiç bir zaman olmamıştır. Avrupa'dafaşist veya nazist rejimler kurulduklarında, yaptıkları ilk şey,azınlıktaki etnik grubu baskı altına almak, konsantrasyon kamplarındatoplayarak yok etmek olmuştur. Oysa, Türkiye'de demokrasinin ve öz-272

gürlüklerin en çok tahribe uğratıldıkları dönemlerde bile böyle bir durumgörülmemiştir. 12 Eylül rejimi döneminde çok sayıda kamu görevlisininve üniversite öğretim üyesinin görevine, savunmalarına baş vurulmaksızınve gerekçe gösterilmeksizin son verilmiştir. Bunlar arasında, etnik nedenlerlegörevine son verilmiş olan tek kişi yoktur. Değişik etnik kökendeninsanlar, 12 Eylül rejiminin kurduğu üniversite düzeninde de etkin veönemli görevlerini sürdürmüşlerdir.Türkiye'nin durumundaki bu farklılığın, kimi Batılı gözlemcilerinanlamaları zor olan bazı tarihsel nedenleri bulunduğunda kuşku yoktur.1492'de İspanya'da Katolikler tarafından yakılma tehlikesiyle karşıkarşıya gelen Yahudiler, sığınacakları yeri Osmanlı topraklarında bulmuşlardı.Hitler'in zulmünden kaçan Yahudi asıllı bilim adamları da Atatürkzamanındaki üniversitelerde, yalnızca sığınmak değil, özgürce bilimselfaaliyette bulunmak olanağını elde ettiler.Türkiye'nin ırkçılık ve yabancı düşmanlığı konusundaki farkını doğuranunsurlar arasında, geleneksel Anadolu hümanizmasına ek olarak veondan etkilenmiş bir unsur olması dolayısıyla Kemalizm'in önemli biryerinin bulunduğunu kabul etmek gerekir.SonuçCumhuriyetin, 75. yılına eriştiği bir tarihsel aşamada, tüm dünyadaetkisini duyuran bir gerçek olarak ortaya çıkmış bulunan küreselleşme olgusuyladerinden çeliştiğini görmüş bulunuyoruz. Bu çelişki, ulusal devlet,demokrasi, sosyal devlet ve uluslararası sömürü gibi konularda yoğunlaşmaktadır.Cumhuriyete ve onun temellerinde yatan Kemalizmeyönelik saldırıların son yıllarda olağanüstü bir kabarma göstermesini, buçelişkiden bağımsız olarak açıklığa kavuşturmak olanaksız görünüyor.Cumhuriyete ve Kemalizm'e yönelik saldırılar, hedefleri aynı olmaklabirlikte, değişik saflardan kaynaklanıyorlar.Bu saldırıların başında, dinsel görünüme bürünmüş olanlar geliyor.Cumhuriyetin ilk yıllarında, hemen hepsinin arkasında emperyalizminçirkin yüzünün sırıtmakta olduğu belirlenmiş olan bu tür saldırıların sayısızörnekleri görülmüştür. Atatürk'ün "Söylev"inde anlatılan Sait mollaolayı, Şeyh Sait isyanı vs.... bunlardan ilk ağızda akla gelenleridir.Din sömürüsü olgusu, 2. Dünya Savaşı sonrası yıllarda ve özellikle50'li yıllarda yeniden baş kaldırmıştır. Bu durum, dış politika açısındantam bağımsızlıkçı çizginin terk edilmesi ve "Küçük Amerika" olma hayalleriylesüslü yeni bir yörüngeye girilmiş olmasıyla yakından ilgilidir.Bu olgunun, 80'li yıllardan bu yana, küreselleşme rüzgarlarını da arkasınaalarak olağanüstü bir ivme kazandığını görüyoruz.273

Kemalizme ve Cumhuriyete yönelik saldırıların bir diğeri de 2.Cumhuriyetçi olarak tanımlanan harekette ifadesini bulmaktadır. Bunlarıngörüşleri, Türkiye'nin demokratikleşmesinin Kemalizm'den kurtulmuşbir Cumhuriyetin kurulmasıyla sağlanabileceği biçiminde özetlenebilir.Gerçekte ise onların yaptıkları, ülkeyi Ortaçağ karanlığına sürüklemekisteyenlerle veya bölücü eğilimlerle, doğrudan veya dolaylı yollarla elevermek suretiyle demokrasinin en basit gerekleriyle ilgisi olmayan bir"küresel totalitarizm"in oluşumuna katkı sağlamaktır.Cumhuriyetin daha demokratik ve daha sosyal olması, elbette ki gereklidir.Ancak, bu gerekliliğin yerine getirilmesinde Kemalizm'in vazgeçilmezbir temel oluşturduğunu görmezlikten gelmek, insanın bindiği dalıkesmesinden farksızdır.Ancak şu da var ki Kemalizm'e ve Cumhuriyete yönelik saldırılar,halkın bu değerlere sahip çıkması konusundaki duyarlılığını artırmak sonucunuda beraberinde getirmektedir. 75. Yılın böylesine içten ve canlıbir ilgiyle kutlanmasının anlamı da budur.Demokratik kazanımların yeni bir tehditle karşı karşıya geldiği vesömürgeciliğin yeniden hız kazandığı mevcut küreselleşme aşamasında,bu asrın başında mazlum milletlerin kurtuluşu mücadelesini başlatmışolan Türk halkının, ayrı bir sorumluluğu vardır.Elbette ki tarihin çarkını geri döndürmek olanağı yoktur ve küreselleşmegörmezlikten gelinemez. Ancak, küreselleşen dünyanın aynı zamandademokratik olması ve sosyal adalet temelinde biçimlenmesi dereddedilemeyecek bir zorunluluktur. Bunun için, evrensel ölçekli bir demokrasininoluşumuna ve azgın bir canavar gibi yeryüzünde kol gezenuluslararası sermayeye gem vuracak bir uluslararası demokratik iktidarınyapılanmasına katkı sağlamak da hiç bir ulusun uğruna mücadele etmektengeri kalmaması gereken bir hedef olarak somutlaşmaktadır. Giderekdaha yüksek sesle dile getirilen, yoksulların da söz sahibi olacakları birGüvenlik Konseyinin oluşturulması 27 ve Avrupa parlamentosuna koşutgerçekten demokratik ve etkin bir "Dünya parlamentosu"nun kurulması 28 ,bu hedef yönünde ulaşılması gereken ilk menziller olarak tüm insanlığıbeklemektedir.Kemalizm'in çağdaş yorumundan çıkarılabilecek sonuç da ancak buyönde olabilir.27. Nijeryalı Nobel edebiyat ödülü sahibi Wole SOYİNKA, soruyor: "Niçin GüvenlikKonseyini demokratikleştirerek işe başlamayalım? Yetkilerini niçin genişletmeyelimve oluşmakta olan bu yeni düzende kaderleri söz konusu olanlara, niçin biraz dahagerçek anlamda söz hakkı tanımıyalım?". Bkz: Ignaciot Ramonet, "Changer l'ONU",Le Monde diplomatique, Ekim 1992, s. 1.28. Anthony Giddens, age, s.145-146.274

DEVLETİN YENİDEN YAPILANDIRILMASISÖYLEMİ VE TÜRKİYE'NİN DEMOKRASİGEREKSİNİMİProf. Dr. Cem EROĞUL*1. "Devlet" konusu, 1980'li yılların başından beri, hem gelişmiş dünyada,hem de Türkiye'de, siyasal gündemin ana maddesi haline gelmiştir.Geliştirilen söylem şöyle özetlenebilir: Çeşitli bilim alanlarında gerçekleştirilendev ilerlemeler, üretim güçlerinde bugüne dek benzeri görülmemişbir atılıma yol açmıştır. İletişim devrimi, bilgiyi, dolayısıyla da üretimgizilgücünü (potansiyelini) anında bütün dünyaya yayabilmektedir.Üretim etmenleri içinde en devingen olanı sermayedir. Öyleyse, üretiminen üst düzeye çıkması, sermayenin herhangi bir engelle karşılaşmadandoğal kaynakların ve emek gücünün bulunduğu yerlere erişebilmesinebağlıdır. Bu da, mal ve para dolaşımı önündeki bütün engellerin ortadankaldırılması demektir. 1991 yılında sosyalist blokun yıkılması, dünyanındüşüngüsel (ideolojik) bölünmesine son vermiştir. Şimdi artık tek engel,ulusal içe kapanıklıklardır. Bunun da bekçiliğini ulusal devletler yapmaktadır.Bugün dünya çapında en büyük sermaye birikimi arsulusal ortaklıkların(çok uluslu şirketler) elindedir. Bu ortaklıklar çağımızın üretim akıncılarıdır.Bu akıncıların at oynattıkları tümleşik (entegre) dünya pazarınınistikrarı paranın değerinin korunmasına bağlıdır. Bunu sağlamak da, bağımsızmerkez bankalarının görevidir. Öyleyse, dünyada gelişmenin, gönencin(refah), ilerlemenin, dolayısıyla da barışın ve mutluluğun egemenolmasını istiyorsak, ulusal devletleri, arsulasal ortaklıklara ve bağımsızmerkez bankalarına ayak bağı olmaktan çıkarmalıyız.2. Aynı söylemin Türkiye'deki uzantısı şöyle özetlenebilir: Türkiye'dedevlet, hem kafa yapısı (zihniyet), hem de örgütlenme biçimi bakımındançağ dışı kalmıştır. Bugünkü dünya gerçekleri karşısında, titiz bağımsızlıkçıve ulusçu Kemalist anlayış artık bir tutuculuğa dönüşmüştür.Treni kaçırmak istemiyorsak, hemen dünyaya açılmak, devleti hantallıktankurtarmak, yönetimde ve eğitimde Amerikanvari bir anlayışı benimsemekzorundayız. Bunun için, tıpkı bilimyurtlarında (üniversitelerde)Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Öğretim Üyesi.275

yaptığımız gibi, devletin doruğunda da başkancı bir yönetim yapısı kurmalıyız.Devleti üretim alanından tamamen çekmeliyiz. Kamunun elindekibütün geçimsel (iktisadi) araçları özelleştirmeliyiz. Merkez bankasınıtam bağımsız kılmalıyız. Özeksel (merkezi) karar yetkisini olabildiğincedağıtmalıyız. Yerel yönetimleri alabildiğine güçlendirmeliyiz. Devlet birimlerinibir işletme anlayışı ile yeniden yapılandırmalıyız. Yurttaşı, devletdenen işletmenin hem paydaşı hem de müşterisi olarak görmeyi devleteöğretmeliyiz.3. Bu söylemin öngördüğü köklü değişiklikler, hem dünyada hem deTürkiye'de yirmi yıldır aralıksız olarak gerçekleştirilmekte. Bu yöndekibaskı da durmadan artmakta. Dünya çapında, mal ve para dolaşımınınönündeki engeller geniş ölçüde kaldırılmıştır. Özelleştirme, bir ormanyangını gibi bütün dünyayı sarmıştır. Dünya Bankası, yapısal uyumödünçleri (kredileri) yoluyla, el atabildiği bütün ülkelerde yeni devlet anlayışınıkurumlaştırmakta. Ulusal devletin arsulusal ortaklıklara güçlükyaratabilecek tüm yetkilerinin elinden alınması için uslara durgunluk verecekçabalar harcanmakta. Son zamanlarda geliştirilen Yatırımlara İlişkinÇok Taraflı Sözleşme (MAI) tasarısı bunun en çarpıcı örneklerindenbiri. Türkiye'nin de buna taraf olması için, hem dıştan hem de içten baskıyapıldığını herkes biliyor.4. Yirmi yıldır yürütülen küreselleşme siyaseti, dünyada olsun Türkiye'deolsun, artık kolaylıkla gözlenebilecek somut sonuçlara ulaşmıştır."Gelişmiş kapitalist ülkeler içinde dahi yoksulluk sosyal bir afet halini almayabaşlarken, dünya ölçeğinde gelir eşitsizlikleri dayanılmaz boyutlaravarıyor. Dünya ölçeğinde en zengin % 20'lik nüfus diliminin dünya geliriiçindeki payı, 1960 ile 1991 arasında, % 70'den % 85'e çıkıyor! Dahasıvar: Dünyanın en zengin 358 kişisinin servetleri toplamı, yeryüzü nüfusununen yoksul % 45'lik bölümünün yani 2,3 milyar insanın toplam yıllıkgelirine denk düşüyor!" 1 Ayrı ayrı her ülkede buna olanak veren şey de,kendi yurttaşını koruyabilecek olan ulusal devletin gitgide devreden çıkarılması."Türkiye'de son on beş yılın iktisat politikaları, belki ilk kez bukadar açık bir şekilde yönetim reformları ile iç içe girerek ilerlemiştir.Yapısal uyarlama olarak anılan reformlar, hem merkezi hem yerel kamuyönetiminin ve genel olarak devletin tasfiyesi anlamına gelmiştir." 25. Bütün bu gelişmelere, ancak siyasal söylemin "bilimsel, nesnel veyansız" olabileceğine inananlar şaşabilir. Küreselleşme söylemi, istendiğidenli demokratik, usçu (akılcı), özgürlükçü, bireyselci bir kılıfa büründürülsün,işin gerçeği şudur ki, bu söylemin arkasında sermayesini arsulasal1. Prof. Dr. Oğuz Oyan (1998), "Küreselleşme Paradoksu: Söylenceden Gerçeklere",Türk-İş Yıllığı '97, C.2, Ankara, Türk-lş Araştırma Merkezi, s. 18.2. Doç. Dr. Birgül Ayman Güler (1998), "Yapısal Uyarlama Reformları ve Devlet",aynı kaynak, s. 83. Burada alıntılanan görüşün kapsamlı bir açıklaması için aynı yazarınşu yapıtına bakılabilir: Yeni Sağ ve Devletin Değişimi, Yapısal Uyarlama Politikaları,Ankara, TODAtE Yay. No: 266, Nisan 1996.276

ortaklıklarda toplamış olan sınıfın çıkarları yatar. Bu sınıfın "ülkesi", yeryüzündekihiçbir devletin ülkesiyle çakışmaz. Arsulusal sermayenin ülkesi,bu sermayenin girdiği devletlerde nüfusun aşağı yukarı beşte birinioluşturan ve yeterli alım gücüne sahip olan bir dilimi kapsar. KonuyaTürkiye açısından bakarsak durum şöyle özetlenebilir: Nüfusun yaklaşık% 20'si, küreselleşmiş dünyanın yurttaşıdır. Geriye kalan % 80'i ise budünyanın kölesidir, kurbanıdır, ya da son zamanlarda çok tutulan bir deyişle,"dışlanmış"ıdır.6. Türkiye'nin önünde iki temel seçenek vardır. Ya, 1980'li yıllarınbaşından beri izlenen yolda yürümeyi sürdürmek. Ya da, nüfusun büyükçoğunluğunun çıkarlarına öncelik veren yeni bir yola girmek. Çoğunluğunçıkarlarına öncelik vermek, demokrasinin yolunu izlemek demektir.Görüldüğü gibi demokrasi, sınıfsal bir yeğlemin (tercihin) adıdır. Demokrasi,ülkenin büyük çoğunluğunu oluşturan emekçi yığınların, arsulusalsermayenin küreselleştirme saldırısına karşı koymasının aracıdır. Siyasalçatışmada, ana güç odağı devlettir. Devlet kimin elindeyse, güç ondadır.Arsulusal sermaye bunu çok iyi bildiği içindir ki, yirmi yıldır kendine başerek (hedef) olarak devleti seçmiştir. Devlet eritilerek, parçalanarak, yerelleştirilerek,özelleştirilerek iyice etkisiz duruma düşürülebilirse, ozaman demokrasi bile bu sermaye için bir tehlike olmaktan çıkar. Bütünkavganın odağının devlet olması bundandır. Kısacası bugün Türkiye'dedemokrasi sorunu bir avuç aydının özgürlük davası olmanın çok ötesinde,kıran kırana bir sınıf savaşının en etkili silahıdır. Bu sınıf savaşında arsulusalsermayeden yana olanlar devletin "yeniden yapılandırılması"nı savunmakta;emekçi yığınlardan yana olanlar ise "demokratikleştirme"yi istemekte.7. Hiçbir devlet, yalnızca şu ya da bu sınıfın ya da toplumsal katmanınaracı değildir 3 . Ancak hiçbir devlet de tarafsız değildir. Bugün Türkiye'dedevlet esas olarak varlıklı sınıflardan yanadır. Üstelik de içindemide bulandıracak ölçüde zorbalık eğilimleri barındırmaktadır.Çağcıl (modern) tanıma göre demokrasi, çoğunluğun tüze (hukuk) devletikurallarına bağlı yönetimidir. Çoğunluğun yönetimi, devletin yoksulsınıfların etkisine açılması demektir. Tüze devleti de, zorbalık eğilimlerininarıtılmasını gerektirir. Çoğunluğun yönetimi, birkaç yılda bir, o dabirtakım düşünce ve örgütlenme yasaklarıyla sıkı sıkıya kuşatılmışbir ortamda yapılan seçimlerle sağlanamaz. Demokrasi, halkın her alandave sürekli olarak devlet yönetimine katılmasıyla gerçekleşebilirancak 4 .3. Devletin kuramsal bir çözümlemesi için bkz. Cem Eroğul (1990), Devlet Nedir?,Ankara, İmge Kitabevi Yayınları. (Tükenmiş olan bu kitap aynı yayınevince yenidenbasılmakta).4. Devlet yönetimine katılmanın koşulları ve yolları için bkz. Cem Eroğul (1991), DevletYönetimine Katılma Hakkı, Ankara, imge Kitabevi Yayınları. (Tükenmiş olanbu kitap aynı yayınevince yeniden basılmakta).277

8. Demokrasinin ilkeleri evrenseldir. Uygulamada, bu evrensel ilkelerher ülkenin somut koşullarına göre biçimlenirler. Türkiye'de de demokrasininçerçevesi tarihsel koşullar tarafından çizilmiştir. Türkiye gerçektendemokratikleştirilmek isteniyorsa, bu koşullar göz ardı edilmemelidir.Türkiye, birtakım tarihsel nedenlerle, devlet biçimi olarak ulusalegemenliğe dayalı cumhuriyeti seçmiştir. Örneğin hükümdarlık, örneğinTanrı egemenliğine dayanan bir devlet biçimi ile Türkiye demokratikleşemez.Aynı şekilde Türkiye, ta 1909'dan beri, siyasal dizge (sistem) olarakparlamenter dizgeyi seçmiştir. Siyaseten sorumsuz ve yetkisiz devlet başkanıile meclis karşısında siyaseten sorumlu hükümet esasına dayanan budizge, tıpkı cumhuriyet gibi, bizim demokrasi geleneğimize mal olmuştur.Bu dizgede her zaman düzeltim yapma olanağı vardır. Ancak, dizgebütünüyle bir yana atılıp başkanlık ya da hele yarı-başkanlık gibi dizgelerkurulmaya kalkışılırsa, var olan kırık dökük demokrasinin bile ortadankalkması büyük bir olasılık olarak belirir.9. Türkiye'de demokratikleşmenin sağlanması için ne yapmak gerektiğiherkesçe biliniyor. Bu alanda yeterince araştırma, inceleme ve yayınyapıldı. Türkiye'de çoğunluğun yönetim hakkını tüze devleti çerçevesiiçinde gerçekleştirmenin biricik yolu, insan haklarını uygar ölçünlere(standartlara) yükseltmektir. Bunun için de, başta anayasa olmak üzere 12Eylül buyurganlığının kalıtı olan tüzel yapı ortadan kaldırılıp demokrasiyearaç olacak yeni bir yapı kurulmalı, öte yandan da, yönetim ile yargıiçinde yuvalanmış olan demokrasi düşmanı öğeler arıtılmalı. Bu demokrasidışı öğeler, yine herkesin bildiği gibi, faşistler, şeriatçılar ve devletzorbalığı ile kişisel çıkarlarını birleştiren "çete"lerdir.10. Ne var ki, bugün devlette demokratikleşme istenci (iradesi) yoktur.Bugünkü sınıfsal dayanağı ve içinde barındırdığı zorba eğilimlerle,devletin kendi kendine böyle bir istenç geliştirmesini beklemek de boş birdüştür. Öyleyse, demokrasiyi devlete dayatmaktan başka çözüm yoktur.Bunun da yolu, istekli partilerin, partililerin, sendikaların, derneklerin,odaların, örgütlenmemiş kümelerin, kısacası, örgütlü olsun ya da olmasıntüm yurttaşların katılacağı bir demokrasi cephesi oluşturmaktır. Bu cepheherkesin üzerinde kolayca anlaşabileceği önerilerin sıralanacağı bir "ilkerekler bildirgesi" benimsemelidir. Sonra da, bu erekler için, hiç beklenmedenhemen demokratik eylemlere girişilmelidir. Eylemlerde hep demokratikyollar kullanılması ve hep tüzel değişiklikler istenmesi, bunlarıbastırmak için bahane arayanlara fırsat vermeyecektir. Bu biçimde açılacakher yeni yasal kapı, demokrasi alanının bir parça daha genişletilmesineolanak verecektir.11. Halk bilinçlenmeden gerçek çıkarlarını koruyamaz. Sömürücülerinve demokrasi düşmanlarının arkasına halkın takılmasını engellemeninbirinci koşulu, halka bilinç götüren düşünce ve eylem insanlarının güvenliğinisağlamaktır. Onun için, bir kere yaşam hakkı kesenkes (mutlaka)278

korunmalıdır. İşkence bitirilmelidir. Düşünce ve örgütlenme haklarını demokratikölçüler dışında sınırlayan bütün yasal düzenlemeler ayıklanmalıdır.Ayrıca, kadın-erkek eşitliğine gölge düşüren bütün düzenlemeler dekaldırılmalıdır. Bu söylenenlerin hangi somut önlemlerle gerçekleştirilebileceğiise çok iyi bilinmektedir. Bunlar birçok kez yazılıp söylenmiştir.Burada herşeyi bir kez daha yinelemeye kallaşmanın anlamı yoktur. Demokrasiyolunda nasıl ilerleneceği bellidir. Yeter ki istensin.12. Son olarak şu da belirtilmelidir ki, ulusal çıkarları savunmanıniçine kapanmayla hiçbir ilgisi yoktur. Aksine. Bugünkü dünyada ulusalçıkarları savunmanın zorunlu koşulu dışa açılmaktır. Ne var ki, bu açılmadaeşitlik ilkesine titizlikle uyulmalıdır. Bunu sağlayacak olan da devletgücüdür. Bir devlet ancak demokratik olursa, kendi halkına eşit davranılmasınısağlayacak gücü toparlayabilir. Dolayısıyla seçim, dışa açılmaile açılmama arasında değildir. Seçim, yapısal uyum yoluyla arsulusalsermayeye teslim olma ile demokrasi yoluyla onurlu bir dünya işbirliğinekatılma arasındadır.279

ATATÜRK AND MODERN TURKEYVicente Guillermo ARNAUD*The life and military career of Mustafa Kemal, Atatürk since TheGrand National Assembly in its session of the 24th November 1934 gaveKemal the surname of "Atatürk", vvhich means the Ancestor or Father ofthe Turks, as vvell as his impressive achievements on the military, political,economic and social life of Turkey, has been studied thoroughly bymany authors and scholars, both Turkish and foreign. One of his moreimportant biographies vvas vvritten by an Argentine, Jorge Blanco Villalta,vvho lived in Turkey, first accompanying his father vvho vvas an ArgentineDiplomat accredited in Turkey, as Consul General of Argentina in istanbul,and aftervvards as an Argentine Diplomat himself, beginning hiscareer as a Viceconsul in istanbul and aftervvards as Argentine Ambassadorin Turkey in 1975. His book "Atatürk" vvas firstpublished in BuenosAires, in Spanish, in early 1939, and Blanco Villalta's Atatürk's biographyvvas the first in the vvorld to be published after the death, in istanbul,on November lOth, 1938, of the great reformer that vvas Atatürk.Blanco Villalta's book on Atatürk is based on documents and hispersonal experience during the five intense years he spent in Turkey from1930 to 1935. Thanks to Jorge Blanco Villalta's father's position as ConsulGeneral of Argentina in istanbul and his ovvn position as Vice-Consul,he had the privilege of attending receptions of an official nature vvhereAtatürk vvas also present. He also came across Mustafa Kemal at the ParkHotel, vvhere the latter vvas in the habit of going, and vvhere he used todine and enjoy dancing, in the hail on the lovver floor. Blanco Villaltatelis us that Atatürk vvas interested in the vvay he danced the Argetine tango,a style of music that is stili very popular tin Turkey, specially in istanbul.Blanco Villalta admired, and stili admires, the great figüre of KemalAtatürk. He vvrote "As a military leader, his genious in strategy placeshim among the most outstanding of those captains vvhom history hasraised high, and it is enough to reember him as the victor in those legen-Ambassador, Buenos Aires.281

dary scenes at the Hellespont and on the high Anatolian plateau, in battleswhich remain as lessons in the military art, and in amazing stength ofwill. Again Kemal the statesman succeeds the general, and in a matter ofa few years causes his people to advance centuries along the road toprogress, through a revolution both in law, social affairs, politics and economics;along the true road to spiritual and material progress".In his Prologue to the fırst English edition of "Atatürk", Blanco Villaltaalso says: "... we can now see that the victory was not merely a localtriumph, as was then thought. No; it was the sign of the deliverance of alithe oppressed peoples of the East and Africa, the beginning of the end ofcolonialism, and the advent of so many countries's struggle for freedomand their entry to the international community. Atatürk is the banner ofali those who believe that ali peoples and ali men should have equalrights and opportunities. Hovvever, he did not only make a change in thedirection of political history at world level: also transcendent are the principleson vvhich he founded the organization of the new Turkish Statewhich he created; principles vvhich were realisic and advanced, suffıcientfor the urgent needs of the moment, yet which have been shown sound inretrospect through time. Kemal was against any theocratic form of government,yet he allovved religious belief to labour in the broad field of theindividual's free conscience".At the end of his Prologue to the English edition of his "Atatürk",Blanco Villalta, vvriting in Ankara in 1976, says: "Atatürk has passed beneaththe bronze arches of history not so much as one of the greatest commandersof ali time, nor as a man who liberated a nation and built a new,modern and prosperous state, but rather and principally, as one of thegreatest philosophers of political theory. He contributed a political planvvhich has wide possibilities for the future of man; a system vvhich at themoment it vvas proclaimed vvas completely revolutionary: a political systemof an economic and social character, in vvhich the direction of theeconomy is the fundamental responsability of the State, vvhich intervenesas far as is necessary and useful, and no further; and a people vvhich is absolutelyfree to elect its rulers, free to adopt its ovvn ideas, free in conscience,and possessing the right of choice."Blanco Villalta's biography of Atatürk has been translated to Turkish,English and other languages. During my ovvn term of duty in Turkey,as Argentine Ambassador (1984-1988), I vvitnessed the great respect andinfluence that Blanco Villalta's book had in Turkey. Before passing on tothe organization of Modern Turkey I vvanted to emphasize that Atatürk'slife and achievements and the inception of modern Turkey is vvell knovvnin Argentina and in the Spanish speaking vvorld, especially, but not only,through Blanco Villalta's biography of Atatürk. Also this is a vvay to paymy respect to a colleague that has done so much to strengthen the relationsbetvveen our tvvo countries: Argentina and Turkey.282

We are now going to concentrate on the Republic of Turkey and howit developed under the guidance of Atatürk. First we vvill give a chronologicalguide to the social changes that occured in Turkey.October 13th, 1923, Ankara vvas declared the capital of Turkey.October 29th, 1923, vvas the proclamation of the Republic of Turkey.Also the election of Mustafa Kemal as First Magistrate.March 3rd, 1924, abolition of the Califate.April 8th, 1924, abolition of the religious courts.February 17th, 1925, abolition of the tithe.September 2nd, 1925, decree closing the tekkes (monasteries) anddissolving the religious orders.November 25th, 1925, lavv compelling the vvearing of hats.December 26th, 1925, adoption of the international calendar.February 17th, 1926, adoption of the nevv Civil Code.October 28th, 1926, first population census.May İst, 1928, adoption of international numerals.November 3rd, 1928, reform of the alphabet.June 5th, 1929, lavv on agricultural credit cooperatives.July 2nd, 1932, first Turkish Historical Congress.July 18th, 1932, entry of Turkey to the League of Nations.September 26th, 1932, first Turkish Language Congress.In 1934 the first five-year industrial plan vvent into practical application.With the dissolution of the Ottoman empire, by 1922 the Turks hadcreated a nevv independent Turkish State. The nevv Turkey had abolishedthe capitulations and signed treaties vvith other States. The country vvasfree to begin a nevv era of progress and reconstruction. In that momentMustafa Kemal proposed a constitutional amendment by vvhich Turkeybecame a Repuclic on October 29th, 1923. This amendment vvas acceptedand Mustafa Kemal vvas elected the first President of the Turkish Republic.283

After adopting the republic form of government Turkey vvas determinedto complete secularization and to prevent ali interference by religiousinfluence, vvhich vvas regarded as having been the principal obstacleto modernization. On March 3rd, 1924, the Great National Assemblypassed three laws: 1) expelling the Ottoman dynasty; 2) abolishing theCaliphate, the Commissariat of sheria, the recognized office for the religiousaffairs, and evkaff, the pious foundations; and 3) attaching ali the educationaland scientifıc institutions, including the religious colleges, tothe Commissariat of public instruction. For the first time Turkey tried toseparate religion from the State.A nevv constitution vvhich vvas extremely democratic in form vvasadopted on April 20th, 1924.To vvin över the peasantry, vvho constituted the majority and vvho didnot regard the nevv adopted radical measures favourably, the tithes, vvhichlay heavily on the agricultural classes, vvere abolished and military servicevvas reduced to 18 months. The deficit in the revenue resulting fromabolition of the tithes vvas met by a heavier taxation of the urban population.Because of a Kurdish insurrection, religious orders vvere arbolishedand the tekkes, monasteries, vvere closed as having influenced the Kurdishrising.A decree ordered the army to adopt a kepi and the civil servants tovvear hats. A lavv passed in November 1925 abolished the fez and obligedevery man to vvear hats, vvomen vvere not included.On February 1926 the National Assembly adopted a nevv civil code,vvhich vvas almost a translation of the Svviss civil code. With this nevv civilcode Turkish legislation vvas vvholly freed from Islamic influence. Thelavvs concerning marriage, divorce and inheritance, vvhich had been totallydifferent from those of vvestern Europe, vvere altered, and polygamyand repudiation of vvives vvas legally prohibited.A decree of 1928 discarded the Arabic alphabet and imposed the Romaninstead.In spite of the economic depression of the 1930's a big effort vvasmade to proceed vvith the economic reconstruction of the country. Thisvvas fostered by the formation of a number of State banks to each ofvvhich vvas delegated the establishment and control of State industrial andmining enterprises and public Utilities. Many occupations, until thenmostly exercised by foreigners, vvere reserved for Turks, vvith the purposeof promoting and encouraging their education in trade and commerce.284

In 1932 a flve-year industrial plan was promulgated and an importantprogram of economic and educational reforms vvas launched.The metric system vvas adopted. English replaced French, Arabic orPersian as the principal foreign language to be taught in the schools.On December 6th, 1934, the Great National Assembly changed theconstitution so that ali Turkish men and vvomen vvere henceforth entitledto vote in legislative elections as soon as they had reached the age of 23and to become elected at the age of 31. At the same time it vvas also decidedthat the President of the Republic vvas to be elected from among thedeputies.During 1935 vvomen vvere for the first time elected to the Great NationalAssembly. The International Women's Congress met at istanbul inApril of the same year.Sunday vvas introduced as the vveekly rest day, in place of Friday asis the habit in Arab and Islamic countries.The old Turkish titles -such as "pasha"- vvere abolished. Familynames vvere introduced, as in vvestern Europe.Today, and we are speaking novv of 1998, the Republic of Turkey isa modern country and the memory of Atatürk's policies and deeds are rememberedvvith devotedness.I myself have travelled in modern Turkey (1984-88) and have seenthe permanent progress in industry, infrastructure, communications systems,building of good roads ali along the country, the grovvth of touristfacilities, ete.Also today the Republic of Turkey is an aetive member of the UnitedNations; a member of NATO; of the Black Sea Economic Cooperationthat has its Permanent International Secretariat in istanbul; of the OECD;of the Council of Europe; of the Western European Union; of the EconomicCooperation Organization. Since September 12th, 1963, Turkeyhas an association agreement with the European Economic Communityand from January İst, 1996 Turkey has entered in a Custom Union vviththe European Union. A member of the World Economic Organizationsince March 26th, 1995. Also of U.N. specialized agencies; economic,political and fınancial organizations, ete..The relations of the Rebuplic of Turkey vvith the Republic of Argentinaare excellent. During my term as Argentine Ambassador to Turkeytwo agreements vvere negotiated betvveen our tvvo countries: a TradeAgreement and a Nuclear Cooperation Agreement.285

With reference to the international trade betvveen our two countries,in 1996 Argentina exported goods to Turkey valued at 139 millions ofdollars and imported for the amount of 13 million US dollars. In 1997, upto November, Argentina exported for 183 million dollars and importedfrom Turkey for 27 million US dollars.In the years 1996-1998 there has been negotiations, seminars andbusiness vvorkshops betvveen the MERCOSUR and the Black Sea EconomicCooperation, vvith the special participation of Turkey and Argentina.286

ATATURKıSM AND MODERN TURKEY; THEEARLY REFORMS OF ATATURKıSM AND THEPERSPECTıVES TOWARDS THEDEVELOPMENT OF A DEMOCRATIC SOCIETY1923-1950Berrıhard Tjin Liep SHIE*Central QuestionWith this essay I want to show that the basis for Modern Turkey waslaid in the period of 1923-1950 and that despite several constraints a beginwas made with the actual democratization of the Turkish Society.1923 and 1950 delimit this period, because the former is the yearwhen the Turkish Republic vvas proclaimed, while the latter marks theyear when the Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) -founder of Modern Turkey-vvas legally put out the center of povver by the Demokrat Parti -theDemocratic party- after the first democratic elections in this country.introductionIt is knovvn that Turkey has evolved from the Othman empire vvhichculminated in 1680. The decline started after a fruitless effort to conquerVienna. Circa 1900 this processs of decline reached its peak: economicallyseen, the country vvas bankrupt, it vvas torn due to social unrest and itvvas mostly in a situation in vvhich there vvas a permanent state of vvarvvith the majority of the surrounding countries.The Europeans then referred to this country as the "ili man" and consideredthe Turks to be barbarians and an incompetent nation. The youngTurks tried to end this desperate situation for the country. After severalfruitless efforts they succeeded in taking över povver in 1908. The movementin vvhich young offıcers vvould later play a central role vvanted to re-Suriname.287

form the country on the basis of European state principles modern forthose days.Two trends can be distinguished in this movement. A more liberalwing advocating a great Turkey in which also non-Turks could be includedand a Turkish nationalistic school vvanting to form an exclusivelyTurkish state. It is this group that founded the Committee of the Unityand Progress and that laid the basis for the Turkish Republic.Their efforts to stop the deterioration of the Empire were not successful.During the Balkans war at the eve of the first World War ali regionsof the Balkan peninsula vvere lost except for Constantinople and itssurroundings. Their leaders saw to it that an alliance vvas formed betvveenthe Othman Empire and Germany. These countries fought together in thefirst World War against the Allied Povvers. This fıght ended up againstGermany and its allies, thus also against the Othman Empire. This resultedamong other things in an intense interference of the Allied Povversvvith the course of events vvithin this Empire after the vvar. Certain partsvvere ripped off, foreign troops invaded the country and considerableparts vvere occupied.Meanvvhile the future of the Othman Empire vvas also a point of discussionat the peace talks held in Paris. In 1920 the treaty of Sevres vvasconcluded, in vvhich among other things capitulation of the Othman Empirevvas formally settled.This treaty vvas disastrous for the Othman Empire: it had to give uppractically ali areas in the north-east, south-east and the West of the countryand moreover the Allied Povver got practically complete military andeconomic control of the Turkish nuclear area, Anatolia.. No vvonder thatin Turkey itself great opposition arose against this treaty very disadvantageousand even humiliating for Turkey.Mustafa Kemal and the realization of the Republic of TurkeyOne of the most remarkable leaders of the early hour of the oppositionvvas the officer Mustafa Kemal. As the leader of the army he had arespectable record of services. It is vvell-knovvn that he played an importantrole in 1915 in beating off the invasion of the Allies at the Dardanelles.He had not very much moved in politics up to then.It is knovvn that although not participating in the movement of theyoung Turks, he sympathizes vvith their ideas up to a certain extent. Novvonder that he mainly emphasizes foreign oppression in organizing theopposition. Practically everyone in Turkey agreed on this; also the traditionalleaders of the country. His reform plans vvould only later take in acentral position. After he had ended up the fıght for independence suc-288

cessfully, a treaty vvas signed on 24 July 1923 in Lausanne in vvhich theAllied Povver corrected the humiliating treaty of Sevres of 1920. Turkeyregained complete sovereignty and also the regions vvith a Turkish population.Amidst this favourable situation for Turkey Kemal founded theCumhuriyet Halk Partisi (CHP) the Republican People's Party on 29 August1923.The ReformsRepublicNo w it vvas high time to proclaim the Republic. This happened on 29October in Ankara, the nevv capital city. Within this nevv form of governmentthe Sovereign Povver vvas vvith the people. And it is this people thatchoose the leader, the President. Actually it vvas Kemal Pasja that had thepovver together vvith a number of loyal military and civilian employers aliof vvhom belonging to the Republican people's Party. As from 1934 vvhenchoosing a family name became compulsory by lavv for everybody inTurkey, Kemal got the surname of Atatürk "Father of the Turks".NationalismIn this period of transition political stability and strong political leadershipvvas required. The position vvas often silenced or ruled out vvith abrutality that vvas not necessary. We cannot speak of a movement of thepeople here. We can better describe it as a movement lead from the topby a small and very povverful group or sometimes even by one man.Stili we see nationalism taking a central place in reforming the country.This had to give the Turkish nation a feeling of pride anevv and it hadto teach them national solidarity after ali those humiliating situations duringthe Othman Empire I. The linguistic reform vvith its eliminating nonTurkish (mainly Arabic and Persian) vvords suited in this. The replacementof the Arabic alphabet by the Latin one also fitted in this policy. Asa part of this policy several codes vvere introduced as vvell. These codeshad to emphasize unity and equality of ali citizens for the lavv. The penalcode of Musoline served as the example for the organization of penal lavv.In doing this sometimes articles vvere copied that hampered grovving intoa democratic state. So it vvas decided in article 141 that founding organizationsbased on class could be punished vvith the capital punishment andarticle 142 says that efforts to throvv social order could be punished vvithlong imprisonment. In every day life these articles vvere often interpretedin such a vvay that nearly ali opposition or alleged opposition vvas ruledout and on ground of these articles people vvere taken to court. The defendant'slot depended in these cases on the judge's being accidentally liberal.It is not until 1945 that this vvould improve vvhen other parties vvere allovvedto participate in the elections besides the only part -the Republican289

People's Party- that could do so up to then. It is understandable that insuch a political climate not too rapid a growth of democratic opinionswill occur.Economics reformsAt the start of the new republic it already had ali economic characteristicsof a developing country: among other things a economy that doesnot grow, a negative balance of payment, very great differences betvveenrich and poor. Furthermore more than 60% of the labour force vvorkedin the agricultural sector, of which the greater part as small-scale farmerswho produced mainly with simple means particularly for theirovvn consumption and they vvere exploited by the landovvning class.Moreover the country had a poorly developed industry and infrastructureand it vvas economically dependent on foreign countries, especially onEurope.This had to be tackled vvith immediately. The state vvas assigned acentral role in reforming the economy. Economic independence of foreigncountries vvas the aim. As a part of this policy enterprises vvere nationalizedand national companies vvere set up to increase industrial production.The state vvas forced to take the lead in doing this, because thevveak private sector could not use the space oered to set up enterprises itself.Around 1951 51% of the industrial production came from stateovvnedenterprises. industry had been boosted heavily, also because incomeof the rural areas vvas allocated for investment in industry. The infrastructure,particularly to improve industrial development, vvas dealtvvith seriously. Private individuals vvere more successful in small-scalehandicraft enterprises, mainly producing utensils, simple agriculturaltools and other handicraft products. From times immemorial istanbul hadbeen the main center oef these activities. It vvould be among other thingsthis group in the urban centres vvhere democratic vievvs vvould grovv. Theopposite vvas the case vvith the great masses in rural areas vvhere reformsof the Republic hardly got through. Then for a long time people had beenat the mercy of the landovvning class and the skimming practices of thegovernment vvith respect to industry.The ongoing economic reform in the neighbouring U.S.S.R. servedas a model in realizing economic reforms. Working vvith five year plansand the strong ties of the reformers vvith the only political party permittedvvere the things taken över from this model among other things. This oftenresulted in not putting the right man on the right place vvith ali its consequencesfor the economic process. A democratic tradition cannot developpositively in such a sphere vvhere officers dominate.290

SecularizationFor the Kemalists it vvas clear that the islam vvould be one of thegreatest obstacles in reforming the Turkish society according to vvesternstandards. The Kemalists thought this religion to be inextricably linkedup vvith the abuses of the Othman Empire.No vvonder that the Khallifaat vvas abolished in 1924. It formally vvasthe highest spiritual leadership that the Turks have had since the sixteenthcentury. Instead of this the Directorate of Religious Affairs vvas introduced.It vvas under direct supervision of the prime minister. In this vvaythe state could control islam considerably. Formally the separation ofchurch and state vvas provided for constitutionally. In everyday life thisvvas translated into: replacing Islamic schools by governmental institutes,prohibiting being dressed religiously in public, no longer reading the Koranin Arabic, closing shrines and other holy Arabic places as vvell as agreat number of mosques and only educating religious leaders at institutesapproved of by the state. The introduction of nevv codes meant toregulate everyday life in society vvas radical as vvell. This vvas modelledafter civil lavv and lavv of obligations of Svviss and commercial lavv ofGermany and Italy. These regulations replaced the Şeriat, the holy Islamiclavv vvhich had been the foundation of Othman society for ages.Islamic characteristics vvere also vvithdravvn from family proceedings,the latter vvere adjusted to European vievvs. So everybody had tochoose a surname. Women vvere legallyy equal to men and in 1935 vvomenalso acquired the rights to vote and to be eligible for election. Divorceshad to be pronounced by the judge. Polygamy vvas prohibited and a minimumage for boys and girls to get married vvas introduced. Latin lettersreplaced Arabic. The Islamic calendar vvas substituted by the Europeanand Sunday became the official day of rest. This secularization process isone of the most important reforms that took take place vvithin the framevvorkof the revolutionary process and that had to help to create a favourablebreeding ground for a real society modelled according to Westernstandards.Initially especially urban life vvas changed due to these reforms. Inrural areas vvhere the majority of the Turkish population lives, the situationvvas practically unaffected. Big groups vvere even hostile to these reforms.The question arises if the reform of such emotive matters had notbeen dealt vvith too radical and militaristic as a result of vvhich the effectsaimed at vvere not or at least insuffıciently achieved.Many Turks, the majority Islamic from origin vvere therefore verysuspicious of Kemalism and its reforms. In such an unsteady situation invvhich people did not trust reforms one could not expect the developmentof a nevv society based on democratic principles. I think the reformers291

made big mistakes in the secularization process. These mistakes concernedthe content and were of a tactical nature as well. A happy few, theelite of society (soldiers and civilians) formulated an ideology without involvingthe mass or their organization to thereupon impose this ideologyon the mass. No wonder that they have not reached their main objectiveof making Turkey a modern European state in vvhich the secular elementdominates just like that.EducationAccording to the Kemalist education was the means par excellenceto modernize society. As from 1931 a general compulsory education vvasintroduced and primary, secondary and vocational education vvere set up.Higher and university education vvere also taken care of. Ankara becamealso the second city for university and higher education.The nevv language of instruction vvas Turkish, purifıed from foreigninfluences as much as possible. This education vvas very much nationalistic-oriented.Sili big groups, especially in rural areas, vvould not haveacess to education due to poor facilities and even the absence of shhoolsin some places. For many children that got education, primary educationvvas terminal education. In general vve may state that education facilitieshave not been satisfactorily. There vvere therefore not enough educatedleaders, graduates, technicians and skilled labourers. The majority of societyvvas illiterate by then. This resulted in the mass staying out of the reformingprocess vvith ali its consequences for their place in society andtheir social mobility. This also meant that they could not be made open tonevv ideas among vvhich to democracy.Womens's liberationWithin Islamic tradition as applied in the Othman Empire vvomenvvere assigned a very subordinate role in relation to men. The Kemalistsvvere determined to put an end to this situation. As stated earlier vvomenvvere legally equal to men and they acquired the rights to vote and to beeligible for election. Prohibiting polygamy also improved the social positionof vvomen. Despite the legalized equal states of man and vvoman, theTurkish society kept being a typically male society. As a result of the reformsvvomen could also be employed, but not on an equal base. In ruralareas vvhere they vvere the vvorkers together vvith their children the situationstayed practically unchanged.The nevv legal regulation indeed improved the position of vvomensomevvhat but for real emancipation vvomen vvould have to organizethemselves and fight long and hard. In such circumstances the majority ofthe vvomen living in rural areas could impossibly develop democratic ideas.In the cities the situation vvas another, here vvomen made the first stepstovvards a more democratic society.292

The role of the armyThe coramand of the Turkish army played a central role in the makingof the Turkish Republic. It played a leading role in the battle againstforeign oppression shortly after the first World War. It were the generalsespecially Kemal Pasja that mobilized the people and that led it from victoryto victory, so that the treaty of Sevres 1920, very humiliating for theTurks could be corrected at concluding the treaty of Lausanne (1923). Itis therefore not surprising that the military played a fundamental role inorganizing and arranging the nevv republic. Very often even military techniqueshad been applied to rapidly impose reforms. In the arrangement ofthe republic after Western model not very much vvas to be noted of democraticprinciples already accepted generally in Europe. This is not surprisingbecause the situation in Turkey vvas quite another one after the fail ofthe Othman Empire. Secularization of society vvas emphasized mainly. Indoing this they acted radically upon the islam, the other povverful elementof Turkish society. Most Turks vvere islam and they opposed actively asvvell as passively to these measures, hovvever vvithout success.The country vvas ruled vvith the one party system until 1945. The RepublicanPeople's Party vvith a military dominance vvas the only party.The Kemalists vvere forced to abandon their neutralistic policy, formallypursued in the vvar, for a pro Western one. From that period on the Turkisharmy had been more and more supported by the American army especiallyvvith respect to technology and material. The pressure of the Americanforced the Turkish governmet to give their citizens more freedom andlet them involve and participate really in ruling the country, as long asTurkish ideas vvere not opposed to American interest. This meant thatmore democratic reforms vvere carried through. Among other things morepolitical parties vvere allovved. As soon as the people got the opportunityto organize politically for an election, that vvas in 1950, the military (RepublicanPeople's Party) vvere resolutely rejected by the electorate. Theelections vvere vvon by the Demokrat Parti, the Democratic Party, vvith anenormous majority. In the first elections in 1946 they gained only someseats.It is a fundamental merit of Atatürk and his follovvers that they havelaid the basis for modern Turkey vvhich is mostly expressed by secularization.No vvonder that the military vvill do their utmost to preserve thesecular nature of state Turkey, one of the pillars of Kemalism, next to aliother reforms introduced after Kemalism.After AtatürkUntil his dead in 1938 Atatürk vvas the undisputed leader. Formalyhe had ruled the Republic of Turkey as president, but he did it vvith dictatorialauthority. Appointing a successor vvith as much prestige as he had,293

vvas thus very diffıcult. Eventually ismet inönü his right-hand-man andhis comrade-in-arms vvas elected Presidend. In the beginning he continuedpursuing his guru's policy. After breaking out of the second WorldWar he vvas forced to adjust his domestic as vvell as foreign policy. AlthoughTurkey kept its membership of the League of Nations (since1932) and vvas formally neutral, this country concluded a treaty of friendshipvvith Germany in 1941 vvhich vvas later ceomplemented vvith a commercialand a payment treaty.The Allied Povver did its utmost to vvin President inönü över to theirside. They succeeded in doing this only tovvards the end of the vvar, becausethe founders of the nevv organization of nations, namely the UnitedNations, demanded from Turkey that they had to declare vvar to the AxesPovvers to be allovved to participate in the inaugural meeting in San Francisco.Turkey declared vvar to Germany and Japan in 1945. From then onthe country mainly joined the West. This development vvas favourably forthe West, as a result of Turkey's strategic position. After ali the countryforms the link betvveen the Balkan and the Middle East and betvveen theBlack sea and the Atlantic Ocean. Furthermore this couuntry vvas also economicallyimportant because of its big amount of natural reseources. Iearlier mentioned the military link that began to develop vvith the UnitedStates. This orientation tovvards the West also happened because of Russia'sterritorial claims on the regions in north-east Turkey after the secondWorld War. In 1948 Turkey thus became a member of the organization ofEconomic Cooperation and Development (O.E.C.D.). In 1949 it became amember of the Council of Europe and in 1952 it ganied membership ofN.A.T.O. The pressure of this change in direction in foreign policy forcedthe Turkish government to further democratize the country. This alsohappened as a result of the influence the large landovvners and the commercialbourgeoisie played in the economy of the country, this had alreadybegan during the second World War. They demanded a liberal approachvvith respect to economy as vvell as to politics. In this vvay theTurkish government had to abolish the one party system formally (1945).A series of very small political parties vvere then founded.In the general elections, held for the fırst time in 1946, they had notthe slightest chance to vvin, due to their mutual disunity and the short timethey had to prepare for the elections. The Republican People's Party, havingali opportunities to prepare vvell for these elections and having at theirdisposal the public service, vvon the elections gloriously. Soon it appearedthat this democracy introduced also had its constraints. Left-orientedgroups did not got the space to organize themselves in the grovving coldvvar-atmosphere.Turkey more and more tied itself to the united Stateslavv. "Aid to Turkey and Greece" came into force on 22 May 1947 andthe United States and Turkey concluded the agreement on Aid to Turkeyon 12 July 1947. It vvas decided on in this agreement that the Turkishgovernment vvas not allovved to use the information and material supplied294

y the U.S. for other purposes than those acceptable for the Americangovernment. As from 1948 Marshall aid was thus made available as vvell.These funds vvere used to improve agriculture. In this vvay the Americannow had, besides the strong military influence, a strong hold on the Turkisheconomy.In this political climate the Democratic Party dominated by the largelandovvners and the commercial elite got ali chances to develop fast. Theymanaged to bundle practically ali oppositional groups. The binding elementwas the loathing for military oppression, for the dictatorship of therepublican People's Party. The above shovvs that during the rule of Presidentinönü, especially after 1945 democracy could once again develop itself.Leftist groups vvere formally ruled out by the pressure of right andthe cold-vvar-atmosphere. This restricted the chances of the Turkish societyto further develop into a democratic society according to Western standards.CONCLUSİONSThe current problems of Turkey can only be solved vvell after makinga good analysis of the faults made vvithin the period 1923-1950.The basic for Turkish democracy vvas laid by Kemalism vvith ali itsshortcomings. The central role of the army vvithin the center of povver atthe times of realizing democratization should have been finished earlier.This in order not to have the majority of the population alienated fromthis process.If reforms should become rooted to the society than they should notbe imposed upon from the top or by a small group. These reforms shouldbe made in consultation vvith the people or its real representatives.Abandoning the neutralistic policy by the Turkish government for amore Western (American) attitude has not brought about a sound democraticdevelopment in this part of the vvorld due to the situation of coldvvar.Leftist groups vvere not given a chance suffıciently or not ali andvvere even prohibited often.Kemalism succeeded in restoring national pride of the Turkish nationvvithin a reasonable term.With this the basic condition vvas laid for he develeopment oef ademocratic society.In formally separating church and state and in the secularization processnot enough space to move had been left for the islam. Due to this themajority of the Turkish society began to feel itself enemies of the reformprocess and behaved as such, every time they got the chance to do so.295

LİTERATÜRE1. Barchard D. Turkey and the West. London 1985.2. Info-Türk. Extreme right in Turkey. Brussels 1988.3. Kinross L. Atatürk. The rebirth of a nation. London 1964.4. Landau J.M. Radical politics in modern Turkey. Leiden 1974.5. Lewis B. The emergence of modern Turkey. London 1961.6. Lijphart Arend Democracy in plural societies. A comparative exploration. NewHaven and London 1977.7. Mansur Fatma. Process of independence. London 1962.8. Özgüden Doğan. Turkije facisme en verzet. Amsterdam 1973.9. Palmer R.R. A History of the modern world. Nevv York 1978.10. Pierce J.E. Life in a Turkish village. Nevv York 1964.11. Sunier Thijl. Turkije. Amsterdam 1989.12. Shaw S.J. History of the Ottoman empire and modern Turkey (Vol. 1 en 2). London1977.296

ATATÜRK AND REPUBLIC OF TURKEY ON THENEW STAGE OF POLITICAL ORıENTATıONProf. Dr. Djaparidze Shota ISMAILOVICH*The history of mankind, the history of the human society at a fullspeed is rushing people to the future. Historical ascents and dovvnfallsrapidly alternate. Every elapsed year, month and even day instantly becomesthe property of the past; however, changes of centuries ali themore draw people nearer to the present times, putting ne w aims beforethem global problems to solve. Just it is at this cross-roads of the historicalchanges, during the search of the global problems solution that ourdreams, experiences, daily thoughts and troubles, vital adversities entangleus into the common pool of the social or family routine activities sostrongly that we sometimes forget the merits of the people vvho havetraced invaluable signs in the history of social progress, in the perfectionof the state governance structure, in the restoration of state independenceof the enslaved nations, in the cause of joining the state to the advancedcivilization.In defınite scientific circles, in the judgements of vvestern politicalfıgures the vievvpoint concerning the search and establishment of nevvforms of state governance stands out, it supposes that every stage, everysocial-economic structure is alvvays led by advanced people vvho preparea solid basis of palitical mentality, instil nevv theoretical regulations andhumanitarian ideas; that every stage had erudite and far-sighted people;they established political parties and organizations to foresee the futureon a scientific level and to convince the population; they vvere not afraidof being arrested, exiled and repressed, They made a sacrifice of theirown lives in the struggle for the truth; they helped the society to acceptnevv and progressive ideas and to inculcate them in life.Thomas Cariyle (1795-1881), the English publicist, historian andphilosopher, to vvhom the conception about "The Cult of Heroes" belogns,notes: "It's a very simple truth, that the man vvho possesses the* Shota Rustaveli University, Batoum.297

highest wisdom, its hidden spiritual povver, is much stronger than notonly dozens or thousands of people, but the vvhole mankind; he standsamong them like the one possessing the strength of an angel vvith a heavenlysvvord against vvhich and shield or tovver is helpless".It's knovvn that historical regularity an epoch gives rise to great publicor political figures; these people influence the historical regularity,foresee many social and political phenomena, accelerate progressivemovement ahead thanks to their erudition, organization latent and energy.But at the cross-roads of the tvventy-first century vvhen disiptegrationof socialism begins transition to market economy, search of the nevv stategovernance forms has became an irrevocable process, the abovementionedpeople must not be turned into icons or monuments, buttheir activities in every sphere of life must be studied deeply as their richspiritual and scientific inheritance presents a huge interest for us.Ali the more so that at the cross-roads of the tvventy-first century thehistory of mankind and famous political, state and social figures shouldbe vvritten anevv; not only because nothing has been vvritten and publishedduring 70 years vvhen everything vvas seen through the prism of a singlepartysystem and the philosophy of marxism-leninism, but because, firstly,the history of human society, its political mentality, the history and biographyof the famous political, state and military figures is deeper andricher than it is given in already published vvorks, secondly, the generationof the tvventy-first century has a nevv and healty vision of the vvorld,people and phenomena; the nevv generation sometimes eritically valuesthe activities of the previous generation; thirdly, every branch of the historicalscience has been supplied vvith the nevv and fresh political mentality,vvith the nevv documents and facts requiring deep studies and interpretation.Proceeding form this censideration we decided to introduce to thestudents and to the readers, vvho are interested vvith the problems of politology,the famous son of the Turkish people, the vvell-knovvn politicalfigüre and statesman, the leader of the national liberation movement, thefirst president of the Rebuplic of Turkey and the founder of the Republicof Turkey Mustafa Kemal Atatürk. His name is firmly connected vvith thehistory of Turkey, vvith the perfection of its political system and advanceof the Turkish people to the vvorld arena.The attention of the author of these lines to this political man iscaused by the follovving factors: firstly, vvhile visiting the Republic ofTurkey, in particular, the Samsung University, vve vvitnessed a great respectand love to Atatürk on the part of scientists, students, ordinary peoplefor his historical merits; secondly, unfortunately, for many years the298

history of interrelation between Georgia and Turkey vvas only describedas hostile; certainly, it's true that there were both vvars and bloodsheds,but we mustn't forget that at the cross-roads of the twenty-first centurythe history has to be written anew taking into consideration the new mentalityand the new political method of approach; the time and the epochrequire to research and to write positive moments and friendly reladionsbetween the two peoples; the president of the Republic of Turkey SuleimanDemiral says: "Epochs have sperated people from one another; thenew epoch restoras broken relations; peoples embrace one another. It hasbrought a great joy to the Earth"; just proceeding from this standpoint wemust consider the history of the relations betvveen Georgians and Turks;thirdly, the study and scientific generalization of Kemal Atatürk's politicaland state activities will help to deepen and to strengthen the friendshipbetvveen the two peoples and betvveen Georgia and Turkey; Mustafa KemalAtatürk begueathed to the famous representatives of the Turkish people:"Turkey needs a strong neighbour to the east of Turkey and Geargiancan became such neighkour.During the reception o fthe delegation from Turkey the Chairman ofthe Supreme Soviet of the Autonomous Republic of Adjaria Mr. AslanAbashidze said: "The interchange of historical documents will help tostrengthen and to develop the relations betvveen Georgia and Türkiye Thehistory of Georgia, the 300-year history of Adjaria are firmly connectedvvith the past of Turkey" (The nevvspraper "Adjara", May, 30, 1998).***The personality of Mustafa Kemal Atatürk accupies a place of honourin the long and very interesting history of Adjaria; the political andeconomic situation of Turkey in the 20-th century is directly connectedvvith his name.Mustafa Kemal Atatürk succeeded in creating the basis for the developmentof his country, vvhich alloved to retain the national originalityand to play a special political and economic part in the region. KemalAtatürk put into the foundation of the Turkish State those important principlesvvhich today turned Turkey into one of the most significant countriesin the vvorld.In the contemporary history of the state among political and socialfigures, Kemal Atatürk occupies a place of honour not only in the Turkishhistory, but in the history of the vvhole Müslim (and not only Müslim)vvorld. That's vvhy the studying of Kemal Atatürk's biography needs acreative and scientific method of approach.Today the names of Mustafa Kemal Atatürk and Turkey are indivisible.299

Ali his life vvas fırmly connected vvith the thoughts of the future ofTurkey and the Turkish people. His main problem vvas to include Turkeyand its population into modern civilization.From his childhood he dreamed to conduct such reforms in Turkeyvvhich vvould turn his country into a strong and developled state.Kemal Atatürk vvas born on the lOth of December 1881 in Salonika,in the family of an official. Atatürk's father Ali Riza Efendi died in 1888and his mother Zubeidie Hanim died in 1923.Atatürk get the primary education in a private school. When he became12 years old, he vvas sent to a military progymnasium in Salonika,then he continued to study also at a military secondry school, in 1899 hebecame an officer. Beginning from 1902 he vvas a student of the istanbulMilitary Academy vvhich he gradiuated in 1905 and became a commanderof the Turkish Army.At the military school Kemal Atatürk took an interest in the ideas ofTurkish bourgeois nationalists of Tanzimat period. He became an activepartiacipant of the departures of oppositionally disposed officers against.Sultan Abdulhamid II.Kemal Atatürk and his follovvers considered it necessary to overthrovvthe Turkish empire and to establish good relations vvith neighbouringcountries.The defeat in the First World War caused a difficult situation in Turkey.On the 30th of October, 1918 the Great Britain and the governmentof Sultan Turkey signed a peace treaty. The peace treaty gave a right tothe countries of Atlanta to lead their troops in the Bosphorus and Dardanellesstraits, to occupy strategical points near the straits, According tothe peace treaty Turkey had to vvithdravv its troops from ali Arabian regions,Iran and the Transcaucasus. Alliad povvers got a right to engageBaku and Batumi vvhich vvere earlier occupied by Turkey in 1918. TheTurkish empire found itself before the danger to lose its state. But itwasn't in the interests of Atlanta to defeat Turkey completely as Atlantaconsidered Turkey to become in the future the povverful bridge-headagainst the increasing possible aggression in the Caucasus and in the NearEast.The young Kemal Atatürk understood that the peace treaty createdthe danger for existence of the Turkish State. He noted that the FirstWorld War caused the impoverishment of the Turkish people and that itvvas necessary the selfless struggle to keep the independence of Turkey.He had a capable of observation and foresight. He could think analyticallyand operatively decided the most complicated problems. He united ali300

layers of the societys intellectuals, landowners, peasantry, poor and richmen. He declared the rescuing of the country as a common affair. That'swhy he hadn't special orientation at some class or layer.In the period after the Mudros Treaty the allied povvers occupied theBosphorus and the Dardanelles straits, the East Trakia, a great many regionsof Anatolia, landed a descent in izmir. England instituted controlöver Anatolia-Bagdad railvvay also sent its own troops to the Black-Seacoastports; factually England, France and Italy divided the Turkish territoryamong themselves, and on May, İ5, 1919, stimulated by Antanta,Ggreece occupied the city of izmir and its surroundigns.On August, 10, 1920, the Antanta countries forced the Turkish gorvenmentof that period to sign the Sevre Treaty, according to which theTurkish territory vvas divided among the allied povvers, the England protectoratevvas instituted över Egypt, and the Antanta countries control vvas "instituted över the Bosphorus and the Dardanelles straits. The Antantacountries vvere also given the right to interfere in Turkish home affairs, atany time convenient for them. In fact, Turkey became a colony of England,France and Italy.Turkish state found itself on the verge of loosing its statehood and atsuch critical time it needed on energetic and courageous state and politicalfigüre vvith a bright mind, vvho vvould manage to save the country.Fortunately for the Turkish people it vvas Mustafa Atatürk, vvho undertookhis mission.As early as in 1919 he already called Sultan Mehmed VI and hisgovernment for an organized opposition against the Antanta countries,hovvever, the Turkish Sultan and his follovvers revealed a complete lossand proved to be unable to organize the Turkish people for a fıght againstthe invaders. It vvas only Kemal Atatürk, vvho managed to organize peoplefor a fıght to secure the country's independance. On May, 19, 1919 hevvas sent from istanbul to Anatolia for inspection. At this time KemalAtatürk vvas a general and had the title of Pasha, also he vvas considered apersonal aide-de-camp of his excellence the Turkish Sultan. Ali thishelped him to manage a speedy organization of people against their enemy.From Anatolia Kemal Pasha notified Sultan that the vvhole populationof Anatolia is ready for a fight to save the national interests and thoseof the state, to dravv the enemy out of the Turkish territory.Of course, the demands of Atatürk vvere absolutely inadmissible forSultan and the circles around him, vvho vvere under the influence of the allies,so he vvas summened back to istanbul. Atatürk did not return to istanbul,he resigned from his military past and on August, 9, 1919, at theorder of the Turkish Sultan, Kemal Atatürk vvas devoid of ali his military301

titles for disobedience to Sultan's order, and he vvas sentemed to death bycourt-martial.In spite of this Kemal Atatürk turned Anatolia into a centre of national-liberationmovement. He gathered around himself patriotically disposedpeople, at whose direct participation the "freedom-saving Society"vvas established, and on vvhich Kemal Atatürk took an active part. Thissociety presented a \vhole program of conducting a fight against the invadersandthe country's liberation. On July, 21, 1919 a secret meeting ofsome army corps commanders, vvhich decided to convene an A11-. Turkeycongress in Sivas, vvith the purpose of elaborating a program of the nationalmovement, and cali a meeting of the Turkish eastern vilayets rightsdefend society in Erzurum. This meeting vvas going on from July, 23,1919 till August, 7. Before the opening of the meeting Kemal Atatürkvvas elected president of the eastern vilayets right defence committe. Andin Sivas, in September 1919, at the All-Turkey congress, the committeeof patriotic forces vvas elected vvith Kemal Atatürk at the head. This committeebecame, in fact, provisional government of Turkey. Because of thetreacherous policy of Sultan and his goverment the representational committeheaded by Mustafa Kemal, officially took över the function of theprovisional goverment, so that they could be in readiness for the fightagainst the occupants. On March, 19, 1920, the representational committeeadopted a resolution to convene a national assembly in Ankara. Theassembly (mejlis) vvas convened in the April of 1919, in Ankara. Out of175 participants of mejlis 116 deputees vvere the supporters of KemalAtatürk.The declaration says the follovving. On the reasons of convocationthe national assembly: Turks are a nation, vvhich decided to take up thevvhole povver in its hands, restore its legislative state, retain state independenceand for this reason it convened a national assembly in Ankara. Thenational assembly declared the independence of Turkey and its integrity.Mustafa Kemal Pasha vvas elected the first chairman of the natinonal assembly.And on May, 3, 1920, the government vvas formed vvith MustafaKemal Atatürk at the head. The national assembly cancelled ali prior statutes,agrements and legislative acts adopted by the Sultan's goverment.Of course, such situation vvas absolutely inadmissible for Antantaand they started to activate levers against Kemal Atatürk and his authorities.In April 1920 at the instigation of outside forces Cherkez and Abazrevolts began in Turkey. Antanta also instigated Greece and promised itgreat help in its fıght against Turkey putting forvvard territorial claims.At first the Greek army vvas successful and it broke far into Turkey,hovvever, thanks to Kemal Atatürk's military talent the Turkish army, inan unequal fıght, on March, 31, 191 vvon a victory över the Greek army,302

the Turkish army vvas headed by ismet Pasha. The formation of nationalauthorities in Angora vvith Kemal Atatürk at the head greatly raised thevvarriors' spirit and predetermined the success of the half-starring unarmedTurkish army vvinning a victory after a victory över the numerousand vvell-armed enemy.The victory at Inenious exhilarated the Turkish population greatly. InMay 1920 the Turkish "Green Army" vvas formed, incorporating, besidesthe regular army parts, ali partiotically disposed Turk citizens, vvho vvereindignant at the shameful agreement of Sevre and mudros. On the vvhole,Kemal Atatürk became a man, around vvhom ali patriotic forces vveregathered, and, vvhat is more important, his strong vvill made it possible togive a great rise to Turkish national-liberation movement, vvhich in thelong run played a decisive role in ousting the enemy from the country.On July, 9, 1921, also supported by Antanta, Greece launched agreat battle against Turkey, seizing strategically important cities. TheGreek army approached Ankara at 50-km's distance. At this time theTurkish authorities summoned the last reserves to the army, and vvhat ismost important, despite a great opposition the national assembly grantedMustafa Kemal the rights of the highest commander-in-chief, simultaneouslyendovving him vvith extraordinary rights for a three-month period.On September, 13, 1921 an unparalleled in the Turkish history battle ofSaharia, vvhich ended in a great victory of the Turkish army, here MustafaKemal displayed an excellent talent of a commander-in-chief.The Saharia victory strengthened the international positions of Turkeyand, vvhat is more important, created an opposition in the allies'camp. In August, 1921, the armed forces of Italy vvere vvithdravvn fromAnatolia, and in 1921 Turkey-France treaty vvas signed in Ankara. Franceevacuated its armed forces from Kiliki, and Turkey confirmed its friendshipvvith Russia.In 1922 at Kemal Atatürk's immediate leadership the Turkish armyvvas reorganized, in the result of vvhich it became more ablebodied and ona morally higher level.Turks rendered a deadly blovv to Greeks, in the result of vvhich onSeptember, 9, 1921, regiments of the Turkish army entered the city of izmir.The Greek army defeat on Turkey vvas a great sensation for Europe,it vvas ranked as the Antanta policy failure in Turkey, so the Antanta leadersoffered turkey an agreement, and a treaty vvas signed betvveen Antantaand Turkey, vvhich is knovvn as Mudani Treaty. It vvas a comparativecompromise, Turkey regained east Trakia, and the Antanta military forcesvvere given the right to stay in istanbul, in the Straits Zone, till a peacetreaty vvas signed.303

After the ousting of the invaders Turkey became an arena for farreachingdescussions, especially the right-wing opposition vvas active, itexpressed the interests of feudals and clerical circles, vvhich stood in oppositionagainst the rights defence sociaty vvith Kemal Atatürk himself atthe head. The opposing parties tried to recognize the rights of the Turkey,Sultan and his goverment. In order to put an end to the opposition partiesantinational activity the Turkish great national assembly decided to accusethe Sultan goverment members vvith a charge of high treason, andliguidate Sultan's povver altogether. This issue vvas under discussion inthree commissons simultaneously constitutional, lavv and Shariat. Theclergy representatives vvere against cancellation of the Sultan povver,vievving it as encroachment against religion. In order to free himself ofthis charge Mustafa Kemal came out vvith a great speech on the history ofislam, Arab haliphat and Osmans. When the three commissions joint sessionvvas held vvith Mufrid-Efendi as the chairman, the bili on Sultanpovver and haliphat liguidation cancelled, opposition vvon, hovvever,Mustafa Kemal made a speech for a second time, in vvhich he soundedmost argumentative against this fruitless discussion. These argumentsvvere so important, that they may be accepted as the fundamental statutesin the cause of the future. Turkish state constitutional legislative construction,"Dear Sirs-he said-vve ought to remember sovereignty and nobodycan be given povver in the result of academic discussion. Sovereignty acquisitionis possible through forceful actions, or, it may be said, throughviolence. Through violence, by force did Osman's children acquire povveröver ali Turks, for över six centuries did they domineer över this nation.At present this nation has risen against its usurpers, it claims to achievevvhat belongs to it by the right of sovereignty. We are vvitnessing thefact... İf you vvho are gathered here-commissions together or separately -realized and savv this, in my opinion the nation acted vvorthily. In anothercase the truth vvill speak for itself. In this case several heads may "flyaway" altogether. When Mustafa Kemal started to discuss the theologicalside of this question, one deputy from Ankara, Hoja Mustafa Efendi interrupted him. "Excuse me, vve have been discussing this question froman absolutely different vievvpoint. Novv vve understand."Bili on Sultan liquidation vvas adopted on November, 1, 1922, and atthe great assembly Haliphat sessation from Sultanat vvas approved. Bythe same Bili the vvhole povver vvas fransferred to the national assembly;as a compensation nevv Caliph election vvas allovved only from the circleof Osman dynasty. On November, 17, 1922, Sultan Mehmed VI furfıvelyleft istanbul, and on November, 18 Prince Abdul Mejid vvas inauguratedcaliph and he vvas recognized caliph of the vvhole muslim vvorld, vvhichfact had just a nominal significance.304

Mustafa Kemal became, in fact, the founder and organizer of thenew staty of Turkey.In 1922 a number of measures vvere taken to strengthen the authorityand tho weaken the Sultan supporters' circles.In 1923 Mustafa Kemal published nine principles of the national partyorganization. These principles declare the independence of Turkeyform foreign states, also, provided for protection of justice and lavv in thecountry, it also recognized creation of favourable conditions for successfulimplementation of radical reforms in every part of Turkish social life.These principles became profram documents for the national party, theyprovided for its success in the elections.In the Great national Assembly elections national party vvon 263seats out of 286.On August, 13, 1923 Mustafa Kemal vvas elected the head of theTurkish State, and Fekhti Ali-bey became head of government.Despite the fact that Turkey starting on a road of state republicanrule a long time age, stili, declaration of Turkey as a republic vvas connectedvvith great diffîculties. Crerical circles and feudals close to themopposed it strongly.On December, 29, 1923, Mustafa Kemal presented a draft composedof three articles to the national party and mejlis for discussion:1. The Turkish state government form-republic.2. The highest legislative body of the Turkish state-the Turkish greatnational assembly.3. The council of ministers in the executive body of the Turkish stategoverment. This draft vvas approved and adopted by mejlis on the sameday. The opposition could not contradict them.Turkey declaration as an offıcial republic vvas Mustafa KemalAtatürk's one more great victory. The republican government form vvasjuridically formulated, and Mustafa Kemal declared it in Anatolia onApril, 23, 1920, Mustafa Kemal became the first president of Turkey, andismet Pasha organised the first government.On the very next day of declaring the rebuplic the question of Caliphatearose. Mustafa Kemal made speeches in different regions of thecountry bringing arguments for Caliphate being absolete, theocratic regimebeing baseless, this helped that part of population, vvho lived in rela-305

tively bad canditions, to share the essence of Mustafa Kemal policy. Populationunderstood, that Haliphat already belonged to history, but MustafaKemal was a great supporter of Islamic religion, and it vvas his greatdesert, that the 2nd article of the provisional constitution of 1921 said:"the offıcial religion of the Turkish state is islam", the great national assemblymejlis adopted it vvithout debates. This article entered the 1924constitution in an unchanged form.In 1924 Caliphate vvas cancelled, likevvise in the same year vacaf'sand Shairat's ministry vvas also cancelled. It vvas replaced by ahead offıceof religious cults, vvho undertook the management of mosques, they hadthe right to give posts or to dismiss imams, sheiks the head of the head offıcevvas appointed by President at the presentation of the cabinet of ministers,and he vvas subjected to the council of ministers.Shariat courts vvere gradually liquidated and they vvere replaced bycivil courts. Thus, under the vvise leadership of Kemal Atatürk Turkey byits home and foreign policy gradually became a civil state.Ali these changes vvere depicted in the Turkish republican constitution,adopted by the great national assembly on April, 20, 1924.According to the Turkish Constitution the vvhole povver belonged topeople.The constitution of 1924 endovved President vvith great povver. Hevvas the commander-in-chief of armed forces, received diplomatic representationof foreign countries, appointed the chairman of the council ofministers, signed the bills adopted by the great national assembly, hovvever,president like ali other deputees, vvas responsible to the great nationalassemble,At Kemal Atatürk's initiative Turkey vvas divided into provinces, regions,villages, ete.At the same time, it is thanks to Kemal Atatürk that the Turkish consittutionfınally introduced such general for mankid principles as a person'sinviolability, freedom of consciousness and elision, freedom ofspeech and press, inviolability of personal property.The constitdution strengthend the general character of the state goverment,carried out centralization of authorities, vvhich became a turningpoint for the Young Turkish state.Kemal Atatürk's one of the greatest success vvas the introduction ofa ne w civil code in 1925, on the result of vvhich Turkey once and for aliput an end to the mediaeval norms of life.306

Civil marriage was introduced.From January, 1, 1929, the law of "Turkish citizenship" was introduced.Mustafa Kemal directed his policy forwards recreating the system ofeducation. A great many foreign specialists vvere invited to the country,nevv curricula vvere elaborated, a unified elementary school vvas formed"ilk okul", 5-year schooling system vvas introduced.Teacher's salaries of lyceum and schools got raised.Nevv teacher-training colleges for girls vvere opened in istanbul andAnkara; library vvork vvas ameliorated, sports vvas centralized.Kemal follovvers carried out cultural reforms, vvhich helped Turkeyto do avvay vvith mediaeral backvvardness.The Turk village cultural advance vvas especially naticeable.The Turk republic foreign policy vvas greatly changed, KemalAtatürk developed entirely nevv principles of foreign policy; the solutionof those issues, vvhich remained unsolved at the Lozana conference, becamethe most important task of the Turkish foreign policy. The firstamong them vvas the problem of Iraq-Turkey border-the tovvn of Mosuli.In 1924-27 Turkey established diplomatic relations vvith Poland, Albany,Hungary, Australia, Svveden, Netherlands, Spain, Czechoslovakia,Bulgaria and other s.On the vvhole, the aim of Turkish foreign policy vvas to establishfood neighbourly relations especially vvith neighbouring countries. MustafaKemal has alvvasys emphasized this task. He noted that Turkey "isimmediately interested in establishing good-neighbourly friendly relationsvvith Balkan neighbours". It is natural that this question did notmean Balkans only, Georgia vvas also neighbouring to Turkey country,though at this time Georgia had lost its state independence. It had byforce been placed in the structure of the Soviet Union, hovvever Turkeyhad never lost interest in Georgia. And Georgia, on its part, did not havethe right to establish independent relationship vvith Turkey.In spite of this, an agreement vvas signed betvveen Turkey and Georgiain the tovvn of Karse, knovvn as the Karse agreement. Mustafa Kemaldid not limit himself by deeping the relations vvith just the Europeanstates. He vvas likevvise interested in strengthening relations vvith Asiancountries, namely, vvith Iran and Afganistan, as vvell as vvith orientalcountries.307

In the period of Mustafa Kemal's government Turkey made peacefuldevelopment the first and foremost task of its foreign policy. So MustafaKemal tried to normalize relations vvith ali countries, especially westernstates, since Mustafa Kemal and his follovvers did not want to have anyfactors interfering vvith those great reforms, that vvere under vvay in Turkey.Their successful implementation depended on peace, so in 1931 oneof the poits of the Turkish leading party program vvas "peace in the country,peace in the vvorld". The same idea vvas sounded in the speech of theforeigh minister Tevpik Rushti- bei in 1931, July, 16, in mejlis, vvhere hesaid, that the main line of Turkish foreign policy is establishing relationsvvith ali the countries of the vvorld. The USA ambassador Mr. Grue notedconcerning the Turkish foreign policy: "The Turkish government in mostsensitive to its prestige, it concludes and is ready to conclude numeroustrade agreements vvith representatives of ali other nations".Turkey managed to normalize relationship vvith England, France,USA, vvhat is most important, vvith Greece, vvhich fact allovved Turkey toparticipate in the conference of balkan countries held in Athens in 1930,vvhere the Balkan Union vvas formed as a constantly active organization,vvith its secretariat and assembly. The Balkan Union second conferencevvas held in Turkey, first in istanbul, then in Ankara, Mustafa Kemal metthe conference participants. Then follovving conferences vvere held inBukarest and Saloniki, hovvever, because of some internal contradictions,especially because of Bulgaria and Albany, vvho invariably put forvvardthe question of national minorities inhabiting other countries, this Unionvvas soon disintegrated, and in 1933 vvas replaced by Balkan Antanta,vvith Turkey, Grece, Rumania and Yugoslavia as its memkers.In 1931 Turkey declared readiness to enter the League of Nations. InJuly 1931, at the session of mejlis, the forign minister Tevpik-Rushtubeydeclared: "The idea of the League of Nations existence, is an ideathat is looked on vvith respect by the Turkish population, vve can say, it isour idea". He also said: "Turkey has a lot of friends in the League of nations".In 1932 the League of Nations Council unanimously approved Turkeyas a member state of the League. A French delegate rightly noted:"Turkey vvill be a bridge betvveen the West and the East, vvhich is mostuseful for the League"."Turkey joining the league of Nations has confirmed the fact, as theTurkish historians say, that Turkey refused to cooperate vvith only onecountry-Russia".Turkey also continued to cooperate vvith the Soviet Union, vvhichvvas its principal trade partner.308

Of course, Turkey's recognition on the international arena enabled itto solve its own economic problems, especialy in the development of industry.Mustafa Kemal's main motto vvas that "it vvas impossible toachieve independence vvithout industry". In 1934 the economic programaimed at construction of textile factories, metallurgic plants, sugar factoriesand chemical factories. At the same time it vvas necessary to create afırm market. In 1934 the adapted economic program vvas successfully implemented.In fact, industrial rise started in Turkey. This enabled Turkeyto raise Standard of living and strengthen internal positions.At the same time Mustafa Kemal continued political reforms. Theidea of the unity of Turks stood on the foreground.In 1934 the population census vvas held, and in 1934, June, 28, thebili on surnames vvas adopted, vvhich facilitated civil registration and by aspecial bili of the great national assembly Mustafa Kemal vvas given thename Atatürk, meaning "Father of Turks".In 1934 changes vvere introduced on the election system and vvomenvvere for the first time given the right to be elected deputees.In the second part of the 30-ies Turkey came nearer to the vvesterncountries. The European capital vvas given a free way, vvhich blevv a nevvspirit in the Turkish economy.In 1938 Kemal Atatürk died. Kemal Atatürk formed such a strongbasis for the conutry's construction, that Turkey vvas strongly built on it.Turkey vvas turned into one of the advanced states of Asia Minör and Europe,and influences neighbouring countries; political principles and thesystem of the country's economic government elaborated by KemalAtatürk plays a leading role in the life of Turkey today, and can be follovvedby those countries vvhich have started on a nevv vvay of life. This isespecially true of the countries placed on the post-soviet situation, makingthen first steps of independence; Georgia, Turkey's closest neighbour,among them.Turkey, in spite of complicated zigzags stili continued the politicalcourse established by Kemal Atatürk, vvhich changed it into an independentand free country. This political course communicated Turkey vvithleading countries of the vvorld and svvitched it into the vvorld's economicprocess, vvhere it plays its own role and has great perspectives for the future.In 1961 the nevv constitution of Turkey vvas adopted in 1980, January,29, the Turkish Parliament adopted a program of Turkey's economystabilization, elaborated by President Turgut Ozal, the program gave riseto the Turkish economic potential complete activation. It is the result of309

this program realization, that since the 80-ies a new program of economyimprovement is being elaborated.The former foreign minister of Turkey Hikmet Çetin wrote, that Turkey'sgeopolitical location and its being among civilized countries isunique. Turkey entered the western vvorld vvith its diplomacy, by vvay ofagreements, and vvith its religion, vvhat is most important. Turkey is, atthe time, a bighly developed democratic country, it is a member of the Islamicvvorld, it is a model for those republics of the former Soviet Union,vvhich have started on road of nevv life and vvhen the population speaksTurkish... Because Turkey is a bridge for Asia. Turkey is Europe's shortestvvay to neighbouring countries. Turkey shores democratic changes incivilized countries. That is why it transferred from an associate to a realmember of European Parliament, vvhich is a phenomenon of great importancefor Turkey.On the vvhole, the leaders of today's Turkey emphasize their continuingthe great policy to vvhich Kemal Atatürk laid a foundation, the greatestfact vvas establishing peace in the region and Turkish policy vvas directedto cooperating vvith other countries in a civilized vvay, vvhenpossible, render help too to vveak states. Georgia and Azerbaijan in theCaucasus being a vivid example of this. Not once did they get help fromTurkey in the cause of local economy and independence strengthening.An economic support is alvvays follovved by a political support, in the resultof vvhich a real friendship is formed betvveen countries, based on theprinciple of mutual profıt.Today eminent political figures of Turkey continue the road of KemalAtatürk, among them today's President Suleiman Demirel - a figüreof great renovvn. He, during the time of his being President, did a lot ofgood for the Turkish republic. He is a person, vvho is leading a rightfulpolicy of raising Turkey to the standards of a civilized country. Led byhim Turkey today is a politically active country, vvhose vievvpoint isshared by advanced states of the vvorld. Turkey has most close economicand vvarm political relations vvith caucasian countries, especially vvithGeorgia, vvhich is undoubtedly President Demirel's desert.President Demirel's speech at the opening ceremany of Akbaltsikhepassing point attests to the policy."People arrived in this geographical part, - said Mr. Suleiman Demirel,- serve that future, vvhich vvill lay a foundation for tvvo countries asvvell as of multilateral relationships. The relationships not only of thesetvvo countries, but also multilateral ones, the barriers betvveen us vvere notthe fault of either Georgian or Turkish authorities. Today we are celebratingthe cancellation of these barriers.310

Today the people, who had stood vvith their backs on each other,have turned round and are looking each ather in the eyes, luggins eachother. This border point opened between Georgia and Turkey is and willbe a gate of exemplary friendship.This border point, closed 70-80 years ago, is being opened today,and near is the day, vvhen it will no longer be necessary to issue a visa, aman entered from here will continue his way as Far as Mid-Asia" (nevvspaper"Bridge", August, 18, 1995).Turkish consistent policy is attested to by President Demirel'swords: "By developing cooperation vvith Mid-Asian and Transcaucasianstates we do not attempt at creating zones of influence, vve do not rivaland do not have conflicts vvith other countries (nevvspaper "Milieti", June,18, 1993).The political orientation of Turkey, as vve have already noted, is Europeanvvay, the way of progressive civilization development. The life ofthe former prime-minister Tansu Chiler is a vivid example of this. He figurativelynoted, that many people consider Turkey to be a Europeancountry, its future being closely connected vvith Europe. It vvas so in thepast and Turkey will go on this road in the future. This is a nevv intrepretationof traditional political road, to vvhich Kemal Atatürk laid a foundation.Turkey is a very close country for Georgia. The complex historicalprocesses vvere natural, hovvever, there vvere also moments of friendship,friendly political relations from the 90,ies, especially since Georgia declaredindependence, entered a completely nevv phase. Both countries arepaying a great atcention to the caucasion regional problems, both countrieshave simultaneously confirmed their devotion to Helsinki closingact, to nevv Europe, to the principles given in Paris Chart, significantsleps vvere made to deepen relations in the fıelds of science, culture, tourism,education.There is a nevv turning point in the Georgian-Turkish relations. OnApril, 1, 1996, a declaration signed in Ankara by the presidents of Georgiaand Turkey, "Presidents expressed their fırm opinion, that everybodymust protect the principles of independence, sovereignty, eqsual rights,territorial integrity, in any form, noninterference in each others activitiesfor the sake of establishing peace and security in the region". (nevvspaper"Bridge", July, 29, 1996). In the same declaration one more question ofTurkey-Georgian economic relations vvas touched upon, the question ofKarsi-Tbilisi railvvay construction, ete.311

The present Georgia-Turkey relations is a sample of how goodneighbourlyand good will relations can be developed betvveen tvvo states,even vvhen on the states is strong and the other is just making the firststeps tovvards independence, and it is natural, that the external and internalenemies are doing their best that these steps should not be made.The present allitude of Turkey to Georgia shovved that it is possibleto establish honest and equal relations betvveen a vveak and a strong countrypolicy. It vvas this that Kemal Atatürk vvas aspiring to, he alvvays triedto obtain good vvill neighbours for Turkey, peace is and vvill be the mainguarantee for any country's development and success.312

ATATÜRKÇÜLÜK ILE DEMOKRASININTÜRKIYE'DE VE MÜSLÜMAN ÜLKELERDEKIGELECEĞIDr. M enter ŞAHİNLER*Atatürkçüler önlerine çıkan tüm engelleri aşarak, güçlü ve modernbir devlet oluşturmak için çalışmışlardır. Atatürkçü ulusçuluk dini konuda,dışarıdan gelen her türlü baskıya karşın halkın bağımsızlığı ilkesindensapmamıştır. Bu kararlı sürecin sonucunda Türkiye, Osmanlı İmparatorluğuzamanında ülkedeki tüm kesimlere sızan yabancı etkilerden giderekkurtulmuştur. Dini tarikatların özellikle halkın gerici kesimi üzerinde sürdürdükleribaskı karşısında etkin bir laiklik kavramı, başka bir deyişleAtatürkçü laiklik oluşturulmuştur. Atatürkçüler bağımsızlıklarını korumakaygısından ödün vermeksizin, çağdaşlaşma amacıyla teknolojisi ve fikirleriylemodel oluşturan Batı'ya bilinçli olarak yönelmişlerdir. Bu bağlamdaAtatürkçüler, yurtdışında başta SSCB olmak üzere, tüm güçlü devletlereve komşu ülkelere yönelik dürüst bir dış siyaset izlerken, yurt içindegerçekleştirdikleri devrimlere karşı oluşabilecek her türlü engeli ortadankaldırmışlardır. Nitekim 1924'de kurulan muhalefet partisinin kapatılmasıolayı, bunun en belirgin örneğidir.Bununla birlikte Atatürkçü devrimlerin öncelikle demokrasiye geçişsüreci sırasında korunması gerekirken, Demokrat Parti hükümetinin, busüreç içinde, demagojiye yönelerek Atatürk ilkelerinden saptığı gözlenmiştir.Köktendinciler, Atatürkçülüğün temel ilkesi olan laikliğe karşıtutum alması için siyasi iktidara baskı yapıyorlardı. Ekonomik alanda iseDemokrat Parti hükümeti, ülkedeki ekonomik gelişmeyi sağlayabilmekiçin kendi ödeme gücünü dikkate almaksızın, Osmanlı döneminde getirilenuluslararası mali denetimi hatırlatırcasına, yabancı kredilere başvurmuşve sonuçta yabancı mali güçlerin eline düşmüştü. Devrimlerin gerçekleştirilmesiamacıyla, diplomatik alanda izlenen barış ve güvenliksiyaseti, 1945'ten itibaren yeni dış tehditlerin oluşması nedeniyle bir savunmasiyasetine dönüştürülürken, yurt içinde Atatürkçü devrimlerinyozlaştırılmasına yönelik tehditlerden ötürü bir kaygı duyulmamıştı.* Dışişleri Bakanlığı.313

Menderes hükümeti bu alanda daha da ileri giderek, Kıbrıs anlaşmazlığısırasında, 6 Eylül 1955 günü, İstanbul'da ortaya çıkan halk gösterilerindeolduğu gibi, dış siyasetteki olayları bir iç siyaset aracı olarak kullanmaktançekinmemişti 1 .İslamiyetçiliğe dönüş yolunu açan Demokrat Parti dönemi, Atatürk'ün,devrimlerin, gericiler ve köktendinciler tarafından, demokratikbir düzende saptırılabileceği konusundaki kaygılarını haklı çıkarmıştı.Demokrat Parti'nin yerini, iktidara gelen Adalet Partisi almıştı. AdaletPartisi hükümetinin başına ilk kez kırsal kesimi temsil eden bir Başbakan;Süleyman Demirel seçilmişti. Süleyman Demirel otoriter bir düzenyerine, demokratik bir siyaset izleyerek Menderes'in hatalarını yinelememeyebüyük özen gösterdiyse de, köktendincilere ödünler verilmesini önleyemedi.CHP'nin yeni başkanı Bülent Ecevit ise 1973'de, Erbakan'ınİslamcı Milli Selâmet Partisi ile hükümet ortağı olmaktan çekinmemişti(Milli Selâmet Partisi 1983'de Refah Partisi adıyla ortaya çıkacaktı). Ecevit'inİslamcılara verdiği ödünler, 1947'de İnönü'nün verdiği ödünlerebenzer niteliktedir. Bu bağlamda 1975 yılında Demirel, hükümet ortaklığınınvazgeçilmez koşulu haline gelen Milli Selâmet Partisi ile ortaklıkkurmakta hiçbir sakınca görmemişti.12 Eylül 1980 askeri müdahalesi, Atatürkçü laiklik kavramına tamamiyleuygun bir doğrultuda gerçekleşmemişti. Fakat Atatürk ilkeleri hervesileyle vurgulanmış, özellikle Kenan Evren'in konuşmalarında ve yeniokul programlarında, Atatürk'ün yüceltilmesi üzerinde ısrarla durulmuştu2 . Oysa yalnızca Atatürk'ün kişiliği üzerinde ısrarla durulmasının yanlışyorumlara yol açabileceğine daha önce değinmiştik. Evren 1982 Anayasasının24. maddesi ile ilkokul ve ortaokullarda dini öğretimi zorunluhale getirmişti 3 . Bu gelişmeyi Füsun Üstel şöyle yorumlamaktadır: "Ger-1. Türkiye, 1923 Lozan Antlaşması ile Kıbrıs'ın Büyük Britanya'nın egemenliğine girmesinikabul etmişti. Büyük Britanya'nın adada iki ayrı halkın varlığını kabul ettiğibir sırada, Kıbrıs Rumları için "kendi kaderlerini saptamak" hakkını isteyen Yunanistan,sorunu 1954 yılında Birleşmiş Milletler Örgütü'ne götürmüştü. Adada Türkler veRumlar yaşarken, yasadışı bir kuruluş olan "EOKA", terörist bir kampanya başlatarakadayı Yunanistan'a bağlamak anlamına gelen, "Enosis" istiyordu. Türk halkınınbu olayları öfke ile izlediği bir ortamda, Selanik'te, Atatürk'ün evine bomba koyulduğusöylentisinin yayılması üzerine 6 Eylül 1955 günü İzmir, Ankara ve İstanbul'daoldukça sert geçen tepki gösterileri başlamıştı. Biz bu olayları Menderes hükümetininkamuoyunun dikkatini iç olaylardan uzaklaştırarak, dış sorunlara çekmek için uyguladığıbir siyasi yöntem olarak değerlendirmekteyiz (Bakın. Menter Şahinler-Türkiye'nin 1974 Kıbrıs siyaseti, Rumeli Kültür ve Dayanışma Derneği, istanbul,1979, s. 24). Fransa Maslahatgüzarı da olayları "dini fanatizmin gösterisi" olarak değerlendirmektedir.(Fransa Dışişleri Bakanlığı arşivleri, seri 37. Maslahatgüzar PierreSiraud'nun Bakan A. Pınay'a gönderdiği 17 Ocak 1956 günlü rapor, s. 62).2. Xavier Jacob, "les tendances actuelles de l'enseignement" in Paul Dumont ve FrançoisGeorgeon, La Turquie au Seuil de L'Europe, L'Harmattan, Paris, 1991, S. 119-120.3. Xavier Jacob, a.g.e., s. 23.314

çek bir toplumsal destekten yoksun olan askeri rejim, bu eksikliği kendiideolojisinin kapsamına din faktörünü sokarak gidermeye çalışmıştı" 4 .Aslında rejimi, Ulusçuluk ve İslamiyet ittifakıyla güçlendirmek iradesi,Türk-İslam sentezini savunanlarla tamamen denk düşüyordu. TürkerAlkan'a göre Evren konuşmalarında sık sık Atatürkçü laikliğe ters düşengörüşlere yer vermekteydi. Öte yandan ordunun sert düzeninin etkisi altındakalan aydınlar, hiçbir hukuki yöntem uygulanmaksızın tutuklanmış,işçilerin sendika kurma, grev yapma hakları kısıtlanmıştı. Bazı siyasi partilerinve siyasetçilerin 1983 genel seçimlerine katılmaları yasaklanmıştı 5 .Evren tarafından desteklenen ve Adalet Partisi'nin mirasçısı olan AnavatanPartisi'nin (ANAP) kurucusu Turgut Özal, Türk-İslam sentezinde çokdaha ileri bir aşamaya yönelmişti. Özal, Menderes hükümetini hatırlatırbir yol izleyerek ülkeyi liberal ekonomiye açmıştı. Özal, ekonomik alandakaydettiği başarılardan sonra, Menderes'in bile cesaret edemediğitemel bir yasağı çiğnemiş ve Atatürkçülüğü, geçerliliğini yitirmiş bir ideolojiolarak yargılamıştı. Özal'ın yeni laiklik anlayışı tarikatlara ve köktendincileriyüreklendirmişti. Özal, Erbakan örneğinde olduğu gibi katıksızbir Müslüman olarak hareket ederken, "Allahın ipine sımsıkı sanlın"şeklinde bildirilerde bulunmuş 6 , Başbakan olarak Mekke'de büyük birHac ziyareti gösterisini yapmaktan da çekinmemişti.Refah Partisi, 1991 Ekim ayında yapılan genel seçimlerde %17 oranındaaldığı oylarla 40 milletvekili çıkardıktan sonra, 27 Mart 1994 günlüyerel seçimlerde de İstanbul ve Ankara Belediye Başkanlıklarım kazanmıştı.Bunun yanısıra Doğru Yol Partisi'nden İzmir Belediye Başkanı seçilenÖzfatura, Refah Partisi'nin eski bir üyesiydi. Bu sürecin sonundaRefah Partisi'nin 1996 yılında yapılması öngörülen genel seçimlerde enaz %20 oy alması olasılığı ortaya çıkmaktaydı. Bu oy oranının gerçekleşmesidurumunda, Anavatan Partisi ile Doğru Yol Partisi içinde bulunanve Refah Partisi'ne göre elbette daha ılımlı olan İslamcıların birleşmelerive üçlü bir hükümet ortaklığını oluşturmaları olasılığı akla gelmektedir.İslamcıların kuracağı ortaklık ise, Atatürkçü laikliğe indirilen sert birdarbe olacaktır. Köktendinciler, resmi makamların hoşgörüleri sayesindedevlet kuruluşlarına sızmışlardır. Değerli Atatürkçü ilhan Selçuk, 1993Kasım ayında, köktendincilerin resmi kuruluşlara sızdıklarını ve şeriatyanlılarının özellikle Milli Eğitim Bakanlığı ile Diyanet İşleri Başkanlığındayoğunlaştıklarını açıklamıştır 7 .Türkiye'nin enflâsyon, işsizlik gibi ekonomik güçlüklerle, PKK gibisiyasi sorunları çözebileceğine inanmaktayız. Ancak Türkiye'nin enbüyük sorunu, köktendincilerin demokratik görüntü altına sığınarak, uzun4. Jacques Thobie ve Salgur Kançal, Industrialisation, communication et rapports sociauxen Turquie et en Mediterranee depuis 1850, Editions Isis, Analecta Isisiana, İstanbul1993, s. 393.5. Türker Alkan, 12 Eylül ve Demokrasi, Kaynak Yayınları, İstanbul, 1986, s. 32-33.6. Çağlar Kırçak, Türkiye'de Gericilik 1950-1990, İmge, Ankara, 1993, s. 373.7. 15 ve 25 Kasım 1993 günlü Cumhuriyet gazeteleri.315

sürede de olsa mutlaka iktidarı ele geçirmek istemeleridir. Bu bağlamdaAnayasa Mahkemesi Başkanı Yekta Göngör Özden, Günaydın gazetesine13 Eylül 1994 günü verdiği bir demeçte, dini duyguları sömürerek yaratılantehlikenin Kürt teröristlerle, ekonominin bozulmasından doğan tehkilerendençok daha ciddi nitelik taşıdığını vurgulamıştır.İncelememizde İslamiyetin, demagog siyasetçiler tarafından1945'den 1994 yılına kadar siyasi amaçlarla kullanılmış olduğunu saptarken,Alexandre Jevakhoff un bu siyasetçileri Menderes, Demirel ve Ecevitolarak sıraladığını gözlemekteyiz 8 . Bu listeye Özal'ı da ekleyebiliriz.Güncel yaşamda dini unsurlar hâlâ siyasi partilerin en güçlü yanlarınıoluşturmaktadır. Siyasi partilerin en önemlileri, Refah Partisi ile ileridekurmaları olası hükümet ortaklıkları nedeniyle bu partiye karşı esnek birtavır takınırken, ılımlı Müslümanlar, Atatürkçü ilkelerden ödün vermepahasına bu partideki seçmen kitlesine hoş görünmeye çalışmaktadırlar.Bize göre köktendincilerin oluşturdukları tehlikeyi önlemenin tek çaresi,Atatürkçülerin birleşmesidir. Anavatan ve Doğru Yol Partileri kendikuruluşlarındaki köktendincilerden arınmalıdırlar. Ayrıca bu partiler sosyaldemokratlarla hükümet ortaklığına girişmekten çekinmemelidirler.Nitekim DYP ile SHP hükümet ortaklığında olduğu gibi CHP ve DSP ilede işbirliğine gidilebilmelidir.Turgut özal'ın 1993 Nisan ayında ölümünden sonra siyaset yaşamındayeni "Genç Türkler" akımı başlamıştır. Hükümet ortağı SHP GenelBaşkanı Erdal İnönü'nün istifasıyla birlikte yeni siyasetçiler kuşağı oluşmaktadır.Eski siyasetçilerin hatalarını yinelemeyecek nitelikte görünenyeni Atatürkçü genç liderler, laikliğin ve demokrasinin savunucusu olmakzorundadırlar. Anavatan Partisi Başkanı Mesut Yılmaz, DYP BaşkanıTansu Çiller, SHP Başkanı Murat Karayalçın, CHP Başkanı Deniz Baykalgibi. Bu bağlamda 1961 Anayasası'nın hazırlayıcılarından biri olanbağlantısızlık, bağımsızlık, ulusal gurur ve ülkeler arasında tam eşitliğisavunan, yeniden Atatürkçü dış siyasetin güdülmesini amaçlayan ProfesörMümtaz Soysal'ın 1994 Ağustos ayında Dışişleri Bakanı olarak atanmasını,Atatürkçülüğe doğru bir açılım olarak kaydedebiliriz. Yeni "GençTürkler"in günümüzde karşılaştıkları köktendinciliğin yükselmesi tehlikesi,ulusal Kurtuluş Savaşı sırasında mücadele ile çağrışım yapmaktadır.Ulusal birliği sağlamak, laiklik ve Cumhuriyet ilkeleriyle, devrimlerin korunmasıiçin günümüzde verilen mücadele, yine aynı mücadeledir.Günümüzün genç siyaset yöneticileri, güçlerini laiklik yanlısı kesimdenalırken, ulusal egemenlik kavramının önemini, artık askeri bir müda-8. Alexandre Jevakhoff, a.g.e., s. 463, Oktay Akbal, "Nasıl bir demokrasi?", 26 Haziran1994 günlü Milliyet.316

haleyi öngörerek değil, tam aksine demokratik yollara başvurarak vurgulamaktadırlar.Bu bağlamda Refah Partisi'nin demokratik yöntemle genelseçimleri kazanması durumunda, ordunun müdahale edebileceği kuşkusuüzerinde duran Ruşen Çakır'ın görüşünü, yabancı ülkelerden gelebilecekbir saldırı veya terörizmin şiddetlenmesi durumları dışında, gerçekçi birtemele oturtamıyoruz 9 . Başbakan Çiller, 22 Temmuz 1994 tarihinde LeFigaro gazetesine verdiği bir demeçte, askeri darbeye ilişkin görüşünüaçıkça belirtmektedir: "Hayır. Askeri darbenin yapılabileceğine inanmıyorum,çünkü demokratik güçler hiçbir zaman Türkiye'de böylesinegüçlü olmamışlardı. Ordu, demokratik yöntemler sonucunda belirlenenbir seçeneği engellemek için müdahale etmeyecektir (...) Bizim bu siyasigelişme aşamasına ulaştığımıza inanıyorum. Ordu, demokrasi yolunu önlemekgibi bir düşünce içinde değildir" 10 .Bu görüş doğrultusunda hareket edersek, Michel Bozdemir'in "1950yılından bu yana, Türkiye'de sivil toplumun seçkin yöneticileri devlet yönetiminegetirildikleri her dönemde, siyasi düzenin parlamento kurallarıçerçevesinde gelişmesini istikrar içinde sağlamayı başaramamışlardır"görüşünü 11 ters yüz ederek, sivil Türk toplumunda ilk kez tam bir siyasiolgunluktan söz edebiliriz. Nitekim siyasi yöneticiler, devrimlerin sorumluluğunuyüklenip bunları uygulayamadıkları için üç kez askeri müdahaleile karşılaşmışlardır. Atatürkçülerin, bir daha böylesine büyük bir tepkigöstermeleri için, ancak şeriat düzeninin yeniden kurulması gibi çok ciddibir tehlikenin söz konusu olması gerekecektir. Bundan böyle 75 yıllıkAtatürkçü dönemi miras alan Türk gençliğinin vereceği mücadelenin,artık "Halkın çoğunluğuna karşın halk için" düşüncesiyle değil, "Halkınçoğunluğu ile birlikte halk için" ilkesiyle sürdürülmesi beklenmelidir.Bu gelişim sürecinde Avrupa'ya da sorumluluk düşmektedir. Atatürkçülerinaydınlanma girişimleri sonucunda Türkiye, 1 Aralık 1964günü Avrupa Topluluğu'na üye olmak üzere ilk başvuruda bulunmuştur(13 Aralık 1995'de Türkiye'nin Gümrük Birliği'ne girmesi onaylanmıştır).Türkiye, 14 Nisan 1987'de Avrupa Ekonomik Topluluğu'na bu keztam üye olmak üzere başvururken, daha sonra ortaya çıkan güçlüklerdenoldukça tedirgin olmuştur. Çünkü Türk halkının bir kesimi, Avrupa seçeneğinekarşı çıkmakta, İslamiyete ve Müslüman ülkelere yönelmeyi yeğlemekteydi.Ozal'ın, 1980'li yıllarda izlediği iktisat siyaseti de aynı amacıgütmekteydi 12 . Refah Partisi, Avrupa seçeneğine karşı çıkma hareketinde9. Ruşen Çakır, a.g.e., s. 130.10. 22 Temmuz 1994 günlü Le Figaro gazetesinde Claude Lorieux ile "Isoler Ankara,c'est faire le lit des islamistes" başlığı altında yapılan söyleşi.11. Michel Bozdemir, "Societö çivile versus societe militaire en Turquie" in JacquesThobie et Sungur Kançal, dir. Industrialisation, communication et rapports sociaux,a.g.e., s. 405-406.12. Valerie Morel, La Turquie entre l'Europe et l'Asie, maîtrise d'etudes europennes(Basma Kodmani-Danvish yönetimindeki tez) Marne la Valle Üniversitesi, 1993, s.9.317

öncülüğünü sürdürmektedir. Bu partinin yöneticisi Şevket Kazan, AvrupaBirliği'ni, "Papa'nın buyruğu ile sadece Hıristiyan uluslar arasında oluşturulanHıristiyanlar kulübü" olarak yorumlamaktadır 13 .Tansu Çiller ise verdiği bir demeçte, İslamcı eğilimin tehlikesini vurgulamaktadır:"İslamcılar, Batı'nın olumsuz tutumunu ve iktisadi buhranıkullanmaktadırlar. Ben iktisadi durumu düzeltme yükümlülüğünü üstümealıyorum. Ancak Türkler gururlu insanlardır. Avrupa'nın onları sürekliolarak dışlaması sonucunda bir tepki doğacak ve bundan İslamcılar yararlanacaktır.İşte bu aşamada, Batılı dostlarımız etkili olabilirler (...) EğerBatılılar gereğini yapmazlarsa, Avrupa'nın onları sürekli olarak dışlamasısonucunda bir tepki doğacak ve bundan İslamcılar yararlanacaktır. İşte buaşamada, Batılı dostlarımız etkili olabilirler (...) Eğer Batılılar gereğiniyapmazlarsa, Avrupa'nın eşiğinde kurulacak olan İslamcı rejimler barışıtehdit edeceklerdir" 14 . Türkiye'nin dini bir rejime mi yöneleceği, yoksalaik mi kalacağı konusunu, Bernard Lewis şöyle açıklamaktadır: "Her ikiseçenek de olasıdır. Bu alanda Avrupa'nın alacağı karar etkileyici olacaktır.Türkiye Avrupa Birilği'ne girmek için başvuruda bulunmuştur. Sözkonusu başvuruya verilecek olan yanıt önemli sonuçlar doğuracaktır.Türkler, yüzyılı aşkın bir süredir yöneldikleri Avrupa'dan dışlandıklarınıhissettikleri anda, büyük bir olasılıkla düş kırıklığı içinde diğer tarafadoğru yönelebilirler 15 . Başka bir deyişle Türkiye'nin Avrupa ile bütünleşmesisonucunda, köktendinci İslamcıların güç kaybına uyrayacakları önesürülebilir. Sonuç olarak Türkiye, aydınlanma mücadelesinde her şeydenönce kendi gücüne güvenlidir.Türkiye, İslamcılardan kaynaklanan tehlikeyi önlemekteki sorumluluğunötesinde, Doğu ve Batı arasındaki ilişkilerin can alıcı unsurları olanHıristiyanlık ve İslamiyet arasında dengeleyici bir rol oynamak durumundadır.SSCB'nin dağılması, Irak'ın bozguna uğraması, iran'ın yalnızlığaterkedilmesi, Türkiye'yi bölgedeki tek güç ve istikrarın temeli haline getirmektedir16 . Bu bağlamda Türkiye Karadeniz ülkeleriyle birlikte "KaradenizEkonomik İşbirliği Örgütü"nü kurmuştur 17 . Müslüman, Hıristiyanve Museviler arasında gerginliğin arttığı bir dönemde, Müslüman dünyasınıngerçek anlamda tek laik ülkesi Türkiye, büyük dinler arasında yatıştırıcı,ılımlı bir ortamın yaratılmasında etkili olabilir. Çünkü TürkiyeMüslüman dünyasına laik bir demokrasi örneği sunarken, izlediği gerçekçidış siyaset yanında, Atatürkçülük, İslamiyet ve çağdaş dünya arasında13. Alain Louyot, a.g.e., s. 107.14. 22 Temmuz 1994 günlü "Le Figaro" gazetesi.15. 6 Kasım 1993 günlü "Le Monde" gazetesinde Profesör Bernard LEWIS ile yapılansöyleşi.16. Dominique Lagarde, "La Turquie entre reve d'Orient et reve d'Occident", in Arabiesaylık yayın, 1994 yaz sayısı, s. 16-17.17. Karadeniz Ekonomik İşbirliği'ne üye olan ülkeler: Türkiye, Yunanistan, Bulgaristan,Romanya, Ukrayna, Rusya Federasyonu, Gürcistan, Ermenistan, Azerbaycan.318

en etkin uzlaşma yöntemini yaratmıştır. Türkiye'nin, Avrupa Birliği'nekatılmak üzere başvurmasının en haklı nedenini çağdaş dünya ile bütünleşmeiradesi oluşturmaktadır. Avrupa, bu aşamada Türkiye'nin etkin konumundanyararlanacak ya da bu ülkeyi, "yeni kimlik arayışı"na doğruyönlendirecektir 18 . Avrupa Birliği'ne tam üye olarak katılması, Avrupa'nınDoğu'daki görüntüsüne olumlu bir değişiklik kazandıracağı gibi,iki ayrı kültür dünyası arasındaki çatışma unsurunu yatıştırıcı nitelikteolacaktır. Bunun ötesinde Batı modeli Müslüman ülkelerde yeniden değerkazanmaya başlayacaktır.Müslüman Ülkeler ve Atatürkçü DevrimlerAtatürkçü devrimler, Müslüman ülkelerin geleceği üzerinde de gerçektenönemli rol oynayacaktır. Nitekim Türk Kurtuluş Savaşı, Müslümanülkelerde "ümmet" yerine "ulus" kavramını getirmiştir. Atatürkçülük,teokratik ve yarı-teokratik rejimlerin tam aksine, halk egemenliğinedayanmıştır. Bu açıdan Atatürkçülük, halkın dini inançlarının sömürülmesineson vererek, demokrasiye geçiş sürecinin en etkin siyasi yönteminioluşturmuştur. Demokrasi halkların dini inançları doğrultusundabaşkaldırmaya eğilim göstermedikleri Müslüman ülkelerde, teokratikrejimlerin yıkılması, Atatürkçü siyasi yöntemle gerçekleştirilebilecektir.Halk egemenliğini gerçekleştirme mücadelesi veren aydınlar ve subaylar,aradıkları siyasi yöntemi başından beri Atatürkçülükte bulmuşlardır.Bu siyasi yöntem, Müslüman ülkelerde Atatürkçülük adını taşımasada, demokrasi ve laiklik kavramlarının yerleştirilmesinde başarı kazanmaolasılığı, Batı ülkelerinin etkisinden çok daha fazladır. Örneğin Cezayir,Batı'ya en yakın ve Batı modelinden doğrudan etkilenmiş bir ülke olarak,hiçbir zaman Türkiye'nin demokratik ve laik koşulları düzeyine ulaşamamıştır.Fransa 1962'den bu yana sürdürdüğü etkinliğe karşın, Cezayir'insiyasetine yön verememiştir. Bu nedenle Cezayir'de demokrasi sürecinin,ancak aydınlarla birlikte subayların bir kısmının, Atatürkçülüğün, "halkınçoğunluğuna karşı, halk için" yönetimini vurgulayarak gerçekleşebileceğikanısındayız.Atatürkçülük, İslamiyetin yeniden doğuşunu sağlamıştır. 1920'li yıllarınbaşında, Türklerin İslamiyet görüşü yarı-teokratik bir düzen kalıbıiçinde dondurulmuştu. Şeriat kuralları ile dini eğitimin ağırlığı yanında,tarikatlar, tekkeler, bâtıl itikatlar varlıklarını sürdürüyorlardı.Atatürkçülük, tarikat ve tekkelere son vererek Kuran'ın Türkçeyeçevrilmiş olması, halkın İslamiyetin temeli olan bir kaynağa ulaşmasını18. Donıinique Lagarde, a.g.e., s. 20.319

sağlamıştır. Bu bağlamda dini yönetimlerin geliştirilmesi ve camilerin yenilenmesi,dinin halk içinde benimsenmesi ve halka mal olması süreciniyoğunlaştırmıştır.Nitekim dini alanda Atatürk, insan onuruna saygı ile birlikte akıl vepozitivist değerlere ağırlık veren öz bir İslam anlayışını savunuyordu. Bukonuda düşüncesini şöyle açıklamaktaydı: "Bir dinin doğal olması içinakla, tekniğe, bilime ve mantığa uygun olması gerekir. Bizim dinimizbütün bu niteliklere uygundur" 19 . İslamiyetin gerçek değerini tekrar kazanmasıiçin, yeniden manevi yerini bulması, dolayısıyla din adamlarınınsiyasi alandan çekilmesi, tarikatların, şeyh, emir, derviş gibi dini unvanlarınkaldırılması gerekmekteydi. Geleneklerin aşılması ve dünya işleriylemanevi yaşamın ayrılması hareketi, İbni Badis gibi bazı yenilikçi Müslümanlarınarzularıyla da uzlaşmaktaydı. Atatürkçülük, özellikle gelenekselOsmanlı hoşgörüsünü daha anlamlı bir biçimde kullanarak, Türk Müslümanlarınyaşamında ilk kez dinin zorlayıcı niteliğini bireysel bilinç özgürlüğünedönüştürmüştür. Köktendincilerin ortaya sürdükleri savın tamtersine, bu özgürlük İslamiyetten kopma hareketini oluşturmamış, Türkiye'ninnüfusunun yüzde 96'sı Müslüman kalmıştır. Bilinç özgürlüğü veAtatürkçülük ile getirilen ılımlı uygulama sonucunda daha çekici bir niteliğebürünen Türk İslam anlayışı, Müslüman dünyasında da uygun birörnek oluşturmuştur.Atatürkçüler, şeriat düzeni altında yaşayan diğer Müslümanlardanfarklı olarak, özgür Müslümanlardır. Halk egemenliği ilkesi, herhangibir kişiye veya gruba dini ve siyasi ayrıcalığın tanınmasına karşıgeldiği için, İslamiyetin doğuşundaki halkçı niteliği yeniden ortayakoymaktadır. Atatürkçülük her ne kadar köktendincilerin değişmezsaldırı hedefi olarak sayılmışsa da, Müslümanların demokrasiye ulaşmalarıve aydınlanmalarının en etkin örneğini oluşturmaktan geri kalmamıştır.Anadolu İhtilâli, kitlelerin Anadolu'da ölüm-kalım mücadelesi olarakgerçekleşmişti. Daha sonra Atatürkçü devrimler, öncelikle kentlerdebüyük bir hızla uygulanırken, birçok etnik grupla birlikte dini değerlerineyüzyıllarca bağlı kalarak İmparatorluk içinde yaşamaya alışmış olan kırsalkesimlerin, devlet-ulus ile laiklik kavramlarını benimsemeleri öylesinekolay olmamıştır. Bu nedenledir ki Türkiye için köktendincilere ve tutucularakarşı sürdürülen "bitmeyen mücadele", yaşamsal değerini hâlâkorumaktadır.Demokrasi ile laiklik savaşı, aynı amaçla verilen mücadeledir. Teokratikdüzene son vererek, onun yerine "halk egemenliği" adıyla demokra-19. Akil Aksan, Citations de Mustafa Kemal Atatürk, Kültür Bakanlığı, Ankara, 1982, s.54.320

siyi yerleştiren, laiklik ilkesidir. Genç Atatürkçüler bu mücadeleyi sonunakadar sürdürmekte kararlıdırlar. Avrupa'nın yardımı olsun veya olmasın,Türkiye amacına ulaştığı zaman, Atatürkçülüğün Müslümandünyası üzerindeki etkileri artacaktır. Tarih, yakın bir zamanda, Müslümandünyasında laikliğin gerçekleşmesine, sonuçta başka isimler altındada olsa, özde Atatürkçü demokrasilerin kurulmasına tanık olacaktır.Tarihi açıdan Atatürkçülüğün, güvenilir ve sürekli bir siyasi deneyimolduğu bir gerçektir. Nitekim Atatürkçü rejimin, Birinci Dünya Savaşı'ndansonra devrimci bir hareket olarak uygulanan komünizmle karşılaştırıldığında,çok daha olumlu gelişmeler kaydettiği gözlenmektedir.Otoriter devlet düzenlerindeki benzerliklere ve yeni bir halk kimliği yaratmakyolundaki benzer iradelerine karşın Atatürkçülük ve komünizmçok farklı sonuçlara ulaşmışlardır. Türkiye kaydettiği ekonomik gelişmeile farklılık yaratmış, OECD, NATO, AB ve Avrupa Konseyi gibi uluslararasıkuruluşlara doğru yönelmiştir. Ayrıca Türkiye, komünist rejimlerindemokrasiye geçiş döneminde karşılaştıkları dağılma olgusunu yaşamaksızın,bazı sorunlara karşın demokrasiye geçiş sürecini başarıyla gerçekleştirmiştir.Profesör Maurice Duverger'e göre Atatürkçülük yolu, demokratikgeleneklerden yoksun ve gelişmekte olan ülkelerin,demokrasiye geçiş süresini hazırlayan en gerçekçi örnektir 20 . Duverger,Atatürkçülüğü, Jacobinci ve Marksist-Leninist modellerden ayırmakta,"devrimci diktatörlüğün" üçüncü özgün örneği olarak ortaya koymaktadır.Gelişmekte olan ülkelerde halk kitlelerinin siyasi eğitim sorunu, demokratikkoşulların olduğu gibi benimsenmesini zorlaştırmaktadır. Bubağlamda Müslüman dünyasıyla kıyaslandığı zaman, güncel değerleriyleetkin bir örnek oluşturan Atatürkçü laikliğin, amaçlanan çağdaş düzeyehenüz ulaşmadığı görülmektedir. Türkiye'de laiklik ve demokrasi yolundaverilen mücadele, bu düzeye ulaşılmasını sağlayacaktır. Her şeye karşınAtatürkçülük, "sürekli bir devrim hareketi" niteliği ile Müslüman ülkelerdeulusal bağımsızlık ve egemenliğin, çağdaşlaşmanın ve laikliğinsağlanması yolunda, her zamankinden daha etkin ve uygun bir yöntemolarak ortaya çıkmaktadır.Atatürkçülük, 52 Müslüman ülkenin geleceğini değiştirebilecek veen azından islamiyet, Hıristiyanlık ve Musevilik arasında bin yıl sürengerginliği yatıştırabilecek en uygun toplumsal ve siyasi aydınlanma hareketinitemsil etmektedir.İslamcı köktendinciliğin özellikle Akdeniz bölgesinde egemen birideoloji olarak yerleşmeye çalıştığı bir dönemde, Atatürkçü değerlerinmirasçısı Türkiye, Müslüman dünyası ile Batı dünyası arasında karşılıklıanlayışı sağlayabilecek tek ülkedir.20. Prof. Maurice Duverger, Les Partis Politiques, Paris, 1951, s. 308-309.321

THE FUTURE OF KEMALİSM AND DEMOCRACY IN TUR-KEY AND THE MÜSLİM COUNTRİES*The Kemalists have worked to establish a strong and modern countryby surmounting ali obstacles in their path. Despite outside pressures onthe subject of religion, Kemalist nationalism has not deviated from theprincipal of popular independence. At the end of switch in time frameTurkey had got rid itself of ali foreign infiltration of influence vvithin differentregions of the country as it had in the Ottoman times. With effectivepressures on the religious fundamentalist sector the laicism of Kemalismhas been established. Kemalists approximated Western models intechnology and aimed to become contemporary vvith Western countries,but vvithout making compromises such that Turkey's independence vvouldgo unprotected. While observing a very direct and honest foreign policyvvith ali povverful countries and neighbours, especially the USSR, they removedali obstacles to the implementation of reforms vvithin the country,an example being the closure of the opposition party formed in 1924.Whereas the protection of the Kemalist reforms, particularly in thenation's transition to democracy vvas necessary, the Democratic Party'sdemagogic deviations from the Kemalist principles of government havebeen noted. The religious fundamentalists vvere pressuring the governmentto stand against laicism, the basic principle of Kemalism. The government,to be able to ensure economic development, had overlooked itsspending ability and had, in borrovving, fallen into the hands of foreign financialpovvers reminiscent of the fınancial capitulations made during thelast stages of the Ottoman Empire. The firm policy of peace and stabilityin matters of international diplomacy, maintained to ensure the continuityof reforms, vvas transformed to a policy of defense after 1945 vvhen theformation of outside threats vvas perceived. But internal threats to theKemalist principles had not been a cause for concern. The governmenthad in fact taken risks in using events in foreign policy as tools in internalpolicies, as in the 6 September 1955 events in İstanbul vvhich arose inconnection vvith the Cyprus conflict of the same year 1 .* This is the english translation of the previous text vvhich was written by Dr. MenterŞahinler.1. According to the Lausanne Treaty in 1923, Turkey accepted that Great Britain woulddominate Cyprus. During a period vvhen Great Britain accepted the existance of tvvoseparate populaces on the island, Greece vvho desired Cyprus Greeks to have the rightto "determine their own destiny", brought up the problem in U.N. in 1954. WhileTurks and Greeks vvere living on the island, "EOKA" vvhich vvas an illegal organisationaiming for "ENOSIS" vvhich meant annexation of the island to Greece. WhileTurks vvere observing these events vvith anger, demonstrations took place in İzmir,Ankara and İstanbul on 6 September 1955 upon the spread of the rumour that a bombvvas placed in the house of Atatürk in Salonica. We evaluate these events as a politicalmethod by the Menderes government to divert the attention of the publicopinion. French Ambassador considers these events as a "demonstration of radicalism".322

Having reopened the path to Islamism the government confırmed itsworries that it could be misled by the religious fundamentalists throughuse of the democratic processes to compromise reforms.The Justice Party replaced the Democratic Party and came to powerwith a Prime Minister vvho represented the rural people, Süleyman Demirel,who observed democratic policies and vvho, much as he tried not torepeat his predecessors' errors of judgement, could not prevent makingconcessions to the religious fundamentalists. The nevv leader of the RepublicanPeople's Party, Bülent Ecevit, did not hesitate to form a coalitiongovernment vvith the religious National Salvation Party of NecmettinErbakan (National Salvation party re-emerged as Welfare Party in 1983),in 1973, and the compromises made to him by Ecevit are comparable tothose made by İnönü in 1947. Later in 1975, Demirel formed a coalitionvvith the National Salvation Party.The military coup d'etat of 12 September 1980 did not altogether developin a line compatible vvith Kemalist laicism. Hovvever, the Kemalistprinciples vvere emphasised at every opportunity, especially in the publicaddresses of Kenan Evren and in nevv school programs, and respect forAtatürk vvas insisted upon 2 despite the possibility of encouraging misinterpretationsof Kemalism by focusing attention on the person of Atatürk.Religious education became mandatory in primary and middle schools 3 .Füsun Üstel interprets this as an effort by the army to insert religion intothe context of its ovvn ideology to make up for the void of true popularsupport for the military government 4 . The attempt to support the regimeby an alliance of religion vvith nationalism suited those vvho defended thisalliance. According to Türker Alkan, Evren frequently expressed vievvs inhis speeches vvhich conflicted vvith Kemalist laicism. On the other hand,under the harsh order of the army many intellectuals vvere arrested vvithoutdue legal process, and the rights of vvorkers to form unions and strikevvere restricted. The participation of some of the politicians in the 1983elections vvas prohibited 5 . The Motherland party, heir of the Justice Partyand supported by Evren, came to povver vvith Turgut Özal, vvho advocatedfurther advances vvithin the Turk-Islam alliance. He follovved theDemocratic Party's liberal economy line. After his success, he venturedto criticise Kemalism as an outdated ideology. His understanding of laicismgave heart to the religious sector. Adopting a strict Müslim personahe had advised "firm adherence to God's leash" 6 , and made a very conspicuousHaj trip to Mecca.2. Xavier Jacob, "les tendances actuelles de l'enseigmement" in Paul Dumont and françoisGeorgeon, La Turquie au Seuil de L'Harmaffan, Paris, 1991, p. 119-120.3. Xavier JACOB, Ibid, p. 23.4. Füsun Üstel, "La Synthese turco-islamique entre traditionalisme et modernisme" inJacques Thobie and Salgur Kançal, Industrialisation, communication et raports sociauxen Turquie et en Mediterranee depuis 1850, Editions Ists Analecta Isisiana,İstanbul, 1993, p. 393.5. Türker Alkan, 12 Eylül ve Demokrasi, Kaynak Yayınları, İstanbul, 1986, p. 32-33.6. Çağlar Kırçak, Türkiye'de Gericilik 1950-1990, imge, Ankara, 1993, p. 373.323

At the 1991 general elections, the Welfare Party won 17 % of thevotes and took 40 seats at the Grand National Assembly. Subsequently,on 27 March 1994, the party won in local elections in istanbul and Ankarawhile the winner of the İzmir local elections for the seat of mayor vvasa former Welfare Party member. At the time, Welfare vvas expected towin 20 % of the votes in the elections estimated to be held in 1996. If thisvvere realised, a tripartite coalition, formed vvith the support of pro-Islamic members of the Motherland Party and the True Path Party, vvasexpected. This vvould be a severe blovv to Kemalist laicism. The religiousfundamentalists had infıltrated the civil service and state institutions. Pro-Kemalist İlhan Selçuk revealed that they vvere especially entrenched inthe Ministry of Education and the Religious Affairs Directorate 7 .It is believed that Turkey vvill solve economic problems such as inflationand unemployment and political problems such as the PKK Kurdishterrorism. But Turkey's gravest problem lay in the ambitions of thereligious fundamentalists to acquire povver under the guise of democracy.In this respect, the President of the Constitutional Court, Yekta GöngörÖzden in an intervievv vvith Günaydın nevvspaper on 13 September 1994commented that the danger created by exploitation of religious sensimentsin Turkey vvas a more serious issue than either terrorism or economicproblems.Those politicians vvho had, betvveen 1945 and 1994, manipulated islamdemagogically tovvard achieving political ends have been identifıedas Menderes, Demirel and Ecevit 8 , Ozal could also be added to this list.In daily life, religious issues stili constitute the strongest platform of thepolitical parties. While the main parties entertain a placatory stance tovvardsWelfare for, perhaps, possible political partnership, pro-Islamicmembers compromise Kemalist principles to appeal to the electorate ofWelfare.To prevent the dangers posed by the religious fundamentalists, Kemalistsmust ünite. The Motherland and True Path Parties must clear theirmembership of fundamentalist elements, and must not refrain from enteringcoalition partnerships vvith the Social-Democratic parties. Hence, asin the case of the True Path Party and the Social Popülist Party, the RepublicanPeople's Party and the Democratic Left Party can cooperate.After the demişe of Turgut Özal in 1993, a movement of YoungTurks emerged on the political scene. Also vvith the resignation of Erdalİnönü from the Social Popülist Party a nevv band of politicians emerged,those vvho strive not to repeat old mistakes and regard the necessity of de-7. Cumhuriyet, 15 and 25 November 1993.8. Alexandre Jevakhoff, loc. cit., p. 463, Oktay Akbal, "Nasıl bir demokrasi", 26 Hazirangünlü Milliyet.324

fending laicism and democracy. The leaders of the main parties, MesutYılmaz of Motherland, Tansu Çiller of True Path, Murat Karayalçın ofthe Social Popülist Party and Deniz Baykal of the Republican People'sParty are examples of these politicians. In this respect, the appointment ofMümtaz Soysal, one of the authors of the 1961 Constitution and the proponentof Kemalist foreign policy, as the Minister of Foreign Affairs inAugust 1994 can be regarded as a proper step toward advancing the principlesof Kemalism. The confrontation of the nevv Young Turks vvith contemporaryreligious fundamentalism is reminiscent of the Liberation War.The struggle novv as it vvas then is to ensure national unity, and to protectlaicism, republican principles and Kemalist reforms.The young political leaders of today must dravv their povver fromsupporters of laicism and must assert the importance of national sovereignty,not by military means, but by democratic methods. The fears ofRuşen Çakır about a possible military overthrovv of a Welfare governmentis very unlikely unless terrorism increases or another overseas attacktakes place 9 . The vievvs of Tansu Çiller on a future military coupd'etat, as expressed to Le Figaro nevvspaper on 22 July 1994 vvere thatshe didn't believe it possible, as democratic povvers had never beenstronger in Turkey. She furthered that the army vvould not interfere vviththe democratic desicions of the people, as Turkey had indeed reachedsuch a stage of political maturity, and that the army is not intent to impededemocracy 10 .If one accepts this, one can refute the statement by Michel Bozdemirthat "since 1950 the distinguished leaders of the civilian population,vvhenever brought to manage the state, have not been able to manage theprogress of the political order according to the parliamentary codes" 11 .The political leaders have faced overthrovv by military coups three timesbecause they have taken on the responsibility of reforms and have implementedthem. For the Kemalists to allovv such a reaction again, a seriousdanger such as the reintroduction of Sharia vvill have to arise. Therefore,the struggle of the Turkish youth novv should be "vvith the people, for thepeople", rather than the old "against the people, for the people".In this struggle Europe bears responsibility as vvell. As a consequenceof Kemalist principles enacted Turkey made an application formembership to the E.E.C on 1 December 1964. and on 13 December1995 its entry to the Customs Union vvas confırmed. After reapplying formembership to the EU on 14 April 1987. Turkey faced internal conflictsas some Turks expressed preference for economic union vvith the Müslim9. Ruşen Çakır, loc. cit., p. 130.10. Le Figaro 22 July 1994: Claude Lorieux and 'Isoler Ankara c'est faire le nid des islamisies'.11. Michel Bozdemir, "Societe çivile versus societe militaire en Turquie", in Thobie etSungur Kancal'dır. Industrialisation, communication et rapports sociaux. loc. cit., p.405-406.325

countries. The economic policy of Özal in the 1980's pursued this aim 12 .The Welfare Party, spearheading this movement allowed its presidentŞevket Kazan, to refer to the E.E.C. as "The Christian Club formedamongst Christian countries according to the will of the Pope" 13 .Tansu Çiller has emphasized the dangers of Islamism in Turkey byreminding the people that "the Islamists are using Europe's negativestance towards Turkey and the economic situation to their political advantage.I take on the responsibility of setting the economy right. Hovvever,Turks are a proud nation and if the E.E.C. continues to reject. Turkey'spublic reaction vvill only develop to be used by the Islamists. At this stageour European friends can be effective (...) If the West doesn't do what isnecessary Islamic regimes at the threshold of Europe vvill threatenpeace" 14 . On vvhether Turkey vvill remain laic or take up a religious regimethe speculations of Bernard Levvis have been that "both choices areviable and the decisions of Europe vvill be effective. Turkey has appliedfor entry to the E.E.C., and the response to this vvill bear significant consequences.If Turks feel rejected by a Europe they have oriented to forseveral centuries, they may shift their allegiances" 15 . In other vvords, inthe event of Turkey's joining the European Union, it could be assumedthat Islamists vvill lose povver. Hence, Turkey must shovv its strength in itsstruggle for advance.Beyond the issue of preventing the dangers posed by the resurgenceof Islamism, Turkey plays a balancing role betvveen islam and Christianityin vital East-West interaction. The collapse of the former Soviet Union,the uncertainty of ties vvith Iraq, and the West's rejection of Iranshovvs Turkey to be the sole povver and basis of peace and stability in thearea 16 . In this respect, Turkey has established the "Black Sea EconomicCo-operation Organisation". At a time vvhen the tensions betvveen Muslims,Jevvs and Christians is mounting, Turkey being the only truly laiccountry among the Müslim countries, can be effective in the maintenanceof conciliatory and vvarm relations betvveen the great religions. Turkeyhas already created a most effective reconciliation betvveen islam. Kemalismand the modern vvorld, vvhile constituting a model of laic democracyfor the Müslim World. The aim of joining the E.E.C. is justified by thenation's desire to be a modern and civilised one. Europe vvill either makeuse of Turkey's stance or vvill push it to seek "a nevv identity" 17 . Turkey's12. Valene Morel, La Turquie entre l'Europe et l'Asie, maitrise d'etudes europennes,Basma. Kodmani-Danvish yönetimindeki tez, Marne la Valle Üniversitesi, 1993, p.9.13. Alain Louyot, loc. cit., p. 107.14. Le Figaro 22 July 1994.15. Le Monde 6 November 1993: Professor Bernard Levvis.16. Dominique Lagarde, "La Turquie entre reve d'Orient et reve d'Occident", in AraimesSummer, 1994, p. 16-17.17. Dominique Lagarde, loc. cit., p. 20.326

acceptance by Europe along vvith its positive influence on the Eastern aspectof the continent vvill create a peaceful zone for the skirmish tendenciesof the tvvo cultural worlds. Furthermore, the European model will regainvalue in the Islamic vvorld.The Müslim Countries and Kemalist ReformsThe Kemalist reforms vvill in reality play an important role in the futureof the Müslim countries. The Liberation War set the concept of 'nationhood'against the existence of 'Ümmet' or (religious community atlarge). Kemalism, in contrast to the theocratic or semi-theocratic regimesis based on popular sovereignty. Kemalism has thus ended the politicalexploitation of public desires and has provided an effective model for atransition to democracy. In the Müslim countries vvhere people do not riseup against religious domination, democracy can be established throughKemalist policies.Those Müslim offıcers and intellectuals seeking means to realisepopular sovereignty can find the appropriate political model and methodin Kemalism. The influence of Kemalism in establishing laicism and democracysurpasses that of the West. For example Algeria very close toand under the influence of Europe, has never been able to attain thedemocratic and laic conditions of Turkey. Despite its efforts since 1962,France has not been able to influence the political climate in Algeria, asthe Kemalists's approach "against the people, for the people" could.Kemalism has ensured the rebirth of islam. At the start of the 1920'sTurkey's understanding of islam vvas frozen in a semi-theocratic order.Given the countervveight of the Sharia and religious education, the religiousorders, temples and superstitions vvere comfortably afloat.Kemalism, by bringing an end to the religious organisations, hasmaintained the Quran as the only source of islam. The translation of theQuran has enabled the people to go directly to the source for spiritualguidance. This, together vvith the organisation of religious affairs, and therenovation of the mosques, has brought religion to the level of the people.Thus, Atatürk defended an islam vvhich allovved for the dignity ofthe mind and positive thinking of the individual and explained that "for afaith to be natural it has to be compatible vvith the mind, and the logic ofknovvledge and technology. Our religion harbours ali of this" 18 . For islamto reestablish its true spiritual place, the removal of religious men and in-18. Akil Aksan, Citations de Mustafa Kemal Atatürk Dışişleri Bakanlığı, Ankara, 1982,p. 54.327

stitutions from politics and education vvas necessary. The separation ofstate and religion to surmount the backvvard pull of tradition vvas also recommendedby reformist Muslims like Ibn Badis. Kemalism has transformedthe oppressive nature of religion to a matter of personal belief andconsideration through the Ottoman basis of tolerance. This, contrary tothe claims of religious fundamentalits, has not alienated people from islambut has, in fact, helped 96% of the Turkish population to maintaintheir faith in islam. Thus, the Kemalist liberation of islam has providedan attractive model for a true understanding of faith in the Müslimvvorld.Kemalists, as distinct from the Muslims living under the order ofSharia, are free Muslims. The principle of popular sovereignty forbidsany individual or group from claiming religious or political sovereigntyand therefore has allovved islam to return to its popular essence. Thoughcriticised by the religious fundamentalists, Kemalism has indeed been instrumentalin the democratization and intellectual enlightenment of Muslims.The Anatolian Revolution developed as a struggle for survival. TheKemalist reforms had been easier to implement in tovvns and cities buthad not been so easy in rural Anatolia, vvhere people had been steeped inethnic values for many years and vvere incapable of understanding themerging concepts of nation and state, and the secular necessity at thefoundation of such a merger. Thus the fıght against religious fundamentalismmaintains its vital importance today.The struggles for democracy and laicism are made for a commonaim. It is the basic principle of laicism that establishes the democraticcharacter of a society, establishing hence a "people's sovereignty".Young Kemalists are dedicated to this fight, and vvith or vvithout the helpof Europe, vvhen Turkey succeeds in ridding itself of religious intolerancecompletely, it vvill have constituted an exceptional model for aliMuslims in the vvorld. History vvill soon vvitness Kemalist democracy establishedin the Müslim vvorld even if under other banners and terminologies.From a historical point of vievv it is a fact that Kemalism is a soundand enduring political philosophy. In fact the comparison of Kemalism asa revolutionary regime vvith the Soviet order after the World War I provesit to be the more effective and progressive, despite the similarities of theauthoritarian basis of both governments. Turkey has achieved distinctionin its reform efforts in orienting itself to such organisations as O.E.C.D.N.A.T.O., the E.E.C. and the Council of Europe. Turkey has not sufferedpolitical and social collapse in its transition to democracy as did the formercommunist orders; indeed. Kemalism has been desribed by scholars328

like Maurice Duverger as a model for the democratization process 19 . Indeveloping countries, the political education of people endangers thedemocratic process. In this respect, although Kemalist secularism standsas a great accomplishment in the Müslim world as a whole, Kemalismhas not been able to meet the standards of the modern world. The strugglein Turkey to meet this standard constitutes an even more effective modelfor the future of Müslim countries.In conclusion, Kemalism represents the most suitable model of politicaland social development for the future of ali 52 Müslim countries andfor the achievement of a moderation of world tensions betvveen islam,Christianity and Judaism. Thus, at a time vvhen religious fundamentalismis vvaginig a fıght to establish itself in the Mediterranean, Turkey, as theheir to Kemalist principles, stands as the sole country to realise the mutualunderstanding that it is possible to create betvveen the Müslim and theWestern Worlds.19. Prof. Maurice Duverger, Les Partis Politiques, Paris, 1951, p. 308-309.329

1938 SONUNDA PARIS BASıNıNDA ATATÜRK VEESERI ÜZERINE BAZı DÜŞÜNCELER*Jean-Louis BACQUE-GRAMMONT**(Çeviri: Yrd. Doç. Dr. Berrin CEYLAN ATAMAN)***İyi belgelenmiş ve biçimlenmiş, Atatürk'ün' ölümü karşısında SemihVaner'in Paris basınının tutumu üzerinde bugün klasik olan eseri, çokzengin malzemelere değerli bir başlangıç oluşturur. Yazarın kullandığınaek olarak başlık bakımından zengin ve hassas noktalar yakalayan, bölgeselbasını da eklemek yerinde olacaktır. Ayrıca, başkentte yayınlanan haftalıkveya aylık süreli yayınların da yakından incelenmeyi hakettiği kanaatindeyiz.Bu sunuşun çerçevesi bizi bunlardan üçünü seçmeyegötürmektedir. Bir yandan ulusal ve uluslararası dağıtımı çok büyük olanhaftalık bir gazete: l'Illustration. Diğer yandan, önemli kişilerce beğenilenaylık dergi La Revue des Deux Mondes, son olarak ise, o dönem içinyapılmış, öncelikle 'geniş kitlelere' seslenen haftalık resimli haber dergisi,Vu dergisinden söz edeceğiz.Yaklaşık Yüzyıllık bir Kurum: L'IllustrationSon derece saygın bir dergi söz konusu olunca, tanıtımı için birsunuş gerekmektedir. L'Illustration 1843'de kurulmuştur. Resimli basınıilk kullanan Fransız örneği olarak kendisini okuyucularına tanıtmış,ününü ve gelişmesini bu şekilde elde etmiştir. Zaman içinde, röportajlarındürüstlüğü, yazıların kalitesi, litografyalar, fotoğraflar l'Illustration dergi-* Bu çalışma yazarı tarafından yönetilen "Tarih ve Osmanlı tarihinin yardımcı bilimleri"araştırması programı ve Paris'teki Milli Bilimler Merkezi'ne bağlı Araştırma ÜnitesiDerneği no: 390 ile İstanbul'daki Fransız Anadolu AraşUrmalan Enstitüsüişbirliği çerçevesinde oluşturulmuştur. Burada sunulan araştırma, basında Atatürk'ebakış içinde "olduğumuz gibi"nin hazırlanmasında gerçekleştirilen ile eşanlı yürütülmüştür.** Directeur, Centre National, Sucy-en-Brie.*** Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Öğretim Üyesi.1. Semih Vaner, "Bilans du regime rĞpublicain turc dans la presse française â la mortd'Atatürk", Paul Dumont et Jean-Louis Bacque-Grammont ed., La Turquie et laFrance â lepoque d'Atatürk, collection Turcica, I, Paris, 1981, s. 273-295. Aynı olaykarşısında başka ülkelerin basınındaki tutum üzerine benzer çalışmaların sunulmasınınbüyük yarar sağlayacağını bu vesile ile belirtmek isteriz.331

sini gerçek bir kurum haline getirmiştir 2 . 1900 yılında baskısı 50 000'igeçmiş, 1 908'de 100 000'i bulmuş ve birinci dünya savaşı sırasında200 000-300 000 arasında olmuştur. Bizi ilgilendiren 1938 yılı ise142 000 adetle on yılın en düşük baskısının olduğu tarihe karşılık gelmektedir:Bunun 115 000'i abonelik yoluyla satılmıştır. Bununla birlikte1932 yılı için elimizde bulunan veriler bize baskının dörtte birinin, basımdanhemen sonra ihraç edildiğini göstermektedir 3 . Büyük formatta (28x36cm), lüks değilse bile özenli sunumu ve yıllık olarak üç özel sayı ve çeşitliedebi eklerle donanmış olan bu haftalık dergi yabana atılacak gibi değildi.Bununla beraber, son derece belirgin politik angajmanlara karşıyüzyılın başından beri yayın üzerinde güçlü olan, Bashet ailesinden çekindikleriiçin, kamuoyundaki etkisi göreli olarak düşüktü. 1938 dolaylarındaüç düşmanca tutum ortaya çıkmıştır: Allerjiyi andıran bir antisovyetizm,birçok kez ifade edilmiş olan Roma ve Berlin rejimlerinekarşı bir antipati ve Front Populaire hükümetine ve onun bıraktığı tüm işlerekarşı çıkma. Bugünün "sessiz merkeziyetçiliğine" karşılık gelen, döneminkökten sosyalizmi ile yakınlığı olan bazı sütunlar açık olarak görülüyorolsa dahi, bu net bir politika çizgisi belirlemeye yetmemektedir. İkiuç arasında ilan edilmiş mesafe, ılımlı olarak nitelendirilebilecek kamuoyugözünde, yıllar boyu elde edilmiş objektif olma ününü güçlendiriyordu.İçeriğe gelince, sanatsal aktüalite yanında, ulusal olduğu kadar uluslararasıpolitikalara ayırdığı önemli yeri saptamak için, bu derginin ulaşılabilirtüm kolleksiyonlarına bakmak gerekmektedir.Bu saygın haftalık derginin yeni Türkiye'ye atfettiği değeri görebilmekiçin yapmış oldumuz sondajlar bize açıkça derginin, Türkiye'ye, biryakınlık ve sempati duyduğunu gösteriyordu. Bu yakınlık genç bir politiksınıf ve dönemin fransız entellektüelleri tarafından da paylaşılmaktaydı.Ayrıca, genç cumhuriyet tarafından ortaya atılmış idealler ve aynı zamandaonlara ulaşabilmek için duyulan ve yayılmakta olan büyük istek yankılarıuyandırıyordu.2. [HGPF], Histoire generale de la presse française, publiee sous la direction de ClaudeBellanger, Jacques Godechot, Pierre Guiral et Fernand Terrou, III, De 187 â1940, Paris, Presses Universitaires de France, 1972, s.387: L'lllustariton (...)fransızların rakipsiz kalite dergisi olmaya devam ediyordu ve okuyucu kendisini budergiye adeta adamıştı. Uzun bir geçmişi ile bu dergi teknik ilerlemelerin de öncülüğünüyapmıştır. 1933'deki açılışında, Bobigny matbaası Avrupa'nın en moderndonammlanndandı.3. Jean-Noel Marchandiau, L'Illustration, 1843/1944. Vie et mort d'un journal. ParisBibliotheque historique Privat, 1987, s.325-329. 206.855 adet basımdan 12.280'ifransız sömürge ve kolonilerine ve 45.106'sı diğer ülkelere gönderilmiştir. 6 ülkede2000 abonmanı geçmiştir. Belçika (10.306), İsviçre (3.995), ABD (2.996), Hollanda(2.225), İtalya (2.118), Romanya (2.024) ve 7 ülkede de 1000 abonmanı geçmiştir:İspanya (1.971), Polonya (1.788), Portekiz (1.902), Kanada (1.361), Brezilya (1.168),Arjantin (1.178), Mısır (1.157). Türkiye 694 aboneye ulaşıyordu. Almanya (895) veİngiltere (864) ile karşılaştırıldığında oldukça az gözüküyor. Fransız koloni ve sömürgelerindesadece Magrebli olanlar 1000'i geçiyordu (4.172 Cezayir'de, 2.123Fas'ta, 1.272 Tunus'ta), bunlara bir de Çin hindi eklenebilir: Kouang-Tcheou(1.381).332

Neredeyse yüzyıllık olan l'Illustration, kendi yolunda devam ediyordu,haberin ivediliğine göre, gerek resimlerde, gerekse yazılarda kaliteyifeda etmek konusunda çok fazla endişe duyulmuyordu. Bu bakımdan 10Kasım 1938'de Atatürk öldüğünde, 12 Kasım tarihli ve 4993 no.lu haftalıkdergi durumu pek yansıtmıyordu. Hatta 19 Kasım tarihli gazetede bununlailgili en küçük bir haber boşuna aranıyordu. "İstanbul'da Dolmabahçesarayının eski hükümdarlık salonunda Atatürk'ün naaşı etrafındasabahlama'yı gösteren, tam sayfa bir fotoğrafı görmek için 26 Kasım tarihlive 4995 sayılı dergiyi beklemek gerekiyordu (s.405): Fotoğrafın altındakısa bir yazı "19 Kasım'da İstanbul'da ve daha sonra 21'inde Ankara'dayapılan görkemli cenaze törenlerine 4 " ayrılmıştı. Resim oldukçaetkileyici biçimde - hiç de aşırı görülmeyen bu sıfatı resmin alt yazısındanalıyoruz- sarayın başdöndürücü ve şatafatlı dekoru ile, yarım dairebiçiminde hazırlanmış altı tane yanan meşale ve bunların ortasındasönmüş yirmi kadar lambadan oluşan oldukça büyük bir Osmanlısokak lambasından oluşan katafalkın sadeliği arasındaki tezatlığın altınıçizmişti 5 .Diğer yandan, 405. sayfadaki resmin altındaki yazıda, cenazeyekatılan Fransız temsilcilerinden önemli bazılarının isimleri ve aynı zamandaAtatürk üzerine bir makale yer almaktadır. Gerçekten de 411 ve412. sayfalarda "Cenevre muhabiri" Noelle Roger'nin "Türkler'in AtasıÜzerine Hatıralar" başlıklı ve çok hüzünlü olmayan bir yazısı bulunmaktadır.Yüzyılın başında yayınlanan, bu yazarın Türkiye ile ilgili ilkeseri olan, En Asie Mineur, La Turquie du Ghazi, oldukça tanınmış bireserdir. Paris'te Doğu Dilleri Kütüphanesinde bulunan bir kopya bize4. Bu altyazının tam metni şöyle: Birkaç sayfa sonra özel muhabirimiz Mme NoelleRoger'nin Kemal Atatürk'ün eserinin kişisel hatıralarından oluşan bir makalesi yeralacaktır. Dolmabahçe sarayında "Türklerin babasının tabutu etrafındaki gecelemeyigösteren son derece etkileyici olan bu fotoğraf elimize geçti. Katafalka konur konmaz,ipekten bir Türk bayrağına sarılı dört general ve iki piyade erinden oluşan şerefbölüğünce beklenen naaş eski kraliyet salonuna konmuştu ve burada, üç gün boyunca,çok büyük bir kalabalık, 19 Kasım da İstanbul'da, sonra da görkemli şekilde 21Kasım 'da Ankara 'da yapılan cenaze törenlerinden önce, naaşın önünde saygı yürüyüşüyaptı. Fransız delegasyonunu İçişleri Bakanı Albert Sarrault'nun başkanlığındaGeneral Georges, Labord'un yardımcı Amiral'i Albay Collet ve deniz kuvvetlerindenbir görevli temsil ediyordu. Fransa'ya hareket etmeden önce, M. Albert Sarraultİnönü tarafından kabul edildi. L'îllustration'nun Atatürk ismindeki tremaya gösterdiğisaygıdan, İnönü aynı şekilde yararlanamıyordu. Sadece fransızcanın kullamınadikkat edersek, trema bir sesli harf boşluğudur ve e, i ve u harfleri üzerine konur bukurala uyulursa İnönü yazılır. Dergide bu konuda bazı tereddütler yaşandığı görülmektedir.5. Biraz tartışmalı da olsa, sol sayfa (s.404) törenin havasını kuvvetlendirmeye katkıdabulunmaktadır: şık giyimli olarak, alt üçte bir sayfayı, güven mektubunu sunmaküzere bir saltanat arabasına binmeye hazırlanan İtalya'daki yeni Fransız BüyükelçisiAndre François-Poncet'nin fotoğrafi süslemektedir. Bu diplomatik sahneler kapaksayfasının üçte ikisini kaplayan fotoğraflardı: "Roma'da güven mektubunu sunmaküzere, Fransız Büyükelçiliğinin bulunduğu yere gitmek için Farnese sarayını terkedensaltanat arabalarının kortejini konu alıyor."333

kaynakçaya ilişkin yararlı bilgiler sunmaktadır 6 . Başlık sayfasının arkasınayapıştırılmış 14-15 Nisan [1930] tarihli dergiden kesilmiş ancak başlığıbelirtilmemiş bir yazı bulunmaktadır 7 . Yazarına olduğu kadar, KemalistTürkiye'ye de övgüler yağdıran ve Noelle Roger'nin 8 daha öncekieserler listesinden hemen sonra yer alan bu anonim yazı, yazarın eserlerininbüyük röportaj lardaki kurgu literatürüne geçtiğini göstermektedir 9 .Şunun da altını hemen çizmek gerekir ki, uzmanlıkta sadece bir başlangıçdenemesi yapan Noelle Roger için, tarihçi olarak ünlü olduğukadar politika insanı da olan Gabriel Hanotaux tarafından bir önsöz eldeetmesi az bir şeref sayılmazdı 10 . Sadece bu iki başlık için dahi olsa akademisyenolanlar Noelle Roger'nin sunduğu Türkiye imajına kayıtsız kalamazdı:1928'de gerçekleşen Latin Alfabesinin kabul edilmesi ve eğitimseferberliği için kampanya, Anadolu'ya gerçekleşen ilk seyahat bu hanımaeğitimin genelleştirilmesi ile politik, sosyal, bilimsel ve entellektüelyaşamın tüm alanlarında Avrupa örneğinden beklenebilecekler arasındakimantıki zinciri özel olarak vurgulama fırsatını vermiştir. Böylece GabrielHanotaux, 3. Cumhuriyetçilere yakın fikirleri olanlara coşkulu bir destekvermekten geri kalmıyordu. Ayrıca Danion, Condoret ve Lakanal gibiisimleri de kendisine referans gösteriyordu. Bunun yanında ideallerin barışçıkoşullarda ve "Cumhuriyetin siyah süvari erleri"nin sempatik türkkuzenleri sayesinde gerçekleşmesinde yine Gabriel Hanotaux'un katkılarıvardır.Türk halkı "ölmek istememiş bir halk"tır, işte Türkhalkı gerçekte budur. Bu halkın yaşamak ve ayaktakalmak için gereğini yapacağına nasın inanmayalım?Bu gerekli yenilenmeyi Gazi ve ekibi halkın disiplinine,bir okul öğretmeni edasıyla emanet etti ve (herşeyien basit haliyle söylemek gerekirse) Anadolu Türkiye'sisöz dinliyordu: Anadolu okumayı, düşünmeyi,6. [RAM], Noelle Roger, En Asie Mineure. La Turquie du Ghazi. Preface de GabrielHanotaux, collection Voyageuses de Lettres, Paris, Fasquelle, 1930 [L'exemplaire dela BILO porte la cote AP.VIII.70.] BILO sayısı AP.VII.70 kodunu taşıdı.7. Bir sayfa arasına konulmuş rusça bir gazeteden bir kupür farkediliyor. Üzerinde elyazısıyla Rul'ün, 21 Mayıs 1930 tarihli, 21. sayısından geldiği yazıyor. Bu notta,Noelle Roger'nin kitabının eleştirisi oldukça olumludur.8. Onbir roman başlığından sadece La Route de L'Orient romanı yazarının yeni ilgi alanıylailişkilidir.9. (....) On ya da 15 cilt olan eser ona haklı bir ün kazandırdı.10. 1894'den 1898'e kadar dışişleri bakanı, diplomat Gabriel Hanotaux (1853-1944)Fransız-Rus işbirliğinin temel sorumlularından biriydi. 1897'de Fransız Akademisineseçildi, diğer yandan tarih eserleri ile tanınıyordu ve özellikle de l'Histoire du Cardinalde Richelieu ve L'Historie de la Nation Francaise. Gabriel Hanotaux daha sonradeğinileceği gibi sayısız kere bu dergiye katkıda bulunmuştur. L'Illustration'nun 10Kasım 1938 tarih ve 4994 sayısı (s. 503-505). "Gabriel Hanotaux au prieure d'Orchaise"makalesine ayrılmıştır.334

çalışmayı öğreniyordu. Anadolu, klavuzunun yolundaydı.Hiçbir şey, tutuk tutuk ve heceleyerek latin alfabesinitorunları yanında okuyan bir büyükbabanınbulunduğu sınıf tablosu kadar etkileyici olamazdı. Buyazı artık büyük babayı şaşırtmıyordu, herkes bu sayfayaeğilmiş ve okuyordu, artık fessiz ve peçesiz birhalkın yeni hayatı başlıyordu.(...) Bugün, Doğu'da, imparatorluklar kurmak öğretmeneaittir. Kim kutsal tanrının yollarını deşeleyebilir?Amaca ulaşan kim olursa olsun, şüphesiz bu çabayıgösteren bir ulus, evrenin dikkatini hakketmiştir. Bueski topraklarda, kendi isteğiyle kendini yenileyen birinsanlığın gösterisini bize sunan bu kitabın Fransa'dayayınlanması iyidir".Kitapta önsözü oluşturan, betimlenmiş örneklerden büyük ölçüdeesinlenmiş, halka ve yöneticilerine seslenen bu övücü cesaretlendirmelerKemalist Türkiye ile ilgili o zamanın frankofon edebiyatında bir istisnateşkil etmiyordu. Yapılması gereken bir anket kaydıyla, bize göre, NoelleRoger, son on yılın, sadece türk halkının gelecekteki sorumlulukları üzerindekiısrarının etkili olduğu yazarlardan biri değil, aynı zamanda Atatürk'ünaynı konu üzerindeki söylemlerinin yankılarının çok erken bulduğuküçük sayıdaki topluluk içinde yer almaktadır. Bu konu en karmaşıkama en tanınmış şekliyle şudur: "İki Mustafa Kemal vardır: Biri, benim,ölümlü ve yok olacak; diğeri biz, diye konuşmam gerekir, ulusu yenidenyaratan ve sonsuza kadar yaşayacak olan"İşte Noelle Roger'nin 26 Kasım tarihli l'Illustration dergisindeki makalesibu alıntı ile tamamlanmaktadır.. Dördüncü sütunda dört ayrı konubaşlığı yer almaktadır: İlk ikisi yedi yıl önce "Küçük Asya"da çok genişbir biçimde geliştirilmişti: "Başşehrin yaratılması", "alfabe reformu","Atatürk, çalışma odasında, dilbilimci" ve "Atatürk ve evlatlık kızları".Yazar ve redaktörün yeni Türkiye'nin kurucusu için vermeyi düşündüğü11. RAM, s. 12. Kendince anonim bir sayımcı, yukarıda sözünü etmiş olduğumuz basınkupüründe akademisyenin önsözü hakkında şunları yazıyordu: Bayan NoelleRoger'nin yeni cildini takdim eden Bay Gabriel Hanotaux'dur. Hiç kimse bunu dahafazla bir otorite ile yapamazdı. Uzun zaman, Bay Gabriel Hanotaıvc, Fransa 'nin eskibir politika geleneğini dikkate alarak kendisini Türkiye'nin, eski Türkiye'nin, PierreLoti'nin ve "Desenchanitees"lerin Türkiye'sinin dostu olarak gösterdi. Eski sempatileronun kalbinde ölmemişti. O, bu halkın şaşırtıcı enerjisine şahit olagelen ve tarihtetek olduğu söylenebilecek, kendi ayakları üzerindeki dikilişin keşfini, beklenmedik yenilenmesiniselamlıyordu. Yeni Türkiye, geçirmekte olduğu bu yeni dönemde başındaMustafa Kemal ve İsmet Paşa gibi adamlar bulduğu için inanılmaz bir şansa sahipoldu, bu karşı konulmaz birşeydi. Ama bunun yanında şunu da belirtmek gerekir ki,ulus olarak da bu cesur reformcuların kendisinden istedikleri çabayı taşıyacak güceve yeteneğe sahipti (...).335

içerik okuyucuya bu bir dizi simgesel görüntülerden başka hiç bir şeysunmamaktadır. Ülkenin radikal olarak yüzünü değiştirecek, beklenmedikbir başkentin oluşturulması çerçevesinde, bilgiye 12 ve modern uygarlık seviyesineduyulmamış bir çabayla taşınan bir halk, bilime meraklı devletadamı ve nihayet kadın haklarının koruyucusu: Makaleye herbiri bu yüzleriyansıtan dört fotoğraf eşlik eder: "Ankara'nın yeni semti, Yenişehir'deGazi Bulvarı" 411. sayfanın üst yarımını oluşturmaktadır; iç kısımdaise "İlk kadın pilot Sabiha Gökçen Türkiye çevresinde bir seyahat içinmanevi babası Atatürk'ten izin almaktadır", 412. sayfada "Etnografyamüzesi, Ankara'da Anıtkabir yapılana kadar Atatürk'ün cenazesinin bekletileceğiyer, sağda önünde Ankara şehrine hakim ata binmiş Atatürkheykeli olduğu halkevi" Gazi'nin kişiliğini bilimin ve şehirciliğin gelişmesinebağlıyordu. Nihayet dördüncü fotoğraf 412. sayfanın sol üstündekısa bir süre önce ırkçılık üzerine bir incelemesini okuduğumuz Prof. Pittardile ırk ve dil üzerindeki raporları çalışma odasında inceleyen Atatürk'ügöstermektedir. Solda, manevi kızlarından biri, tarih öğretmeniAfet". Fotoğrafların alındığı kaynağın yokluğu bizi bu fotoğrafların yadergideki arşivlerden ya da Noelle Roger tarafından bize ulaştırılan arşivlerdenelde edildiği varsayımına götürmektedir.Son resmin altındaki yazı, şimdiye kadar gördüğümüz unsurları birbirinebağlamıştır. Şunu belirtmek gerekir ki, Noelle Roger, Helene Dufour'unkaleminin adıydı ve İsviçre Antropoloji etüdlerinin öncülerindenbiri olan Eugene Pittard (1867-1962) ile evliydi, 1916'dan itibaren CenevreÜniversitesinde Profesör, 1901'de bu şehrin etnografya Müzesini ve1912'de de İsviçre Antropoloji Enstitüsü'nü kurmuştu. 1949'a kadar sürmüşolan hocalığı bazı önemli görevlerle sürmüş: Bilimler Fakültesindedekan (1929-1933), Cenevre Üniversitesinde rektör (1940-1942) 13 gibi.Eugene Pittard'ın araştırmaları, Dordogne'un tarih öncesi araştırmalarındanBalkan yarımadasındaki halka ve oradan da kısakafalı insanların buradanayrılarak Avrupa'ya cilalı taş devrini getirdiğine inanılan, KüçükAsya'yı uyarıyordu. Atatürk ise çok yakın bir İslami geçmiş ile YukarıAsyadaki Turancılık tohumlarından Türkiye Cumhuriyetini belli bir mesafedetutmaya çalışıyordu. Eugene Pittard ile Noelle Roger'nin otomobilile 1928'de Doğu Anadolu'ya çok iyi koşullarda gerçekleşen seyahatleri,12. Noelle Roger'nin makalesinden bir önceki makalenin Becquerel'ler olarak anılan çokitibarlı bir fizikçi ailenin yüzyıllık faaliyetlerine ayrılması bir rastlantıdan ibaret olabilirmi?13. Cenevre Üniversitesinin, Eugene Pittard'ca kurulan Antropoloji ve Ekoloji bölümününşimdilik müdürü Alain Gallay'a Eugene Pittard'ın ölümü üzerine yazılan dört yazınınbasımını borçluyuz ve burada ona bu değerli belge için teşekkürlerimizi sunuyoruz.Üçü Mare R. Sauter'e ait bu yazılar Actes de la Societe helvetique des sciencesnaturelles, 1962, p.231-235; les Archives suisses d'Anthropologie generale, XXVII.1-2, 1962, p. 1-12; les Archives des Sciences editees par la Societe de Physique et aHistoire Naturelle de Geneve, 16/1, 1963, p. 152-157. M. Lobsiger-Dellenbach, leBulletin Annuel du Musee et Institut d'Ethnographie de la Ville de Geneve, 5, 1962,dergilerinde yayınlanmıştır.336

devlet adamı ile antropolog arasındaki birleşme üzerine dayanmıştı vetakip eden yıllarda bu seyahat bazı somut sonuçlar getirecekti.Bir yandan Eugene Pittard, karısının örneğinden hareket ediyor veaynı seyahati 14 yazıyordu, bu bilginin ilgi alanı ve merakları hissedilir biçimdefarklılık gösteriyordu. Her durumda, Mustafa Kemal çok ateşli birpartizandı, tartışmasız bir bilimsel ve ahlaki otoriteye sahipti. Eğer anabilimi,o zamanın koşullarında titizlikle değerlendirirsek aşağıdaki ditirampıbugün okurken biraz titreyebiliriz 15 :Şu sıralar - Yunan buzları çözüldüğünden beri- birtürk mucizesinin olduğu sonucu kaçınılmazdır.Bu mucizeyi tüm ülkenin tartışmasız itaat ettiği istisnaibir adam yaratmıştır.Mustafa Kemal Paşa, Cumhuriyet diktatörü, büyükHalk Partisinin Başkanı, Türkiye'nin kaderini elleriarasına almayı, en güzel insani isteklerle bu halkıyeniden yaratmayı ve silahsız çobanlar yardımıylabir ordu yapmayı, bir ülkenin yıkıntılarıyla refahyaratmayı bilmiştir.Diğer yandan, Eugene Pittard ve Atatürk arasındaki, Atatürk'ünyaşamının son aylarına kadar devam eden konuşmalar, sadece TürkTarih Toplumu Dergisinde 16 bir antropolog makalesi olmakla kalmamış,aynı zamanda, Afet înan tarafından Türkiye'de yürütülmüş ve sonuçlarıCenevre Üniversitesinde Doktora tezi olarak sunulmuştur veEugene Pittard başkanlığında bir jüri önünde savunulmuştur. Sonra bueserin son hali isviçre'de 17 yayınlanmış ve Atatürk'ün ölümünden sonra14. [PAM], Eugene Pittard, Â travers l'Asie Mineure. Le visage nouveau de la Turque.(...) Paris, Societe d'Editions Geographiques, Maritimes et coloniales, 1931.15. Op. cit. s.68. Bugün, "ırk" konusunda uzman bir antroplog, cumhuriyetçi de olsa bir"diktatör"ün övgüsünü yaparken, siyaset olarak namuslu olmadığının düşünülmesinirisk edebilir. Oysa, ikinci dünya savaşından önce "diktatör" Romalıların atfettiklerianlam içinde, küçültücü anlamı olmaksızın kullanılıyordu. "Irk" konusuna gelincebu, bazı ünlü kuramcılar dışında, Littre'nin deyimiyle sadece "aynı aileden gelenler"diye kabul ediliyordu. Halk üniversitelerindeki hareketlerde demokrat ve insanseverliğeinanmış olan Eug&ne Pittard, ne totaliter rejimlere ne de "ırk"ları hieraşize edendoktrinlere sempazi duymazdı.16. Eugene Pittard, "Neolitik devirde Küçük Asya ile Avrupa arasında antropolojik münasebetler",Belleten, U/5, 6, 1938, p.19-38, Fransızca version'u ise "Les relations antropologiquesentre l'Asie Mineure et l'Europe â la periode neolithique... Belleten, II/5-62, p.21-39.17. Anadolu, türk "ırk"ının ülkesidir. Cenevre Üniversitesinde sosyoloji doktoru, AnkaraDil Tarih'te Prof. Türk Tarih Kurumu Başkanı, Bayan Afet inan tarafından Türkiye'ninnüfusunun antropolojik özelliklen üzerine yapılan araştırma (64 000 kişiye biranketi M. Eugfene Pittard'ın Cenevre Üniversitesi Rektörü önsözü ile Cenevre ÜniversitesiEkonomik ve Sosyal Fakülte Dergisi Yayını. Cenevre.337

onun anısına iki yazı yayınlanarak merhumun bilime 18 katkıları hatırlatılmıştır.Kısaca, Atatürk'ün eserlerine ve kişiliğine çok aşina olmayann frankofonbir okuyucu, L'Hlustration dergisinin 4995 nolu sayısından şu sonucuçıkartabilirdi. Uluslararası politik hayatından çok değerli (seçkin)bir çehre kaybolmuştur, bu çehre Loti'den intikal eden tüm şark hatıralarındankopuk ve şüphe yok ki dünün sultanlarından çok Jules Ferry'ninfransız okulundaki öğretmenlerine yakındır.***L'Illustration'nun 3 Aralık (4996 nolu) özel sayısı, tamamen sonbaharSalonuna ayrılmıştır. 19-21 Kasım'da olan, Atatürk'ün cenaze töreniyleilgili bir yazı bulmak için 10 Aralık tarihli 4997 sayılı dergiyi beklemekgerekiyordu. Ama, bu gecikme, olaya ayrılan istisna yer ile telafiedilmiştir: Parlayan 19 resimlerle bezenmiş dört sayfalık bir ek, "Yeni Türkiye'ninKurucusunun Duygulu Cenazesi" başlığı altında yayınlanmıştır(s.491-494). On fotoğraf eşlik etmektedir:- "Limana giden cenaze korteji İstanbul Yeni Cami önünden geçerken"s.491, sağ üst köşede çeyrek sayfa (foto: Engelmenn);- "Ankara'ya nakledilecek olan cenazenin İstanbul limanlarına gelişi"s.491. Yarım Sayfa aşağıda, (foto: Saboh Juaye)- "İstanbul'daki törenler esnasında halkın üzüntüsü (acısı)"İki fotoğraf, çeyrek sayfa, s.492 (foto: Anadolu Ajansı)- "Kortejin geçişinde yaşlı bir kadın ağlıyor", s.492, sol alt açı (foto:belli değil)18. "Hommages â la memoire d'Atatürk. Atatürk'ün hâtırasını tazim." Belleten, III 10,1939, p.172-182, 183-189; "Un chef d'Etat, animateur de l'antrhropologie et de laprehistoire: Kemal Atatürk", Revue Antropologique, 49, 1939, p.5-16. BuradaPAM'ıns. 309'daki son cümleleriyle birçok açıdan çok sayıda fikre konu oluşturanEugene Pittard'ı terketmeyi öneriyoruz. Bugünün sunduğu tüm vahim sorunlar arasında,tüm dünyada, meditasyon birlikteliği, Türkiye 'nin Batı 'ya eğilmesi, bana göre,her bakımdan en şereflisi olarak gözükmektedir. Türk halkına uzun seneler politikhuzur, ekonomik ilerleme dilemek gerekir. Kendisine verdiği görev o kadar yüksektirki, bütün düşüncesini ve gücünü uygulamaya ihtiyacı vardır. Bu sadece tüm iyi niyetlerinbir araya gelmesiyle gerçekeşir. Türkiye 'nin geleceği Avrupa 'yı bu ülkeye karşıduyarsız bırakmaz.19. L'Illustration'un bu dönemdeki kullanımında, özellikle ön plana çıkarılmış dördersayfalık iki tip özel ek ayırt ediliyordu. Bir yandan helinogravürlü klişe defteri, "kirlibeyaz" kağıt üzerine basılmış, derginin geri kalanından daha az kaygan ve klişelerininceliğine değer katan. Diğer yandan, daha ağır bir kağıt üzerinde, mat yüzeyli ve pütürlüdizgiciliğin güzelliğini ortaya koyar. 4997 no.lu sayı eski konsey başkanı, 3.Cumhuriyetin seçkin simalarından, Josephe Caillaux'nun (1863-1944) "ÖlümsüzFransa için" başlıklı makalesine ayrılmıştır.338

- "Ankara sokaklarında cenaze kortejinin geçişi, cenaze kılıçlarla donatılmış,yüzlerce asker tarafından taşınmakta. Fonda ise, silahlar ve fransızdenizcileri s.492 ve 493 üçte bir sayfa (foto: Anadolu Ajansı)- "Ankara'da Atatürk'ün naaşının törenli sergisi. Türk ordusunun generallerieski şeflerinin önünden resmi geçit yaptılar", s.493, sağdaki sayfanınüçte ikisi, (foto: Engelmann)- "Cenaze töreninden başkan Atatürk'ün kız kardeşi' s.494, sol üstaçıdan (foto: Ali).- "Cumhurbaşkanı İnönü öncüsünün tabutu önünde saygı duruşunda"s.494 bir öncekinin altında, aynı boyutta, (foto: Trampus)- "Ankara etnografya müzesinde Türkiye Cumhuriyetinin kurucusununcenazesinin sergilenmesi", s.494 aşağıda üçte bir sayfa (foto: Tramplus).Bu yoğun resimli baskıda, yazı çeyrekten az yer kaplamaktadır ve ilkbakışta çok dikkate alınmamaktadır. Yazı cenazenin "olgusal" anlatımıdırve diğer birçok kaynaktan bildiklerimiz dışında bize hiçbir şey öğretmemektedir.Yabancı delegasyon şeflerinin adlarının hatırlatılması ve ayrıcarütbelerinin bilinmesi her ülkenin olaya verdiği önemin bir takdiri açısındanyararlıdır. Fransa tarafında, değerli bir kariyere sahip 20 ve o sırada içişleri bakanı 21 olan radikal sosyalist ve 1925-26 arasında Türkiye CumhuriyetindeFransız Büyükelçisi Albert Sarraut'nun seçilmesi çok anlamlıdır.Ayrıca bu yazının sonnunda, İsmet İnönü tarafından, cenaze günündenbir gün sonra Atatürk'ün anısını selamlamak için, millete yöneltilmişbir konuşmanın tercüme edildiği uzun bölüme özel bir önem atfetmek gerekir.Gerçekte, röportajdaki diyalogları bir kenara koyarsak, zamanınfransız basınında bu türden deklarasyonlara bu kadar yer ayrılması sıkçayapılmamıştır. Burada bizi ilgilendiren sağlam bir yapılanmayla farkedilençağ için aklı başında bir ifade ve sonuçta durumlara ve ilgili halkauygun hitabettir 22 .20. Milletvekili, senatör, Çinhindinin 1911'den 1914'e ve 1916'dan 1919'a kadar genelguvernörü, 1933'de ve 1936'da Konsey başkanı ve birçok kez bakan21. Özellikle düşündürücü ve daha sonra üzerinde duracağımız uluslararası politika durumudikkate alındığında, 10 Nisan 1938'den beri Konsey başkanı olan Eduard Daladier'ninkişisel olarak bu vesileyle Türkiye'ye gelmesi kolayca anlaşılıyor.22. Söz konusu metin şöyledir: Atatürk'ün ölümlü cesedi, hayatını hizmete adamış olduğu,sevgili milletinin saygılı kollarında ebedi istirahatine taşınmıştır. Atatürk, tarihininen haksız ve en zalim suçlamasına maruz kaldığımız zaman kendisini göstermiştir;o türk ulusunun suçsuzluğunu ve haklı davasını ilan etmiştir. Onun yüksek sesi ki,başlangıçta önemini farkedememiştik, tüm dünyanın vicdanına hiçbir zayıflık belirtisigöstermeyen bir güçle girmiştir. En büyük zaferleri kazandıktan sonra Atatürk hayatımsadece türk milletine haklarını vermek için geçirmiştir. Ulusumuzun büyüklüğüne,gücüne, erdemlerine, uygarlığa, yatkınlığına ve bunun kendisine getirdiği insanigörevlere sarsılmaz bir inancı vardı. Onun esas uğraşı kötü bir yönetimle ve kötü biranlayışla geride bırakılmış türk toplumunu güçlü ve insanlığın en temiz anla-339

Gerçekte, eğer I'Illustration'nun Atatürk'ün ölümüne ve cenaze törenineverdiği önemi takdir etmek istiyorsak iki noktanın öncelikli olarakdikkate alınması gerekmektedir. Önce, karşılaştırılabilir durumlar ile birkarşılaştırma oluşturulmalı. Oysa bu son on yıllık dönemde son dereceender görülmektedir. Doğal olarak kraliyet cenazelerini ayrı bir kategoriyekoymak gerekmektedir: Monarşik geleneklerin üzerinde olan şatafatlıtörenler 1934'de I. Albert ve 1936'da V. George'un törenleri büyük savaşınittifakçıları dost ulusların simgesel kişiliklerini oluşturmaktadır vebunlar sınırlı katkılarıyla kaydadeğer bir politik eser bırakmamışlardır.Paralel olarak Polonya rönesansının kahramanı Mareşal Pisudski'ye(1867-1935) önce Varşova'da görkemli bir tören, daha sonra da Krakov'dabir tören yapılmıştır. Bu kişi, çok yüksek düzeyde 23 yabancı temsilciçektiyse de, L'Illustration'da bu olay 24 üzerine yazılmış iki makale,üç yıl sonra Atatürk için yazılacak olana göre son derece sönük kalmaktadır.Oysa, söz konusu olan Polonya hepimizin dost ülkesiydi, ama yenidiplomatik gelişmeler, Paris'te kuşkular uyandırıyordu 25 . Diğer yandan,bunun iyi bir nedeni olsa da Almanya'ya açık bir biçimde düşmanca davranışınarağmen ve kızılorduya karşı ortak mücadele birliği tekrar birarayagetirmiş olsa da, Piltsuski'nin Avusturya Macaristan ordusundakieylem başlangıcı ve ne Atatürk'ün hümanist idealleri ne de onun açık biyışla,en mükemmelinden modern bir devlet yapmaktır. .... Onun ölümünün dünyadabulduğu saygıyı insanlığın geleceği için umut verici bir belirti olarak selamlıyorum.Bu sözler türk milleti adına, bizim yasımıza yazılarıyla ve topraklarımızda şövalyeaskerleriyle ve seçkin kişilikleriyle katılanlara karşı, benim minnetimin ifadelerinioluşturmaktadır. Eşsiz kahraman Atatürk, ülke sana minnettardır. Hayatınıadadığın Türk halkıyla birlikte senin önünde eğiliyoruz. Hayatın boyunca, bizi ruhundakiateşle canlandırdın Senin söndürülemez bir meşale gibi yanan aziz hatıran,emin ol, ruhlarımızı daima uyanık tutacaktır" Fransızca açısından düzgün olsa dabazı kullanımlar bu yazının türk yöneticilerce tercüme edilmesinden kaynaklanmaktadır.23. Fransız tarafında o zamanki konsey başkanı Pierre Laval ve büyük savaşın yaşayantek maraşeli Mareşel Petain. Bu kişinin varlığı aynı savaşta şef olan bir kumandanınıncenazesinin söz konusu olmasıyla açıklanmaktadır. Bu savaş Fransa'da ve İngiltere'demareşal olmuş Ferdinad Fosh (1851-1929)'un dirilmiş Polonya'dan üçüncükademesini elde etmesini sağlamıştır. L'Illustration'da yayınlanmış fotoğraflarda,Konsey başkanı ile mareşelin yan yana durmaları, sonra da nazi Almanyasının temsilcisiMareşel Goering'in makamında görünmeleri, garip bir şekilde dikkat çekici görünmektedir.24. 18 Mayıs 1935 tarihli ve 4811 nolu sayı s.75'de helgravurlü görüntüdeki tek sayfanınarkası, "Polonya'nın kurtarıcısının" ölümüne kısa bir yazı ve biri tam sayfa üç fotoğrafayırmaktadır. Aslında Normandiya yolcu gemisinin denize indirilmesine ayrılan 1Haziran tarihli 4813 sayıda, altı resimle, sadece iki sayfa Foch'un cenaze törenlerineayrılmıştır.25. Polonya ve SSCB arasındaki saldırmazlık anlaşması 25 Ocak 1932'de sonuçlandı.Aynı yıl Dışişleri bakanı olarak atanan Albay Beck, kendi tarafında nazi hükümetiylebir yakınlaşma içine girer ve bu 26 Ocak 1934'de "karşılıklı silahsızlanma ahlak anlaşmasınlaile somutlaşır. Fransa ise müttefikinin kırmızı veya kahverengi sirenlerinşarkısına boyun eğmesinden dolayı endişelenmiştir. 12 Mayıs 1935'de Pilsudski öldüğüsırada Laval 1921 anlaşmasının bağlarını kuvvetlendirmek için -özellikle- Varşova'dabulunur. Bu 3 Aralık 1937 anlaşmasıyla yapılacaktır.340

çimde destek bulduğu geniş halk katılımının olmadığı 1926'da kurulandikta rejimi, fransız kamu oyundaki imajınna zarar veriyordu.Diğer yandan, o zamanki aktüaliteyi dikkate almak gerekir. 10Kasım 1938 tarihli I'IHustration dergisi, Münih anlaşmalarından iki aysonra ve uygulamaya konulduğunu izleyen haftalarda yayınlandı. Budurum kapak fotoğrafından başlayarak ağırlığını koyuyordu: "ÇekoslovakCumhuriyeti'nin yeni bakanı Hacha" ve yasa boğulmuş yüzler -karanlık bir fon üzerinde açık lekeler- Avrupa haritasından üç ay sonra silineceğinibildiğimiz Çekoslovakya bugün çok dokunaklı gözüküyordu.Bu meşgul edici aktüalite Atatürk'ün cenaze töreni ile birleşiyordu, 490.sayfadan bir önceki sayfanın başlığı "Şimdiki Çeko-Slovak". Yukarda,geniş olarak sunulmuş bir parçalanma haritası ve her yönden saldıran birvücut 26 . 495 sayfa Türk devletinin başkanının cenaze töreniyle ilgili özeleki izleyen 495. sayfa bir kaçış girişimi sırasında öldürülen, "demirperde"nin şefi "Cornelius Codreanu ile bir söyleşi" başlığını taşımaktadırve bizzat nazilerce can sıkıcı aşırılık olarak nitelenen rumen hareketininkurucusunun sözlerini korkunç bir şaşkınlıkla vermektedir. Sonra 496 ve497. sayfalarda "Ebre'in yeni savaşı" üzerine bir yazıya çarpıcı hava fotoğraflarıeşlik etmektedir, bu fotoğraflar o zaman 28 aydan beri sertliklesüregelen İspanyol iç savaşındaki güçlükleri ve bize Cumhuriyet direnmesininson sıçrayışlarının üç ay sonra sona ereceğini hatırlatıyordu.Daha ileride s.507-510'da, I'Illustration'nun özel muhabiri Robert Chenvier,Führer'in bilinmeyen bir yüzü mimar ve şehirci Adolf Hitler başlıklıröportajı dış politika konusunda hiç bir soruna değinmediği gibi söyleşiyapıldığı kişinin konusunda da güven vermiyor 27 , s.511-512 "Atlantikdeniz filosu" başlığı taşıyan bu iki sayfa, gerçekten bu nedenle azgın denizdeyol alan güçlü fransız gemilerinin güzel resimleriyle okuyucuyu telkinederek bu kötü izlenimleri silmeye çalışıyordu. Silahlanma yarışı,topraklardaki başkaldırmalar, milliyetçilik ve totaliter ideolojiler üzerindekiısrarlar kuşkusuz, 1938 sonundaki dünya yenilikleri hırçınlığı teşvikediyordu ve bu bünyede Atatürk'ün eseri, Avrupa uygarlık değerlerinininancını canlandırabilecek bir şeydi.26. Küçük yağmacılar, büyükler tarafından yenilmiştir, metni okurken birazda rahatsızlıkiçinde, Güney Karpatya'daki Ruthenie'yle ilgili aşırı istekleri gözlemliyoruz: Polonyave Macaristan onları ayıran dar toprak parçasını kaldırmak ve ortak bir sınıroluşturmak istemektedir. Almanya, şimdiye kadar Roma 'da çok olumlu karşılanan buprojeye radikal olarak sıcak bakmaktadır, ama Polonya Berlin 'i kendi fikrini kabulettirmekten vazgeçmemiştir. Bir yıl sonra, tarihinde beşinci kez paylaşılan, Polonya,Çekoslavakya'dan fazla toprağa sahip olamayacaktır. Hiç bir Macarın yaşamadığıRuthenie, Hitler yönetimince 1939 ilkbaharında Budapeşte'deki müşterisine hediyeedilmiştir.27. Berchtesgaden'deki ünlü ikametgahında Hitler, normalde, kendi özel fotoğrafçısınmkindenbaşka objektif görmek istemezdi. Hitler, L'Illustration'un özel muhabiri LouisDeschamps'ın hatırını sayarak onun rahat davranmasına izin verdi. Hitler bu dergininkendisine pek sıcak bakmadığını bilmiyordu. Diğer yandan, onun en tercih ettiği boşzaman uğraşları üzerine yaptığı gösterinin Robert Chenevier'yi etki altında bıraktığınıfarkediyoruz.341

ÖNEMLİ KİŞİLERİN DERGİSİ: LA REVUE DES DEUXMONDES1829'da kurulmuş, edebi, politik ve bilimsel bir aylık dergi, oldukçaciddi görünümlüydü ve kesinlikle resim içermiyordu. Bu dergi, iyi durumda,muhafazakar, seçkin bir okuyucu kitlesine hitap ediyordu. Edebiyateleştirmeni Ferdinand Brunetiere (1893'den 1907'ye) yönetimindeılımlı bir katolikliğe geçen dergi, Büyük savaşın hemen öncesinde eldekiokuyucu kitlesini biraz kaybetmekle birlikte (1914'de 40 000 baskı) 28Rene Doumic (1916-1937) zamanında Action Francaise fikirlerine yakındı.Atatürk'ün ölümünden önceki iki ayda, dergi Rene Pinon'un sancak 29olayı üzerine ve 1928-1933 arasında Ankara'da Fransız büyükelçiliğiyapmış ve Türkiye'yi fevkalade tanıyan Charles de Chambrun'un Gazi ileilk karşılaşması üzerine iki makale yayınlar 30 . Noelle Roger Atatürk'ünölümünü izleyen haftalarda, onun anısına saygı olarak geldiğinde 31 Türkiye,hala etkili olan bu sütunlarda üstün bir şekilde vardı.Bu makale, yazarın 1928'de Türkiye seyahati sırasındaki hatıralarıile 1938 ilkbaharı ve yazı esnasında yapmış olduğu seyahatlerindeki izlenimlerininbir karşılaştırmasıydı: Ankara'nın görkemli gelişmesi (s.603-608), tarımsal ilerleme (s.616-618), sağlık (s.618-6199) ve kamu eğitimindeki(s.616-623) ilerlemeler gibi... Noelle Roger makalesini, Atatürk'ünülkenin bağımsızlığını, Cumhuriyet ve ülkenin geleceğini emanetettiği gençliğe hitabesinden aldığı geniş alıntılarla sonuçlandırılmaktadır.Önemli olan, 23 sayfalık metnin bize öğrettiğinden çok, bu yazınınönemi, bu değerli dergide işgal ettiği yer ve Atatürk'ün ve etkin ve zenginolan seçkin bir tabaka nezdinde uzun süre ve olumlu bir şekilde yönettiğiKemalist Türkiye'nin imajıydı.ÖNCÜ BİR GAZETECİLİK: VUBu yenilikçi dergi ile az önce değindiğimiz dergi arasındaki zıtlıkbüyüktür. Lucien Vogel adında biri tarafından on yıl önce kurulmuş olan"Vu" dergisi, I'Illustration formatına benzer bir formatta haftalık yayınla-28. HGPF, s.391: [La Revue de deux Mondes] prestijini koruyordu ama akademik katkılarınkalitesine rağmen Rene Doumie'nin yönetiminde formülünü yenilemeyi bilemedive çağdaş düşünce akımlarının dışında İcaldı. 1938 Ocak'ında Andre Chaumeix desDebats, Doumic'in yerini alıyordu fakat o da hala çok olumlu bir girişim olan bu yüzyıllıkdergiyi canlandırmayı başaramıyordu.29. "La Turquie et le sandjak d'Alexandrette", no 37, l er fevrier 1937, p.719-720; "Lesaccords franco-turcs", no 46, l er août 1938, p.713-719.30. "De Stamboul â Ankara. Ma premiere entrevue avec Ghazsi Mustapha Kemal", no47, l er octobre 1938, p.762-769. Bu makalenin yayını ile Atatürk'ün sağlık durumundakikötüleşmenin aynı zamana denk gelmesinin tamamen bir rastlantı olup olmadığınıbilmiyoruz.31. "La Turquie de Kemal Atatürk, Anadolu", no 48, novembre-decembre 1938, p.601-623.342

nıyordu ve aynı kalınlıktaydı 32 , fakat bazı önemli farklılıklar vardı: resimönemliydi ve içeriği belirtiyordu; sayfa düzeni genelde şaşırtıcı etkilerihedef almakta, daha sonra Match, Lifew ve benzer haftalık diğer dergilerdegörüleceği gibi, zafer "şok fotoğraflar" 33 sayesinde elde edilecekti. Vuile olaylar hemen, birden sınıra ulaşıyordu. Bu magazin siyasal yaşamdançok, "toplumsal olaylar" starların ve hükümdarların hayatı, sansasyonlarve politik hayatın gizemleri ile ilgileniyordu.557 sayı ve 16 Kasım 1938 sayısında s. 1446-1447'de Atatürk konusunubuluyoruz. Şunu söylemek gerekir ki, bu dönemde, bir makaleninsol sayfadan başlayıp iki sayfaya yayılması çok görülen birşey değildi.Bir mesaj aktarılması için kullanılmış teknikleri anlamaya çalışan birokuyucunun bakış açısından incelenirse, magazin stilinde bir özellik ortayaçıkmaktadır. Göz, hemen ve canlı bir biçimde okumanın başlayacağınoktaya çekilmekte, sol üst köşede, siyah bir dikdörtgen içinde beyazbüyük puntolarla iki satır olarak yazılmış: "Türklerin babası" latin harfleriyle(en romain) "öldü" italik olarak yer almıştır. Takiben, hemen sağdaaltı satırlık üç blok, itinalı olarak hierarşize edilmiş, bir başlık. Önce "tanıdım"küçük harflerle, sonra ikinci bloktan önce ikonografi çizgi şeklinde,Atatürk'ün fraklı herbiri aynı formatta (4,5x5,8 cm) sekizlik bir serifotografi, bir resim alt yazı olmayacak deyimlerle 34 sunulmuş ve solda şutanımlanıyor: "üstünlük, alay, aşağılanma, inanma: Kemal Atatürk savaşsonrasının ilk diktatörü". Bu başlık altında ikinci satırda büyük harflerle:"Mustafa Kemal Paşa" sonra üçüncü blokun dört satırı, kelimelerin ilkharfleri koyu ve diğerleri soluk büyük harflerle: "Başkent Yaptığı Bir KasabadakiDiktatör" yazıyordu. Bir kaç dakika içinde, okuyucu, belki deAtatürk hakkıda çok yüzeysel bir bilgiye sahiptir, onun öldüğünü ve çokbüyük şeyler yaptığını öğrenir ve görüntüler bu kişi ile okuyucu arasındaaşinalık yaratır. Bundan sonra, artık bakış bütüne yönelmektedir, onun ikifarklı yönünü temsil eden iki büyük boy resim vardır, böylece onun hakkındadaha derin bilgiler elde edilebilmektedir. Sol sayfada: "Kemal Atatürk,büyük harekatlarda cumhurbaşkanı sıfatıyla "Türklerin Atasının' yerinikısa bir süre önce almış olan, İsmet İnönü ile (solda) konuşuyor".Gece kıyafetini giymiş olan manşette görülen kişi, arabasında ayakta,kendisi gibi sivil olan inönü'ye ve iki subaya enerjik talimatlar verirmişçesinehükmetmektedir. Şefin otoritesini eyleme döktüğü bu resim, başlığagöre simetrik ve az yer kaplayan sağ üst açıda yer alan ve onu gömlek-32. Her iki durumda da 28 sayfa olan l'Illustration buna gönüllü olarak 40 sayfa kadarilan, reklam ve karikatür ekliyordu.33. HGPF, s. 598: Lucien Vogem 1921'de Jardin des Modes'a geri döndü. 1928'de kurduğuVU ilk büyük fotoğraflı fransız dergisiydi: Modern, helogravurle basılan buderginin başarısı hemen farkedilmedi. 1938'e ait baskı sayısını bulamadık. İki yılönce, sahibi ile arasında geçen bir tartışma Lucien Vogel'i yönetimden uzaklaştırmıştı.Oysa Lucien Vogel diğer yandan, ölümüne kadar l'Humanite gazetesininde redaksiyonşefi olan Paul Vaillant-Couturier'nin (1892-1937) kayın pederi idi.34. Bu fotoğraflardan en azından dördü, Türkiye'de resmi arşivlerde korunmadı ve dahaönce hiç görme fırsatını bulamadık.343

li ve kravatsız olarak tüm sadeliği ile gösteren "Kemal Atatürk halkınayakın bir diktatör oldu" alt yazılı başka bir resimle dengeliydi, onu bu resimdetanınmış bir Türk dansı olan 'zeybek'i yaparken görüyoruz. Alt solaçıda, son bir resim 1447. sayfanın solunda, hemen hemen ortada şöylebir alt yazı ile yer alıyor: "Angora, çobanların kasabası. Bugün Ankara,modern başkent, ön planda, Kamu İşleri Bakanlığı". Yeşilin yokluğu iledaha da ağırlaşan bu beton bloklarındaki sertlik ağırlaşsa da buradançıkan fikir, imkansızın başarısıdır. İki sayfanın üçte ikisini işgal eden vebilginin yoğunluğu, kelimeler ve resim bileşiminden dolayı bu kadar etkiliolan ikonografık mesaj burada sona ermektedir.Bu koşullarda ve sayfanın üçte birinin kaplandığı bu yazı sınırlı biröneme sahip ikonografinin sanki sözlü bir anlatımı gibiydi. Bu işin emanetedildiği yazar, kendisi hakkında söylemediği hiç bir şeyi bilmediğimizTitanya tarafından tutulmuştu. Paris-Ankara arasını hava yoluyla onsekizgünde yapmayı başaran ve Türkiye başkentinde geçirdiği altıhaftanın unutulmaz hatıralarını koruyan genç gazeteci 1924 sonunda Türkiye'deilk röportajını yapmıştı. Her ne kadar buna benzer çok şey okuduysakda, görkemli bir şantiye, aynı zamanda geçici yapılaşma halindeolan bir başkent, yeni Türkiye'nin bakanlıklarının yer aldığı ve saygınkordiplomatiğin derme çatma koşullarındaki yerleşimi, yarı uykulu kasabaolan Ankara'nın 35 son derece diri tanımlamasından zevk alınıyordu.Neşeli bir toplumu bir araya getiren ulus tarafından seçilmiş birinin gazlambası ile aydınlatılmış salaş mekanında resmi olmayan bir akşam sırasındamillet meclisinde Mustafa Kemal'in bürosunda onunla yapılan görüşmelerinhikayesi, insan ve eseri, kişisel zenginliğinden çıkan otoritesibizzat kendi kendine muhalif olması, kısaca başkaları gibi olmayan budiktatörle büyülenen bir Titanya'yı ortaya çıkarıyor.***Bu çalışmanın başında da hatırlattığımız gibi Atatürk'ün ölümü fransızbasınında çoğunluğun saygısını uyandırmıştır. Burada sunduğumuzörnekler aykırılık teşkil etmemektedir. Sütunlarında onlara ayırdıkları veyararlı bir ölçüm aracı olabilecek göreli yer bir yana bırakılırsa, sonuçtaonlar bize Atatürk ve Türkiye hakkında bilgi vermekten çok, tür ve okuyucukitlesi açısından çok farklı fransız süreli yayınlarının haberi ele alışanlayışları hakkında bilgi veriyor. Bu yazıyı, Fransız basın organlarınındaha çok monografiyi 36 konu aldığını görmeyi ve aynı zamanda modernTürkiye tarihinin büyük ve toplumsal tarihinin karşısında eş zamanlı tepkilerleilgili araştırmaların artmasını dilemekten başka nasıl sonuçlandırabiliriz?35. Yine de unutulmuş bir gerçeğin hatırlatılmasın: not etmek gerekir. Bu bir adamlarşehriydi, birkaç köylü haricinde, kadın yoktu, Avrupalılar gelmeyi düşünmemişlerdive Türkler sarayların ve ipek atölyelerinin bulunduğu şehirlerde kalmışlardı.36. L'Illustration veya Petit Parisien'nin konu aldıkları gibi.344

VU. 557, 16.XI.1938, s. 1446.VU. 557, 16.XI.1938, s. 1447.345

VU. 557, 16.XI.1938, s. 1446.VU. 557, 16.XI.1938, s. 1447.346

VU. 557, 16.XI.1938, s. 1446.VU. 557, 16.XI.1938, s. 144.347

350L'ustration, 4997, 10.XII.1938, s. 494.

fL'Illustration, 4997, 10.XII.1938, s. 494.L'lustration, 4997, 10.XII.1938, s. 49.351

352L'lllustration, 4997, 10.X1I.1938, s. 491.

L'Illustration, 4995, 26.XII.1938, s. 412.L'IUustration, 4995, 26.XI.1938, s. 412.353

L'Illustration, 4995, 26.XI.1938, s. 411.L'Illustration, 4995, 26.XI.1938, s. 411.354

L'IUustration, 4997, 10.XII.1938, s. 492-493.L'ustration, 4997, 10.XII.1938, s. 49.356

357

L'lllustration, 4997, 10.XII.1938, s. 492.L'lllustration, 4997, 10.XII.1938, s. 492-493.358

L'Illustration, 4997, 10.XII.1938, s. 494-495.L'llustration, 4997, 10.XII.1938, s. 493.359

360L'lllustration, 4997, 10.XII.1938, s. 494.

L'IMPACT DES INITIATIVES D'ATATÜRK SURLA VIE CULTURELLE EN TURQUIEProf. Dr. Gertrude DURUSOY*C'est pour moi un grand honneur de pouvoir prendre la parole devantcette assemblee dans le contexte des celebrations du 75eme anniversairede la Republique de Turquie. Je tiens â remercier les organisateursde m'avoir donne cette occasion car s'il n'y avait pas eu Atatürk et ses reformes,personnellement, je n'aurais pas eu le courage d'epouser un Turc,de venir m'etablir â vie dans ce pays oü je peux pratiquer ma foi aussibien qu'en France. En tant que femme, et d'origine etrangere, je n'ai passenti la moindre discrimination dans ma carriere academique. Indirectement,je le dois aux initiatives d'Atatürk qui ont pris racine dans la vie republicainedu pays.Beaucoup de nations sont fıeres des figures de proue de leur histoire.La Turquie contemporaine a eu le privilege de germer d'abord dans l'espritde Mustafa Kemal, cet homme exceptionnel et polyvalent qui lui afait prendre, de façon resolue, la voie de l'Occident. D'autres chercheurssont mieux qualifies que moi pour retracer la vie unique de ce leader; cesur quoi je voudrais insister aujourd'hui, c'est de voir quelles sont les initiativesde cet homme d'Etat qui ont, encore de nos jours, un impact indeniablesur la vie culturelle de cette jeune republique qu'est la Turquie.II nous faut, pour ce faire, jeter un tres bref coup d'ceil sur les aspectsculturels de la vie du temps de l'Empire Ottoman. Ayant pour capitaleİstanbul, c'est dans cette ville que battait le cceur administratif, politiqueet culturel de l'empire. Le sultan etait un souverain temporel en memetemps que spirituel puisqu'il etait le calife, l'autorite supreme de l'Islam.La reference â la religion d'Etat avait imprime un caractere propre â lavie publique et aux coutumes du pays. Les evenements culturels d'importance(rejouissances publiques lors de la circoncision du prince heritier oudu mariage d'une princesse imperiale ete...) avaient done toujours lieu âistanbul et l'Anatolie se sentait moins concernee. Le theâtre, au sens Occidentaldu terme, a timidement fait son entree dans l'Empire Ottoman â Is-Universite d'Ege, İzmir.361

tanbul et izmir vers la moitie du XIX£me siecle mais n'a connu son veritableessor que sous la republique. Les formes traditionnelles de spectacles,le Meddah, 1'Ortaoyunu ou le celebre Karagöz etaient prisees du publicaussi bien dans la capitale que dans les villes de province. Elles sonttoutes caracterisees par l'absence de texte. La tradition orale fournit lesujet et c'est l'improvisation des acteurs qui, â chaque fois, donne un caracterenouveau â la representation. Cette derniere pouvait avoir lieu dansle palais du Sultan pour lui et la Cour ou en ville, sur une place publique,pour la masse des spectateurs. Metin And, specialiste du theâtre turc, resumeles caracteristiques des formes traditionnelles de la maniere suivante:l'imitation est de mise, aussi bien imitation d'une action que d'unepersonne; les dialogues sur la scene doivent produire un contraste, de maniereque deux heros se profılent et que l'un ait la possibilite de surpasserl'autre; â cöte des dialogues, des chants et des danses agrementent lespectacle; grâce â l'improvisation l'effet de l'illusion est complet 1 . II enva de meme pour la musique classique. II faut attendre la Republiquepour qu'un large public s'initie â la musique occidentale, si differente dela musique traditionelle turque qui continue toujours â prendre sa placedans la vie culturelle du pays. Nous en reparlerons.Dejâ en 1934 Rene Rinon ecrivait ceci: "L'oeuvre de Mustafa Kemalest une des plus etonnantes tentatives qui aient jamais ete osees pourtransformer un peuple, le rajeunir, le galvaniser et l'organiser" 2 . Or, letemps allait effectivement lui donner raison. Le fait que Mustafa Kemalait choisi la bourgade d'Ankara pour en faire la capitale du nouvel Etatrepublicain (loi du 13 octobre 1923) temoigne de son profond desir defaire participer le pays entier â toutes les reformes et activites du nouvelEtat de modele occidental. Rudolf Nadolny, ambassadeur du IllemeReich en Turquie de 1924 â 1932, caracterise, dans un article publie en1936, la personnalite du premier president de la maniere suivante: "Er istnun einmal der Schöpfer der neuen Türkei, der Nationalheld ihrer Freiheitund der spritus rector ihres Aufstiegs. Seine energisch zupackende, dabeimit Weisheit und Überlegung gemischte Initiative ist die anerkannteTriebfeder aller Neuerungen, und diese haben sich bisher bewâhrt" 3 Nadolnyn'est pas le seul â avoir fait ces observations. Avec le recul, ArnoldJ. Toynbee a formüle ainsi la grandeur de l'impact d'Atatürk sur sa nation:"Sa politique ne consistait en rien moins qu'â obtenir la conversiontotale des Turcs au mode de vie occidental. Entre 1920 et 1930 il mit enoeuvre un programme, le plus revolutionnaire peut etre qu'on ait jamaisapplique deliberement et systematiquement dans un pays en un espace detemps aussi court. (...) En Turquie, l'emancipation de la femme, la sepa-1. Cf. Metin And; Geleneksel Türk Tiyatrosu. Ankara, 1969. pp. 47-49.2. Rene Pinon: Mustafa Kemal, in: Atatürk-Pensees et Temoignages. Ankara, 1981. p.186.3. Rudolf Nadolny: Die Turkische Innenpolitik unter Atatürk, in: Atatürk in deutscherSicht, Köln, 1988, 5 âme edition, p. 19.362

ation de la religion et de l'Etat, le remplacement de l'alphabet arabe parl'alphabet latin, furent decretes entre 1922 et 1928..." 4Edouard Herriot, homme politique français ayant occupe plusieurspostes de ministre - entre autres celui de ministre de l'Education Nationale-,souligne en rentrant de Turquie en 1934, entre autres, la grande transformationsubie dans ce domaine: "L'une des ceuvres les plus remarquablesdu nouveau regime est certainement celle qu'il a realisee pourl'instruction publique. La Republique proclamee le 29 octobre 1923 setrouvait en presence de deux sortes d'ecoles: les medresses - ecoles religieuseset les etablissements d'Etat. Les medresses furent supprimes parla loi du 3 Mars 1924. Le nouveau regime se proposa de repandre uneculture moderne en meme temps que laîque, democratique et nationale,les cours religieux furent supprimes, l'enseignement secondaire devintgratuit et accessible â tous les merites; les jeunes filles s'instruisaientselon les memes programmes que les jeunes garçons. Le regime republicainavait adopte l'alphabet latin; le Ghazi imposa cette nouvelle reforme,proceda lui-meme â des demonstrations au tableau noir et provoqua unmouvement d'emulation que la loi consacrait. On dut transformer les caracteresd'impression, les signes telegraphiques, les grammaires, les dictionnaires,les enseignes, les inscriptions publiques. On estime que cettesimplification permet aux ecoliers turcs de gagner deux annees dansl'etude de leur langue. De toute evidence, elle facilite les relations de laTurquie avec le reste de 1'Europe; elle lui permettra de jouer un role actifdans la vie et la culture internationales..." 5 II est evident que sur la base detelles transformations, la vie culturelle tout entiere allait prendre un essorimmense que nous allons evoquer par la süite.L'alphabet latin est dans l'esprit d'Atatürk le meilleur moyen d'entreren contact avec le monde Occidental. Comment realiser cette tâche? IIdemande en juin 1928 au ministre de l'Education Nationale de creer unecommission pour l'introduction du nouvel alphabet. Voici comment FalihRıfkı Atay rapporte la maniere dont Atatürk prit la decision: "When Ibrought the alphabet which our Commission had devised to Kemal in istanbul,he asked me what our ideas were about bringing it into use. I toldhim we had discussed tvvo schemes, one involving a fifteen-year changeoverperiod, the other a fi ve year. (.••) He looked at me and said, "Thisvvill either happen in three months or it vvon't happen at ali." 6 Cette energieautoritaire a permis â Mustafa Kemal de mettre en pratique sa visiond'une Turquie moderne dont nous profitons encore de nos jours. Cettemaniere radicale avait un revers, la perte du contact avec les ceuvres du4. Arnold J. Toynbee: Conversion â la vie occidentale. in: Atatürk - Pensees etTemoignages. Ankara, 1981. p.229.5. Edouard Herriot çite dans: Paul Dumont: 1919-1924 La emoire du siecle. MustafaKemal inverte la Turquie moderne. Bruxelles, 1983. p.157/158.6. Falih Rıfkı Atay: The Atatürk I knew. Traduit par Geoffrey Lewis. İstanbul. 1981.p.244363

passe, mais les avantages ainsi acquis depassent de loin ce handicap in6-vitable. L'ecole et l'enseignement ne se bornerent pas au primaire et ausecondaire, l'enseignement superieur connut du temps d'Atatürk un essorextraordinaire, meme si au debut ce ne fut qu'â istanbul et Ankara. Latoute nouvelle üniversite d'Ankara dut ouvrir une Faculte des Lettres, denommeeFaculte des Langues et d'Histoire-Geographie, marquant l'accentdes priorites â donner. D'ailleurs, Atatürk a instaure en dehors del'Universite deux institutions chargees de faire des recherches supplementaires,l'une dans le domaine de l'Histoire et l'autre dans le domainede la langue turque. "Atatürk avait tres bien compris combien il est indispensablepour une societe nationale qu'une langue se developpe en partantde ses propres sources et selon ses propres regles et il travailla luimemeet appuya toujours ce mouvement, resultat naturel de la reforme dela langue." 7 De son cöte, Emre Kongar, en tant que sociologue, voit dansl'adoption radicale de l'alphabet latin le pas symboliquement le plus importantdans le processus d'acquisition d'une nouvelle identite menant,quant â la creation d'une nouvelle societe, d'une nouvelle structure politiqueet d'une nouvelle culture 8 .L'acte decisif qui separa la Turquie du monde islamique et qui lui fitprendre le cap de l'occidentalisation fut la loi du 2 mars 1924 abolissantle califat. A ce propos, D.G.Osborne du Foreign Office fait les remarquessuivantes: "... The Caliphate of the House of Osman is abolished and alithe members of the house are to follow the Caliph and the late Sultan intoexile. It is an historical event of the first importance. Their property is torevert to the state. Justice and education are to be entirely purged of theirreligious associations... Kemal has alvvays been determined to make aclean sweep of ali contributory causes of the decay of the Turkish Empireand to give the new Turkish state a fair and fresh start... A tremendous revolutionhas been effected by entirely pacifıc means, and it is impossiblenot to admire the courage, determination and statesmanship of Kemal." 9Cette loi fut une revolution â elle seule car le Sultan Yavuz Selim avaitrapporte cette dignite d'Egypte â istanbul en 1517 et par son abolitionnon seulement la Turquie mais tout le monde musulman se trouvait priveâ tout jamais de son autorite spirituelle. Ce nouvel etat de fait a eu desconsequences directes sur la vie quotidienne qui n'etait plus regie par leslois de la Chariah et ce aussi bien du point de vue politique, social, civilque culturel. Dans son article du 15.3.1924 dans le Temps, Paul Gentizonevoque la portee de cette mesure radicale: "L'Europe peut etre satisfaite:l'operation que depuis l'aube du dix-neuvieme siecle elle n'avait cesse desuggeer au gouvernement ottoman est des maintenant accomplie. En trois7. Commission Nationale Turque pour l'UNESCO: Atatürk Vie et (Euvre. Ankara1981. p.227.8. Cf. Emre Kongar: Atatürk Üzerine. İstanbul, 1994. 2de ed. p.91.9. Çite dans Salâhi R. Sonyel: Atatürk - The Founder of Modern Turkey. Ankara,1989. p.107.364

jours, la Republique turque a realise plus de reformes que la vieille Turquieen trois siecles. Se debarrasant d'un geste brusque des dernieres entravestheocratiques, elle s'est elancee sans frein dans le sillon des ideeseuropeennes. C'est l'ecroulement complet d'institutions que tous les penseurset ecrivains occidentaux consideraient jusqu'â hier encore commeimmuables et fıgees. (...) La Republique turque vient en effet de couper lecordon ombilical qui la reliait aux traditions asiatiques; elle vient d'adopteren bloc tous les principes de la civilisation occidentale, sa mentalite,son ideal. Elle vient de dire definitivement: adieu â l'Orient." 10Depuis 75 ans, la Republique de Turquie connait la separation de lareligion et de l'Etat et cette laicite fut la base du developpement dynamiqueulterieur. Une reforme en entraîne une autre; le jour ferie passe duvendredi au dimanche et le sermon de la priere du vendredi n'est plusprononce en arabe mais en turc. Suat Sinanoğlu precise: "En 1925, c'estl'adoption du chapeau, connu comme embleme des infideles, et la promulgationde la loi vestimentaire qui envoie au rancart les fez, tcharchafs,voiles et mille autres accessoires anachroniques."" Le 24.8.1925 on adopteles normes internationales pour le calandrier et l'heure. On abandonnele calcul â partir de l'Hegire pour adopter le calendrier gregorien Occidental.La secularisation de la vie sociale a en particulier, instaure la monogamie,la oü l'Islam permettait d'avoir quatre epouses. De meme, le mariagecivil est rendu obligatoire et peut etre suivi du mariage religieux.Atatürk, tout en respectant le Coran, demande qu'il soit traduit en turc, ilen va de meme pour l'appel â la priere du müezzin. En effet, ce quicomptait pour lui, c'etait que le peuple turc soit conscient de son identitenationale dans tous les domaines de sa vie. L'etat de dependance de lalangue arabe devait absolument en etre elimine.D'autre part, l'adoption du code civil suisse le 17 fevrier 1926 a permisune transition plus rapide vers le modus vivendi europeen et les coutumesoccidentales; comme l'a remarque Willy Sperco: "Toute distinctionjuridique entre croyants et infideles disparait; tous, egaux devant laloi, sont soumis aux codes turcs dont le civil est copie entierement surcelui de la Suisse, le penal sur celui de l'Italie, le commercial sur celui del'Allemagne." 12Les Turcs de l'Empire Ottoman utilisaient des patronymes; mais parune loi, promulguee le 21.6.1934, obligation est faite de porter un nom defamille comme dans tous les pays occidentaux. Ces innovations vont restructurerla societe turque et lui faciliter l'acces aux structures et organisationsinternationales. Mais â cette epoque, la tâche de MoustaphaKemal n'est guere aisee comme nous le communique H.C. Armstrong:"He had already torn up the whole political fabric, changed a monarchy10. Paul Gentizon, çite dans: Paul Dumont: Op.cit. p.154.11. Suat Sinanoğlu: Visage de la Turçuie. Ankara. 1981. p. 128.12. Willy Sperco: Moustapha Kemal Atatürk. Paris, 1958 p.135.365

into a republic, reduced an empire down to a country, made a religiousState into a lay republic, ejected the Sultan, the Caliph, and repudiated aliconnexion with the Otoman Empire. Now he set out to change the wholementality of the people - their old ideas, their habits, their dress, manners,customs, ways of taking, ali the most intimate details of their lives, vvhichlinked them vvith the past and their Oriental upbringing." 13 A ce propos,Georges Duhamel qui avait vu la Turquie en 1924 et l'a revue en 1954nous donne son opinion: "La revolution menee â bien par MustaphaKemal et ses collaborateurs n'a pas ete purement politique: elle a touchetous les departements de la connaissance, de l'expression, des relationshumaines, de l'edification sociale. Pour prendre la place qui lui etait duedans la communaute des peuples, la Turquie s'est ralliee, audacieusementet courageusement, â une forme de civillisation scientifique, sociale etmorale qui s'est imposee depuis un siecle â tous les peuples que l'on ditevoluees. La Turquie a, sans vaines hesitations, adopte le code civil, l'etatcivil, le caractere romain, la methode inductive et, notamment, tous lessystemes pedagogiques necessaires â une nation qui entend produire deselites avec generosite. Les resultats obtenus en une trentaine d'anneessont de nature â justifıer toutes les esperances." 14 Or, apres 75 ans d'existencela Republique turque peut etre fiere de ses realisations dans les domainesoü Atatürk avait amorce des innovations.En effet, toutes les reformes entreprises avaient un double but: donneraux habitants du nouvel Etat la conscience de leur identite et les rendrecapables d'etre au meme niveau de civilisation que les autres Etats dumonde occidental. Jean-Paul Roux n'a pas tort d'affirmer qu'au cours del'Histoire "Le mot turc, qui n'a done valeur ni ethnique ni religieuse,n'evoque pas davantage une notion d'Etat ou de nation. A aucun momentde leur histoire, les Turcs n'ont ete tous reunis en un seul lieu, â l'interieurde frontieres delimitees, sous une autorite commune." 15 Atatürk a su faireprendre conscience â tout un peuple de son identite turque et non arabopersaneet 1'adoption de l'alphabet latin fut un instrument de choix danscette realisation. Meme dans les campagnes, le nombre des illettres s'estmis â diminuer. L'identite collective trouva son expression dans differentesformes de la culture et la notion de patrie prit son plein sens surtoutqu' Atatürk avait trace des frontieres fıxes au pays en rejetant d'embleetoute idee expansionniste. Sa devise "Yurtta Sulh, Cihanda Sulh", â savoir"Paix dans le pays, Paix dans le monde" excluait toute velleited'agrandir le territoire.13. H.C.Armstrong: Grey Wolf. Mustafa Kemal. An intimate study of a dictator. London.1947. 14eme ed. p.213.14. Georges Duhamel: Preface â Yeni Türkiye: Bir Batı Devleti, traduetion en turc parCan Yücel de La Turçuie Nouvelle, Puissance d'Oecident du meme auteur, en1954, reeditee en 1998.15. Jean-Paul Roux: Histoire des Turcs. Deux mille ans du Pacifique â laMediterranee. Paris. 1984. p.22.366

Pour comprendre 1'Atatürkisme dans le domaine de la vie culturelledu pays l'on peut se joindre â Emre Kongar qui le considere comme "lapossibilite de saisir ce qui est contemporain" et non comme une hostiliteâ l'Islam ni comme une admiration aveugle de l'Occident 16 . En l'occurrence,la creation du Conservatoire d'Etat â Ankara du vivant d'Atatürkest un des exemples typiques d'innovations dont l'impact se fait encoresentir de nos jours. Les maîtres venaient de l'etranger si dans la branchechoisie il n'y avait pas d'expert turc qualifie. II en va de meme pour leballet, art insoupçonne â l'epoque ottomane et qui prit son essor en Turquieen meme temps que les compositeurs du pays produisirent leursceuvres. L'adaptation aux formes occidentales de la culture se fait relativementvite, car tout est nouveau et offre des possibilites infinies. C'estainsi que "L'interdit dont etaient frappes les arts figuratifs sous le regimeottoman a empeche pendant des siecles la naissance d'une peinture etd'une sculpture turques. Le regime republicain a accorde l'importance requiseâ ces deux arts..." 17 Auparavant, seuls les artistes etrangers avaientla possibilite de peindre des paysages ou faire des portraits que, la plupartdu temps, ils ramenaient dans leur pays d'origine. Des nos jours, certainspeintres turcs jouissent d'un renom international ou vivent meme âl'etranger oü ils s'integrent pleinement dans les courants artistiquescontemporains. Pour ce qui est des realisations architecturales, l'epoqueottomane est tres riche en chefs-d'ceuvre de styles divers que ce soientdes edifıces civils comme les palais, les caravanserails, les ponts, les bâtimentspublics ou les edifices religieux tels que mosquees, medresses, bâtimentsdes fondations religieuses (vakhf) ou couvents. Avec la Republique,les architectes turcs eurent â concevoir et realiser des theâtres, dessalles de concert, des operas, des palais de justice, des plans d'urbanisationet autres. Tout ce qui avait trait â la vie publique, administrative etculturelle de la societe contemporaine se realisait dans le meme contexteque dans les autres pays du monde.Atatürk ne se lassait pas de verifier les progres accomplis dans lesdifferents arts. Dans le cas de la musique, il a fait la remarque suivante:"J'avais lu dans Montesquieu qu'il etait impossible d'elever le niveaud'un peuple sans tenir compte de son goût en musique. Rien n'est plusvrai. Voilâ pourquoi je me considere comme engage â developper cet art.La musique faite dans nötre pays n'est pas de la musique turque. C'estune ancienne musique byzantine. Nötre musique nationale n'est faite quepar les bergers, dans les villages. Mais elle aussi, il faudrait environ quatresiecles pour l'elever au niveau de l'actuelle musique occidentale. Ceşerait trop attendre. C'est pourquoi nous nous efforçons d'adopter la musiqueeuropeenne." 18 C'est cette approche realiste et pragmatique qui estle secret du succes de la plupart des innovations prevues. Revendiquant la16. Cf. Emre Kongar: Kültür Üzerine. İstanbul. 1984. p.51.17. Suat Sinanoğlu: op.cit.p.186.18. Atatürk par lui-meme. in: Atatürk. Pensees et Temoignages. Ankara, 1981. p.42.367

nĞcessite d'etudier les ph^nom&nes linguistiques par des methodes scientifiques,Atatürk ne manque pas d'insister, encore en 1937, sur la necessitede produire des ceuvres litteraires: "L'art de dire et d'ecrire des mots,de façon â susciter chez les auditeurs ou les lecteurs un puissant interet;d'exprimer toutes sortes d'idees et les plus grands sentiments dont le caractered l'homme soit capable, enfln tout ce qui laisse une empreintedans la memoire humaine, c'est la litterature. Voilâ pourquoi la litterature,en prose aussi bien qu'en vers, peut, tout comme la peinture et lasculpture et surtout la musique, etre consideree comme l'un des beauxarts"19 La technologie de l'epoque, en l'occurrence le developpement dela radio et des possibilites qu'elle offre dans la transmission du savoir etde certains arts comme la musique a toujours connu le soutien du premierpresident de la Republique turque.Avec Atatürk, la place de la femme dans la societe a subi des transformationsimpensables jusqu'alors. II etait le premier â affirmer: "Unesociete qui se contente de voir un seul des sexes qui la composent s'adapteraux conditions modernes, se condamne par la â rester plongee plusqu'â moitie dans la faiblesse. Un peuple, s'il desire le progres et la civilisation,doit comprendre cette verite et en tirer les consequences (...) Sidone, nötre societe a besoin de science et de technique, il faut qu'hommeset femmes les acquierent dans la meme mesure." 20 Le diplomate argentin,Jorge Blanco Villalta, temoin oculaire pendant cinq ans de la vie en Turquieau debut de la Republique, a fait, entre autres, les observations suivantes:"Turkish women showed themselves less reluetant than men toaccept modern life; they did not wait for legislation before throwing offtheir ancient yoke. They happily entered the new way of life; thousandsof women took employment in various enterprises and factories; they enteredthe schools and penetrated every level, since no one would havedared to obstruct the will of Turkish women to emancipate themselves(...) When the Civil Code was adopted in 1926, women felt the proteetionof the law within their homes and outside them." 21Atatürk a pense qu'il etait temps d' accorder aux femmes l'egalitedes droits politiques La Grande Assemblee Nationale vota en 1930 la loipermettant aux femmes turques, bien avant certaines de leurs consoeurseuropeennes, de voter et d'etre elues lors des eleetions municipales 22 . En1936, elles furent eligibles au parlement et la meme annee, vingt femmesy furent elues, representant les circonscriptions ou elles s'etaient presentees.De plus en plus, et des 1926, les femmes entrent dans la vie publiqueet professionnelle au meme titre que les hommes. Et Atatürk avait etetres fier de voir en 1937 la premiere aviatrice turque, Sabiha Gökçen. Parailleurs, lâ oü sur scene au siecle dernier les hommes avaient joue les19. ibid. p.41.20. ibid. p.27.21. Jorge Blanco Villalta: Atatürk. Translated from Spanish by William Campbell. Ankara,1982p.369.22. Cf. Sadi Irmak: Atatürk. Bir Çağın Açılışı. İstanbul, 1984. p.234.368

öles de femmes, la periode rĞpublicaine voit desormais les femmes enpersonne.Le role de 1'üniversite est preponderant dans l'evolution culturelle etscientifıque d'une nation. Dans ce domaine aussi, l'impact des decisionsd'Atatürk est encore capital pour la vie academique actuelle. La Facultedes Lettres d'Ankara, creee sur son initiative en 1935, en est un exemplefrappant. En effet, son souci de permettre aux jeunes de s'ouvrir aux culturesdes autres nations et â celle du propre pays, dans le passe commedans le present, est â l'origine des priorites dans l'ouverture des departementsde langues dans cette faculte: langue et litterature turques (y comprisl'ancien turc et le turc moderne); anciennes langues et cultures delAsie Mineure (surtout sumerologie et hittitologie); langue urdu et culturedu Pakistan; langues orientales (en particulier arabe et persan); philologiede l'lnde; philologie hongroise; philologie russe; philologie classique(grec et latin); langues germaniques; langues romanes (en particulierfrançais et ıtalien). Plus tard, s'y ajouterent la sinologie et la philologieanglaise. Recemment, 1'etüde du japonais et de quatorze langues europeenness'y est ajoutee. Cette faculte est encore aujourd'hui celle du paysoü le plus de philologies sont representees.Les langues et l'Histoire ne sont pas les seules disciplines que favoriseAtatürk. II s'attache â faire progresser son pays dans tous les domaines;par consequent, il conseille d'ouvrir des facultes de medetine,d'agronomie, de droit, d'economie ete... II envoie â l'etranger, aux fraisde l'Etat, d'une part de jeunes enfants doues pour un art precis et, d'autrepart, ceux qui savent des langues pour qu'ils y fassent des etudes les preparantâ s'engager au retour dans une carriere academique. Ce procedeest encore en vigueur de nos jours pour que soient formes â bonne ecoleles assistants des nombreuses universites nouvellement creees, oü lecorps enseignant est deficitaire; il part du meme principe que celui despremieres annees de la Republique: gagner du temps dans la marehe versle progres afin d'etre simultanement au meme niveau scientifique et culturelque les autres pays.En outre, l'ouverture â l'Occident fut telle que dans les premieres anneesapres la mort d'Atatürk fut cree, sur 1'initiative du ministre del'Education Nationale, Hasan Âli Yücel, un Bureau de Traduction oü unmillier d'ceuvres classiques de toutes les langues fut traduit en turc pourque le peuple puisse, lui aussi, elargir son horizon. Ce Bureau travailla de1940 â 1966 mais l'habitude de traduire est restee: de nos jours, les editeurss'efforcent de proposer â leurs lecteurs les titreş internationauxconnus.Qu'il s'agisse de la science ou de la culture, de congres ou de festivalsinternationaux, la Turquie moderne a reussi â prendre sa place dansle concert des nations grâce au coup de gouvernail decisif donne au bonmoment par Atatürk, le fondateur de la Republique.369

ATATÜRK ET LA LAİCITEDr. Xavier JACOB*Les reformes accomplies par Mustafa Kemal Atatürk au cours desquinze premieres annees de la jeune Republique Turque sont bien tropconnues pour qu'il soit necessaire de les detailler une fois de plus. Je mecontenterai, â titre d'introduction, de les enumerer rapidement, et cecitout d'abord pour rappeler les faits, mais aussi pour faire mieux voirl'ampleur de î'oeuvre accomplie, en laissant voir comme â vol d'oiseauun resume de ces reformes. Ensuite ce sera l'arriere-plan de ces reformesqui sera resume et les buts poursuivis en cela par le Gazi.Voici done une liste succinte de ces reformes:Le ler novembre 1922 la Grande Assemblee Nationale vote l'abolitiondu Sultanat, tout en maintenant le Califat; mais desormais celui-ci nesera plus qu'une institution purement religieuse, sans autorite politique'.Le 13 octobre 1923, Ankara est proclamee capitale de la nouvelleTurquie,Le 29 octobre 1923 est proclamee la Republique et Mustafa Kemalest elu President de la Republique.Le 3 mars 1924 sons accomplies trois reformes essentielles: c'esttout d'abord l'abolition du Califat et l'expulsion de son dernier titulaire,Abdülmecit; l'abolition du Ministere des affaires religieuses et la creationde la Presidence des affaires religieuses, rattachee au Premier Ministre; etenfın l'unifıcation de l'enseignement, rattaehant toutes les institutionsscolaires au Ministere de l'education nationale, alors qu'auparavant unebonne partie de ces institutions dependaient des autorites religieuses.* Ambassade de Vatican, Ankara.1. Cette date du ler novembre 1922 est la date offıcielle de l'abolition, car c'est â cettedate que fut votee la loi â ce sujet. Mais en realite c'est depuis le 20 avril 1920 dejâ,lorsque l'Assemblee Nationale reunie â Ankara s'etait proclamee seule autorite legitimeen Turquie, que le Sultanat n'avait plus qu'une existence fantomatique.371

Le 8 avril 1924 sont supprimes les tribunaux religieux dont les principesjuridiques etaient bases sur la Loi Coranique.Le 5 novembre 1925 est promulguee la loi sur le chapeau, interdisantle port du fez traditionnel et du turban.Le 30 novembre 1925 toutes les dervicheries ("tekke") sont fermeeset les confreries interdites, leurs biens confısques; les titreş tels quecheikh derviche ete. sont egalement supprimes.Le 30 novembre egalement est fixe au parlement le grand panneauproclamant "La souverainete appartient de façon inconditionelle et sansrestriction au peuple." Alors que selon la doctrine musulmane classique lasouverainete appartient â Dieu seul.Le 26 decembre 1925 l'heure europeenne et le calendrier gregoriensont introduits.Le 17 fevrier 1926 est introduit le nouveau Code Civil, pour l'elaborationduquel celui de la Suisse a servi de modele. Parmi les nouveautesapportes ainsi il faut signaler la monogamie et la liberte religieuse â partirde l'âge de dix-huit ans. Les preseriptions coraniques qui ne seraient pasen harmonie avec les preseriptions du nouveau Code sont ipso factoconsiderees comme caduques. (Preambule du Ministre de la Justice.)Le 10 avril 1928 les dispositions concernant la religion sont rayeesde la Constitution. (L'art. 2 de la Constitution disait que la religion del'Etat etait l'îslam et selon l'art. 26 l'Etat devait veiller â l'application despreseriptions de la Loi Coranique.)Le 3 novembre 1928 est votee la loi sur l'introduction du nouvel AlphabetTurc, c'est-â-dire l'alphabet latin; loi applicable â partir du 1er janvier.Le 22 janvier 1932 a lieu pour la premiere fois la lecture publique duCoran en langue turque, dans la mosquee de Yerebatan, â istanbul.Le 18 juillet 1932 la Presidence des Affaires Religieuses preserit quele chant de l'Appel â la priere ("Ezan") soit fait en turc.Le 21 Juin 1934 est votee la loi sur le nom de famille; quelques moisplus tard, le 24 novembre 1934, une loi speciale donne au Gazi MustafaKemal comme "nom de famille" celui d'Atatürk, et c'est sous ce nomqu'il entrera dans l'histoire.Le 3 decembre 1934 est votee la loi qui inerdit le port de vetementsou insignes religieux en-dehors des ceremonies religieuses; le loi est applicableâ partir du 13 decembre.372

Le 5 decembre 1934 le droit de vote, actif et passif, est accorde auxfemmes.Le 27 mai 1935 le dimanche est adopte comme jour de repos.Le 5 fevrier 1937 la laitite est officiellement introduite dans la Constitution,â l'article 2.Atatürk meurt le 10 novembre 1938, â İstanbul.Cette enumeration, meme si elle est un peu seche, laisse pourtant entrevoirles dimensions assez prodigieuses de ce qui e ete realise au coursd'une quinzaine d'annees. Est-ce â cause de l'ampleur de ces innovationsqu'elles ont ete qualifıees de "Revolution" -İnkılap- et non pas de "Reformes"("Islahat")? Meme si dans les aires francophones on parle plus volontiersde "Reforme" - "Les Reformes Kemalistes". Peut-etre. Mais ilexiste d'autres motifs encore.En effet l'Empire Ottoman avait ertrepris depuis de longues anneesdes Reformes nombreuses et variees. Si les plus connues sont celles quisont entrees dans l'histoire sous le nom de "Tanzimat" faites dans la premieremoitie du XIX eme siecle, celles-ci ne sont pourtant pas les seulesni les plus anciennes. Des la fin du XVIII eme siecle les autorites gouvernementalesavaient reconnu depuis longtemps les retards importants del'Empire Ottoman face aux europeens, surtout dans le domaine militaire,et avaient done conclu â la necessite de reformes ou plus exactementd'une modernisation. Et comme c'est surtout dans le domaine de l'instruetion.Ainsi, le sultan Abdülhamit Ier cree en 1773 l'Ecole Imperiale d'IngenieursMaritimes - "Mühendishane-i Bahri-i Hümâyûn". En 1795Selim III inaugure l'Ecole Imperiale d'Ingenieurs Militaires- "Mühendishane-iBerr-i Hümâyûn" qui devait developper principalement l'artillerie.En 1827 Mahmut II cree l'Ecole superieure de Medetine et de Chirurgie -"Tıphane ve Cerrahhane-i Âmire", qui allait devenir par la süite la Facultede Medetine. Suivent ensuite l'Ecole des sciences militaires - "Mektep-iHarbiye" (1834), ete. Avec ces deux dernieres institutions on touchedejâ le domaine civil; ce dernier est ensuite enrichi de l'Ecole des Arts etMetiers (1848), l'Ecole Normale pour Garçons (1848). En 1862 est inaugureela premiere üniversite, mais elle rencontre une forte opposition etdeux annees plus tard un incendie oblige les autorites â la fermer; ellerouvrira ses portes en 1870 et en 1890. En 1869 le sultan Abdülaziz creel'Ecole Normale pour Jeunes Filles - "Darül-muallimat" - ainsi qu'uneEcole d'Art Normale pour Jeunes Filles - "Kız Sanat Okulu". Sans oublierle lycee de Galatasaray - "Galatasaray Sultanisi", - egalement en1868.Parallelement â ces reformes de l'enseignement sont realisees des reformesdans l'administration. A cette fin est creee en 1838 l'Ecole d'Ad-373

ministration - "Mektep-i Mülkiye " -, qui deviendra par la süite la Facultedes Sciences Politiques.D'autres reformes suivront, on ne peut les enumerer toutes; celles-ciont ete citees â titre d'exemple pour montrer que le mouvement reformisteremonte assez loin dans le passe de l'Empire Ottoman. Pourtant toutesles mesures prises manquaient d'effıcacite; c'est pour cela que les mesuresde reforme se succedaient â un rythme accelere, de meme que les ministresqui les proposaient. A titre d'exemple: entre les annees 1908-1914il y a eu quinze ministres de l'Education, et entre 1919-1923 ce sont dixseptministres qui se sont succedes â la tete de ce Ministere 2 . De memeentre les annees 1913-1919 sont crees trois nouveaux types de Medresepour la formation des imams, mais un seul type a pu survivre jusqu'â1923.La meme chose est vraie pour l'administration, oü la surabondancede personnel et de bureaucratie etouffait l'efficacite.Une fois la Guerre de Liberation ou Guerre Turco-Grecque victorieusementfinie, le Gazi se trouvait devant la tâche enorme de la reorganisationdu pays, qui etait "un champ de ruines", comme il l'a dit luimeme3 .Constatant que les innombrables "Reformes" entreprises au cours duXIX eme et debut du XX eme siecles n'avaient pas donne les resultats escomptes,le Gazi a renonce aux "Reformes" pour recourir â une "Revolution".De meme que l'Anatolie en ruines devait etre reconstruite materiellement,le pays devait egalement etre reorganise, c'est-â-dire reconstruitdans ses structures administratives et ideologiques. Reparer un vieux costumeen y mettant une piece neuve ne servait de rien, car la piece neuven'allait pas tenir, le costume etant trop vetuste et use.Apres la conquete de l'independance Atatürk voulait creer une Turquienouvelle et moderne. Dejâ le 2 novembre 1922, done le lendemainde l'abodition du sultanat, il avait declare au correspondant du "PetitParisien" "La nouvelle Turquie n'a aucun rapport avec l'ancienne Turquie.Le Gouvernement Ottoman est passe â l'histoire. Maintenant unenouvelle Turquie est nee" 4 . Emre Kongar a note que la revolution kemalisteest constitue d'un dyptique: le premier volet c'est la Guerre de Liberation,et le second, ce sont les reformes ou revolutions. Si le Traite deLausanne, signe le 24 juillet 1923, etait l'acte final de la premiere partie,la proclamation de la Republique, le 29 octobre 1923, etait l'ouverture du2.3.Osman Ergin, "Maarif Tarihi", vol. IV, p. 1053-1054.Söylev-Demeç, I, 398.4. Söylev-Demeç, III, 72.374

deuxieme acte; et cette revolution etait avant tout politique et ideologique,ajoute Kongar 5 .Pour realiser ces projets Atatürk a ete influence de façon plus oumoins consciente par plusieurs antecedants. D'abord une influence qu'onpeut qualifıer de negative et que nous venons de voir: c'est le fait que lesReformes du passe avaient ete plutöt steriles, qu'il fallait done recourir âd'autres moyens. Ensuite aussi des antecedants positifs, qu'il faut aumoins evoquer, meme si tous ne nous sont pas connus.Atatürk s'interessait beaucoup â l'histoire. Tout d'abord â l'histoirede la Turquie et des Turcs, tout naturellement. Mais egalement â celle desautres pays, y compris celle de la France des derniers siecles, la Revolutionet ses suites, bien qu'il n'avait pas beaucoup d'admiration pour Napoleon(of. Söylev-Demeç. III, 123-124). Pour s'en convaincre il suffıt deregarder sa bibliotheque privee, oü l'on peut voir un bon nombre de livresqu'il n'a pas seulement lus, mais annotes, avec des passages soulignes oudes remarques marginales. (Pour plus de details on peut consulter lesdeux volumes de Gürbüz Tüfekçi "Atatürk'ün okuduğu Kitaplar", 303 et493 pages, Ankara, 1983 et 1985).Atatürk savait egalement que la Revolution française n'etait pas resteeun fait isole, mais qu'elle avait suscite des mouvements similaires end'autres pays, meme si certains de ces mouvements ont echoue. De plus ilavait sous les yeux le modele de la lai'cite française, de la separation del'Eglise avec l'Etat qui avait ete realisee alors que lui-meme etait une officier6 . Cette situation toute nouvelle et, du moins au debut, quelque peuetrange, avait donne pleine liberte au Gouvernement dans sa legislation,et aussi â l'Eglise dans son organisation.Cela ne signifie pourtant pas qu'Atatürk aie simplement copie ouimite ce qu'il avait vu ehez d'autres; d'ailleurs il n'avait pas beaucoupl'habitude de se laisser mener par d'autres. II n'a pourtant pas neglige detirer profit des leçons du passe 7 .En outre, dans l'Empire Ottoman egalement il y avait eu, dans la secondemoitie du XIXeme et au debut du XXeme siecles, des mouvementsrevolutionnaires, par exemple en 1876 et 1908. Mais c'est surtout dans ledomaine de l'ideologie et de 1'islam que de nombreux et vifs debats5. Kongar, Emre: "21. Yüzyılda Türkiye", p. 17-18.6. Atatürk, ne â Salonique en 1880, avait 25 ans lorsque fut realisee en France la separationcomplete de l'Eglise et de l'Etat.7. En proposant au Parlament la separation du Califat et du Sultanat, avec l'abolition dece dernier, le 22 novembre 1922, il a explique assez longuement que dans le passedejâ, du temps des Abbasides de Bagdad et des Mamelouks en Egypte, les deux fonctionsetatient separees. (Söylev-Demeç, I. 287-298).375

avaient ete â l'ordre du jour au cours des dernieres decennies du declin decette Empire. Et parmi les questions disputees - famille, education, cultureet technique, ete. - fıgurait egalement celle des rapports entre l'Islamet l'Etat. Car il ne manquant pas de gens pour accuser l'Islam, ou plutötce qui passait pour etre la doctrine musulmane, d'etre la cause principaleou meme unique â la situation arrieree et au sous-developpement de l'empireOttoman, comme Atatürk lui-meme l'a remarque 8 .II faut mentionner d'abord un precurseur ou franc-tireur: Ali Suavi(1939-1878). Journaliste, directeur d'ecole ete. il soutient la separation del'Islam et de l'Etat, 1'abolition du Califat, la traduetion du Coran en langueturque et la laici'te. Par certains de ses propos, qui etaient inoui's alors,il avait non seulement fait prendre conscience de certains problemes maisegalement provoque des reactions et des debats dans l'opinion publique.De nombreux auteurs se mirent ensuite â en debattre.Ziya Gökalp, dans un article publie en 1913 avait elasse les diversesopinions ou tendances qui etaient en presence â ce moment en "TroisCourants": le courant turquiste, le courant islamiste et enfın le courantmodernites, selon une classification adoptee par le meme Gökalp unequinzaine d'annees plus tard 9 .Le plus ancien de ces courants şerait celui des Modernistes ou Occidentalistes.Et cela est assez comprehensible, car tres souvent le termememe de Reforme, â l'ordre du jour depuis le milieu du XIXeme siecle,etait aynonyme de modernisation ou d'occidentalisation. Selon eux, pourparvernir â un relevement de l'Empire il faut avant toutes choses changerles mentalites, la façon de penser; voici la premiere reforme â faire et laplus importante. Parmi les principaux representants de ce courant il fautmentionner Abdullah Cevdet, medecin et un des fondateurs du comiteUnion et Progres - "İttihat ve Terakki"-. Un autre representant bien connuest Tevfik Fikret, poete et opposant au regime absolutiste du sultan.Le courant islamiste s'est constitue ensuite, principalement pour reagircontre certaines propositions du premier courant, qu'ils jugeaient inadmissiblesparce que incompatibles avec la doctrine islamique. ils pronaientun retour â l'Islam dans toute sa purete, avec la mise en pratiquede tous les preceptes de la Loi Coranique et de tous les details de la Tradition,meme s'il faut pour cela recourir â la force de la poliçe, ajoutaientcertains d'entre eux. Les noms les plus connus de ce mouvement sontMustafa Sabri, qui fut quatre fois cheych-ül-İslam, derviş Vahdetî, directeurdu quotidien "Volkan", â tentances reactionnaires et Sait Nursi, â8. Söylev-Demeç, II. 90.9. Titre d'un article- "Üç Cereyan"- paru dans "Türk Yurdu", III, 35. Puis une petitebroehure, parue er 1918 intitulee "Türkleşmek, islamlaşmak, Muasırlaşmak" - "seturquifier, s'islamiser, se moderniser".376

Toriğine du mouvement des Nourdjous encore present dans la Turquieactuelle.Enfın le courant du Turquisme et Nationalisme. Importe par A.Ağaoğlu et Yusuf Akçura, de Russie, ou il avait pris naissance parmi lesTurco-Tatares, et developpe â Salonique autour de la revue "Genç Kalemler"- "Les Jeunes Plumes" - Ce courant soutenait chaleureusement leregime constitutionnel, dont il disait que c'etait le regime musulman authentique.Mais ses adeptes critiquerent bientöt les institutions de ce regimeet s'attaquaient egalement aux occidentalistes. Tout comme les deuxautres courants, celui-ci egalement souffrait de scissions internes. On peuty distinguer deux groupes: les Turquistes purs, qui ventaient les traditionsturques pre-islamiques d'Asie Centrale, et les Turquistes-İslamistes, quitentaient de conciller l'Occidentalisme et l'Islamisme; leur representant leplus connu et le plus influant etait ce meme Ziya Gökalp, disciple de Durkheim.Ces trois courants ou Ecoles, malgre leurs differences de vue, poursuivaientpourtant tous les trois le meme but: trouver un remede auxmaux dont souffrait l'Empire Ottoman depuis de nombreuses decennies.II y avait done dans la capitale ottomane un bouillonnement d'ideeset de propositions â la reeherehe de quelque panacee qui guerirait l'Empirede tous ses maux. Mais comme certaines de ces propositions ne plaisaientpas au pouvoir en place, certains de leurs tenants dont dû se refugierâ l'etranger, en particulier en France.Entre toutes les solutions et modeles proposes et ce que fera un peuplus tard Atatürk, il y a pourtant des differences dont au moins quelquesunesmeritent d'etre relevees.Si l'on regarde le modele de la Revolution française, on constatequ'une des differences les plus manifestes, c'est que la Revolution françaiseetait une revolution sanglante; il n'est pas facile de totaliser le nombredes vietimes qu'elle a faites. Tandis que les revolutions kemalistes sesont maintenues beaucoup plus dans le domaine ideologique. II n'y a aucunecomcaraison quant su nombre de vietimes.En second lieu, ceux qui, vers la fin du XIXeme siecle, se livraient âdes debats au sujet des moyens ou remedes pour redonner une nouvellevigueur â ce pays, avaient tous, - Occidentalites, Turquietes ou Islamistes- en vue le salut de l'Empire Ottoman qu'ils eherehaient â sauver: chacunetait â la reeherehe des reformes qui seraient plus aptes et efficaces pourrealiser ce projet. Atatürk par contre n'a plus parle de Reformes- "Islahat"-mais de Revolution -"İnkılap"-, c'est-â-dire d'un nouveau commencement,d'un ordre nouveau, et cela dans tous les domaines: Regime,377

administration, justice, education, relations Etat-Englise, ete 10 . II a realisecela avec perseverance, opiniatrete, en mettant en place les innovationsenumerees ci-dessus, jusqu'â ce que le principe de la laicite fut lui-memeinserit dans la constitution, le 5 fevrier 1937.Quels etaient les buts poursuivis par le Gazi en introduisant ces reformesqui etaient proprement une revolution, en particulier en insistantsi fortement sur ce qui concernait la lai'cite?Certains auteurs, surtout dans le passe 11 ; on voulu interpreter les reformeskemalistes dans le sens d'une declaration de guerre contre l'İslam.De fait un bon nombre de ces innovations allaient â l'encontre de ce quietait considere traditionnellement comme partie integrante de l'İslam authentique.Et, ajoutent-ils, Atatürk aurait ete oppose â l'İslam parce quecelui-ci şerait un obstacle au progres et â la modernisation.Mais en y regardant de façon un peu plus objeetive, il nous fautd'abord constater que la pratique religieuse n'a jamais ete interdite; on nepeut trouver aucun loi en ce sens. Les mosquees etaient toujours ouverteset frequentees. Uya une grande difference entre le revolution kemalisteet la revolution de Russie, qui etait presque contemporaine, ou la Revolutionfrançaise du passe.Lors d'un entretien avec Maurice Pernot en novembre 1923, estposee la question de savoir si la politique de la nouvelle Turquie ne serapas opposee â la religion, et Atatürk repond: "Loin d'avoir une politiquesopposee â la religion, nous avons meme le sentiment que du point de vuereligieux elle est defectueuse." Et un peu plus loin, dans le meme entretien,il precise: "La nation turque doit etre plus religieuse, c'est-â-dire elledoit etre religieuse en toute simplicite, veux-je dire. Tout comme je eroisâ ma religion et â la verite elle-meme, je suis egalement convaincu decela. Elle ne comporte rien qui soit oppose â la conscience, qui soit unobstacle au progres" 12 .Ces dernieres paroles sont dejâ une reponse â ceux qui supposentqu'Atatürk etait oppose â l'İslam parce qu'il voyait en lui un ennemi duprogres; telle n'etait done pas son opinion. Au mois de janvier 1923, lorsde son entretien avec la population d'İzmir, il declare egalement: "Nosennemis nous accusent d'etre sous l'influence de la religion et c'est â cefait qu'ils attribuent nötre situation arrieree et nötre decadence. Ceci estfaux. Nötre religion n'a jamais demande que les femmes restent inferieu-10. cf. plus haut p. 4 (Söylev-Demeç, III, 72).11. Fischer: "Die Neue Türkei und der İslam", (1932), p.60.12. Söylev-Demeç. III, 93. - Dans le meme sens B. Lewis, The Emergence of ModernTurkey, p. 412, eerit: "The besis of Kemalist religious policy was laicism, not irreligion."378

es aux hommes." Puis il continue en parlant de l'egalite entre hommes etfemmes. Mais un peu plus loin, dans le meme entretien, il ajoute: "Nötrereligion est la plus raisonnable et la plus naturelle, et c'est simplementpour cette raison qu'elle est venue en dernier lieu. Du fait qu'une religionest naturelle il faut necessairement qu'elle soit conforme â la raison, â latechnique, â la science et â la logique. Nötre religion est absolumentconforme â tout cela" 13 .Meme si certaines de ces innovations allaient â l'encontre de ce quietait considere comme element essentiel de 1'İslam, Atatürk ne semblepas avoir cherche â eradiquer l'Islam en Turquie; si tel avait ete son but ilsemble qu'il aurait eu recours â des moyens plus radicaux.Atatürk a parle â plusieurs reprises des buts qu'il poursuivait par lesmesures de lai'cisation, mais sans faire jamais un expose methodique etdetaille â ce sujet. Dans le Discours (p. 640), apres avoir mentionnel'Unification de l'enseignement, il passe â l'abolition du Califat, qui etaitune des mesures les plus radicales dans la voie de la lai'cisation, il dit tresbrievement: "Nous nous rendions egalement compte de cette verite qu'ilest indispensable d'assurer le relevement de la foi islamique en la degageantde la condition d'instrument politique, qu'en vertu de la coutumeelle occupe depuis des siecles." Dans son allocution faite â l'occasion del'ouverture du Parlement le 1er mars 1924, c'est-â-dire trois jours avantl'abolition du califat et l'expulsion de son dernier titulaire, Abdülmecit,les explications sont un peu plus detaillees. Apres avoir parle de l'armee,qui a ete ecartee de la politique, le Gazi continue: "De meme, nous constatonsle fait qu'il est indispensable que le foi İslamique, â laquelle noussommes attaches avec conviction et dont nous sommes heureux, doit etrerelevee et maintenue au-dessus de la position qui en fait un instrumentpolitique, comme elle l'a ete depuis des siecles (applaudissements, cris debravo!). Delivrer au plus töt et de façon defınitive nos croyances etconvictions, qui sont sacrees et divines, des affaires politiques et de tousles organismes politiques, qui sont compliques et versatiles et ou se manifestentdes interets et convoitises de toutes sortes, est une necessite requisepour le bonheur terrestre et spirituel du peuble (applaudissements).C'est de cette façon seulement que la sublimite de la foi islamique se manifestera(tres juste!)" 14 .Un des premiers buts etait done certainement de liberer les autoritesgouvernemantales de l'emprise des autorites islamiques; que celles-ci neeherehent plus â jouer un role politique, mais s'occupent uniquement desproblemes concernant l'Islam.13. Söylev-Demeç, II. 90 et 94.14. Söylev-Demeç, I, 348-349.379

II aurait ete possible, peut-on retorquer, pour etablir et sauvegardercette non-immixtion des autorites islamiques, de limiter de façon claire etprecise les attributions, fonctions et devoirs du Califat, sans aller jusqu'âl'abolition püre et simple de cette institution. C'est bien ce qui qui avaitete fait lors de l'abolition du Sultanat, le ler novembre 1922, tout enmaintenant le Califat, qui ne devait plus avoir aucun role politique maisetre seulement une autorite religieuse.Mais apres que le dernier sultan-calife, Vahdettin, se fut enfui sur unnavire de guerre anglais, le 16 novembre 1922, son successeur, Abdülmecit,aurait cherche â s'attribuer de nouveau des fonctions politiques, endemandant de rece voir des visites de politiciens etrangers; et par soncomportement, ses "sorties en grand apparat" il aurait cherche â jouer unrole politique dans le pays 15 . Atatürk n'etait pas partisan des demimesures,dans cette question comme dans les autres, et dans un telegrammedu 11 janvier 1924 â İsmet Pacha (İnönü), il dit entre autres "le Califelui-meme et le monde entier doivent savoir de façon categorique que leCalifat et la charge du Califat, tels qu'ils ont ete maintenus et existaient,n'ont en r6alite, ni materiellement ni politiquement parlant, aucun sens etaucune raison d'etre. Le Republique turque ne peut, en se laissant influencerpar des sophismes, exposer au danger son independance et sonexistence". Et il ajoute que si le Calife demande d'avoir des relationsavec les corps offıciels, "cela constitute une violation flagrante de l'independancede la Republique". L'abolition du Califat etait done normale;Atatürk en parle avec quelques-uns de ses collaborateurs et il conclut:"Nos opinions s'accordaient sur la necessite de supprimer le Califat" 16 .Les motivations sont les memes: l'immixtion du Califat dans la politiqueet la preservation de l'autonomie totale du Gouvernement de la Republique.Le premier motif, du moins celui qui revient le plus souvent, c'etaitque les autorites islamiques ne devaient plus ehereher â s'immiscer dansle domaine de la politique, qu'elles n'aient plus aucune autorite ni memeaucune influence en ces domaines.Mais outre ce motif de 1'independance absolue du Gouvernement dela Republique, Atatürk avait egalement parle du "relevement de la foi islamique".Cette motivation, qui semble avoir etonne certains auteurs 17 ,demande de fait eelairaissement. Pour comprendre ce que Gazi entendaitpar la il n'est pas inutile de glaner egalement quelques precisionsdans ses discours et allocutions. L'expression en elle-meme devrait dejâetre assez comprehensible: en liberant les autorites islamiques, c'est-âdirepas seulement le Califat mais egalement le "elerge", de toute preoc-15. Discours, 637-638.16. Discours, 638-639.17. Kinross, 385.380

cupation politique elles pourront se vouer plus librement aux probl&mesde l'İslam. En outre, lorsque le probleme du Califat etait debattu dans lapresse, le depute de Karahisar-i Sahip (aujourd'hui Afyon-karahisar), M.Hoca Şükrü Efendi, avait fait de la propagande en faveur du maintien duCalifat, et au mois de janvier 1923 il avait meme publie une brochure ence sens. A cette occasion Atatürk parle des "idees absurdes que des ignorants...propagent sous le couvert de "preceptes religieux," et un peu plusloin il ajoute qu'il est necessaire de "se rendre compte de l'absurdite desidees illogiques et des preceptes impraticables qu'ils semaient â tout vent,et qu'il etait done necessaire de purifıer la religion en la degageant des'mythes'. Et il revient une fois de plus sur l'abus des croyances religieusesen vue d'avantages politiques: "Au cours des siecles, il y eut, il existeencore aujourd'hui, tant â l'interieur qu'â l'exterieur, des gens qui, profitantde l'ignorance et du fanatisme des peuples, essayent de se servir de lareligion comme d'un instrument pour assurer leurs visees politiques ouleurs interets personnels" 18 .Le but semble done avoir ete, d'une part, en degageant l'İslam detout engagement politique, de donner â cette institution une fonetion purementreligieuse; d'autre part egalement, de prevenir que, sous le couvertde "principes musulmans" ou de "preceptes religieux" on ne puisseenseigner n'importe quoi, d'abuser les eroyants; ou encore de donner uncaractere sacre et intangible â des interpretations personelles.Atatürk ne voulait done pas que des profiteurs ou parasites abusentdes sentiments du peuple pour en tirer quelque avantage personnel, qu'ils'agisse d'avantages materiels ou d'ascendance politique. Ainsi, au coursd'un entretien avec la population d'lzmir, le 31 janvier 1923, il declareentre autres: "...les profiteurs, se drapant dans des habits religieux, eherehentâ tromper et â egarer toute la nation. Jusqu'â present ils ont ehereheâ le faire" 19 . Quelques annees plus tard, en 1929, dans un entretien avec lecorrespondant de la "Vossische Zeitun", il precise: "afin que le peuplesache que la seule preoccupation des hommes de religion est de se rassasier("kendi karınlarını doyurup") et qu'ils n'ont pas d'autres soucis..."20 .Au sujet de l'exploitation de la religion â des fins politiques, il ditdans le Discours (p. 672): "Si un politicien, qui n'a peut-etre jamais faitune priere dans sa vie, recommande dans ses sermons â la population innocentede faire des oraisons supplementaires, la nuit, en-dehors des cinqprieres coutumieres du jour, son but demeure-t-il indechiffrable?!"18. Discours, 552.19. Söylev-Demeç, II, 92.20. Söylev-Demeç. III, 124.381

En plus des profiteurs, c'est egalement contre les ignorants et l'ignorancerelıgieuse que le Gazi veut lutter. Au cours de l'entretien avec M.Pernot dejâ çite plus haut, le 29 octobre 1923, â propos de la politique dela nouvelle Turquie, qui ne sera pas anti-religieuse, il ajoute: ".. .le fait estque dans ce peuple asiatique... il existe encore une autre religion, pluscomplexe, faite de croyances erronnees et superstitieuses. Mais ces ignorants,ces pauvres, seront eclaires le moment venu. Si eux ne peuvent pasmarcher vers la lumiere, ils se detruisent et se condamment eux-memes.Nous les en empecherons" 21 .Et le 30 août 1925, s'adressant â la population de Kastamonu, il declareentre autres: "II y a eu jusqu'â present des gens qui ont rouille, ontendormi le cerveau de la nation. Les superstitions qui doivent se trouverdans leurs esprits seront radicalement extirpees. Aussi longtemps qu'ellesne seront pas eliminees, il est impossible de faire parvenir la lumiere de laverite dans le cerveau. "Un peu plus loin, apres avoir parle des confre erries- "tarikat" -, il ajoute: "Je n'accepte absolument pas que de nos joursil existe dans la societe civilisee turque des gens assez primitifs pourchercher, en presence de la luminosite de la science, de la technique de lacivilisation dans toute son etendue, le bonheur materiel et spirituel dans laguidance de tel ou tel cheikh". (vifs applaudissements"). Et toujours dansla meme allocution â Kastamonu, apres avoir parle des fonctionnaires dela Presidence des Affaires religieuses, qui sont les representants offıcielsde l'Islam turc, il ajoute: "Mais je vois un grand nombre de personnesn'ayant pas de fonction qui se revetent continuellement du meme costume.J'ai rencontre parmi ces derniers des gens tres ignorants et meme desilletres. Ce sont surtout des ignares de ce genre qui se presentent en certainsendroits comme s'ils etaient les representants du peuple" 22 .Ce que le Gazi avait done egalement en vue, en plus de la luttecontre les profiteurs, c'est aussi la lutte contre l'ignorance, contre lescroyances et pratiques superstitieuses, qui sont souvent presentees commedoctrine officielle et authentique de l'Islam, par des gens sans aucunecompetence ni autorite, mais qui se presentent comme s'ils avaient unefonction officielle. Ce sont les "ignares de ce genre" qu'il faut denonceret eliminer pour les remplacer par des hommes de religion cultives etconnaissant bien les doctrines de l'Islam.Dans le meme but, pour former des hommes de religions qui nesoient plus des ignorants, il prevoit, dans son allocution au parlement duler mars 1923, que pendant les mois d'ete, lorsque les ecoles sont en vacances,les imams des villages soient rassembles dans quelques vingtcinqou trente centres, pour un stage de trois mois. Et â la meme occasion21. Söylev-Demeç. III, 95.22. Söylev-Demeç, II, 225.382

il annonce la creation d'une commission qui aurait pour mission d'etudierla philosophie et les sciences occidentales en vue de pouvoir etablir unecomparaison avec la sagesse islamique 23 . C'est dans le meme but de formerun "clerge" instruit qu'en automne de cette meme annee sont ouvertesdans differentes villes de Turquie une trentaine d'Ecoles pourimams-predicateurs ainsi qu'une faculte de theologie â istanbul, en mai1924. Ainsi, lorsque, â l'occasion de l'abolition du Califat, Atatürk parlaitde "relevement de la foi islamique", il pensait en premier lieu â l'eliminationdes profiteurs et des ignorants, mais egalement â une meilleure formationdes "hommes de religion", car c'est le meilleur ou meme le seulmoyen pour lutter efficacement contre l'ignorance en ce domaine.Dans la domaine de l'education du peuple, et en particulier des responsablesde l'Islam, Atatürk a bien vu que 1'important n'etait pas simplementd'enseigner des techniques nouvelles, venues d'Europe oud'ailleurs, comme l'avaient voulu certains "reformateurs" dans l'EmpireOttoman du XIXeme siecle, mais de changer les mentalites, les façons depenser et de raisonner. Plusieurs fois dans ses allocutions il revient sur cepoint. Dans son allocution â la population d'İnebolu, le 28 aout 1925, ilexplique que "les nations qui s'efforcent de marcher avec des mentalitesmoyenâgeuses, avec des superstitions primitives, sont vouees â la disparition,ou bien au moins â etre prisonnieres et meprisees." Et il precise qu'"il est vain de s'opposer aux flots de la civilisation, celle-ci est sans pitiepour les imprudents et les rebelles" 24 . Et c'est pour pouvoir plus facilementrealiser ce chargement de mentalite qu'il ferme les dervicheries etdissout les confrerie. En evoquant ces dernieres â Kastamonu, le 30 août1925, il declare: "Sachez bien que la Republique Turque ne peut pas etrele pays des cheikhs, des derviches et des guides. La voie la plus juste, laplus vraie, est la voie de la civilisation" 25 .Mais d'autres motifs ont egalement joue un role important dans cesmesures de lai'cisation. Un de ces motifs, c'est que dans un pays ou viventdes citoyens appartenant â des religions diverses, la liberte de consciencedevient une necessite. Atatürk explique cette situation en octobre 1927,dans le Discours (pp. 556-558). II constate d'abord que dans les Constitutionsde 1921 (art. 7) et de 1924(art. 26) il est prevu qu'une des attributionsde la Grande Assemblee Nationale etait la mise en vigueur despreseriptions de la Loi Coranique, et qu'â l'article 2 il y est dit que"la religion de l'Etat turc est l'Islam". Et il conclut: "Un Etat possedantparmi ses sujets des elements appartenant â des religions differentes,qui est oblige d'agir avec justice et impartialite vis-â-vis de chacund'eux... un tel Etat est oblige de respeeter la liberte d'opinion et de cons-23. Söylev-Demeç, 1,317-318.24. Söylev-Demeç, II, 222.25. Söylev-Demeç, II, 225.383

cience" 26 . Et il ajoute que dejâ â ce moment il avait voulu supprimer cesclausules, mais s'etait heurte â une forte opposition; et il avait cede, "pourne pas faire le jeu de ceux qui guettaient un pretexte pour attribuer â l'expression'Gouvernement laîc' un sens d'irreligion". (ibid.)Un autre motif pour vouloir et realiser la laîcisation, c'etait done deparvenir â la liberte de conscience et de religion pour tous.Pourtant, le but principal et dernier, dans ces reformes de la laîcisationcomme dans toutes les autres, c'etait de faire de la Turquie un payscivilise, moderne, d'en faire un pays qui soit au meme niveau que les autrespays modernes, qui puisse de nouveau occuper une place honorableparmi les autres nations. C'est ce qu'il declare clairement â la populationde Kastamonu, le 39 août 1925: "Le but des revolutions que nous avonsfaites et que nous sommes en train de faire, c'est de faire parvenir le peuplede la Republique turque a etre une societe totalement moderne et civiliseeau plein sens du mot et dans tous ses aspeets. Les esprits qui ne peuventpas accepter cette verite, il faut les eliminer" 27 . Et quelques joursplus töt le 28 août 1925, â İnebolu, faisant allusion â la modernisation ducostume, en particulier â la suppression du fez, il ajoute: "Le peuple turcdoit montrer qu'il est civilise, egalement par son costume" 28 . Dans son allocutionau Parlement, le 1er novembre 1928, parlant de l'adoption dunouvel alphabet il declare: "Lorsque la Grande Assemblee Nationale auradecide de façon definitive l'adoption de l'alphabet turc, cela constituerade par soi-meme un pas important dans la lutte pour le relevement de cepays" 29 .Et pour expliquer â la population pourquoi il lui demande de changerde costume, et en particuler d'abandonner le fez, pour adopter le costumeeuropeen, c'est de nouveau, afin de montrer meme par son exterieur quele peuple turc fait partie du monde civilise 30 . Et dans le Discours (p. 675)il declare ouvertement que le fez "etait sur nos tetes comme l'embleme del'ignorance, du fanatisme, de la haine du progres et de la civilisation."Si un des motifs aux reformes c'est de faire de la Turquie un pays civilise,sur la voie du progres, cette civilisation elle-meme doit etre tout26. L'Empire Ottoman se trouvait affronte au meme probleme. II l'a resolu grâce ausysteme des "Millet" - "Nations" - qui accordait â chaque communaute religieuseune certaine liberte dans-l'administration et la legislation.27. Söylev-Demeç, II, 224.28. Söylev-Demeç, II, 220-221.29. Söylev-Demeç, I, 377.30. Söylev-Demeç. n, 220-221. - Pour l'abolition du fez, ce sont egalement des experiencespersonnelles penibles vecues par Atatürk lui-meme en Sicile, en France et enBulgarie qui ont en partie contibue â insister sur l'importance de la tenue exterieure(cf. Kinross, pp. 31-32 et 42-43).384

d'abord un moyen pour redonner â la Turquie la place qu'elle merite surl'echiquier mondial; mais c'est egalement pour eviter que se renouvellentles catastrophes dont le pays vient de sortir. Ainsi, encore â Kastamonu,le 30 août 1925, Atatürk explique: "Nous avons connu des souffrances.La cause en est que nous n'avons pas compris la situation du monde.Nötre pensee, nötre mentalite sera çivile; nous ne donnerons pas d'importanceâ ce que dit celui-ci ou celui-lâ. Nous serons civilises; nous en seronsfıers. Regardez l'ensemble du monde turc et musulman. Parce queleurs mentalites n'ont pas pu s'adapter â la largeur et â la hauteur de ceque demande la civilisation, quelles souffrances n'ont-ils pas endurees.Nous egalement, si jusqu'â present nous sommes restes arrieres et â la finavons sombre dans la boue de la derniere catastrophe, c'est a cause decela" 31 .Ces derniers exemples peuvent sembler n'avoir aucun rapport -oucertainement un rapport tres lointain - avec la lai'cite. Ils sont pourtant tresutiles pour montrer quel etait dans l'ensemble des reformes realisees parAtatürk - qu'il s'agisse de la lai'cisation ou des autres reformes - le but ultime,le plus important qu'il avait en vue; et c'est pour cela qu'ils ont eteevoques ici. Et ce but dernier, c'est le relevement de la Turquie, de fairede sa patrie un pays civilise, moderne qui sera au meme niveau culturel ettechnique que les autres pays europeens; toutes les reformes n'etaient quedes moyens pour parvenir â cette fin. Ainsi, dans le Discours (p. 676) ildeclare que l'ensemble des reformes ont ete realisees "pour prouver quenötre peuple n'est pas d'une mentalite fanatique et reactionnaire." Etdejâ â la date du 29 octobre 1923, le jour meme de la proclamation dela Republique, il declare dans une interview â M. Pernot: "...Nous voulonsmoderniser nötre pays. Tous nos efforts visent â constituer en Turquieun Gouvernement moderne, c'est-â-dire occidental" 32 . Et le but ultimede la lai'cisation c'etait egalement la modernisation de la Turquie, cen'etait pas une fin en soi. Dans ses annees de jeunesse dejâ, lorsqu'iletait officier â Salonique ou ailleurs, Atatürk s'etait plusieursfois exprime en ce sens, comme le rapportent ses biographes, turcs etetrangers.On pourrait, en guise de conclusion, resumer l'ensemble de cesconsiderations en ces quelques lignes. Par les mesures de laîcisiation Atatürkpoursuivait plusieurs buts: empecher une emprise trop forte des autoritesmusulmanes sur le Gouvernement, c'est-â-dire assurer l'autonomietotale du Gouvernement rĞpublicain; lutter contre ceux qui cherchent âexploiter les sentiments religieux du peuple en vue d'avantages materielsou politiques, c'est-â-dire lutter contre les "faux" cheikhs ou guides, et arriverâ former un "clerge" instruit, n'ayant plus la mentalite moyenâgeuse,mais une mentalite nouvelle, moderne; eliminer les croyances et prati-31. Söylev-Demeç. II. 216.32. Söylev-Demeç. III, 91.385

ques superstitieuses, les "mythes" 33 ; assurer la liberte de conscience; maisen tout dernier lieu, comme but ultime: arriver â construire une Turquienouvelle, forte, moderne. Car, comme beaucoup d'autres avant lui, Atatürkavait constate que depuis de nombreuses decennies l'Empire Ottomanse trouvait dans un etat de regression croissante. Depuis sa jeunesseil souffrait de cette situation penible, et il revait d'une Turquie nouvelle,moderne, forte et civilisee. II connaissait les differentes theses- Nationalisme,Modernisme, İslamisme- avec leurs variantes proposees par despenseurs ottomans dans la seconde moitie du XIXeme et au debut duXXeme siecles, pour remedier â cette situtation. II avait egalement constateque les nombreuses Reformes qui avaient ete introduites dans lepasse pour relever l'Empire en decadence n'avaient pas donne les resultatsescomptes. II en a conclu qu'il fallait recourir â des moyens plus drastiquesque des reformes de detail, qu'il fallait renover l'ensemble des institutions,au lieu de "Reformes" faire des "Revolutions", comme enFrance et ailleurs. Une fois la Guerre de Liberation victorieusement terminee,il se mit â l'oeuvre, introduisit les differentes "Revolutions" quidevaient contribuer â la creation d'une Turquie moderne. Une deces Revolutions etait la la'ıcite. Elle n'etait qu'un moyen parmi d'autres,meme si c'est la Revolution qui est, tres souvent, le plus fortement miseen evidence.BIBLIOGRAPHIE"Discours du Ghazi Mustafa Kemal" (octobre 1927), 677 pages, Leipzig, 1929."Atatürk'ün Söylev ve Demeçleri", trois volumes, 5 eme edit., Ankara, 1997.Aydemir, Şevket Süreyya: "Tek Adam", trois volumes, Ankara, 963-65.Berkes, Niyazi: "The Developement of Secularism in Turkey", 540 p. Montreal, 1964.Ergin, Osman: "Türkiye Maarif Tarihi", cinq volumes, İstanbul, 1939-1943.Fisher, Harald: "Die Neue Türkei und der İslam", Kulmbach, 1932.Jaeschke, Gotthard: "Der islam inder Neuen Türkei", 1951.Kinross, Lord: "Atatürk, the Rebirth of a Nation", Londres, 1966.Kongar, Emre: "21. Yüzyılda Türkiye", Ankara, 1998.Levvis, Bernard: "The Emergence of Modern Turkey", 2. edit. Oxford, 1968.33. Ici se pose naturellement la question de la definition du "mythe" et des superstitions:quelles sont les croyances ou pratiques qui entrent ou n'entrent pas dans cettecategoric.386

SOUVENıRS ET REFLEXıONS SUR LA PERıODEPOST-KEMALıENNE DE 1945 A 1954Prof. Robert MANTRAN*Arrive en Turquie en août 1945 venant de Beyrouth, j'ai d'abordconnu Ankara: apres le survol de paysages d'apparence steppique, j'ai decouvertce qui m'a semble une oasis de verdure, au sein de laquelle se devolappaitune ville d'allure moderne, occidentale, quoique d'aspect quelquepeu rigide. Demeure seulement quelques jours â Ankara, je n'y ai pasalors totalement saisi la profondeur du changement d'une petite ville anatolienneen capitale d'un Etat moderne, ni fait la connaissance de personnalitesturques si ce n'est, sur le conseil de mon maître Jean Deny, deMehmed Fuad Köprülü qui m'a reserve le plus amical accueil. Dans lespremiers jours de septembre 1945 j'ai decouvert İstanbul qui a ete pourmoi une revelation passionnante. Rapidement, je me suis mis â parcourir,etudier et chercher â comprendre non seulement cette ville et son passehistorique, mais aussi ce qui faisait la caracteristique de cette nouvelleTurquie, et j'ai pris contact avec des savants, des intellectuels, des artistesrencontres au Türkiyat Enstitüsü, â Edebiyat Fakültesi, â Güzel SanatlarAkademisi, tels Halide Edip et Abdülhak Adnan Adı var, Cavit Bay sun,Sabri Esat Siyavuşgil, Mehmed Tayyib Gökbilgin, Selim Nüzhet Gerçek,Sedat Hakkı Eldem, Zeki Faik İzer et bien d'autres. Cotte epoque se situaitpeu d'annees apres la mort d'Atatürk et sa succession avait ete assureepar İsmet İnönü; on etait encore dans le regime politique du parti unique,le Cumhuriyet Halk Partisi; en 1938-39 la Turquie avait conforte sesliens avec la France et la Grande Bretagne, et elle avait alors recupere lesandjak d'Alexandrette qui devait devenir le Hatay. Le deroulement de laseconde guerre mondiale a ensuite entraîne la Turquie dans diverses prisesde position, sans pour autant qu'elle perde sa qualite de puissanceneutre, sauf â l'extreme fin de la guerre: proche de la France et de laGrande Bretagne jusque'en 1940, elle s'est ensuite rapprochee d'une Allemagnevictorieuse â l'Ouest et conquerante en URSS, ce qui a provoquechez certains hommes politiques la tentation de la renaissance du panturquismeet du pantouranisme, tentative rapidement condamnee et vouee âMembre de i'Institut de France, Aix-en- Provence.387

l'echec. En 1943 s'est produit un retournement d'attitude qui a conduit âdes relations plus affirmees avec les Etats Unis et la Grande Bretagne,pour fınalement aboutir au debut de 1945 â une declaration de guerre âL'Allemagne et â la participation â la creation de l'Organisation desNations Unies.Cette periode de guerre a pese lourdement sur les finances de la Republique,a entraîne une hausse considerable du coût de la vie et un developpementdu "marche noir"; pour y remedier, un impöt exceptionnel, levarlık vergisi, a ete institue sur les biens des individus , impöt qui a pesesurtout sur les non-musulmans et sur les etrangers residant en Turquie.L'immediate apres-guerre, que j'ai vecue â istanbul, a ete marquee par uncertain nombre de faits caracteristiques qui n'ont pas pour la plupart suivila ligne politique instauree par Mustafa Kemal. Pourtant un certainconsensus de l'opinion s'est manifeste et je l'ai constate sur place: endepit du fait que la ville ait ete dechue de son röle de capitale, que l'attentionde Mustafa Kemal et d'îsmet İnönü se soit portee avant tout sur Ankara,qu'un rigoureux systeme policier se fût etendu sur la çite, il n'en demeurepas moins que le regime kemaliste avait recueilli l'approbation dela population, malgre l'absence d'une veritable democratie, et que les milieuxqui, par leurs traditions ou leur education, auraient pu se montrer reticentsou regretter "l'ancien temps" (la Republique n'est alors âgee quede moins de vingt-cinq), ont effectivement adopte le nouveau regime politique,meme si celui-ci a pu leur apparaître parfois excessif dans diversdomaines. Neamoins bien des Stambouliotes, notamment dans les milieuxintellectuels, artistiques et economiques, ne peuvent s'empecher deconsiderer avec quelque condescendance la petite ville "provinciale" quedemeure â leurs yeux Ankara; et de fait â cette epoque istanbul est bien lapremiere ville intellectuelle du pays (I'Universite d'Ankara est de creationtoute recente), ses peintres, ses musiciens n'ont pas de rivaux dans lacapitale et l'essentiel de la vie economique a pour base istanbul.Mais c'est dans les relations exterieures que des problemes ont surgi,remettant en cause certains principes et aspects de la politique etrangerede Mustafa Kemal, pacifiste, sinon neutraliste. De fait, â la fin de l'hiver1944-45, le gouvernement sovietique, tres critique de l'attitude progermaniquede la Turquie en 1941-42, abroge le traite d'amitie et de nonagressionconclu entre les deux pays en 1925 et renouvele en 1931, etemet des revendications: restitution des provinces de Kars et d'Ardahan,cession d'une partie de la Thrace orientale â la Bulgarie (entree dans l'orbitesovietique), revision de la Convention de Montreux sur les Detroitset demandant en outre l'installation de bases militaires sur ceux-ci.Toutes ces demandes sont rejetees par le gouvernement turc qui chercheun appui plus marque des Etats Unis. A la süite des pressions americainesqui s'exercent â partir de l'ete 1945 et qui poussent â l'instauration enTurquie d'un regime plus ouvert, plus democratique, plus liberal, des per-388

sonnalites politiques turques se lancent dans une critique virulente del'autoritarisme, du dirigisme et de l'absence de concertation du Parti Republicaindu Peuple, et quatre d'entre elles, dont Mehmed Fuad Köprülü,fondent en janvier 1946 le Parti Democrate (d'autres partis ont ete crees âla meme epoque); celui-ei recueille l'opinion favorable des milieux intellectuelset economiques, en particulier â istanbul oü il est soutenu par lejournal Vatan d'Ahmed Emin Yalman. Le systeme du parti unique voulupar Mustafa Kemal est done abandonne, ainsi que celui des candidats auxelections designes par ce parti.C'est dans ces circonstances que l'Union Sovietique renouvelle aucours de l'hiver 1945-46, de façon imperative, ses exigences precedentes,et que des propagandistes turcs communistes appuient ces revendications,ce qui provoque des manifestations de reaction violente, â istanbul enparticulier oü les bureaux et les imprimeries des journaux procommunistesou de gauche sont saccages, et le gouvernement turc interdittoute propagande, toute action communiste. Peu apres, au printemps1946, on peut voir arriver â istanbul des navires de guerre americainsparmi lesquels le cuirasse Missouri et le porte-avions Leyte qui jettentl'ancre dans le Bosphore, â hauteur de Dolmabahçe, demonstration impressionnantequi calme les ardeurs sovietiques. Desormais, la Turquie varallier le camp occidental, ce qui s'est concretise ulterieurement parl'adhesion â la doctrine Truman, la conclusion d'un accord de cooperationmilitaire turco-americain (septembre 1947), l'entree dans l'Organisationde cooperation economique europeenne (1948), l'envoi d'un corpsexpeditionnaire en Coree (1950) et en 1952 l'admission â l'Organisationdu Traite de l'Atlantique Nord (OTAN/NATO) dont une des bases navalesest ensuite etablia â izmir.Cette politique pro-occidentale est, dans l'ensemble, conforme âcelle qui a ete suivie par Mustafa Kemal, meme si, dans les annees 30 ilavait plutöt insiste sur la notion d'amitie et de non-agression avec lespays etrangers. On retrouve cet aspect un peu plus tard, lorsque le PartiDemocrate arrive au pouvoir, dans la conclusion du Pacte Balkaniqueavec la Grece et la Yougoslavie (1953), puis du Pacte de Bagdad avecI'Iran, Firak, le Pakistan et la Grande Bretagne (1955), ce qui replace laTurquie dans une position eminenment diplomatico-strategique, largementvoulue et soutenue par la politique de "containment" des Etats Unis.Sur le plan interieur, le systeme kemaliste subit aussi des atteintesdans plusieurs domaines, â partir de 1946 et surtout de 1950. c'estd'abord, ainsi que je l'ai dejâ signale, l'abandon du monopartisme etl'emergence du Parti Democrate, d'inspiration liberale: les elections dejuin 1946, trop proches de sa creation, ne donnent â celui-ci qu'un nombrelimite de sieges â la Grande Assemblee Nationale (64, contre 395 auP.R.P. et 6 â des independants), mais 18 sieges sur 27 â istanbul, signe dela contestation par cette ville de la preeminence d'Ankara. Au cours des389

annees suivantes, le P.R.P. s'efforce d'assouplir son action en democratisantses structures (election des principaux responsables au lieu de la designationpar le president du Parti, role plus important donne aux sectionslocales, Maisons du Peuple consacrees desormais â des tâches culturelleset non plus â des relais politiques) ce qui lui permet de gagner quelqueaudience dans le pays. Durant la meme periode, le Parti Democrate, dontla ligne politique est encore trop floue, connaît des oppositions internesdues aux partisans d'un conservatisme affirme qui finalement quittent leP.D. et fondent le Parti de la Nation dont l'une des figures les plus marquantesest le marechal Fevzi Çakmak, brillant acteur de la Guerre d'Independance.Les dirigeants du Parti Democrate mettent alors au point unprogramme liberal largement diffuse dans toute la Turquie â l'occasionde la campagne pour les elections prevues en mai 1950: suppression desmonopoles d'Etat, liberte d'action et soutien aux entreprises privees, diminutiondes impöts, budget equilibre, aide aux agriculteurs, pouvoir judiciaireplus affirme et independant du gouvernement, toutes propositionseloignees des principes du kemalisme. Le P.D. est concurrence sur sadroite par le Parti de la Nation qui pröne un liberalisme encore plus accentueet surtout des mesures caracteristiques en faveur de la pratique religieuse.La campagne electorale de 1950, que j'ai suivie avec attention, s'estderoulee dans un climat exceptionnel de participation. d'enthousiasme etl'on sentait vraiment qu'un vent de democratie soufflait alors sur la Turquie:de fait, il y eut 90 % de votants. Me trouvant la veille du scrutin, le13 mai, dans le bureau du Consul General de France â istanbul, Louis Lagarde,fin connaisseur du Proche Orient et surtout de la Turquie, celui-cim'a annonce pour le lendemain un bouleversement complet de la situationpolitique du pays, avec une imposante majorite pour le P.D. Effectivement,le resultat fut, pour beaucoup, une enorme surprise: le P.D. remportait420 sieges, le P.R.P. 63 et le Parti de la Nation 1. C'etait uneveritable revolution, et İsmet İnönü accepta sans reticence le changementöpere, estimant que, depuis 72 ans, la Turquie avait pas â pas fait l'apprentissagede la democratie, meme durant la periode de gouvernementautoritaire d'Atatürk, car celui-ci avait petit â petit introduit chez lesTurcs une education politique qui se manifestait desormais au grand jour.İsmet İnönü abandonna done la presidence de la Republique et â sa placeacceda Djelâl Bayar, tandis qu' Adnan Menderes devenait premier ministreet Mehmed Fuad Köprülü ministre des Affaires Etrangeres.A ce point de la situation, on pourrait avancer que le regime politiqueinstitue par Mustafa Kemal avait vecu, ne correspondant plus aux aspirationsdes Turcs, lasses par un gouvernement autoritaire sur lequel ilsn'avaient pas prise (et l'echec anterieur du parti liberal de Fethi Okyaretait la pour le prouver), ecrases par une machine economique dirigee direetementpar les plus hautes instances politiques, meme si les ressources390

et les produetions du pays etaient desormais le bien des Turcs, meme sides progres sensibles avaient ete effectues.L'avenement du Parti Democrate a considerablement modifıe lesdonnees economiques de la Turquie; les aides aux agriculteurs, la mecanisationextremement rapide de l'agriculture, l'elevation du prix payepour certains produits, comme le ble et le coton, favorisent l'essor de laproduction agraire; le capital prive cötoie ou remplace le capital d'Etatdans les investissements industriels et commerçants, les banques se multiplient.Une activite debordante se manifeste dans toutes les villes, en particulierâ istanbul -mais parfois de façon intempestive et irrealiste- et ilest incontestable qu'alors la cooperation americaine a pese d'un grandpoids, notamment dans les domaines industriel et militaire et dans le developpementdes voies de communication, par exemple dans le sud et lenord-est du pays: la Turquie constitue une base strategique face â uneeventuelle menace sovietique (on est â ce moment en pleine "guerre froide")et elle a montre son engagement dans le camp occidental â plusd'une reprise apres 1950.Un autre point demande â etre souligne. Durant la presidence d'Atatürket jusqu'aux lendemains de la guerre, la lai'cite avait ete erigee endoctrine incontournable et la religion, ecartee de toute intervention dansla gestion de l'Etat, etait devenue un fait avant tout personnel. Si, dans lescampagnes plus ou moins retirees, la pratique religieuse continuait, iln'en etait pas de meme dans les villes et je me souviens qu'en 1945 lesgrandes mosquees d'İstanbul apparaissaient etrangement vides, meme âl'occasion des grandes fetes musulmanes. On peut toutefois se demandersi, en depit des efforts accomplis pour repandre l'instruction et les principesdu regime republicain, en de nombreux points du pays le concept delai'cite avait reellement penetre et si le mot et le principe moral de "Republique"avait un sens pour bien des gens en dehors des notions d'appartenanceâ un pays dote de ce titre, de defense de la nation et de respect pourla personne d'Atatürk. II est certain que ce principe de lai'cite ne suffısaitpas â remplacer celui de religion, fondement du comportement de beaucoupd'individus qui n'appreciaient pas les restrictions sinon imposes, dumoins montrees comme necessaires pour la liberation des citoyens. A cetsujet, un temoignage significatif a ete la publication du livre de MahmudMakal, instituteur envoye dans un village d'Anatolie centrale, dans lequelil decrit les problemes auxquels il s'est trouve confronte, dont quelquesunsd'essence religieuse (Bizim Köy, 1950). Le P.D. a pris conscience decette situation et dans son programme electoral, outre les aides multiplesaux paysans -qui representent encore la majorite de la population- figurentdes mesures en faveur de la religion et de sa pratique: enseignementreligieux dans les ecoles, developpement de la Faculte de theologie d'Ankara,autorisation de construction de mosquees, tolerance envers lesconfreries religieuses, toutes propositions qui lui attirerent des suffrages.391

Certains leaders musulmans, au lendemain des elections, penserent qu'iln'y avait plus de frein â leur action et outrepasserent en paroles et enactes les limites supposees: le gouvernement de Menderes dut calmerenergiquement les ardeurs de ces propagandistes. Incontestablement, lapolitique laique de Mustafa Kemal etait serieusement battue en breche etsi certaines dispositions ne furent pas remises en question, il n'en demeuraitpas moins que l'on assistait â un renouveau de la pratique islamique;de fait, j'ai pu constater qu'en 1954 les grandes mosquees autrefois videsetaient maintenant remplies de fıdeles lors des grandes ceremonies, maisaussi dans les occasions journalieres. Et si on a pu avancer que MustafaKemal, par ses reformes rompant brutalement avec la tradition religieuse,avait envisage la creation d'un "islam turc" (ainsi que me l'avait confıeun de ses anciens secretaires), l'engouement pour la religion â partir de1950 montrait qu'en ce domaine il avait echoue, ou bien qu'il lui avaitmanque du temps pour introduire une eventuelle reforme.Sans insister sur d'autres aspects apparus apres 1950, comme l'appuiapporte â l'etude de l'histoire de l'Empire ottoman et non plus seulementâ celle des peuples turcs anciens, voire des Seldjoukides, l'ouverture desArchives ottomanes (et je dois â ce sujet rendre hommage au souvenird'Ömer Lûtfi Barkan qui m'en a revele les arcanes et â Midhat Sertoğluqui m'en a facilite la consultation), on pourrait considerer que l'arrivee aupourvoir du Parti Democrate constitue un retour en arriere. [En fait, il apparaîtque si, en grande majorite, des reformes devaient etre apportees,celles-ci n'auraient pu etre conçues ni etre mises en application sansl'evolution des esprits sans l'essor donne par Atatürk au developpementdes idees, sans l'existence de milieux intellectuels qui avaient pu aquerirconnaissances et sens critique. Mais alors qu'Atatürk pouvait imposer seschoix, les dirigeants du Parti Democrate ont use d'une tactique electoralisteavant tout, correspondant certainement â une demande de liberalisationemanant d'une bonne partie de la population; les transformations, lesinnovations apportees par le P.D. ont, jusqu'en 1954, ete approuvees parla grande majorite des Turcs et le succes du Parti aux elections de 1954en a ete un temoignage. La süite, helas, ne devait pas etre aussi glorieuse...J'ajouterai qu'en matiere de politique etrangere, le P.D. a dû prendreen compte les changements intervenus depuis la fin de la guerre dans lespays balkaniques et que, en raison du probleme de ses relations tenduesavec l'URSS, les rapports avec les pays communistes des Balkans nepouvaient qu'etre froids; ils furent meme tres difficiles avec la Bulgarielorsque celle-ci entreprit en 1951 d'expulser des milliers de Turcs installesdepuis des generations dans ce pays. L'attitude restrictive du marechalTito en Yougoslovie vis-â-vis de l'URSS, les communes prises de positiondes Grecs et des Turcs et le soutien americain contribuerent â laconclusion en 1953 d'un Pacte balkanique, lointain souvenir, mais bien392

different, du Pacte balkanique de 1934, et qui ne devait d'ailleurs connaîtrequ'une breve existence. De meme on peut souligner la conclusion duPacte de Bagdad en 1955, territorialement comparable au Pacte de Saadabadde 1937, mais d'inspiration anglo-americaine et lui aussi d'une dureelimitee.En ce qui concerne les relations avec les pays arabes, il faut noter laconstante reticence des Syriens, en raison de la cession aux Turcs dusandjak d'Alexandrette, les contacts peu approfondis avec les autres paysarabes du Proche Orient et surtout la reconnaissance de facto de l'Etatd'Israel, la Turquie etant alors le seul pays musulman â avoir fait cegeste. Trop de souvenirs reciproques d'un passe mal vecu, trop de contentieuxnon tranches mettaient des obstacles â des relations franches et ouverteset,de ce point de vue, on retrouve, en gros, la politique de MustafaKemal qui n'avait pas oublie l'attitude hostile des pays arabes pendant lapremiere guerre mondiale. En outre, la politique laique de la Turquie nefacilitait pas le rapprochement, meme si l'effort de modernisation entreprispar Atatürk et surtout sa politique independante etaient soulignes:mais n'oublions pas qu'avant 1939 les Etats arabes etaient sous le contröledirect des Anglais et des Français. Je me souviens que, quelques anneesplus tard, me trouvant en Tunisie, le directeur des Archives tunisiennesm'avait declare combien il admirait l'oeuvre d'Atatürk, mais, avait-ilajoute, "quel dommage qu'il ait ete athee". Dans cette meme Tunisie,Habib Bourguiba s'est, dans certains domaines, inspire des reformesd'Atatürk. Et il n'est pas interdit de penser que les principes initiaux duParti Ba'as de Syrie et d'Irak et que diverses reformes introduites parNasser en Egypte ont pu etre inspires par les actions d'Atatürk. Enfin, aujourd'huiencore, on ne peut nier que, meme s'il y a eu une evolution desidees politiques en Turquie, la mystique du kemalisme n'est pas absenteet qu'elle constitue un principe moral, un fondement absolu de la Turquiecontemporaine.393

LA REPUBLıQUE DE TURQUıE: LA VOıE DE LAPUıSSANCE REGıONALEProf. Jacgues THOBIE*II paraîtrait particulierement incongru de vouloir apprecier, notammenten matiere de politique exterieure, l'oeuvre de Kemal Atatürk âl'aune des evenements qui ont suivi sa disparition en 1938, et plus encorede la situation presente, 75 ans apres la proclamation de la Republique deTurquie; â cet exercice, on se demande bien quel homme d'Etat, si grandfut-il, pourrait sans dommage tirer son epingle du jeu. En revanche, il estpossible d'essayer d'apprecier, en se referant aux principes poses par lefondateur de la Republique pour la gestion de la politique etrangere dupays, et â sa vision generale des relations internationales, dans quelle mesureses successeurs ont pu, dans le foisonnement evenementiel pour unelarge part imprevisible, s'inspirer de l'heritage transmis, dont la conservationmeme implique de necessaires adaptations. Tel est l'objectif de cecourt essai et des quelques reflexions qui vont suivre.Les principes commandant la politique de la Republique, notammentvis-â-vis de son proche environnement international, tiennent sansdoute, pour une bonne part â la conjoncture du moment, mais ils ont incontestablement,pour Mustafa Kemal, une valeur plus generale. Lanorme fondamentale est celle de la souverainete nationale. Relatant lesdiscussions qu'il avait eues â Samsun, en 1919, avec quelques amis, Atatürkdeclare en 19270 "II n'y avait qu'une seule resolution â prendre,celle de creer un nouvel Etat turc, base sur la souverainete nationale etjouissant d'une independance sans reserve ni restriction aucune" 1 . II endecoulait qu'une fois fondee dans des limites aussi proches que possibledes exigences du Pacte National -tel est l'objet, entre autres, du traite deLausanne- la nouvelle Turquie menerait une politique pacifique, impliquantl'abandon des ideologies panottomanistes, panislamistes 2 et pantouranistes.* Viry-Chatillon.1. Discours du Gazi Mustafa Kemal, president de la Republique turque, octobre 1927,traduction française, K.F. Koler Verlag, Leipzig, 1929, p. 8.2. Ceci va de pair avec la mise en place d'un Etat lai'que.395

En effet, le besoin et le d£sir de paix sont correlatifs au principe desouverainete nationale. Le vigoureux raccourci "Paix dans le pays, paixdans le monde" 3 souligne le realisme kemaliste en matiere de politiqueexterieure, eelle-ei devant etre proportionnee â la capacite emanant du dynamismeinterne de l'Etat: "La politique exterieure est en etroite relationavec la structure interne de la societe, car la politique exterieure qui neprend pas appui sur la structure interne est vouee â l'echec. Plus la structureinterne d'une societe est solide, plus sa politique exterieure est fermeet puissante" 4 . Mais la volonte de montrer sa place dans le concert internationalpasse par 'etablissement et le maintien de la paix: "Nötre politiqueetrangere, franche et loyale, est fondee en premier lieu sur l'idee depaix. Chercher â resoudre un probleme international par des moyens pacifıquesest une voie conforme â nos interets et â nötre mentalite" 5 , declareMustafa Kemal en 1929. La Turquie s'engage done, sur le plan international,â ne jamais employer la force pour faire aboutir une revendication6 . Dans le droit fil de ces principes, Mustafa Kemal nourrit de grandsespoirs dans la securite collective, soit globale, en integrant la Societe desNations en 1932, soit regionale avec le Pacte de Saadabad, en 1937.Tels sont done les principes qui guident les decisions de la jeuneRepublique de Turquie. II faut remarquer que le pays, disons en 1929, lameilleure annee entre 1923 et 1940, avec ses 15 millions d'habitants, sonPIB global estime â 977 millions de dollars, soit 69 dollars par habitant,â, peine remis des epuisantes consequences de la Grande Guerre et de laguerre d'independance, et bientöt atteinte par la grande crise, doit songerd'abord, ainsi que l'a recommande le president, â affermir les bases interieuresde la puissance. Or, sept decennies plus tard, grâce sans doute â samagnifique position geostrategique et â des evolutions conjoncturelleseconomiques et politiques souvent favorables, mais en meme temps dansla foulee des normes posees par le fondateur de la Republique, la Turquiese trouve propulsee dans la voie, fortement convoitee, de la puissance regionale.La presentation de quelques indicateurs, tant economiques quepolitiques, nous aideront â mesurer le ehemin pareouru.I. LA METAMORPHOSE INTERIEUREL'evolution demographique est dans une large mesure influencee parles transformations economiques et les conditions de vie. De 1927 â1998, la population de la Turquie s'est pratiquement multipliee par cinq,passant de 13 â pres de 65 millions d'habitant. Cette remarquable pro-3. Exprimee en 1931, cette sentence de Mustafa Kemal a ete choisie comme devise parle Turkish Daily News.4. Cette reflexion date de 1923. Citations de Mustafa Kemal Atatürk (reunies et traduitespar Akil Aksan), MAE turc, pp. 112-113.5. İd., p. 115.6. La promesse fut tenue, et pour la recuperation de la pleine souverainete sur les Detroits(Accords de Montreux de 1936), et pour l'annexion du Hatay en 1939.396

gression a suivi, pour l'essentiel, l'evolution classique d'un pays en voied'industrialisation. Durant les deux premieres decennies de la Republique,le taux de croissanee a stagne autour de 2%, resultat d'une forte nataliteet d'une forte mortalite, et durant les annees de guerre, les incertitudesde l'avenir et les restrictions de toutes sortes, ont fait baisser le tauxde croissance de moitie, â 1.05%. Remonte â plus de 2.1% des la deuxiememoitie des annees 1940, le taux de croissance annuel va s'envoler, desannees 1950 au milieu des annees 1970, entre 2.5 et 2.7%, avec un recorddans la deuxieme moitie des annees 1950 â, 2.85% C'est une perioded'intense industrialisation, oû les taux de mortalite, notamment le taux demortalite infantile, sont en baisse constante, alors que la natalite continuede se maintenir â un taux eleve. La chute du taux de croissance demographiquede la seconde moitie des annees, aux environs de 1.7%, chiffre encoreconsiderable, compare â ceux des pays europeens. Encore faut-ilnoter une notable difference dans les structures demographiques entrel'Est et l'Ouest du pays. Ainsi, dans les annees 1970, "60% des menagesdu pays, essentiellement dans l'Anatolie de l'Ouest et dans les villes, pratiquaientdejâ plus ou moins la restriction volontaire des naissances, la nataliterestant dans l'Est totalement incontrölee" 7 . Par exemple, le nombred'enfants par femme, qui etait de 5.4 pour l'ensemble de la Turquie, de3.9 en milieu urbain et de 4.3 dans les villages de l'Ouest, s'elevait â 7.4en Anatolie orientale.Cette evolution demographique s'est accompagnee de deux phenomenesqu'ont egalement connus, â des degres divers, les autres pays europeens:l'urbanisation et l'emigration. La Turquie n'echappe pas au mouvementcontemporain generalise d'urbanisation de la planete. En 1927, lapopulation urbaine etait de 20.3% de la population totale 8 . Le transfert dutrop plein des campagnes vers les villes s'est amorce au cours des annees1950: "Le taux d'accroissement des villes a ete deux â trois fois superieurâ celui de la population rurale pour chaque periode intercensitaire entre1950 et 1980, date apres laquelle la population rurale a commence â declineren chiffres absolus" 9 . Aujourd'hui, 70% des Turcs habitent en ville,de la ville petite et moyenne â la capitale regionale, de la capitâle â la megapoled'Istanbul. Quant â l'emigration, nee de la pression demographiqueet de l'urbanisation, elle s'est developpee massivement et durablementde 1961 â 1973, vers l'Europe occidentale, surtout en Allemagne,plus limitee et provisoire, â partir de 1974, en direction des pays du Golfe7. Xavier de Planhol, Les nations du prophete, Fayard, 1993, p. 738.8. Sauf indications contraires, toutes les statistiques non commerciales de ce papier sonttirees de Türkiye istatistik yıllığı, Devlet İstatistik Enstitüsü Matbaası, Ankara Kasım,pour les annees correspondantes. Sauf indications contraires, nos remarques commercialesproviennent de nötre etüde basee sur la publication statistique annuelle de l'InternationalMonetary Fund, Direction of Trade.9. Marcel Bazin, "Urbanisation et systemes urbains au Proche-orient", dans Revue geographiquede l'Est, septembre 1997, p. 117. Voir sur le meme sujet, CEMOTl, Metropoles et metropolisation, n 24, juillet-decembre 1997, 320 pages.397

et de la Libye 10 . Si les capacites spatiales et economiques d'absorptiond'un supplement demographique restent encore ouvertes, il est cependantprobable que la baisse du taux de croissance de la population se confırmeradans les annees â venir.L'economie, productrice de riehesse, constitue la base essentielle dela puissance. La position geographique, les richesses humaines et naturelles,les echanges internationaux, jouent â cet egard un röle de premierplan, mais la coherence et le dynamisme du developpement viennent dela politique economique. Or, en quelques decennies, la Turquie est passeedu statut de pays peu developpe â celui de pays industrialise. Dans quellemesure les choix de la periode kemaliste ont-ils nourri et accompagne lesgrandes options concernant l'economie du pays apres la seconde guerremondiale?En matiere d'economie, on peut dire que le kemalisme est un pragmatisme,avec le passage de la tentation liberale â l'etatisme economique.Et cette dualite d'approche trace, en quelque sorte, les strategies â venir.Ainsi, le Congres economique d'İzmir, en 1923, preconise plutöt le maintien,du moins pour quelques annees, de l'economie liberale, mais la volonted'industrialiser le pays, pour en raffermir l'independance, meneraau choix, â partir de 1929, d'une politique de substitution aux importations,impliquant des investissements auxquels seul l'Etat pouvait faireface, faute d'une accumulation privee suffisante. Ainsi sont mises enplace, sans souci de rentabilite, les grandes infrastructures necessaires audemarrage de l'industrialisation: sans etre veritablement favorable â l'experienceturque, la grande crise ne fera que renforcer l'option etatique, relayeesur ce point par la deuxieme guerre mondiale, oû l'on vit apparaîtreune accumulation proprement turque du capital. Les debuts de la planificationvisent â donner le maximum d'effıcacite â un systeme destine âpermettre de combler, autant qu'il est possible, le retard economique accumule,et constitue, selon l'heureuse formüle de Salgur Kançal, un "capitalismede rattrapage d'Etat". II faut toutefois noter que cet "etatismeeconomique" ne vise nullement â la disparition d'un secteur prive, toujoursen place, mais dont l'evolution n'entre pas dans les options prioritairesde l'Etat.L'introduction par les Democrates, â partir de 1950, d'un liberalismeeconomique prematüre et mal encadre (l'"etatisme liberal"), mais aussi lafin d'une conjoncture favorable apres 1952, aboutissent â une grave criseeconomico-fınanciere â la fin des annees 1950 et entraînent, apres le coupd'Etat militaire de 1960, le retour â la strategie de substitution aux importationset â la mise en place de trois plans quinquennaux. Ce developpementde l'experience kemaliste des annee 1930, dans une conjoncture naturellementnouvelle, va conforter la vocation industrielle de la Turquie10. Alain Jund, Paul Dumont, Stephan de Tapia (sous la direction de), Enjeux de l'immigrationturque en Europe, L'Harmattan, 1995, p. 304.398

pendant une quinzaine d'annees, mais l'essoufflement de ce systeme et lacrise petroliere de 1973-74, vont declencher, â la fin des annees 1970, unecrise des paiements exterieurs liee â une grave penurie de devises, exigeant1'adoption d'une nouvelle strategie economique fondee sur les objectifssuivants: l'ouverture de l'economie turque au commerce mondial atravers le developpement des exportations de biens et services pour "couvrirune plus large part des importations necessaires au renforcement dela modernisation et de l'industrialisation du pays" et aussi de permettreaux mecanismes du marche et â la concurrence internationale de jouer"un role plus important dans l'affectation des ressources, dans la luttecontre les comportements routiniers et dans l'introduction des innovations"".Des reformes de grande envergure destinees â la liberalisationdes echanges, â la promotion des exportations et â la privatisation de 1argespans de l'economie sont depuis lors mises en place. Cette integrationprogressive de l'economie du pays au marche mondial et â la division internationaledu travail semble s'effectuer, sans eviter un coût social fortlourd, d'une maniere plus souple et plus efficace que dans la plupart desanciens pays socialistes â la sovietique.Ainsi, en s'appuyant sur les potentialites internes du pays, mais aussien utilisant d'importantes aides financieres exterieures, comme l'aideMarshall et les retombees economiques de la participation â l'Alliance atlantique,â travers la mise en place, sur un front alors pionnier, d'une economiedu developpement, et son adaptation necessaire â la conjonctureinternationale, la Turquie republicaine modernise ses infrastructures, mecaniseson agriculture, et installe industries lourdes et manufacturieres,lui permettant d'acceder â part entiere, au milieu des annees 1980, â la civilisationindustrielle 12 . En depit des diffıcultes et des rechutes, tous lesindicateurs convergent â la hausse sur le long terme. Le PNB par habitantes estime (aux taux de change courants) â 69 $ en 1929, 200 $ en1945, 400 $ en 1970, 1390 $ en 1980, 1790 $ en 1991 et 3.016 en 1996;en parite du pouvoir d'achat, les chiffres sont plus optimistes, 1634 $1975, 3327 $ en 1885, 4840 $ en 1991, 6133 $ en 1996, mais la progressionest comparable. Ainsi, pour ne pas multiplier les chiffres et pournous appuyer sur des statistiques coherentes, notons qu'entre 1975 et1996, le PNB par habitant a ete multiplie par 3.5 13 , ce qui correspond â11. Salgur Kançal, "La place de la Turquie dans la division internationale du travail",dans la Revue du monde musulman et de la Mediterranee, numero 50, sous la responsabilitede Daniel Panzac, intitule "Turquie, la croisee des chemins", Edisud, 1988, p.158.12. Jasques Thobie et Jean-Louis Bacque-Grammont (publies par), L'accession de laTurquie a la civilisation industrielle, Actes du colloque d'Istanbul 2-4 decembre1985, Isis, Istanbul-Paris, 1987, 235 pages.13. Pourcentage comparable â celui de la France, mais avec une pression demographiqueconsiderablement plus forte. Sur les 175 pays de la planete, la Turquie vient au 70erang pour 1' "indicateur de developpement humain" (PNUD), au 62e rang pour le PIBpar habitant â parite du pouvoir d'achat, au 17e rang pour le PIB global â parite dupouvoir d'achat (Etat du monde 1998, La Decouverte, 1997, pp. 644-662).399

une croissance annuelle moyenne de 3%. Pendant la meme periode, letaux de croissance annuel moyen du PNB global avoisine les 6%, de quoifaire rever nombre de vieux pays industriels europeens. Pour 1997, â prixconstants, le PIB global a progresse de 7.2%, et le PNB de 8% 14 .La performance est particulierement remarquable, avec un net decollageâ partir de 1980, en ce qui concerne le commerce exterieur de la Turquie.Entre 1970 et 1996, alors que la valeur (en dollars courants) des exportationsmondiales est multipliee par 20, la valeur des exportationsturques est multipliee par 36; pour les importations, leur valeur mondialeest multipliee par 18, et celle des importations turques par 46. II en decoulenaturellement d'importantes augmentations de parts de marche.L'evolution de la nature des marchandises importees et exportees n'en estpas moins signifıcative. Alors que jusqu'â la fin des annees 1960, la Turquieexporte essentiellement des produits primaires, agricoles et miniers,les produits manufactures prennent alors de plus en plus d'ampleur dansses echanges commerciaux (tant â l'exportation qu'â l'importation) avecles pays industrialises de l'OCDE. Ainsi, les echanges entre ces pays et laTurquie "se font produits manufactures contre produits manufactures, etnon comme auparavant produits primaires contre produits manufactures"15 . Ces derniers passent le cap des 50% dans les exportations de laTurquie au millieu des annees 1980 et frölent aujourd'hui les 70%. Soncommerce avec des pays moins avances se situe, en revanche, entre l'ancienet le nouveau modele des echanges.Ces performances economiques, somme toute fort honorables, ontpermis, avec des aides exterieures, notamment celle des Etats-Unis apres1945, le maintien et le developpement d'une armee nombreuse (autour de600.000 hommes) et assez bien equipee, l'une des plus puissantes de laregion. Or, cette armee qui, sans remonter â 1908, a joue un role de premierplan, â travers la guerre de Liberation, dans la mise en place de laRepublique, se considere, et est largement reconnue, comme la depositairede la legitimite kemaliste, garante de l'integrite territoriale, de l'unitenationale et de la lai'cite de l'Etat. Elle s'estime done en droit d'intervenirdans le processus de demoeratisation politique, ouvert par l'introductiondu multipartisme en 1946 et par l'experience de l'alternance avec le succesdes Democrates en 1950. Ainsi, â trois reprises, dans des conditionstres specifıques, en mai 1960, en mars 1971 et en septembre 1980, l'appareilmilitaire, estimant la republique en danger, interrompra pour untemps le fonetionnement des institutions democratiques, mais ces episodesautoritaires se termineront â chaque fois par le retour, selon des modalitesdiverses, â un regime constitutionnel fonde sur le multipartisme et14. Internet, Devlet İstatistik Enstitüsü, 31.3.1998, p. 2.15. Salgur Kançal, Jacques Thobie, "Le commerce de la Turquie avec l'Europe depuis1923", dans inan Kıraç'a Armağan, Galatasaray Üniversitesi Yayınları, Ankara,1994, p. 132.400

la democratie parlementaire. Depuis 1983, les hautes instances militairescontinuent de jouer un effîcace role politique â travers l'action du Conseilnational de securite (MGK), qui a obtenu, en juin 1997, la demission dugouvernement â majorite islamiste de M. Necmettin Erbakan, puis la formationdu cabinet de coalition diriğe par M. Yılmaz, et la dissolution duRefah Partisi. Notons enfın que dans le cadre de la formation du complexemilitaro-industriel, l'armee s'est constituee un domaine economiquenon negligeable 16 .n. LES AMBITIONS REGIONALESDisposant d'une population nombreuse et industrieuse, d'un potentieleconomique en reguliere croissance, d'une armee solide, la Turquie,seule ou dans le cadre de relations exterieures privilegiees, mene une politiqueregionale tres active, dont nous voudrions ici presenter les atoutset aussi les diffıcultes. Les espoirs nourris par Mustafa Kemal vis-â-vis dela securite collective se sont concretises, pour la Turquie d'apres guerre,par son röle de membre fondateur de l'ONU et par son adhesion â l'Allianceatlantique, fondement intangible de la politique exterieure de laTurquie depuis 1952. Sans doute des ombres etaient-elles apparues dansles relations entre la Turquie et les Etats-Unis, sur les contraintes de l'alliance,notamment autour du probleme chypriote, mais la persistance dela guerre froide contribuait â figer les situations regionales, interdisant âAnkara toute initiative. L'implosion de l'URSS et la disparition de songlacis europeen, la naissance de nouvelles republiques independantes, enEurope et en Asie, ont ouvert la voie, pour la Turquie, â l'exploitationplus effîcace de sa magnifıque position geostrategique, et au developpementd'une politique regionale â la fois plus volontariste et plus differenciee.A. LA TURQUIE ET L'EUROPE1. La Turquie et l'Union EuropeenneSans etre une fıxation, la volonte d'obtenir l'integration de laTurquie â l'Union europeenne reste un objectif strategique d'Ankara:"L'adhesion â l'U.E. reste pour nous un objectif tres important,mais ce n'est pas pour nous une obsession" declare İsmail Cem, ministreturc des Affaires etrangeres, le 5 mai 1998 17 . Et comment pourraitilen etre autrement, lorsque, outre de solides arguments histori-16. Voir par exemple Michel Bozdemir, "Une nouvelle forme de complexe militaroindustriel",dans Pouvoirs, n 34, 1985 et "Societe çivile versus societe militaire enTurquie", dans Jacques Thobie, Salgur Kançal, Industrialisation, communication etrapports sociaux en Turquie et en Mediterranee orientale, L'Harmattan, 1994, p.401-413.17. A la conference-debat du Comite France-Turquie sur "La Turquie, la France et l'Europe",Bulletin du Comite France-Turquie, n 8, mai 1998, p. 4.401

ques 18 , l'on observe l'evolution du commerce exterieur de la Turquie; depuisles debuts de la Republique, la Turquie a constamment effectue plusde 50% de son commerce avec l'Europe occidentale. Pour ne s'en tenirqu'aux 25 dernieres annees, on constate une evolution parallele des importationset des exportations turques avec les quinze pays de l'actuelleUnion europeenne: au debut des annees 1970, ces pays comptent pour52% dans les exportations et 55% dans les importations de la Turquie; lespourcentages se tassent un peu du milieu des annees 1970 au milieu desannees 1980, en liaison avec la crise petroliere, les efforts d'Ankara seportant vers les pays arabes fournisseurs de petrole. Une remontee significativese confırme â partir de 1987-1988, les pourcentages atteignant, en1996, 52% pour les exportations et 59.4% pour les importations.Que la Turquie soit d'Europe, voilâ qui ne fait aucun doute, en toutcas pour la France. Associee â la Communaute europeenne des 1963, candidatemalheureuse â l'integration en 1987, membre de l'Union douanieredepuis janvier 1996, la Turquie fut justement ulceree par le sommet europeende Luxembourg, en decembre 1997, qui decida d'engager une procedured'adhesion avec onze pays, y compris Chypre, sans y comprendrela Turquie. Si l'on peut regretter le style, il y a aussi des arguments defond. Lors de la reunion precitee du Comite France-Turquie, le ministrefrançais delegue aux Affaires europeennes, Pierre Moscovici, apres avoirfortement reaffırme la vocation europeenne de la Turquie, rappelle "laposition constante des Quinze" selon laquelle "les conditions politiques(et economiques) permettant d'envisager les negociations d'adhesion nesont pas reunies". Le ministre souligne que "la Turquie sera jugee sur labase des memes criteres que les pays candidats", et ajoute qu'en ce quiconcerne "la poursuite de la democratisation et le respect des droits del'homme, les progres, dans le domaine de l'Etat de droit sont lents et leurtraduction concrete encore trop faible du point de vue europeen... Naturellement,nous savons que pour les autorites turques la question n'est pasde repondre aux exigences de l'Union, mais bien aux aspirations de sapropre societe çivile et aux necessites de la Turquie. C'est la une demarchenormale et naturelle" 19 .18. Sans insister sur l'assise europeenne de l'Empire ottoman, on peut se referer â la traditionkemaliste. Mustafa Kemal aimait â repeter que le modele de la Turquie etaitl'Europe occidentale et il en faisait sa pratique: developpement, notamment avecl'Allemagne, d'un commerce mutuellement avantageux, mais recherche de l'alliancepolitique avec les democraties, 1'Angleterre et la France.19. Bulletin çite du Comite France-Turquie, pp. 6-7. P. Moscovici enchaîne: "Nous serionsde pietres Europeens si nous considerions que ces questions ne concernent quela Turquie. Si nous agissions ainsi, comment croire que nous proposons un contrat devie commune? Je le dis avec force: le jour oü nous ne denoncerions pas les cas de tortureou de disparitions, le jour oü nous ne critiquerions pas les coups portes â la libertede la presse ou aux libertes politiques et judiciaires, en Turquie comme dans d'autrespays qui aspirent â adherer â l'Union, je pense par exemple â la Slovaquie, cejour-lâ nous aurions renonce â construire un avenir commun. Je dis cela en toute sereniteet en toute amitie â İsmail Cem, qui appartient, comme moi, â la famille politiquedu socialisme democratique".402

D'autre part, le Conseil europden n'a pas ferme la porte, mais defini"une strategie pour preparer la Turquie â l'adhesion", qui consiste "en undeveloppement des potentialites de l'accord d'Ankara, un approfondissementde l'Union douaniere, une mise en oeuvre de la cooperation financiereet la participation â certains programmes et agences communautaires".Dans ce contexte, P. Moscovici appelle â "renouer le fil dudialogue", son collegue İ. Cem lui ayant en quelque sorte repondu paravance: "La Turquie a cesse d'etre un pays peripherique de l'Europe. Elledevient un pays qui est au coeur de l'Eurasie. Oui, nous sommes Europeens,nous avons des liens speciaux avec l'Europe, nous faisons partiede l'Union douaniere et esperons faire partie de l'Û.E... Nous ne sommespas "ancres" sur le Conseil de Luxembourg, nous voulons arriver â unnouveau compromis, nous voulons que nos rapports avec l'U.E. soienttres positifs". Cela annonçait sans doute le rapport remis, le 20 juillet1998, au gouvermement autrichien, qui preside alors l'U.E., comportantdes suggestions pour relancer et developper les relations entre la Turquieet l'U.E. Ankara attend d'abord de l'Union que lui soient verses les 400millions de dollars promis dans le cadre de l'accord d'union douaniere etactuellement bloques par un veto grec 20 . Souhaitons que cette tentativeturque de reprise du dialogue ave l'U.E. soit bien accueillie â Bruxelles.2. La Turquie et l'autre Europe (Centrale et Balkarıique)Cette region a acquis pour la Turquie une importance particuliereapres le rejet du socialisme sovietique et la desintegration de la Yougoslavie.A dire vrai, nötre critere commercial concernant les douze pays europeenshors de l'U.E. (et sans les pays de l'URSS-CEI), n'est guere encourageant.Tant les importations que les exportations turques, quicomptaient autour de 15% du commerce total jusqu'au debut des annees1980, ont vu leur pourcentage ensuite regulierement baisser, pour stagnerces dernieres annees â 5 ou 6%. La cooperation concertee entre la Turquieet les pays de 1'Association europeenne de libre echange (AELE),qui est entree en vigueur le ler avril 1992 n'apporta que des resultats decourageants.La Turquie fut associee, des sa creation, â la Banque europeennepour la reconstruction et le developpement (BERD), destinee â aider leseconomies des pays de l'Est, et qui est entree en fonction le 16 avril1991. Le gouvernement turc, qui possede 1.15% du capital de la banque,entend ainsi participer aux appels d'offre pour les entrepreneurs turcs etfavoriser la participation de firmes turques aux investissements dans lespays de l'Europe centrale et orientale. Temoins d'un reel dynamisme, onnote quelques cas de delocalisation industrielle, dans le secteur du textile,en Roumanie et en Pologne. Depuis sept ans, et bien que portant sur dessommes modestes, les exportations turques sont en progres en Bulgarie,20. Nicole Pope, "La Turquie tente une reprise du dialogue avec l'Union europeenne",Le Monde, 28.7.1998.403

en Yougoslavie et en Pologne, et les importations de Bulgarie, de Roumanieet de Tcheco (slovaquie) montrent une tendance â la hausse, mais ilest sans doute trop töt pour dire si cette croissance sera durable.La Turquie a cherche â la fois avec determination et prudence, â tirerparti de la nouvelle confıguration balkanique. Rassuree sur le sort de laminorite turque de Bulgarie, la Turquie a signe avec ce pays plusieurs accordsbilateraux, y compris un "Traite d'amitie, de bon voisinage, de cooperationet de securite". Ce fut egalement le cas avec l'Albanie et la Roumanie.Le gouvernement et l'opinion turcs se sont interesses de tres pres âla crise Yougoslave: des fevrier 1992, la Turquie a recommu l'independancede la Slovenie, de la Croatie, de la Bosnie-Herzezovine et de laMacedoine, et etabli avec ces pays des relations diplomatiques, particulierementchaleureuses avec la Macedoine 21 . Ankara a suivi de pres les affairesbosniaques: des avril 1993, la Turquie envoie une fregate pour les patrouillesde l'OTAN en Adriatique, et 16 chasseurs pour participation aucontröle de la No Fly Zone; Ankara ayant enfın obtenu, apres dix-huitmois d'attente, le feu vert des Etats-Unis, commencent â se deployer surle terrain, en juin 1994, les 1500 soldats turcs de la Force de protectiondes Nations-Unies (FORPRONU) 22 , qui passeront, la paix revenue, dansla Force chargee de l'application des accords de Dayton (novembre1995), dans le cadre de l'OTAN (IFOR). Cette politique dynamique n'estque moyennement appreciee par le Voisin grec, avec lequel la Turquienourrit un copieux contentieux: affaire chypriote, eaux territoriales, espaceaerien, plateau continental, Union europeenne, notamment.Au demeurant, la politique balkanique de la Turquie n'est pas lieeâ des nostalgies imperiales, mais bien plutöt, dans la pure tradition kemaliste,au souci d'exercer une influence sur un espace geographiquequ'elle souhaite stable et paisible, et qui est son passage oblige vers l'Europeoccidentale. Faut-il en voir un debut de concretisation, dans cettereunion "historique" d'Heraclion, en Crete, oü se sont retrouves, les 3 et 4novembre 1997, les chefs d'Etat et de gouvermement de sept pays desBalkans (Albanie, Bulgarie, Grece, Macedoine, Roumanie, Turquie, Yougaslavie)plus le representant de la Bosnie. Soucieux, dans une optique"d'integration europeenne et euro-atlantique", de transformer leur region"en un espace de cooperation et de prosperite economique", les participantsâ ce sommet se sont engages a "respecter l'integrite territoriale desEtats et le reglement pacifıque des differends" 23 . Acceptons-en l'augure.21. Internet, Turkey, "Relations with the Balkan Countries", 13.4.1998, page unique.22. Turkish Daily News (desormais T.D.N.) notamment les 23 et 25.6.1994. Voir egalementdans ce meme journal, 1'article de Adnan Çağlayan, "Turkey exerts its influencein the Balkans", le 19.7.1994.23. Didier Kuntz, "Huit pays des Balkans s'engagent â renforcer la stabilite de la region",Le Monde, 6.11.1997.404

3. La Turquie et la mer NoireL'initiative turque remonte â l'Ğte 1990, quand la coramission turquedes Affaires 6trang£res met sur le chantier un projet destini â faire accederâ une nouvelle dimension les relations economiques entre les pays cötiersde la mer Noire: Turquie, URSS, Roumanie, Bulgarie, Le projet aet6 stimule par la bonne tenue des relations commerciales entre la Turquieet l'URSS: les exportations croissent de 105% entre 1983 et 1989,font un bond de 96% entre 1989 et 1990, et encore un progres de 15% en1991; les chiffres sont encore plus spectaculaires pour les importations:+253% entre 1983 et 1989, +156% entre 1989 et 1990, +57% encore en1991; entre 1983 et 1991, les exportations vers l'URSS passent de 2.4% â4.5% du total des exportations turques, et les importations d'URSS, de1.3% â 9.2%. Un document de base est etudie â Moscou, en juillet 1991.Les evenements de la fin de l'annee vont entraîner un elargissement duprojet.La "Declaration du Bosphore" portant creation de l'aire de Cooperationeconomique de la mer Noire (CEMN) est paraphee â İstanbul, le 3janvier 1992, par les ministres des Affaires etrangeres de neuf pays. Ellefut signee, au sommet d'Istanbul, le 25 juin 1992, par onze pays: la Turquie,la Bulgarie, la Roumanie, l'Ukraine, la Russie, la Moldavie, la Georgie,l'Azerbaidjan, l'Arm6nie, et deux nouveaux venus, l'Albanie et laGr&ce. Ce texte de dix-huit articles, reprenant les principes de l'Acte finald'Helsinki, se donne pour but de garantir la paix, la stabilite et la prosperitĞen mer Noire, et promet une cooperation ouverte et souple dans untres large champ d'activite: transports, energie, tourisme, sante, mineraiset siderurgie, agroalimentaire, medetine veterinaire, informations economiques,Quelques mois plus tard, tous les elements sont mis en place envue de la creation d'une Banque de commerce exterieur et d'investissementde la mer Noire, et des groupes de travail fonctionnent.Cette organisation, dont le siege est â İstanbul, est bien accuellie enTurquie oü la presse, dans son ensemble, celebre le prestige internationalqu'en retire le pays, et les espoirs de developpement des regions attardeesde la mer Noire. En realite, presque rien de concret n'a ete realise: la criseeconomique qui mine durablement les pays de l'ancienne URSS et sesanciens satellites europeens, le manque de disponibilites fınancieres etl'inexistence d'un investissement exterieur, le dumping russe prejudiciableâ certains secteurs economiques turcs, poussent â l'immobilisme. Etla visite â Moscou du president Demirel, en decembre 1996, â l'occasiondu troisieme 24 sommet de la CEMN 25 , ne suffira pas â debloquer la situation.Pourtant les relations commerciales entre la Turquie et ses partenairesde la CEMN sont plutöt encourageantes: entre 1989 et 1996, les ex-24. Le second sommet de la CEMN s'est tenu â Thessalonique.25. İnternet, MFA, "turkish-Russian Relations", 13.4.1998, p. 1.405

portations turques dans cette zone ont ete multipliees par 6 et les importationspar 4.5, les pourcentages respectifs par rapport au commerce totalde la Turquie, passant de 4 â 12.6% aux exportations et de 5 â 9% aux importations26 .Quelles sont done les causes de ce pietinement de la CEMN et commentserait-il possible d'y remedier? Deux raisons paraissent determinantes.La premiere tient au comportement des deux plus importantespuissances de la region: la Turquie et la Russie se soucient plus, presentement,de soigner leurs relations economiques bilaterales, qui se presententdu reste sous des auspices plutöt favorables 27 , que de jouer les incitateurset les pilotes pour leurs partenaires de la mer Noire. La seconde raisontient au manque de capitaux; ne conviendrait-il pas de rendre operationnellecette Banque d'investissement de la CEMN, une toute petite partiedu capital initial n'ayant jusqu'ici ete versee que par quelques participants.On pourrait alors commencer par le commencement, organiser desinformations mutuelles, sous formes d'expositions par exemple, pour analyserle potentiel de chaque membre et apprecier dans quels secteurs ilssont complementaires ou en concurrence, organiser des zones de libreechanges, stimuler par des programmes adaptes, le tourisme, la communication,les transports, l'import-export 28 . Alors sans doute la CEMN deviendrait-elleattractive pour le capital etranger, conjoncture indispensableâ la viabilite de cette seduisante organisation 29 . II faudra neanmoinspatienter encore un peu pour voir, selon la belle formüle d'un diplomate,la mer Noire devenir "le coeur de l'Europe".B. LA TURQUIE ET LES REPUBLIQUES TURCOPHONES DUCA UCASE ET D 'ASIE CENTRALECe fut avec un enthousiasme bien comprehensif que se fırent les retrouvaillesentre la Turquie et ces cousins, plus ou moins eloignes (notammentquant â la langue), qui avaient ete perdus de vue, au temps oütout se decidait â Moscou. Ankara reconnaît dans les meilleurs delais cesnouvelles republiques independantes: Azerbaidjan, Ouzbekistan, Kirghizstan,Kazakhstan et Türkmenistan et l'on eehange des ambassadeurs. Desavril 1992, le premier ministre S. Demirel fait une tournee dans la region,26. Voir nos annexes 1 et 2.27. La visite â Ankara du premier ministre russe Victor Chernomyrdin, les 15-16 decembre1997, fut l'occasion de faire le point: on nota les bonnes performances du commercerusso-turc, on decida de renforcer les bonnes positions de la Turquie dans lebâtiment en Russie (8.2 milliards de dollars), on constata qu'un million de Russes visitentannuellement la Turquie, on signa, entre autres, un important accord pour lafourniture de gaz naturel russe â la Turquie, â travers la mer Noire, qui devrait permettrede doubler les achats de gaz russe en 2007. Internet, document çite, pp. 2-3.28. Dr. Üzeyir Garih, president du groupe Alarko, "Making waves on the Black Sea: howto aetivate the BSEC", T.D.N., 19.9.1997.29. On peut aussi penser qu'en Ğtirant curieusement la mer Noire de l'Adriatique â laCaspienne, on n'a pas simplifie les problemes.406

oü il propose des projets de cooperation 6conomique et culturelle. Sansdoute evoque-t-il, pour la Turquie, la "responsabilite de representer... unmonde turc qui s'etend de l'Adriatique â la Muraille de Chine", mais ilprecise bien -tradition kemaliste oblige- qu' "une alliance entre la Turquieet les republiques turcophones n'est pas â l'ordre du jour" 30 . Un langagesimilaire sera tenu, un an plus tard par le president Özal, en visitedans ces jeunes republiques, mais l'on nourrit l'espoir, dans la conjoncturedu moment, que le "grand frere" apparaisse comme un modele demodernite: democratie, laicite, economie de marche.Ces nouvelles republiques ne sont pas depourvues de richesses naturelles(petrole, gaz, coton), mais beaucoup reste â faire pour assurer lesbases d'une cooperation economique internationale autonome: completerleurs legislations, disposer d'une monnaie credible, regler leurs conflits,parfois armes, internes et internationaux. Du cöte turc, le secteur economiqued'Etat, et le secteur prive avaient prevu un programme en trois etapes:accumulation de contacts pour mieux se connaître, fondation d'uneBanque turque de reconstruction et de developpement, dans le style de laBERD, puis d'une Banque de commerce Turquie-Asie. Si le premierpoint s'est largement realise, le deuxieme reste limite â la creation d'uneAgence turque de cooperation et de developpement, chargee de diffuserle modele economique turc; quant â la Banque de commerce, c'est laTürk Eximbank qui en assure la fonction. La conscience a ete rapidementprise du fosse existant entre l'enormite des besoins et les possibilites, notammentfınancieres, de la Turquie.Faute sans doute d'une concertation prealable insuffisante, les resultatsdu premier sommet, â Ankara, en octobre 1992, des six pays turcophonesfurent mitiges. Ankara ne signa avec ses partenaires qu'une declarationd'intention sur la cooperation economique, et le president Özal neput obtenir un communique politique commun sur tous les conflits encours touchant le monde turcophone: Haut-Karabakh, Tadjikistan, Bosnie,Chypre. On decida cependant de renforcer les contacts et de rendreperiodiques ces reunions au sommet. Malgre cette relative deception, laTurquie ne menagea pas ses efforts compte tenu de ses moyens: les aideset les investissements financiers prives dans les domaines de la banque,des transports, notamment aeriens, des textiles, du bâtiment, atteignaient,en 1996, pres de 4 milliards de dollars, et fröleraient aujourd'hui les 10milliards de dollars, plaçant la Turquie au cinquieme rang des pays investisseursde la region; des efforts furent menes pour essayer de faire decollerles echanges commerciaux, pour developper les secteurs des telecommunications(notamment la television) et de la presse; des aides furentaccordees pour l'adoption de l'alphabet latin, des bourses distribuees âdes milliers d'etudiants reçus dans les universites turques. Le gouvernementturc soutient une action culturelle d'essence üniverselle, tandis que30. T.D.N., 29.4.1992 et Le Monde, 6.5.1998.407

les islamistes se montrent particulierement actifs dans le domaine de lapresse engagee et de l'aide financiere â la eonstruetion de mosquees et d'"ecoles religieuses".Toutefois, l'action economique et politique de la Turquie doit tenircompte de l'immediat environnement international. S'il paraît s'etre etabliun implicite partage des tâches avec l'Iran, qui a suscit6 la creationd'une "zone de cooperation de la mer Caspienne", l'action de la Russie,anxieuse de maintenir un droit de regard sur toutes les regions de l'ancienneURSS, pose un tout autre probleme. Sami Kohen, editorialiste duMilliyet, ecrit: "Le retour de la Russie politique et militaire nous a ramenessur terre. Son action en Georgie et dans le conflit entre l'Armenie etrAzerbaîdjan, au Tadjikistan, a montre les limites de son desengagement,et le peu de capacite de la Turquie â s'opposer de front au geant russememe affaibli" 31 . L'attitude d'Ankara dans le conflit du Haut-Karabakh,gele, mais non regle, par le cessez-le-feu de mai 1994, montre suffısammentqu'elle n'en a nullement l'intention. Dans cet interminable conflit,la Turquie a adopte une politique de prudence, lui menageant, â traversune diplomatie tres active, la possibilite d'apparaître comme un mediateur,sans pour autant cacher une sympathie particuliere pour Balkou 32 .Cette diplomatie a revetu deux styles: la maniere Demirel, qui consiste â"agir avec attention et sang-froid" 33 , visible dans le fait que la Turquies'est bien gardee d'envoyer plus que des conseillers militaires aupres des"freres azeris"; la maniere Ozal, destinee "â faire un peu peur aux autres"34 , qui se concretisera lorsqu'en septembre 1993, Ankara concentrerades troupes â la frontiere armenienne. Cette episode montre bien que l'actionturque est la resultante d'un desir de renforcer son influence dans lesrepubliques turcophones, et de celui, non moins resolu, d'eviter toutennui serieux avec le grand voisin du nord. On reste ici encore dans ledroit fil kemaliste.Et cette equation a un denominateur commun: le petrole. Le realismequi a preside au sommet d'istanbul, en octobre 1994, a bien pris la mesurede ces complexes rapports de force. Les grandes manoeuvres se fontautour des petroles de la Caspienne, dont les reserves sont, selon des estimationsamericaines recentes, comparables â celles du Kovveit ou del'Iran, dont 90% en Azerbaîdjan et au Kazakhstan. Deux points retiendrontnötre attention. D'abord la participation du capital turc dans les petrolesde la Caspienne. La TPAO est partie prenante dans l'Azerbaidjan31. Milliyet, 2.2.1994.32. Symbolisee par l'inauguration en grande pompe du "Pont de l'Espoir", sur l'Araxe,entre la Turquie et le Nakhitchevan, le 28 mai 1992, par le premier ministre S. Demirel,le president de l'Azerbaidjan I. Gambarov, et aussi le president de la region,Gaidar aliev. Le Monde, 30.5.1992.33. Une attitude semblable prevaut dans les conflits georgiens et techetchenes.34. Le Monde, 5.2.1994.408

International Operating Company 35 , â majoritd anglo-am6ricaine, destineeâ l'exploitation des champs petroliers Azeri, Chirag et Guneshli, au capitalde 7.5 milliards de dollars. La participation de la Turquie est fonctionde ses disponibilites financieres et de ses propres besoins energetiques.Lors de la signature â Bakou, le 20 septembre 1994, apres trois ans de negociations,du"contrat du siecle", la compagnie turque obtenait 1.75% ducapital. Quelques mois plus tard, la partie Azerba'idjanaise ne pouvantfaire face â ses engagements, retrocedait une partie de son capital â laTPAO, portant ainsi la part turque â 6.75 % 36 . Sans doute comme moyende pression sur le choix des itineraires d'evacuation, le ministere russedes Affaires etrangeres a fait savoir qu'il ne reconnaissait pas ces accords,alors que la compagnie russe Lukoil est partie prenante pour 10%du capital. En ce qui concerne le Kazakhstan, c'est le considerable champde Tenguiz qui attire les convoitises. La Turquie semble ici faire bande âpart. Apres l'Americain Chevron, le Birleşmiş Mühendisler Bürosu(BMB) signe, en 1993, un important contrat selon lequel il s'engage â remettreen exploitation quatre sites petroliers et â construire une centraleelectrique 37 . Le contrat, mal calcule, devra etre revu â la baisse. Un autrecontrat de recherche sera signe, en janvier 1994, entre les autorites Kazakheset la Kazak-Turk Bunay C . II ne semble pas que la Turquie soit partieprenante dans le consortium international de sept compagnies, â majoriteanglo-americaine, qui signe un enorme contrat, le 19 novembre 1997,pour l'exploitation du gisement off shore de Kachagan 38 .La Caspienne etant une mer enclavee, la question de l'evacuation dupetrole vers l'exterieur est particulierement cruciale. Et ici, s'opposent,pratiquement depuis le debut, le projet russe et le projet turc. En ce quiconcerne le petrole de l'Azerbaîdjan, la Russie possede naturellement unatout grâce â l'existence du tuyau Bakou-Novorossiisk par Grozny, aveccependant l'inconvenient de traverser la Tchetchenie. Ce qui faisait ecrireau Cumhuriyet en septembre 1994: "La guerre de Tchetchenie illustre lapolitique expansionniste russe. II ne şerait guere avise de confier â Moscoule borinet du petrole de la Caspienne, dont la Turquie fera unmeilleur usage. Les principaux clients du petrole de la Caspienne sont lesOccidentaux. Or, la Turquie appartient justement â l'Occident" 39 . Argumentbien faible face â une entente entre le principal actionnaire (ameri-35. Le consortium est compose de la façon suivante: part americaine (Amoco, Exxon,Pennzoil, Unocal) 43.7%; part anlaise (BP-Stattoil) 19.2%; part russe (Lukoil) 10%;part norvdgienne 8.6%; part turque (TPAO) 6.75%; part saoudienne (Delta) 1.75%; lacompagnie nationale d'Azerbaiîdjan (SOCAR) 10%. Le groupe japonais Itochu a obtenuune sous-participation. Internet, MFA "Caspian Oil Reserves" et Le Monde,21.11.1997. L'Iran se trouve ainsi 6carl6 de l'exploitation petroliâre en azerbai'djan.36. Le Monde, 22.9.1994 et 24.4.1995.37. T.D.N., 14.7.1992.38. Le Monde, 21.11.1997. Le recent accord entre la Russie et le Kazakhstan sur le partagede la Caspienne va debloquer le processus.39. Çite par Le Monde, du 5.2.1994.409

cain) et celui (russe) qui contröle de fait le terrain, sur un projet alternatif,"la voie ouest", Bakou-Soupsa (Batoum) par Tbilissi, en cours d'achevement,avec prolongement possible vers Novorossiisk â travers l'Abkhazieseparatiste, oü la presence de troupes russes n'a suffî jusqu'ici â raraenerle calme. A partir de ce port, l'evacuation a lieu â travers le Bosphore, oüla Turquie a renforce, depuis 1994, les conditions de passage, au nom dela securite et de l'ecologie, les nouvelles regles etant strictement appliqueespar les tankers russes; le projet russe envisage egalement le eheminde l'Europe par le port Bulgare de Bourgas.Les projets turcs Bakou-Ceyhan par la "voie est", avaient, notammentaux yeux des Americains, l'inconvenient, soit de passer par l'Iran,soit, comme celui de la vallee de l'Araxe, de cumuler les inconvenientsiranien et armenien. Ce qui pousse la Turquie â considerer que le petroleirakien reste encore â l'ordre du jour. En attendant que la conjoncturesous-regionale s'ameliore, la route turque vers la Mediterranee est parfaitementpossible, par le raccordement d'un tuyau, soit â Tbilissi, soit âSoupsa vers Ceyhan, â travers l'Anatolie orientale. Encore faudra-t-ils'assurer de la neutralite du PKK, un tuyau etant fort facile â saboter 40 . Sibien que la "voie ouest" semblerait devoir donner satisfaction et â la Russieet â la Turquie, pour peu que les flux permettent d'alimenter les deuxitineraires. Or, il semble bien, en effet, que cette voie soit, pour le moment,egalement envisagee pour l'evacuation du petrole Kazakh voireturkmene. D'oû le projet que le gouvernement turc a presente, en mars1998, â l'Azerbaîdjan, au Türkmenistan, au Kazakhstan et â la Georgie,pour un oleoduc de 1.800 kms reliant Bakou â Ceyhan par Tbilissi (ouSoupsa), Erzurum, Erzincan, Sivas, Tokat, Kayseri et Adana; le coût destravaux est evalue, par les experts turcs, â 2.5 milliards de dollars; l'Azerbaîdjanveut contröler 51% des parts, le reste etant essentiellement detenupar la fırme turque Botas. Les Etats-Unis apportent leur soutien â ce projet,mais les compagnies interessees trouvent le projet turc beaucoup tropcoûteux, et font pression sur le president Aliyev pour son abandon 41 . Desdiscussions sont egalement en cours entre la Turquie et le Türkmenistanpour l'evacuation de son petrole et de son gaz vers l'Europe. Mais ici la"voie iranienne", voire une "voie chinoise", interferent.Les reunions au sommet poursuivent leur rythme periodique. Leurscommuniques repetitifs temoignent de la lenteur des evolutions. En 1996,â Tachkent, au quatrieme sommet, le president Demirel s'est prononcepour un rechauffement des liens entre la Turquie et les presidents des republiquestureophones. On s'est engage â renforcer les relations bilatera-40. "MGK [Le Conseil national de s£curit6] to discuss PKK link with Baku-Ceyhan pipeline",T.D.N., 17.9.1997.41. "La Turquie veut sa part du petrole et du gaz de la CEI, l'enjeu energetique de la Caspienne",dans La Turquie, supplement au Monde du 23.7.1998, p. 13. Voir T.D.N.,31.10.1998. Une premiere decision devrait intervenir â la mi-novembre 1998.410

les et multilaterales, â respecter la democratie, les droits de l'homme, ârenforcer l'economie de marche. On a deride de proteger et de repandrela culture turque reçue en heritage. Sur le plan economique, on cherchera,une fois de plus, â ameliorer les relations commerciales 42 . Et c'est bien lâ,en effet, que le bât blesse. Les echanges de marchandises entre la Turquieet ses partenaires turcophones stagnent â un niveau d'une extreme faiblesse.Entre 1993 et 1996, en moyenne annuelle, les exportations turquesvers les cinq republiques turcophones comptent pour 521 millions de dollars,soit 2.7% du total des exportations turques; aux importations, leschiffres sont respectivement de 165 millions de dollars et 0.5% et encoreles chiffres sont-ils â la baisse. Les deux premiers clients de la Turquiesont l'Azerbaîdjan et l'Ouzbekistan et le principal fournisseur le Kazakhstan.Ceci demontre, s'il en etait besoin, qu'il est diffıcile pour cesjeunes republiques de modifıer rapidement les flux commerciaux liesdans le cadre de l'URSS, surtout quand on ne dispose pas de disponibilitesfınancieres pour acheter les produits fabriques et les equipementsturcs. C'est ainsi que l'essentiel de la production maraîchere d'Azerbaidjanprend toujours le ehemin de Moscou; la CEI n'est pas ici un vainmot. Seul le petrole et le gaz de la region viendront secouer sensiblementles presentes pesanteurs.Malgre tout, le "T6" affirme sa vitalite 43 , et rien ne pourra desormaisse faire dans cette zone sans l'avis de la Turquie, qui peut aussi etre unutile relais pour les pays riches occidentaux, et conforter de ce fait sonröle de pöle regional. On peut egalement imaginer la mise en place d'unpartenariat russo-turc pour la modernisation de cette nouvelle "Eurasie".Ce şerait sans doute la meilleure maniere de faire tomber les accusationsrusses sans fondement de panturquisme, mais ni d'un cöte, ni de l'autre,les conditions economiques et politiques ne semblent actuellement reunies.C. LA TURQUIE ET LE MOYEN ORIENTEt voici le troisieme monde 44 qui fait l'objet, de la part de la Turquie,d'une particuliere attention. Resolument tournee vers l'Europe, la Turquien'a jamais completement neglige ses voisins et partenaires duMoyen-Orient. Sans doute, en ce qui concerne les pays arabes, l'histoirea-t-elle laisse des traces qui ne sont pas encore completement effacees,mais les contraintes de voisinage, les implications de son appartenance âl'OTAN, et aussi les affaires, conduisent la Turquie â developper une politiquemoyen-orientale. Celle-ci devint plus aetive lorsque Ankara a ree-42. T.D.N., 23.10.1996.43. Le cinquieme sommet des pays turcophones s'est tenu, en juin 1998, â Astana, lanouvelle capitale du Kazakhstan.44. Voir M. Bazin, S. Kançal, R. Perez, J. Thobie, La Turquie entre trois mondes, L'Harmattan,1998, 450 pages.411

quilibre, â partir du milieu des annees 1960, â l'occasion de la deuxiemecrise de Chypre, sa position face au probleme israelo-palestinien, et amelioreses relations avec les pays arabes, sans abandonner Israel.La tentative de revitalisation de l'Organisation de cooperation economique(OCE) n'a pas donne, jusqu'ici, les resultats escomptes. Cetteorganisation a fait süite, en 1985, â l'Organisation de la cooperation et dudeveloppement regional (OCDR), foncee, en 1964, par la Turquie, l'Iranet le Pakistan, parallelement au CENTO (nouveau nom du Pacte de Bagdadapres la defection irakienne de 1959), avec ses objectifs propres: libreechange de produits et de services, creation de societes mixtes, cooperationen matiere de banque, d'assurance, de transports. La reanimation decette structure rapidement ankylosee, ne fut guere suivie d'effet. Apres ladislocation de l'ÛRSS, les cinq republiques turcophones et le Tadjikistanont ete admis â l'OCE. Les quelques mesures concretes decidees â Teheran,en 1992, n'ont pas ete suivies de realisations. Une normalisation desrelations de la Turquie avec l'Iran, plutöt ambigues 45 , et avec le Pakistan,pourrait peut-etre redonner vie â cette structure de cooperation.Jusqu'â la guerre du Golfe, les relations de la Turquie avec l'Irak ontete dominees par un souci de ravitaillement energetique concretise par lesoleoducs Kirkouk-Yumurtalık, la crise energetique et la guerre Irak-Iranayant ete l'occasion d'un veritable boom commercial turc, qui s'est elargiâ l'ensemble du Moyen-Orient. La croissance des importations se fit endeux bonds: le premier est lie â la crise energetique, et couvre les annees1972-1979, les importations turques de cette region passant de 132millions de $ â, 1.110 milliard de $, soit une multiplication par 8 et uneprogression moyenne annuelle de 140 millions de $; le deuxieme bond,lie â la guerre Irak-Iran, va de 1979 â 1985: les importations, qui croissentencore de 1.110 milliard â 3.5 milliards de $, sont multipliees par 3, avecune progeression moyenne annuelle de 398 millions de $. La croissancedes exportations marque naturellement un certain retard vigoureusementrattrape: de 1979 â 1985 celles-ci progressent de 391 millions â 3.3milliards de $, sont done multipliees par 8, avec une hausse annuellemoyenne de 482 millions de $. II n'est pas etonnant que le Moyen-orientait pris alors une place considerable dans le commerce total de la Turquie:aux importations, le pourcentage passe de 8.5% en 1972, â 40.5%en 1982,83; aux exportations, de 17.3% en 1979 â 42.9% en 1982-83. En1981-83, le commerce de la Turquie avec le Moyen-Orient passe devantcelui avec les Quinze de l'actuelle UE, et meme, en 1982, avant celuiavec toute l'Europe. Durant ces belles annees, la Turquie aehetait surtoutdu petrole, et vendait de l'agro-alimentaire, des materiaux de construc-45. Le president iranien Rafsandjani a ete accueilli â Ankara en decembre 1996 (LeMonde, 24. 12.1996), mais il est evident qu'un veritable deblocage de la situation diplomatiquedepend de l'attitude americaıne et de l'evolution politique â Teheran.Sans doute le "Mondial", compte-t-il pour peu dans l'affaire!412

tion, des textiles et di vers produits fabriques; il faut y ajouter l'exportationd'un savoir-faire, â travers le travail d'une emigration temporaire, etle tourisme arabe en Turquie 46 . Depuis 1985, le commerce avec leMoyen-Orient a stagne autour de 3 milliards de $ pour les importations etde 2.5 milliards de $ pour les exportations, alors que le commerce en directionde l'Europe (et aussi de la Russie et des Etats-Unis) continuait deprogresser, si bien qu'en 1996, le Moyen-Orient ne compte plus que pour9% aux importations et 13% aux exportations de la Turquie, mais restecependant de justesse, ex-aequo avec la CEMN, le deuxieme partenairecommercial de la Turquie apres les Quinze de l'UE.Le choix de la Turquie pendant la guerre du Golfe -qui marque uneincontestable flexure par rapport â la politique anterieure dans la regionlui est economiquement prejudiciable, â cause de l'embargo impose âl'Irak par les Nations Unies, entraînant notamment la fermeture des deuxoleoducs Kirkouk-Yumurtalık. C'est la raison pour laquelle la Turquie asouhaite tres tot l'allegement des sanctions contre l'Irak. Lors de sonvoyage â Amman, en août 1994, le president Demirel a preconise sans detourla levee "au plus tot" de l'embargo impose â Bagdad, un des membresde sa delegation precisant: "L'embargo va contre les interets de laTurquie. Nous sommes les principaux perdants" 47 . Les pertes subies parAnkara etaient alors evaluees â 4 milliards de $ par an, selon des hommesd'affaires, â une vingtaine de milliards selon le gouvernement turc. Lamise en route de l'operation "petrole contre nourriture" depuis 1995, n'apas sensiblement modifie le tableau, meme si une certaine compensationest realisee â travers une contrebande sur laquelle les Etats-Unis fermentles yeux, car elle s'exerce au profit d'un pays ami: des centaines de camions-citerneirriguent la Turquie de petroles irakiens, ce qui couvrirait lequart de ses besoins energetiques. Mais cela n'a rien de comparable avecla reprise du fonctionnement normal des exportations irakiennes de petrole48 . L'autorisation donnee par l'ONU â Bagdad d'importer des equipementspetroliers peut laisser presager une prochaine detente dans ce secteur.Sur le plan politique, les consequences sont plus discutables. Des samise en place, la Turquie a participe â l'operation "Provide Comfort", etobtenu, de ce fait, un droit de regard sur la "zone d'exclusion" du Kurdistanirakien, dans la mesure oü le contröle aerien de cette region par lesAmericains, les Anglais et les Français s'effectue â partir de la base tur-46. Voir nos courbes en annexe. Voir aussi, par exemple, B.A. Labaki, "L'evolution desrelations economiques arabo-turques de 1970 â 1992", dans La Turquie entre troismondes, op. cit., pp. 287-316.47. Le Monde, 31.8.1994. L'action de la Russie et de la France, pour ne pas etre negligeable,comme on a pu l'observer lors de crise americano-irakienne de fevrier dernier,n'a pas reussi â convaincre les Etas-Unis sur l'essentiel.48. Le Monde, 21/22.6.1998. Selon un porte-parole de la Maison-Blanche, ces ventes illicitesâ la Turquie ne representeraient que "moins de 1% de la valeur totale des sanctionseconomiques".413

que d'Incirlik, avec une autorisation d'Ankara, renouvelable tous les sixmois; la cooperation turque se poursuit avec l'operation americaine "NorthernWatch". Cette situation place la Turquie et ses voisins orientaux aucoeur de la question kürde. Ankara se plaint du "vide" ainsi etabli sur sesconfins irakiens, et deplore qu'en consequence le PKK ait pu y etablir desbases de repli. Cela a conduit la Turquie â developper sur une ampleechelle, et avec des resultats divers, la tactique adoptee, quand la conjonctureen etait favorable, par les trois pays â nombreuse population kürde:exploitation des divisions kurdes en utilisant telle ou telle faction ou partiskurdes du pays voisin; exercice du "droit de poursuite". Ainsi l'armeeturque mene, depuis 1992, des operations militaires, parfois d'envergurecomme en 1995 et 1997, et de moins en moins temporaires, sur le territoireirakien (contröle par le PDK de Massoud Barzani, allie d'Ankara),avec la bienveillante neutralite des Etats-Unis 49 , ce qui entraîne des protestationsde Bagdad et quelques sentiments melanges â Teheran et âDamas,malgre les "accords de securite" periodiquement signes entre lestrois pays. Cette attitude, dont l'objectif principal est clairement precise,la destruction des camps de repli du PKK, ne met pas en cause, selon Ankara,la position fondamentale de la Turquie sur "l'integrite territoriale del'Irak". C'est ce qu'expliquait au Monde, en novembre 1992, le premierministre S. Demirel en disant: "Nous sommes contre la creation d'un Etatkürde en Irak du Nord" 50 . Cette position a ete maintes fois reaffırmee depuis.Dans cette meme region, et autour des memes problemes, la Turquiedispose d'un atout particulier, l'eau. Tous les observateurs souligmentl'importance et la gravite du probleme, certains n'hesitant pas â dire quesi le petrole a sous-tendu la plupart des conflits de la region au XXe siecle,l'eau jouera ce röle au XXIe siecle. Sans disposer d'un potentiel aussiconsiderable qu'on l'a parfois ecrit", la Turquie constitue un appreciablechâteau d'eau notamment avec les sources et le cours superieurs de deuxgrands emissaires de la region: l'Euphrate qui coule ensuite en Syrie et enIrak, et le Tigre qui arrose l'Irak. Et comme l'appareil juridique international,en matiere d'utilisation des eaux de fleuves transnationaux, estpratiquement inexistant, l'avantage demeure au pays d'amont, le resteetant matiere â discussions et â accords eventuels.La realisation progressive en Turquie du grand projet du sud-est(GAP) avec la mise en place d'importants barrages sur l'Euphrate49. Mais aussi l'inquietude declaree de l'Union europeenne. L'intervention turque de1995 a ete condamnee par le Parlement europeen. Voir par exemple Le Monde,25.3.1995 et 6.4.1995.50. Le Monde, 22/23.11.1992.51. "La Turquie n'est pas un pays qui dispose d'une excessive capacite en eau. Bien quela Turquie dispose pour le moment de plus de ressources en eau que nombre de sesvoisins, elle peut etre regardee comme un pays qui se trouvera dans la situation de nepas pouvoir faire face â ses besoins dans un proche avenir". İnternet, MFA "Turkey'sPosition Relating to the Water Ressources", 13.4.1998, p. 1.414

(Keban, Karakaya, Atatürk, Birecik) est l'objet de protestations repeteesde la Syrie et de l'Irak. Le Turquie, qui se defend de vouloir utiliser l'eaucomme une arme, adopte deux sortes de comportement, l'un plus tactiqueet bilateral, l'autre plus strategique. En ce qui concerne le premier point,et en attendant de ftıtures decisions, un protocole a ete signe 52 , lors de lavisite â Damas, en 1987, du premier ministre Turgut Özal, assurant undebit de 500 m 3 /s â la Syrie, contre l'engagement de ne plus abriter lescombattants du PKK. Cet accord de circonstance a ete, pour son versanthydraulique, selon les autorites turques, strictement respecte. II sera suivide quelques autres du meme type, et trouvera un aboutissement politiquefavorable â la Turquie, avec l'accord syro-turc signe â adana le 20 octobre1998, par lequel le president Hafez el Assad s'engage â ne plus soutenirle PKK et â refuser î'entree en Syrie de son chef Abdullah Ocalan 53 .Sur un plan hydraulique tripartite, un Comite technique conjoint aete mis en place en 1980, et â sa cinquieme reunion, en novembre 1984,la Turquie a presente un "Plan en trois etapes pour l'utilisation equitableet raisonnable des cours d'eau transfrontaliers du bassin du Tigre et del'Euphrate". II s'agit d'etablir sur la base de criteres scientifiques acceptespar tous, l'inventaire des sources de l'eau, de la qualite des terres, etde proceder sur cette base â l'evaluation de la demande d'eau, les bassinsdu Tigre et de l'Euphrate etant consideres comme un seul systeme hydraulique54 . Remises sur le tapis â plusieurs reprises, ces propositions onttoujours ete rejetees, specialement par l'Irak, qui estime qu'elles aboutiraientfinalement â paralyser ses demandes d'eau â partir de l'Euphrate.Le probleme, dont les implications geostrategiques sont considerables,reste done entier pour le moment 55 .Bien qu'elle ait tourne court, il convient d'evoquer l'idee lancee parTurgut Özal, en 1986, d'un "pipeline de la paix", qui aurait conduit leseaux du Ceyhan et du Seyhan vers les pays arabes â travers deux tuyaux,l'un de 2700 kms menant â Djeddah par la Syrie et la Jordanie, l'autre de3900 kms menant aux pays du Golfe par le Koweit. Les contacts diplomatiquespris par Ankara, en 1988, en vue de la realisation de ce grandioseprojet, estime alors â 20 milliards de dollars, ont revele immediatementla reticence des pays du Golfe â se placer en situation de dependance pourune ressource aussi strategique que celle de l'eau. La guerre du Golfe n'a52. Internet, MFA "Water Dispute in the Euphrates-Tigris Basin", p. 2.53. Cet accord n'est en fait que la confirmation solennelle, sous les bons offices du presidentegyptien Hosni Moubarak, de 1' "accord anti-terroriste" syro-turc d'avril 1992;les deux textes dans turkish Probe, publication hebdomadaire du Turkish Daily News,25.10.1998, pp. 11-12.54. Internet, MFA, "The Three-Staged Plan", 2 pages.55. Le ministre d'Etat Salih Yıldırım a suggere de faire payer â la Syrie et â l'Irak lessurplus d'eau du Tigre et de l'Euphrate, mais il semble bien que des reglements internationauxs'opposent â la vente d'eau aux pays en aval. "Water issue heats up again",T.D.N., 13.9.1997.415

fait qu'aggraver cette crainte; â un diplomate turc qui l'interrogeait sur ceprojet â la fin de 1991, le ministre de l'Eau et de l'electricite des Emiratsarabes unis, declarait: "Les Etats du Golfe ont decide de geler ce projet,les usines de dessalement coûtant nettement moins cher" 56 . Enterre soussa forme primitive, le projet pourrait renaître dans une perspective plusmodeste, Israel s'etant declare dispose â payer l'eau qui viendrait de Turquie.C'est qu'en effet, les relations entre la Turquie et Israel sont au beaufixe. En signant, le 23 fevrier 1996, avec Israel, un accord militaire de cooperationet d'entraînement, la Turquie a-t-elle contribue â modifier sensiblementles rapports de force dans la region? A s 'en tenir au texte, ils'agit d'un accord purement technique, qui prevoit l'utilisation de l'espaceaerien turc par l'aviation israelienne pour des missions d'entraînement,le perfectionnement de pilotes turcs en Israel, des ventes de materiels, desvisites des flottes respectives dans les ports du partenaire. L'accord est renouvelableannuellement 57 . Mais, comme toujours en la matiere, des raisonsplus profondes expliquent l'existence et la solidite de cet accord.Pour la Turquie, il s'agit de tenir un moyen de pression sur la Syrie, nonseulement au sujet de la protection des groupes armes d'Öcalan, dont lasituation ne semble guere avoir evoluee en depit de l'intense action diplomatiqued'Ankara aupres de Damas, mais aussi pour renforcer sa positionsur la question des eaux de l'Euphrate et du Tigre, dont Damas et Bagdaddemandent un partage â egalite; Ankara y voit aussi un renforcement desa position en Mediterranee orientale, au moment oü des discussions serieusesdevront s'ouvrir sur le probleme de Chypre 58 et le contentieuxegeen greco-turc. Quant â Israel, qui beneficie de ce fait d'un desenclavementunique dans la region, cet accord est destine â favoriser une meilleureposition de la Syrie et du Liban concernant l'action du Hezbollah et lesfutures negociations censees aboutir â une paix globale dans la region. Lacooperation en matiere de lutte anti-terroriste se trouve egalement renforcee.Depuis le retablissement, en 1991, de leurs relations diplomatiquesau niveau des ambassadeurs, le climat entre Israel et la Turquie s'etaitconstamment rechauffe. Cette attitude etait d'autant plus comprehensibleque la Turquie ne pouvait que se rejouir de la mise en route du "processusde paix" israelo-palestinien, et c'est dans cette conjoncture qu'est prepareet signe l'accord. Les elections israeliennes de mai 1996 et le retour aupouvoir du Likoud n'auront pas d'influence sur les relations turcoisraeliennes.En fait les deux pays, nonobstant la difference considerableen surface et en nombre d'habitants, ont de nombreux points communs: laTurquie et Israel visent â avoir une influence regionale, si le decideur uni-56. Le Monde, 29.1.1992.57. T.D.N., 25.5.1996. L'accord n'a ete rendu public qu'en avril 1996.58. On peut d'ailleurs se demander si cet accord n'a pas pese dans la decision recente desChypriotes grecs de renoncer â la commande de missiles russes S-300.416

que le veut bien: or Washington approuve chaleurusement l'accord turcoisraelienqui se situe, du reste, dans le droit fil des accords americanoisraeliensdestines â renforcer leur cooperation dans le domaine militaireet de la securite, et signes â Jerusalem par le president Bili Clinton, justeapres le sommet de Charm-el-Cheikh 59 , le 13 mars 1996.Le volet economique est non moins important. En progres constantdepuis de nombreuses annees, les relations commerciales israelo-turquesont veritablement fait un bond depuis dix ans. De 1986 â 1996, lesachats de la Turquie â Israel ont ete multiplies par quatre et les ventesmultipliees par dix; il est vrai que les sommes en cause sont encore modestes-respectivement 185 et 239 millions de dollars- mais elles devraientaugmenter rapidement â la süite d'un accord de libre-echange permettantâ Israel de concurrencer l'Europe sur le marche turc. Undiplomate israelien explique: "Nos deux economies sont complementaires:la Turquie dispose d'une industrie lourde, nous avons en revancheune haute technologie dont elle a besoin" 60 . Les Israeliens perçoivent laTurquie comme le marche d'avenir, d'autant plus que des societes mixtesleur permettent d'acceder â l'Asie centrale 5 '.Les reactions, notamment des pays arabes, ne se sont pas fait attendre.Outre les protestations de la Syrie et du Liban, pays (avec l'Iran) lespremiers vises, c'est l'Egypte qui a emis les demandes d'explication lesplus vigoureuses. Le sommet arabe, qui s'est reuni au Caire, fin juin1996, a discute et critique les developpements de l'accord militaire turcoisraelien.Les debats ont ete particulierement axes sur les aspects strategiquesde cet accord: si l'on prend en meme temps en compte le traite israelo-jordaniende 1994 et le stationnement en Jordanie d'une escadre aerienneamericaine operant au-dessus de l'Irak, on constate une situationd'encerclement de la Syrie et du Liban, qui constitue, vu du cöte arabe,un prejudiciable moyen de pression. Le ton particulierement dur du communiquefinal est dû surtout â l'Egypte, qui supporte mal de voir ainsiebreche le röle regional qu'elle est en droit de vouloir tenir. Pourtant l'Onse contente de demander â la Turquie de revenir sur son accord. II faut dureste noter que, ni d'un cöt6, ni de l'autre, au niveau gouvernemental 62 , on59. Le Monde, 15.3.1996.60. Nicole Pope, "Le rapprochement entre Israel et la Turquie inquiete fortement les paysarabes", Le Monde, 13.5.1997.61. Laurent Mallet, "La politique israelienne dans les Republiques turcophones", dans LaTurquie entre trois mondes, op. cit., pp. 417-434.62. II n'en fut pas de meme dans la presse, notamment dans la presse turque. Hormisdans la presse islamiste, les commentateurs turcs se dechaînent contre les protestationsarabes. Voici, par exemple, comment l'ambassadeur Coşkun Kırca interpelle lespays arabes: "Qui etes-vous et comment osez-vous tenter de dicter â la Turquie sa politiqueexterieure? Vous demandez l'eau gratuite, mais vous ne vendez jamais votrepetrole â un prix raisonnable... Le gang separatiste n'est-t-il pas ravitaille par Damas?Est-ce nous qui avons signe les premiers un accord avec Israel?". Yeni Yüzyıl,29.6.1996.417

ne cherche â dramatiser la question. Les pays arabes confirment qu'iln'est pas question d'organiser un front des pays arabes contre la Turquie63 , et Ankara cherche â les rassurer. Le president Demirel se rendra finalementau Caire, en septembre 1997, oü il reaffirmera au presidentHosni Moubarak que le traite israelo-turc n'est diriğe contre aucun paystiers; il fait envoyer un message â Yasser Arafat confirmant la volonted'Ankara de soutenir le "processus de paix", et un autre â Saddam Hussein64 .II est trop töt pour pouvoir apprecier â leur juste valeur les dividendesque pourra retirer la Turquie d'un accord qu'il şerait du reste excessifde qualifıer d'alliance. II n'empeche que celui-ci ouvre sans doute un chapitrenouveau dans la geopolitique du Moyen-orient. Faut-il voir, dans lerapprochement discret mais certain entre la Syrie et l'Irak, comme l'esquissed'un contrepoids strategique Syrie-ırak-Iran, face â l'axe Turquie-Israel-Jordanie? C'est le genre de question qu'aime â poser l'historien desrelations internationales, mais elle s'applique ici â une region qui a prouvetant de fois sa volatilite qu'il est imprudent, pour le moment, d'y esquisserune reponse circonstanciee.CONCLUSİONNous avons tente, trop succinctement, de presenter les legitimes ambitionsregionales de la Turquie, â travers les 75 ans qui nous separent dela fondation de la Republique, et de reperer, â travers les enjeux, lesatouts et les diffıcultes, la marque du message kemaliste, â condition dene pas considerer ce message comme un dogme fıge, mais comme unappel au mouvement, comme une reponse dynamique aux defis de nötretemps 65 . Nous n'avons pas insiste sur les freins aux developpements del'influence regionale de la Turquie, qui sont apparus au cours de nötrecircuit. Le manque de disponibilites financieres, pour un pays lui-memefort endette, constitue un serieux handicap, car nombre de clients, memeprivilegies, ont besoin qu'on leur avance l'argent avec lequel ils se procurerontles produits turcs. II faut bien sûr evoquer ici une trop forte inflation,qui certes n'est pas contradictoire avec la croissance, la France desannees 1950 en a fait l'experience; mais sa persistance, bon an mal an,autour de 70-80%, entretient un desequilibre, qui conforte les argumentsdes adversaires de l'integration de la Turquie â l'U.E. Un PNB par habi-63. T.D.N., 1.7.1996 elLe Monde, 19.6.1996.64. llnur Çevik, "Has Demirel really convinced the Egyptians?", T.D.N., 18.9.1997.65. Menter Şahinler ecrit: "Pourtant, malgre les efforts des intellectuels, le kemalisme neconstitue pas une ideologie. C'est un mouvement revolutionnaire permanent ouvertaux critiques et aux evolutions. II est evident que certains de ses principes ont connudes transformations... En ce sens, le kemalisme est non seulement un mouvement actuel,mais aussi une valeur internationale", Origine, influence et actualite du kemalisme,Publisud, 1995, p. 242. Editiion turque: Atatürkçülüğün Kökeni, Etkisi ve Güncelliği,Çağdaş Yayınlan, İstanbul, 1996, 381 p.418

tant qui, meme â parite de pouvoir d'achat, represente la moitie de celuide la Grece, avec une profonde disparite entre l'ouest et l'est du pays. IIfaut aussi noter, comme nous l'avons evoque, la presence d'ambitions regionalesconcurrentes, l'ensemble se trouvant sous la houlette du decideurprincipal, mais nullement absolu, les Etats-Unis.Parmi les freins, j'accorderai une particuliere importance au problemekürde, â la question du Sud-Est. Dans ce drame, deux principes kemalistessemblent en apparente contradiction. Outre que le terrorisme doitetre condamne sans reserve, le respect de l'integrite territoriale de la Turquie(et des autres etats de la region) ne peut etre mis en cause. A cela sesuperpose le message kemaliste, et qui est du reste egalement une visiongaullienne, selon lequel sans le consensus et la paix interieures, il ne peuty avoir de diplomatie liberee et pleinement efficace. En gerant, dans lapratique, la synthese de ces deux principes, Kemal Atatürk a acquis laqualite unanimement reconnue d'eminent stratege, pour avoir su, entemps opportun, prendre les decisions militaires et politiques adequates."Au moment oü les autorites turques annoncent avoir jugule le fleau duterrorisme, n'est-il pas temps d'engager des mesures qui ne se limitentpas â la seule repression" 66 ? Bien sûr, il appartient aux autorites turques etâ elles seules, d'apporter une reponse â cette question et d'ouvrir ainsi lesvoies â une solution politique et democratique.Car les atouts de la Turquie l'emportent et de beaucoup: une populationnombreuse, travailleuse et creatrice, une economie dynamique avecun systeme bancaire moderne, un commerce en pleine croissance et uneintegration de plus en plus solide â la division internationale du travail,une armee nombreuse et instruite, une emigration qui sait sauvegarder sesattaches culturelles, une volonte, notamment avec le GAP, d'attenuer ledesequilibre entre l'est et l'ouest du pays, un Etat laı'c facteur de stabilite,une position geostrategique remarquable, impliquant un jeu geopolitiquemultiple en meme temps que de multiples responsabilites. La Turquie estentre trois mondes, mais elle est presente sur plusieurs fronts: volontairevis-â-vis de l'Union europeenne, vigilante dans les Balkans et en Egee,organisatrice sur la mer Noire, prudente mais constructive au Caucase eten Asie centrale, engagee et derangeante au Moyen-Orient. II est clairque, dans tous ces secteurs, rien ne peut etre vraiment deride sans le motde la Turquie. II reste neanmoins que ce pays n'est pas encore en mesurede peser du meme poids dans tous les domaines. C'est ce qui dönme auxchoix strategiques d'Ankara, un impact qui marquera durablement la regionâ l'aube du XXIe siecle.66. Pierre Moscovici, Bulletin (çite) du Comite France-Turguie, p. 7.419

1970 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 8», 87 88 89 90 9) 92 93 94 o «i Q7

10000COMMERCE. EXUKIf.-UR DF.LA TUROUlf - EXP0RTAÎ ONS:20000İ -Hirtlions de î10000500010005001001970 7 1 72 73 74 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 8K 87. Amftrigııp rlıı Nord.... Pays de 1 1 aire CEMN(Cooperation âconomiqu«de la Mer Noire)90 9İ 92 93 94 95 «5 97

ANNEXE3L'EVACUATİON DES PETROLES DE LA CASPIENNEH'^nıgnramranfriTrı vtmnraı ınrnımr^ • Jirr^niSource: Le Monde. 8.7.1998.RIVALITES RUSSO-TURQUES AU CAUCASEMerd'Aıov'AstrakhanV \SUvropolNovorossiiskJ.' J iffT^ " V >.'.*A8KHAZIEMer Noire'Cro/nyiemem 1TBİLİSSİ .100km"•'• Projet 'IkzküU Ceyhan • lilMMSAKJİTCR0UR-. ' *>i;.">.Rl«•••!Source: Le Monde. 3.7.1998.422

NICOLAE TITULESCU ET LA TURQUIED'ATATÜRKProf. Dr. Dan BERINDEI*La periode d'entre-les-deux guerres a ete une periode oü tant la Turquieque la Roumanie se sont affirme en tant que puissanees moyennes etelle ont connu un developpement important. La Turquie a trouve dansKemal Mustafa, dans Atatürk, le dirgeant predestine â donner au pays lesdimensions d'un Etat moderne et â la nation turque une nouvelle placedans le monde. II a sut imposer meme aux grandes puissanees â respeeterles aspirations du peuple turc. La Roumanie, â son tour, a paraeheve sesfrontieres nationales et s'est montree capable d'unifier sur le plan institutionnell'ensemble du territoire et de sa societe, en assurant aussi son developpementeconomique. Sur le plan de la politique exterieure, ce futNicolae Titulescu qui representa brillamment l'Etat roumain pendant lesdeux decennies qui ont suivi la fin de la premiere guerre mondiale, ens'affırmant parmi les plus importants diplomates de l'epoque. En 1930 eten 1931 il fut elu deux fois, successivement, president de la Societe desNations.Ministre plenipotentiaire â Londres, representant permanent de laRoumanie â Geneve aupres de la Societe des Nations, ministre des AffairesEtrangeres de son pays, meme quand les gouvernements changeaient,plusieurs fois propose en tant que premier ministre, Titulescu fut le principalartisan de la politique exterieure roumaine. Ce fut aussi l'un deshommes d'Etat roumains les plus importants de l'epoque qui ont considerela Turquie un pays ami et un allie necessaire. II resta fidele â ce pointde vue jusqu'â la fin de sa vie, relativement breve, qui eut lieu en 1941, â59 ans, apres que le roi Carol II l'eut evince, en ete 1936, de la direetionde la politique etrangere roumaine.La vision de politique exterieure de Titulescu comprenait en ce quiconcerne la Roumanie l'implication du pays dans un vaste systeme d'alliances;tout d'abord, celle avec la France, ensuite celle avec un groupePresident de la Section des Sciences Historiques et d'Archeologie de l'AcademieRoumaine, Bucarest.423

de pays voisins qui ont forme la Petite Entente et celle avec les pays balkaniqueset aussi l'alliance avec la Pologne. En meme temps, il avait unevision üniverselle de l'entente entre les peuples, de la paix et de la securitecollective et egalement de la necessite du desarmement. "La paix, disait-ildevant le Reichstag â Berlin, le 6 mai 1929, est un phenomene enmouvement. C'est une chose vivante, qui se realise par etapes. La paix nesignifie pas repos, ce n'est pas indifference. La paix n'est qu'un but,qu'une direction. Mais cette direction cache aussi l'accomplissement et leehemin est dejâ pareouru â partir du moment qu'on a mis le pied sur laroute" 1 .L'extraordinaire campagne de liberation entreprise par Atatürk a eudes echos puissants dans tout le monde, inelusivement en Roumanie,pays interesse aux problemes de la zone de la Mer Noire. En automne1922, la Grande Bretagne tenta meme â provoquer une implication militaireroumaine, Lloyd George considerant qu' "une cooperation militaireentre la Roumanie et les Allies" etait "d'une grande importance" 2 . Mais legouvernement roumain, lie aussi â la France, qui repoussait les propositionsextremes anglaises, refusa de s'impliquer. D'ailleurs, Titulescu quirepresentait â ce moment le gouvernement roumain â Londres, conseilla âplusieurs reprises au ministre des Affaires etrangeres Duca une positionprundente par rapport au probleme 3 .Par contre, la Roumanie allait participer â la Conference de Lausanne.Le "Journal d'Orient" signalait dans son numero du 20 juin 1923qu'Ismet Pacha qui dirigeait la delegation turque "faisait appel dans lesmoments plus diffıciles de la Conference aux bons offices et â l'intermediairede Monsieur Diamandi" 4 , qui etait le delegue adjoint de la delegationroumaine. D'ailleurs, en mai 1923, Djevad Bei, qui allait representerplus tard la Turquie en Roumanie, publiait un article dans le journal"ikdam", dans lequel il affırmait avec raison qu' "il n'existe pas entre laTurquie et la Roumanie de conflit national ou historique" 5 . Le 24 juillet,le haut commissaire roumain Aurelian qui representait son gouvernementen Turquie presenta le jour meme de la conclusion du traite, des felicitationsau ministre turc Adnan Bey, en lui montrant que "le peuple roumainparticipe â la joie du peuple turc" et que "la situation geographique desdeux pays, leur proximite de la Mer Noire, une excellente voie de com-1. Nicolae Titulescu, Pledoarii pentru pace (Plaidoyers pour la Paix), Bucarest, 1996,volume paru par les soins de George G. Potra et de Constantin Turcu, p.151, 176.2. Mehmet Ali Ekrem, Relatiile româno-turce între cele douâ râzboaie mondiale(Les relations roumano-turques pendant l'entre-deux-guerres), Bucarest, 1993, MehmetAli Ekrem, p.19.3. Nicolae Titulescu, Documente diplomatice (Documents diplomatiques), Bucarest,1967, p. 88,90-91.4. Mehmet Ali Ekrem, op.cit., p.23.5. Eliza Campus, İntelegerea Balcanicâ (L'Entente balkanique), Bucarest, 1972, p. 12.424

munication entre les deux Etats, sont de nature â faciliter la reprise et ledeveloppement des rapports commerciaux entre eux" 6 .Le 29 octobre 1923 la Republique de Turquie etait proclamee, MustafaKemal etant elu son president. Une nouvelle etape etait ainsi inaugureedans l'histoire de la Turquie moderne, mais egalement des nouvellespossibilites etaient offertes au developpement des rapports entre la Roumanieet la Turquie. Les relations diplomatiques entre les deux pays fonctionnaientde nouveau 7 . II est signifıcatif que le consul general turc deSofia declara au debut de 1924 au representant diplomatique roumain enBulgarie, qu' "un seul Etat a fait une reception amicale â nötre envoye etcelui-ci est la Roumanie" 8 . En meme temps, les deux Etats se trouvantdans une situation nouvelle par rapport â la periode precedente cherchaientles voies propices â la defense de ce qu'ils avaient obtenu et aussiâ leur affırmation sur le plan international. Les principes de politique exterieured'Atatürk, visant â la conservation de la paix et au droit des nationsâ l'independance absolue ne pouvaient que convenir â la Roumanie.Vers la fin de la trosieme decennie de ce siecle, l'evolution internationaleaccelera le rapprochement politique et diplomatique des deuxpays. La Roumanie beneficiait du traite conclu avec la France en 1926 etegalement des traites qui la liaient aux deux autres pays de la Petite Entente- la Tchecoslovaquie et la Yougoslavie -, mais maintenant s'imposaitd'un cöte du point de vue des interets roumains fortifıer la Petite Ententeet en meme temps constituer encore une aliance regionale avec lespays balkaniques ou au moins la majorite d'entre eux. La Turquie suivaitune politique similaire â l'egard de la zone des Balkans et meme on luidoit en bonne mesure l'initiative du systeme d'alliance qui allait se former.Dejâ en juillet 1923, Nincic, le ministre des Affaires Etrangeres yougoslavea souleve le probleme d'une entente entre son pays, la Roumanie,la Turquie et la Grece 9 . Mais le processus de conclusion d'une telle ententetraîna pendant un nombre d'annees. Tevfîk Rüştü Aras, ministre desAffaires Etrangeres de la Turquie visita Belgrade et - â la süite de sa visite- la Yougoslavie se montra en principe disposee, au debut de 1926, â laconclusion du pacte balkanique 10 . Hussein Raghib Bei, le representant dela Turquie â Bucarest, presenta en fevrier 1926 â Jean Duca, ministre roumaindes Affaires Etrangeres, le plan turc en vue de la constitution d'uneentente balkanique". Vers la fin de la meme annee on parlait avec unecertaine insistance d'un "Locarno balkanique" et en meme temps, le 216. Mehmet Ali Ekrem, op.cilt., p.23.7. Ibidem, p. 27.8. Eliza Campus, op.cit., p.14.9. Ibidem, p. 13.10. Ibidem, p.29.11. Ibidem, p.31.425

decembre, le journal "ikdam" suggerait qu'une telle entente "pourrait etrerealisee â l'initiative de la Roumanie", ce qui aurait servi "â consolider lapaix et la tranquillite" dans les Balkans 12 .Au cours des mois suivants, Rüstü-Aras s'est engage dans de nouveauxpourparlers â ce propos, en discutant â Geneve surtout avec les representantsdes pays balkaniques, entre autres aussi avec Titulescu. C'estaussi le moment oü il a lance la devise "Les Balkans aux Balkaniques!"et il a exprime l'opinion qu'ainsi pourrait etre realise "un bloc formidable"13 . En août 1927, Duca exprimait â Titulescu son desir "que soitdonne aux rapports avec la Turquie un caractere de la plus etroite et cordialeamitie" 14 , ce qui, par ailleurs, correspondait pleinement aux sentimentsde ce dernier. En mai 1928, V.Anastasiu avait ete reçu en audiencepar Atatürk et retenu plus d'une heure 15 . L'annee suivante, le gouvernementroumain decida de bâtir â Ankara un bâtiment de la legation roumaine.A partir d'octobre 1930 jusqu'en 1933 inclusivement se sont deroulees,chaque annee â la süite, les Conferences balkaniques, instituees parle Bureau international de la paix. Titulescu, qui â ce moment s'affirmaiten tant qu'une personnalite preeminante de la diplomatie internationale -etant elu president de l'assemblee de la Societe des Nations - manifestades octobre 1930 son interet majeur par rapport â la conclusion d'une ententebalkanique 16 . Les Conferences balkaniques furent en bonne mesuredes laboratoires oü on prepara la constitution de cette entente.Pour Nicolae Titulescu, comme pour Tevfik Rüştü Aras, le pactebalkanique devint un objeetif central. En fevrier 1931 fut lancee une invitationau ministre des Affaires Etrangeres turc par le gouvernement deBucarest 17 . Cette visite sera encore retardee, mais la voie vers l'ententeetait ouverte. Apres Athenes et istanbul, Bucarest fut en octobre 1932 lesiege de la troisieme Conference balkanique. A cette occasion, Titulescu,en tant que ministre des Affaires Etrangeres du pays höte, a tenu un discours,dans lequel il a plaide une fois de plus pour la paix, en soulignantle fait que "la paix ne se proclame pas, elle doit etre conquise!". II a misen evidence l'importance d'une entente entre les Etats balkaniques, solidairespar "un passe qui a contribue puissament â leur fraternisation" et,en meme temps, il a signale le fait que dans les Balkans etait constate "uncourant novateur, dont le but est de construire l'edifıce de la paix" 18 .12. Ibidem, p.39; voir aussi Constantin lordan, La Turquie kemaliste et I'idee du pactebalkanique dans les annees 1925-1926, dans "Revue des etudes sud-esteuropeennes", 19, no 2, p.311-323.13. Eliza Campus, op.cit., p.40.14. Ibidem, p. 45.15. Mehmet Ali Ekrem, op.cit., p. 40.16. Eliza Campus, ap.cit., p.59.17. Mehmet Ali Ekrem, op.cit, p.41.18. N.Titulescu, Documente diplomatice.., p.467-468.426

En fevrier 1933, la Conference de la Petite Entente deroulee â Genevedecida sa reorganisation dans le sens d'une accentuation de son üniteet de ses fonctions. Parallelement, des evenements internationaux inquietantsse profilaient, ce qui poussait vers une solution aussi dans le problemedu Pacte balkanique. A Geneve, entre Titulescu et Rüştü Aras eurentlieu des entretiens positifs, le ministre turc invitant Titulescu â Ankara etlui laissant "toute la latitude" en ce qui concernait la redaction du traitede non-agression turco-roumain". D'ailleurs, Titulescu avait convaincuPaul Bancaur de la justesse des revendication turques concernant lesDetroits, rendant ainsi un service important au ministre turc et â la Turquie20 . En juillet, la Roumanie et la Turquie compterent parmi les huitpays qui signerent â Londres la convention pour la defınition de l'agression21 .Entre temps, apres le traite turco-grec, fut conclu aussi le traite entrela Turquie et la Yougoslavie. Donnant süite â une decision de la Conferencede la Petite Entente deroulee â Sinaia, Titulescu arriva â Ankara le14 octobre 1933, sa presence etant saluee avec une evidente sympathiedans la presse turque. Le journal "Milliyet" saluait en Titulescu "non seulementl'eminent ministre des Affaires Etrangeres de Roumanie, maisaussi l'un des plus importants diplomates de l'Europe contemporaine" 22 .Le 17 octobre fut signe le traite d'amitie, de non-agression et d'arbitrageet de conciliation. Le journal "Hakimiyeti milliye" le considerait "l'un desplus precieux anneaux de la chaîne de la paix balkanique" 23 . Dans le preambuledu traite etait mentionnait "l'esprit de mutuelle confiance" desdeux pays et dans le premier article on proclamait "la paix inviolable etl'amitie sincere et perpetuelle entre le Royaume de Roumanie et la Republiquede Turquie" 24 .A l'occasion de la signature du traite, Rüştü Aras declara que "lespeuples turc et roumain, n'ont jamais cesse dans leur existence parallele âse sentir attires l'un par l'autre"; quant â Titulescu, il declara que "la nationturque a, selon lui, parmi nombreux d'autres, trois qualites inestimables:un puissant sentiment national, une loyaute profonde, une generositeinnee" 25 . II affırma encore que "l'amitie du peuple turc et du peuple roumainest basee sur une attraction instinctive, qui a resiste â toutes les vicissitudesde l'histoire" 26 . En quittant Ankara, le ministre des AffairesEtrangeres roumain confessa qu'il partait "anime d'une emotion tres forte19. Mehmet Ali Ekrem, op.cit., p.45.20. Eliza Campus, op.cit., p.91.21. N.Titulescu, Documente diplomatice..., p.507-510.22. Ion M.Oprea, Nicolae Titulescu, Bucarest, 1966, p.237.23. Ibidem.24. N. Titulescu, Documente diplomatice..., p.523-524; tout le traitĞ: p.523-528.25. Mehmet Ali Ekrem, op.cit., p.46.26. Eliza Campus, op.cit., p. 102.427

et tres agreable". "Tr£s forte, continuait-il, parce que je suis plein d'admirationfaee aux resultats miraculeux obtenus par le peuple turc au coursdes derniers dix ans. Tres agreable, parce que j'ai rencontre chez les dirigeantsturcs une comprehension de l'esprit d'humanite qui explique tresbien la politique pacifxque menee par la Turquie par rapport aux nationsdu monde" 27 .En fevrier 1934, les quatre ministres des Affaires Etrangeres despays balkaniques qui Ğtatient arrives â une platforme commune et en pluss'etaient lies entre eux par des trait^s sont arrives â conclure â Belgrade lepacte balkanique, en le signant meme; pour donner une satisfaction â laGrece - selon un telegramme envoye par Titulescu au roi Carol II 28 - onavait toutefois retarde jusqu'â Athenes la conclusion offıcielle. Le 9 fevrier1934 l'Entente Balkanique etait signee â Athenes. Titulescu fit unedeclaration â la presse, en soulignant que "ce traite est în realite, l'un desinstruments de paix les plus puissants" 29 . Deux semaines plus tard, Titulescuintervenait aupres de Rüstu Aras, afin que celui-ci actionne aupresde Venizelos qui s'etait engage dans des intrigues hostiles â la ratification30 . L'intervention prouvait la bonne entente qui fonctionnait entre Bucarestet Ankara et egalement entre les deux ministres. Par ailleurs, ismetİnönü allait envoyer un message â Venizelos, en donnant süite â la demarchedu ministre roumain 31 .En mai 1934, Rüştü Aras, repondant â l'invitation de Titulescu, vintâ Bucarest. "La Roumanie et la Turquie sont destinees â pratiquer uneamitie sincere et active", declara Titulescu lors du banquet offert au ministreturc. "...la rapidite avec laquelle les rapports politiques de nos deuxpays se sont intensifıes, ajoutait-il, prouve que ce que nous considerionscomme une verite d'instinct, etait, au fond, un contact avec une realite invisible,mais bien proche". "Nous avons assez souffert, disait encore Titulescu.Les Balkans ont ete pendant trop longtemps les champs ensanglantesd'une humanitĞ en folie pour que les dirigeants responsables ne sesoient pose la question : que faire pour que l'histoire ne soit plus une repetitionininterrompue d'un passe odieux?". II n'oublia pas d'ajouter encore,â la fin de son discours, en levant le verre "â la sante de l'illustrePresident de la Republique de Turquie, Son Excellence Gazi MustafaKemal" et en s'adressant â Rüştü Aras, que "les grands dirigeants devotre pays jouissent ici de l'admiration et de l'estime dont ils sontdignes" 31 .Titulescu n'oublia pas aussi d'evoquer les moments oü lors des reunionsinternationales, les deux diplomates etaient arrives d'etablir les27. Mehmet Ali Ekrem, op.cit., p.47.28. Eliza Campus, op.cit., p. 123.29. Ibidem, p.128.30. Nicolae Titulescu, Documeııte.., p.548.31. Eliza Campus, op.cit, p. 133.428

meilleures relations. "Places, en vertu des commandements de l'ordre alphabetiqueface â face, autour d'un tapis vert, durant les longs mois deconferences de Geneve, nous evoluâmes tous les deux, Monsieur le Ministre,de l'observation â la sympathie, de la sympathie â l'action et del'action â l'organisation" 32 . A son tour, le ministre turc allait evoquer "lesparoles cordiales" par lesquelles Titulescu avait soutenu l'admission de laTurquie dans la Societe des Nations, en les considerant "paroles pleinesd'affection et de sympathie" 33 .De Bucarest, les deux ministres partirent ensemble vers Belgrade 34 .Toujours au mois de mai, le ministre plenipotentiaire roumain Filotti futreçu par Atatürk, qui, selon le rapport du diplomate, "expirima beaucoupd'amitie envers la Roumanie" 35 . Au cours des mois suivants l'EntenteBalkanique fut ratifiee par tous les quatre partenaires. Elle entra en vigueurle 3 juin 1934, quand les quatre ministres - dont Titulescu et RüştüAras - signerent un proces-verbal â Geneve 36 . Le 1 août, Titulescu signaensuite la convention militaire qui fut conclue entre son pays et la Turquie37 En automne, les representants de l'Entente Balkanique se reunirentâ Ankara, oü furent adoptes les Statuts du nouveau organisme international.A cette occasion, lors du dîner offert par Rüştü Aras, Titulescu tintun discours dans lequel, entre autres, il adressa un eloge â la Turquied'Atatürk. "...Vous nous avez demontre d'une maniere superbe, disait-il,comme il ete possible, sous la direction du grand dirigeant de la Republiquede Turquie, avec methode, travail et sobriete, secouer le joug dutemps, en le transformant de maître en allie" 38 .En 1934 et dans les annees suivantes le Conseil permanent de l'EntenteBalkanique tint ses reunions auxquels participa regulierement Titulescu.Entre les partenaires regnait la bonne entente et on avait aussi realiseune etroite collaboration. En 1935, ensemble, Titulescu et Rüştü Araseurent des entrevues avec Flandin et Laval, le premier ministre et le ministredes Affaires Etrangeres de France. Ensemble, ils s'opposerent â latendance des grandes puissances de regler â elles seules l'ordre internationalet surtout, ensemble, ils actionnerent lors de l'invasion de l'Ethiopiepar l'Italie. Toujours ensemble, ils manifesterent leur fidelite au pacte dela Societe des Nations.Un tres interessant bilan sera fait part Titulescu, lors de la Conferenceconstitutive de la presse de l'Entente Balkanique, le 11 juin 1936.32. Nicolae Titulescu, Pledoarii pentru pace..., p.399-404.33. Mehmet Ali Ekrem, op.cit., p.51.34. Ibidem, p.52.35. Ibidem, p.54.36. Eliza Campus, op.cit., p. 141.37. Ibidem, p. 146.38. Nicolae Titulescu, Documente diplomatice..., p.580-582.429

"Pourquoi, avait-il dit alors, les Turcs n'inspirent-ils que confiance et affection,pourquoi l'Anatolie rappelle-t-elle tellement certains de nos paysageset notamment ceux de mon village natal, â tel point qu'en Turquieje me considere chez moi?". La reponse il lâ donnait lui-meme: "C'estque nous ne sommes, nous, peuples balkaniques, qu'une seule famille,que les malheurs de l'histoire ont coupe en morceaux et qu'actuellement,en nous trouvant ensemble, nous constatons journellement que nousn'avons pas â faire â des etrangers qui doivent faire leurs preuves pourgagner les bien-faits de l'amitie, mais â des freres qui revendiquent,d'ores et dejâ, leurs droits". La conclusion etait aussi signifîcative: "Dansdes cadres differents la Petite Entente et l'Entente Balkanique poursuiventdes buts identiques. Par la superposition des deux Ententes, la Paixa, de Prague â Ankara, 70 millions de soldats" 39 .Des le 10 avril 1935, le gouvernement turc avait envoye une note circulairepar laquelle il demandait aux puissanees la modifıcation des Statutsdes Detroits elabores lors de la Conference de Lausanne. Le 22 juin1936, furent inaugures les travaux de la Conference de Montreux. Enavril la decision de la Turquie avait surpris Titulescu, irrite que l'initiativen'avait pas ete annoncee auparavant aux allies 40 . Mais, des la fin dumeme mois, les asperites, qui etaient en realite de surface, furent eliminees.Numan Menemencioglou, le secretaire general du Ministere des AffairesEtrangeres de Turquie eut une entrevue tres cordiale avec Titulescu,â la süite de laquelle, par une note officielle du 29 avril 1936, adresseeâ la Turquie, la Roumanie se declara prete de s'engager dans le processusde negociations 41 . En juin, les deux organismes, la Petite Entente et l'EntenteBalkanique exprimerent leur plein soutien â la Turquie 42 .Quand les travaux de la Conference de Lausanne furent inaugures,Titulescu se prononça avec fermete en faveur des demandes de la Turquie,en declarant, des le 22 juin, que "tout ce qui touche la securite de laTurquie touche aussi la securite de la Roumanie". II ajoutait: "Je dirai queles Detroits sont le coeur de la Turquie, mais elle sont aussi en memetemps les poumons de la Roumanie", etant "nötre seule sortie vers la merlibre". En plus, il soulignait le fait que la Turquie avait eu le merite de recourirâ la voie legale, aux negociations, sans mettre les autres puissaneesdevant un fait accompli et pour cela il exprimait au gouvernement turc sa"gratitude". II fınissait en souhaitant â la "Turquie amie et alliee": "succes,justice"! 43 Dans une autre intervention du 9 juillet 1936, Titulescu amis en evidence qu'il ne pouvait "concevoir un avenir sans que la Roumaniene soit pas â cöte de la Turquie" 44 . Enfin, le 20 juillet, toujours Ti-39. Nicolae Titulescu, Pledoarii pentru pace... p.471-475.40. Eliza Campus, op.cit., p. 192.41. Ibidem, p. 193.42. Ibidem.43. Nicolae Titulescu, Documente diplomatice..., p.780-782.44. Ibidem, 704.430

tulescu exprimait sa "confiance illimitee dans la loyaute de la Turquie" 45 .Dix jours plus tard, en faisant le bilan des relations entre les deux pays,ismet Inonü manifestait la "reconnaissance" de son pays â la Roumanie."Nous avons confiance en la Roumanie et nous l'assurons qu'elle peutavoir confiance en nous", concluait-il 46 .Mais Titulescu se trouvait â la fin de sa brillante carriere politique etdiplomatique. Le 29 août il fut evince du gouvernement pour n'y plus revenir.En realite, le roi Carol II ne le voulait plus parmi ses ministres. Ence qui fut des rapports entre la Turquie et la Roumanie rien ne changea eten tout cas les deux pays ont continue de se trouver dans les meilleuresrelations, mais Titulescu ne sera plus present. Son röle historique avaitcesse. Toutefois, on ne peut et on ne doit pas oublier sa contributionquant au developpement des rapports de bonne et cordiale amitie entre laRoumanie et la Turquie pendant la periode de rentre-deux-guerres. Dansla perspective de l'histoire il reste une personnalite emblematique et ungrand ami de la nation Turque.45. Ibidem, p.802-803.46. Eliza Campus, op.cit., p. 197.431

L'ıNFLUENCE DES IDEES DE MUSTAFA KEMALATATÜRK SUR L'ELıTE POLıTıQUE ETCULTURELLE EN ALGERıE DURANT LAPERIODE DE L'ENTRE DEUX-GUERRESDr. Nahas M. MAHIEDDIN*Le but c'est l'ideeMustafa Kemal AtatürkLorsque Atatürk annonce la naissance de la Republique turque, etbien que pres d'un siecle se soit ecoule depuis que l'Algerie est separeede l'empire ottoman avec lequel elle a partage une partie de son histoirependant plus de trois cents ans 1 , les Algeriens n'ont cesse de manifesterouvertement leur sympathie envers la Turquie, une maniere, parmi tantd'autres, pour eux d'exprimer leur refus de l'occupation coloniale. Cesentiment apparaît tant dans la chanson 2 que dans des actions â caracterehumanitaire comme, par exemple, lors du conflit opposant la Turquie âl'Italie au sujet de la Tripolitaine en 1911 3 . Cette turcophilie "active" 4 ,* Üniversite d'Oran.1. Sur cette periode, voir entre autres, Mahfoud Kaddache, L'Algerie durant la periodeottomane, O.P.U., Alger, 1991; Voir egalement, Mouloud Gai'd, L'Algerie sous lesTurcs. Ed. Mimouni, 2£me ed., Alger, 1991.2. J., Desparmet, La Chanson d'Alger pendant la Grande Guerre, in Revue Africaine,n° 73, 1932, p.54.3. Sur l'initiative des Algeriens de la ville d'Oran, une souscription en faveur des blessesottomans a 6t6 lancee par le journal El Hack (novembre 1911). Elle a ete continueepar le journal L'İslam pour le departement d'Alger et par des ehefs religieuxpour le Constantinois. L'operation a permis de reunir la somme de 410.000 franes deî'epoque. Voir C.R. Ageron, Les Musulmans algeriens et la France (1871-1919),Paris, 1968, tome II, p.1044. Selon A. Merad, "l'opinion musulmane en Algerie, ulcerecpar l'exode des centaines de familles tlemceniennes, trouva un derivatif dans lademonstration publique de turcophilie lors du conflit italo-turc â propos de la Tripolitaine"qui ajoute "la mase musulmane, demeure... profondement tureophile, moinssans doute par option politique consciente que par esprit de solidarite religieuse et attachementsentimental au Califat" (A. Merad, Le reformisme musulman en Algerie de1925 â 1940, ed. Mouton et C\ Paris-La Haye, 1967, p. 50).4. J. Desparmet, La turcophilie en Algirie, in Bulletin de la SocietĞ de Geographied'Alger et de l'Afrique du Nord, 22b ann6e, 1917, p.68. Sur le sens et les limites de433

permettait aux Alg6riens de compenser, d'une part l'absence d'un lienrompu avec un pays qui "incarnait au plus haut point les forces d'Orient" 5et d'affırmer, d'autre part une identite que les conquerants français souhaitaient,sinon faire totalement disparaître, du moins alterer ou fortementattenuer 6 . C'etait done une forme dereaction que les Algeriens opposaientâ la logique de rupture initiee, des le debut de l'occupation, par les autoritescoloniales qui avaient ordonne, par exemple, de faire disparaître lesinvocations contenues dans la priere du vendredi afin que le nom du Sultanne soit plus çite 7 et qui avaient tout mis en ceuvre pour couper les liensunissant l'Algerie â un ensemble socioculturel auquel elle appartenait depuisplus d'un millenaire. Or, c'est un lieu commun que d'affırmer que"les memes liens spirituels et temporels unissaient la population de la Regenced'Alger... â celle du bassin oriental de la Meditterranee. Hommes,idees, biens circulaient d'une extremite â l'autre du monde musulman enun courant continu, malgre l'eloignement, la precarite et les difficultesdes voyages et la lenteur des moyens de transport" 8 . Meme les crises 9 etparfois "un fort sentiment anti turc... notamment dans les tribus" 10 , ne pucettetureophilie, voir Ali Merad, La tureophilie dans le debat national en Algerie audebut du siecle (1911-1918), in Revue d'Histoire Maghrebine, n° 31-32, decembre1983, Tunis, p.387 et suiv.5. Jean Paul Roux, L'Islam en Occident, Ed. Payot, Paris, 1959, p. 12.6. Marcel Morand, Etudes de droit musulman algerien, Ed. A. Jourdan, Alger, 1910,p.101; P. Lucas et J.C. Vatin, L'Algerie des anthropologeus, Ed. F. Maspero, Paris,1975, p.38.7. C'est le g6neral de Bourmont (1773-1846) qui etait Ministre de la Guerre en 1829 etqui avait envahi Alger en 1830, qui est â Toriğine de cette mesure. Voir Jean Serres,La politique turque en Afrique du Nord sous la Monarchie de Juillet. Ed. Librairieorientale P. Geuthner, Paris, 1925, p.43. En agissant ainsi, l'autorite coloniale detruisaitaussi les symboles "d'un empire qui etait l'une des plus vastes struetures politiquesqu'eût connue la partie occidentale du monde depuis la desintegration de l'empireromain" (Albert Hourany, A History of the the Arab Peoples, ed. Faber andFaber Ltd. Londres, 1991. Trad. française par Paul Chemla, Histoire des peuples arabes,ed. du Seuil, Paris, 1993, p. 289).8. Pierre Bardin, Algeriens et Tunisiens dans l'Empire ottoman de 1848 â 1914. Ed. duC.N.R.S., Paris, 1979, p.l.9. II est vrai que le rattaehement de l'Algerie â l'empire ottoman ne s'est pas fait sansdiffıculte. "Le gouvernement de l'Algerie, ecrit l'historien turc Emin Oktay, n'echutâ Hızır Reis apres la mort de Baba Oruç et de son frere İshak Reis qu'apres une bataillecontre les Arabes ındigenes (Yerli araplar)". Voir Emin Oktay, Tarih. Lise III,İstanbul, Atlas Kitabevi, 1983, p.99.10. Benjamin Stora, Histoire de l'Algerie coloniale 1830-1954. Ed. Enal-Rahma, Alger,1996, p. 12. Ces crises sont parfois la consequence de l'abus d'autorite de certainsBeys, surtout dans le Constantinois pendant tout le premier tiers du XIXe siecle, maissont liees aussi aux difficultes economiques et financieres que connaissait la Regence(Voir Mahfoud Smati, Formation de la nation algârienne. Ed. Zaiacha, Alger (s.d.),p.90.) Uya lieu de noter aussi l'hostilite envers les Turcs de certains "marabouts" etautres "mystiques" (Voir Kamel Filali, Sainteti maraboutique et mysticisme. Contributionâ l'itude du mouvement maraboutique en Algerie sous la domination ottomane.These, faculte des Sciences historiques de l'universite de Strasbourg, 1995). Maisil faut souligner neanmoins que "les cheikhs de confreries ou de confederations religieusesfurent longtemps les instruments les plus effıcaces de la caste militaireturque" qui trouva appui egalement au niveau de certaines tribus comme les434

ent entamer la sympathie des Algeriens envers les Turcs. Si, en fait, denombreuses regions sont restees independantes du pouvoir central" et siun certain relâchement des liens entre la Sublime Porte et Alger etait observable,la souverainete des Sultans n'a jamais, pour autant, ete remiseen cause 12 . C'est pourquoi au lendemain de l'occupation française, les Algeriens,tout en organisant la resistance, ne cesseront de proclamer leur"obedience vis â vis du Souverain ottoman, Roi des Musulmans" 13 . Ainsi,cet etat des choses et tous ces evenements n'ont pas eu â la longuecomme consequence et pour autant "une volonte de sortir du cadre fixepar les Ottomans" 14 . Les Algeriens et les Turcs restaient fortement lies 15 ,les premiers esperant toujours en la Turquie, seule "capable, selon eux,d'apporter â nouveau l'homme providentiel" 16 en suivaient avec attentionet inquietude tous les developpements de la situation que vivait 1'Empire17 . L'attachement au Califat ottoman etait certainement aussi l'expres-Douairs et les Smala en Oranie (Voir Marcel Emerit, L'Algerie â l'epoque d'Abdelkader,ed Larose, Paris 1951, p.10; Emir Abdelkader, Mudhakirât, (Memoiresde l'Emir Abdelkader), ed. Dâr al-Umma, l ire ed., Alger, 1994, p.108, çite par M.Smati, Les elites algeriennes sous la colonisation, tome 1, ed. Dahlab, Alger, 1998,p.30) et dont certains membres, en retour, se virent octroyer des fonctions administrativessous 1'autorite du Bey Mohamed el Kebir (1779-1796) â Oran (Voir Mohamedben Abdelkader, Tuhfat al-zâ'ır ed. Dâr al-Yakaza, Beyrouth, 1964, p.217, çite parM. Smati, Les elites.., op. cit., p.30). Sur cette meme question pour l'Est du pays,voir M. Emerit,L'Algerie..., op. cit., p.237.11. Sur le systeme de gouvernement de l'Algerie ottomane, voir un bon resume dansAndre Raymond, Les provinces arabes (XVIe-XVIII& siicles) in Histoire de l'Empireottoman (sous la direction de Robert Mantran), ed. A. Fayard, 1989, p.404 et suiv.Par ailleurs, il y a lieu de relever que les Turcs n'etaient plus tres nombreux au debutdu XIX& siâcle (environ 15 000 hommes).12. Certaines archives, notamment celles remontant â la seconde moitie du XVIIIemesiecle, confirment cette impression de relative autonomie de la Regence d'Alger vis âvis de la Porte sur les plans politique et diplomatique malgre l'allĞgeance religieuseaffırmĞe des autorites d'Alger envers le Sultan ottoman. Voir İsmet Terki-Hassaine,Relations entre Alger et Constantinople sous le gouvermement du Dey Mohamed BenOthmane Pacha (1766-1791) selon les sources espagnoles, in Osmanlı TarihiAraştırma ve Uygulama Merkezi (OTAM), Ankara Üniversitesi, n° 5, 1994, p. 181.13. Petition des habitants de Constantine adressee au Parlament britannique en janvier1834, citee par J. Serres, op. cit., p.132. Voir egalement la lettre redigee le 3 août1837 par Hadj Ahmed, Bey de Constantine au Sultan ottoman: "...Le pays est levötre, ses gens sont les vötres aussi, nous sommes de fidâles et obeissants serviteursde Votre Majeste imperiale..." (A. Temimi, Le Beylik de Constantine et Hadj AhmedBey (1830-1837), Tunis, 1978, p.256, çite par A. Raymond, Les provinces arabes...,article precite, p.256).14. B. Stora, Histoire..., op. cit. op., p.12.15. M. Smati, Formation..., op. cit. p.94. D'ailleurs, on peut admettre l'idee que les peuplesde l'Empire ottoman et ce, "jusqu'au debut du XXe siecle, pensaient plus reformerl'Empire que le detruire, car les peuples qui le composaient etaient conscients...que l'Empire representait une civilisation commune". Dimitri Kitsikis, L'Empire ottoman,coll. "Que sais-je?", P.U.F., Paris, 3e ed., 1994, p.109-110.16. B. Stora, Histoire... op. cit., p. 13.17. C'est ainsi que l'on peut live que "les Algeriens sont perturbes par la conquete de laTripolitaine turque par ITtalie..." (p.21), que durant l'annee 1917, "on s'inqui6te desfaits qui se deroulent dans l'Empire ottoman, menace de demembrement par les Al-435

sion d'une certaine nostalgie, car la population algerienne n'a vait pasd'autre espoir, sinon l'attachement aux symboles. C'est pourquoi, "lesportraits de Mehmet V, le Sultan-Calife sont accroches dans les moindresbourgades" 18 . Ce mouvement s'amplifıe avec le temps pour atteindre sonapogee avec la premiere guerre mondiale. "La turcophilie, ecrit MahfoudSmati, devient une sorte d'id£ologie en Algerie" 19 et touche toutes lescouches de la population, sans qu'elle ait pour autant une seule et memesignification pour tous. Raisons religieuses et raisons politiques se melentpour les uns mais non pour d'autres. Neanmoins, pour tous, elle exprimeune appartenance identitaire et une personnalite distinctes de celle du colonisateur20 , tant et si bien que pour certains observateurs, la turcophiliedes Algeriens "est un phenomene social total qui explique tous les mouvementsqui agitent la societe algerienne. La confıance que les indigenesde l'Algerie font â la Sublime Porte est l'une des causes principales del'opposition que nous rencontrons dans leurs âmes" ecrivait l'un d'eux 21 .Le jugement est certainement exagere, mais il montre bien le profond attachementdes Algeriens aux Ottomans, attachement d'ailleurs entretenupar la presence dans l'Empire d'emigres algeriens (dont le nombre augmentesensiblement au debut du XXe siecle) et qui occupent parfois dehautes fonctions dans l'Administration et dans l'armee ottomanes. Certainsd'entre eux s'engagent dans la vie politique de l'Empire, notammentau moment oü les Jeunes Turcs arrivent au pouvoir 22 , d'autres exercentdes metiers qualifies comme ingenieurs, medecins, ete... 23 .II est done evident que cette situation n'etait pas seulement due â unequelconque sympathie entre les deux nations. Elle concretisait, en quelquesorte, une forme de fîdelite au passe tant lointain que plus recent. IIlies..." (p.25) et qu"' en octobre 1918, la capitulation de la Turquie les bouleverse..."(p.29) in Jacques Simon, Messali Hadj (1898-1974), ed. Tiresias, Paris, 1998.18. B. Stora, Histoire..., op. cit., p.43.19. M. Smati, Les elites..., op. cit., p.258.20. A. Merad, La turcophilie..., art. pr6cite, p.21. J. Desparmet, La turcophilie en Algerie, in Bulletin de la Societe de geographied'Alger et de l'Afrique du Nord, 2b partie, XXIIâ annee, 1917, çite par M. Smati, Leselites..., op. cit., p.259.22. Si l'on se limite aux seuls enfants de TEmir Abdelkader, l'aîne, Mohammed, devientsenateur de l'Empire (il meurt en 1913), le second, Mohieddine, fıx6 â Constantinople,est nomme gdneral de division â titre honorifıque et aide de camp du Sultan, seralui aussi membre du Senat. Abdelmalek fait carriere dans l'armee ottomane et atteintle grade de lieutenant-colonel avec le titre d'aide de camp du Sultan. Le sixieme enfantd'Abdelkader (qui epouse la soeur de izzet Pacha, chambellan et favori du SultanAbdulhamid) devient, sous le gouvernement des Jeunes Turcs, President du ComiteUnion et Progres de Damas et est meme charge par la Porte d'organiser la resistancecontre les Italiens en Tripolitaine. II devient en 1913 depute et vice-president de lanouvelle Assemble â Constantinople.23. Revue du Monde Musulman, n°5, juin-juillet 1907, in M. Smati, Les elites..., op. cit.,p, 257. Notons, par exemple, que parmi les tous premiers professeurs nommes âl'Ecole Superieure de la Marine, fondee dans les annees 1870, il y avait un Algerien"qui connaissait des langues europeennes" (A. Hourani, Al Fikr al'arabî fi 'Aşr al-Nahda. 1798-1939. Trad. arabe Karim 'Azkîl. Ed. Diyâr al-Nahâr li-nasr. Beyrouth,2e6d„ 1977, p.61.436

est utile d'ailleurs de rappeler que "la Turquie n'a jamais reconnu officiellementla domination de la France sur 1'Algerie" 24 . Des 1830 les autoritesde la Porte affırmaient aupres de l'Ambassade de France la suzerainetedu Sultan sur la RĞgence 25 . Encore en 1835, celui-ci continuait dedeclarer que "les Regences de Tripoli, de Tunis et d'Alger lui appartenaient"26 et enfin l'on pouvait observer que jusqu'au debut du XXeme siecle,les cartes qui ornaient les bureaux des hauts fonctionnaires de Constantinopleportaient l'inscription "Afrique du Nord Ottomane" de laTripolitaine â la frontiere marocaine 27 . Par ailleurs, si le peuple algerienmanifestait ouvertement son attachement au Sultan parce qu'il symbolisaitla plus haute autorite en islam d'une part et la Turquie, parce qu'elle"representait egalement sur la scene internationale une grande puissance"28 d'autre part, les Turcs de leur cöte ne cessaient de denoncer dans les24. P. Bardin, Algeriens et Tunisiens..., op. cit., p.27 et p.205. Sur le plan international,notons egalement que le gouvernement britannique considere, encore en 1853, l'Algeriecomme une dependance ottomane (P. Bardin, Algeriens et Tunisiens..., op. cit.,p.35).25. Archives du Ministere français des Affaires etrangeres, Serie Turquie, Correspondancepolitique (1830-1896), Depeche de l'Ambassade de France du 30 decembre 1830relatant un entretien avec le Ministre turc des Affaires etrangeres, citee par P. Bardin,op. cit., p.61.26. Extrait de correspondance transmise au Bey de Tunis par le Sultan ottoman, çite parJ. Serres, op. cit., p.137. Meme lors de l'insurrection de 1871 des "khouan de laconfrerie Rahmanya sous l'autorite du Cheikh al-Haddad et ses fıls avec le Bachagha",il apparaît que la Porte continuait de mener une politique avec pour objectif demettre fin â l'occupation de l'Algerie par l'armee française. En effet et selon des lettresdecouvertes depuis quelques annees dans les Archives turques d'Istanbul, on apprendqu'une Association musulmane de bienfaisance algerienne ("al-ğam'iya alkhayriyaal-lslâmiya") est entre en relation avec le Grand Vizir Aly Pacha dont elleobtient encouragement et une promesse d'aide. Mais, celui-ci meurt en decembre1871 et aucune süite n'est donnee â cet accord car il semble que le successeur MohammedNadim Pacha ne soit pas interesse par une nouvelle action politique ottomaneen Mediterranee occidentale. Voir A. Temimi, Buhût wa wakâ'ik, Ed. Dâr al-Tunusiya 2 e ed., Tunis, 1980, p.6 çite par Mahfoud Smati, Les elites algeriennessous la colonisation, tome 1, Ed. Dahlab, Alger, 1998, p.72. II est vrai qu'â l'Ouestde la Mediterranee, Alger ne constituait plus "une place forte contre l'expansion espagnole"comme c'etait le cas quelques siecles auparavant oü la ville etait le centrede pouvoir ottoman le plus important du Maghreb, car il etait "capital pour le Sultan...de maintenir un solide poste frontiere â l'ouest â l'epoque de cette expansion.Alger etait alors le port d'attache d'une force navale ottomane qui defendait les interetsde l'Empire en Mediterranee occidentale... comme elle etait aussi le siege d'uneimportante concentration de janissaires peut etre la plus grande de l'empire horsd'Istanbul" (Albert Hourani, A History ofthe Arab Peoples, ed Faber and Faber Ltd.,Londres, 1991. Trad. française par Paul Chemla, Histoire des peuples arabes, ed, duSeuil, Paris, 1993, p. 302, 307).27. Charles-Andre Julien, Histoire de l'Algerie contemporaine. P.U.F., Paris, 2 inK ed.,1977, p.l. Le fait que la Turquie continue de considerer l'Algerie comme une provinceottomane entraîne un certain nombre de difficultes avec lus autorites françaises âpropos de la situation juridique des Algeriens etablis dans l'Empire. Les autorites turquesles considerant comme Ottomans, la France comme sujets français (P. Bardin,Algeriens et Tunisiens..., op. cit., p.27, 38-39, 40-41).28. Ali Merad, L'İslam contemporain, coll. "Que sais-je?". Ed. Dahlab, Alger, 5 ime ed.,1995, p.25.437

journaux les exactions des Français contre les Algeriens 29 et de repondre âcertains articles de la presse française, notamment lorsqu'elle pretendaitdefendre les droits des Algeriens etablis en Turquie, mais en fait avecl'intention de contrecarrer la politique d'ottomanisation menee par le SultanAbdulhamid 30 . Ainsi, le peuple turc manifestait egalement sa sympathieet sa solidarite avec la resistance organisee par l'Emir Abdelkader,meme si elle apparaissaît sous une forme quelque peu pittoresque parfoismais qui ne manquait pas de surprendre les etrangers 31 .C'est dans cette ambiance, qui caracterisait tant le debut du vingtiemesiecle, qu'apparaissent trois personnages aux origines et aux parcoursdifferents mais qui, en fait, se completent dans la mesure oü ils etaient representatifsdes differentes composantes de la population et oü chacund'eux cristallisait et exprimait ses aspirations. "...Ferhat Abbas, exemplede l'evolue, instruit dans le tradition française,.. symbole... de l'emergencede la mobilite sociale des elites et des notables: intellectuel lucide.. ilpreche la conciliation et la synthese...; Abdelhamid Ben Badis, figüre emblematique...de l'Islam algerien, ... pere du personnalisme musulman algerien...,et Messali Hadj, autodidacte, parti de l'immigration..., expressionplebeienne du declassement social de la societe algerienne" 32 . Bienqu'issus de milieux differents et ayant suivi des parcours, dont le moinsqui puisse etre dit est qu'ils ne sont pas toujours convergents parce que nepartageant pas une meme ideologie ou n'ayant pas toujours une meme apprehensiondes problemes de la societe, les trois hommes representaientbien une epoque et partageaient avec la population algerienne ce sentimentde tureophilie plus haut decrit et notamment la meme admirationpour Mustafa Kemal Atatürk, non seulement pour le soldat nationalistequ'il etait mais aussi pour l'homme politique qui se revelera par la süiteet qui permettra â la Turquie de sauvegarder son independance et d'entrerde plain-pied dans le XXeme siecle. Cette attitude commune aux trois29. A tel point que parfois l'Ambassade de France dans la capitale ottomane intervenaitpour faire moderer les critiques lancees contre la politique française au Maghreb parcertains journaux turcs (P. Bardin, op. cit., p.l 16).30. C'est ainsi, par exemple, que repondant â un article du journal Le Temps (du 10 septembre1910), le journal Le Jeune Turc (du 14 septembre 1910) retorque: "avant depretendre vous occuper en Turquie des Algeriens qui fuient votre joug, pensez done âleur accorder ehez eux les libertes qui leur reviennent" (P. Bardin, Algeriens et Tunisiens...,op. cit., p. 197).31. C'est ainsi, par exemple, que dans un des marehes de Ramadan (sergi), en l'occurrencecelui qui se tenait dans la cour de la mosquee de Beyazid, les passants pouvaientvoir "de mauvaises lithographies relatives â la conquete de l'Algerie: elles representaientdes Arabes tranehant la tete d'un general français, et des lanciers français sevengeant sur les partisans d'Abdelkader" in Charles White, Three years in Constantinopleor domestic manners of the Turks in 1844. Londres, 1845, p.209, çite par FrançoisGeorgeons, Le Ramadan a İstanbul. De l'Empire â la Republique, in Vivre dansl'Empire ottoman. Sociabilites et relations intereommunautaires (XVIIIe-XlXe siecles),L'Harmattan, 1997, p.59.32. Benjamin Stora et Zakya Daoud, Ferhat Abbas. Une autre Algerie. Casbah ed. Alger,1995, p. 100.438

hommes envers Atatürk exprime d'une part le sentiment de sympathie detous les Algeriens envers la Turquie qui n'a en rien change malgrĞ la Revolutionoperee dans ce pays apres la chute de l'Empire, et c'est lâ unepreuve qu'il s'agit d'une sympathie pour la Turquie et pour le peuple turcet non pas seulement pour la personne du Sultan ou du Calife, et d'autrepart l'admiration de celui qui concretise le mieux et le plus effıcacementle nationalisme et l'amour de l'independance et de la liberte mais aussi etpour beaucoup, le modernisme Mais si la sympathie peut expliquer partiellementl'attitude de la societe dans son ensemble, elle reste insuffısantequand il s'agit d'analyser et de comprendre celle de l'elite. En effet,cette derniere est censee ne peut asseoir son point de vue et ses preferencessur les seuls sentiments. Aussi, les convergences de points de vue etd'opinions et les idees communes exprimees par les uns et les autres, revelent-ellesun partage de reference commune ou une influence mutuelleet reciproque des uns sur les autres, si ce n'est le resultat d'un mimetismedont les facteurs peuvent etre multiples. II nous paraît done opportund'essayer de montrer que cette convergence d'idees, d'opinions et deprincipes d'action entre certains elements de l'elite algerienne de cetteepoque et Mustafa Kemal Atatürk est due beaucoup plus â une relative similitudede la situation politique, economique et sociale entre la Turquieet l'Algerie, ainsi qu'â l'attachement â des references culturelles communesqu'â un mimetisme motive par la seule admiration envers un homme.Nous tenterons ensuite de proceder â une comparaison des actions meneespar les uns et les autres pour etre en mesure de determiner non seulementl'importance, mais aussi les limites de l'influence de MustafaKemal Atatürk sur les representants de la societ6 algerienne au cours dela periode de l'entre deux guerres.References culturelles communes et similitude des situations.Tout d'abord, il nous faut faire remarquer que Ferhat Abbas, AbdelhamidBen Badis, Messali Hadj et Mustafa Kemal Atatürk appartiennenttous, â une decade pres, â la meme generation 33 , bien que ce dernier soitleur aîne. Generation â cheval entre la fin du XIXe siecle et le debut duXXeme, elle vit une periode critique et riche en evenements pour lemonde musulman en general. Dans ces regions, dejâ l'Algerie est une coloniefrançaise depuis pres d'un siecle et la Turquie se libere peu â peumais non sans difficulte d'un Empire qui se meurt. Ces deux pays sont situesdans une region qui interesse les "grands" de l'epoque et commeTecrit Gerard Khoury, "c'est le moment au cours duquel les grandes puissaneessont passees de la question d'orient ottomane â la questiond'orient arabe" 34 . Aussi, ce qui s'y passe interesse autant la Turquie, ac-33. Mustafa Kemal Atatürk est ne en 1881 et Abdelhamid Ben Badis en 1889. MessaliHadj est ne en 1898 et Ferhat Abbas en 1899.34. Gerard Khoury, Le demembrement de l'Empire ottoman: question d'Orient ou d'Occident?in Les nouvelles questions d'Orient. Hachette, 1991, p.9.

teur central des evenements du moment, que l'Algerie, parce que faisantpartie du monde arabe et ayant egalement fait partie de l'empire ottoman.L'Algerie, dejâ victime du partage en cours, ne peut done rester insensibleâ ce qui se passe plus specialement en Turquie, pour les raisons dejâevoquees et parce que c'est le pays en qui certains ont pendant longtempsespere une intervention salvatrice. C'est pourquoi il n'est pas surprenantd'observer, tant au niveau de la societe en general qu'au niveau de l'elite,que les evenements qui se deroulent dans ce pays sont suivis avec attentionet sont commentes meme au cours des reunions familiales 35 . Ainsi,en 1911, la conquete de la Tripolitaine turque par l'Italie inquiete les Algeriens,tout comme d'une maniere plus generale "ils s'inquietent desfaits qui se deroulent dans l'Empire ottoman, menace de demembrementpar les Allies" 36 , et les defaites de la Turquie sont vecues comme des catastrophes37 . Toute la societe algerienne vit au rythme d'Istanbul et lorsqueles troupes turques sont enfin victorieuses, c'est toute la jeunesse algeriennedes annees vingt qui vibre 38 comme lors de "l'evacuation de Constantinopleen 1922 qui est saluee par des explosions de joie et oü les etudiantsdes medersas manifestent en affichant les portraits de MustafaKemal" 39 . Beaucoup plus qu'un heros, Mustafa Kemal apparaissait donecomme un nouveau symbole de la liberte et de 1'independance. L'eloignementphysique entre les deux pays n'interdisait pas pour autant un engouementsentimental que l'histoire explique en partie, et n'empechaitpas non plus une circulation des informations, et par lâ meme des idees,meme si "apres la premiere guerre mondiale, les nouvelles sont lentes âtransmettre" 40 . En realite, les hommes se deplaçaient plus ou moins facilementet les journaux edites en Orient etaient lus en Algerie malgre lecontröle de 1'administration coloniale.35. Jacques Simon, Messali Hadj (1898-1974), la passion de l'Algerie libre. Ed. Tiserias,Paris, 1998, p.29.36. J. Simon, Messali Hadj..., p.25.37. J. Simon, Messali Hadj.., p.29. C'est notamment la cas lors de l'occupation de Constantinopleau cours de la fin de l'annee 1918 et surtout lorsque le general Franchetd'Esperay, qui prend le commandement de 1'Armee d'Orient en fevrier 1919, se rendâ l'Ambassade de France sur un cheval blanc offert par un Grec, rappel quelque peuvengeur des evenements survenus en 1453 dans cette ville (Jean Bernachot, Les armeesalliees en Orient apres l'armistice de 1918, 4 vol., 1972-1978, tome II, p.12).Cet evenement est apprehende avec une sensibilite accrue par les Algeriens, d'autantque ce general est Français, done soldat du pays colonisateur, et est ne â Mostaganem,une ville situee sur la cote ouest de l'Algerie, done representant de cette colonisation.38. J. Simon, Messali Hadj..., p.33.39. B. Stora et Z. Daoud, Ferhat Abbas. Une autre Algerie. Casbah ed., Alger 1995,p.35. A l'occasion de cet evenement, Ferhat Abbas, dan un article date de novembre1922, paru dans le journal constantinois Le Trait d'Union, ecrit "...en effet, nos elusse f61iciterent de la victoire du peuple turc -dont le seul erime est d'etre musulman-,victoire obtenue au prix de combien de sacrifıces contre la cupidite du capitalismeeuropeen, celui de la France, helas! en bonne place" (çite in A. Merad, Le reformisme...,op. cit., p. 50).40. G. Khoury, Le demembrement..., article precite, p.9.440

Mais au-delâ de cette ambiance, l'Algerie et la Turquie, bien que lescirconstances historiques soient differentes, vivaient une meme situationpolitique de faiblesse par rapport â l'Occident.En effet et bien que les raisons soient differentes, l'Algerie et la Turquieetaient dans une situation tant politique qu'economique et socialediffıcile. Aussi, dans ces deux pays, l'elite etait amenee â reflechir sur lescauses de cette situation et sur la maniere d'y remedier. Or, â cette epoque,cette reflexion se faisait â partir de l'observation du developpementde l'Europe qui supposait (et qui s'appuyait sur) une puissance militaireet economique certaine. On voulait done en comprendre les conditions etchoisir les meilleurs moyens qui permettraient de realiser cette evolutionnecessaire 41 . Aussi, n'est-il pas surprenant d'observer un changementdans les idees, notamment au cours de la seconde moitie du XVIIIesiecle. idees alimentees d'ailleurs par la Revolution française, mais attentivementsuivies en Turquie 42 . L'evenement n'etait pas non plus ignoreen Algerie 43 . Neanmoins, pour ce qui est de la Turquie, avant Atatürk,tous les changements proposees etaient de portee limitee par la craintede provoquer l'opposition ouverte des traditionalistes conservateurs, notammentdans le domaine juridique, en evitant d'introduire une quelconquemodifıcation â la legislation d'inspiration musulmane en vigueur 44 .Mais "les premieres reformes initiees par les Sultans Selim III -1789-1807- et Mahmut II -1808-1839-, puis le mouvement general de reorganisationconnu sous le nom de Tanzimat, qui fait süite â l'edit imperial deGülhane de 1839, (et qui) prennent un tour technique accentue... engen(drent) (neanmoins) un phenomene de secularisation politique et sociale45 .... (qui) debouche sur un renforcement de l'Etat et des pouvoirs duSultan (et affaiblit) les autorites religieuses et leurs competences traditionnelles",meme si cette evolution n'etait pas, â l'epoque, inspiree parun quelconque sentiment antireligieux 46 . Toutefois, l'opposition et l'iner-41. La decadence du monde musulman est perçue par les Musulmans eux-memes des ledebut du XVIIeme siecle. Voir A. Hourani, Al Fikr alArabî ...op. cit., p.60.42. A. Hourani, Al Fikr.., op. cit., p.61. Voir Egalement Bernard Lewis, The impact oftheFrench Revolution on Turkey. J. World, Hist., 1953, p.105.43. Voir Hamdân Khodja, Le Miroir, ed. Sindbad, Paris, 1985. Introduction de A. Djeghoul.On peut y lire que "les citadins (Algerois) sont largement ouverts sur l'Europe"(p. 14). L'auteur du Miroir, Hamdân Khodja (mort â istanbul en 1842) a £te unconseiller du Dey Hussein, Polyglotte, il voyage beaucoup en Europe et en Orient.Professeur de Droit â Alger, c'est aussi un homme de double culture, en turc et enarabe et a redige plusieurs ouvrages. II ne cache pas son attrait pour la modernite europeenneet sa pensee politique est nourrie des principes de la Revolution française(Introduction, p.15 et suiv).44. N. Berkes, Historical Background of Turkish secularism, in R. Frye, islam and theWest. The Hague, 1957, p.56.45. "Les Tanzimat ont ete trös loin dans l'invention d'un modele de lai'cite assez original"ecrit Olivier Abel in La condition laique. Reflexions sur le probldme de la lai'citeen Turquie et en France, CEMOTI, p. 42.46. J.P. Burdy et J. Marcou, Lcıicite/Laiklik: Introduction, in "Lai'cite en France et enTurquie", Cahiers d'etudes sur la Mediterranee et le monde tureo-iranien (CEMOTI),n 19, 1995, p. 15.441

tie des milieux traditionalistes faisaient que la demarche du pouvoir restaitsans grande portee pratique 47 . Au eontraire, avec la Revolution meneepar Mustafa Kemal, les changements se realisaient et de façon plus radicaletant dans le domaine politique et economique que juridique et culturel.L'impact des evenements de Turquie etait grand dans le monde engeneral et dans le monde musulman en particulier. Les Algeriens suivaientevidemment ce mouvement, meme si â l'epoque l'elite eclairee selimitait â quelques individualites et que l'information circulait diffıcilementen raison des entraves apportees par l'Administration colonialeentre l'Algerie et les pays d'Orient 48 . Dans les milieux algeriens, les nouvellesde ce qui se passait en Turquie, suscitaient autant d'admiration qued'espoirs et faisaient l'objet de discussions, certes passionnees, mais sansplus. La raison est que le pouvoir politique et de decision etaient auxmains des etrangers. II n'en demeurait pas moins que l'action ainsi meneedans la nouvelle Turquie par Mustafa Kemal interessait les Musulmansd'Algerie parce qu'ils y voyaient un exemple utile et opportun pour eux.II est remarquable d'ailleurs d'observer que les milieux colonialistes françaisdonnaient, â cette epoque, une image negative de Mustafa Kemalparce que le personnage maintenait en eveil le nationalisme algerien, cequi n'etait evidemment pas du goût des europeens d'Algerie 49 . Ainsi, "lejournal Le Temps du 24 juillet 1920 considere avec epouvante le manifestede Mustafa Kemal qui appelait le monde de l'Islam â s'unir avec lescommunistes pour combattre les puissanees imperialistes" 50 .II n'est done pas etonnant que des leaders comme Ferhat Abbas, AbdelhamidBen Badis ou Messali Hadj, qui suivaient l'evolution politiqueet sociale en Turquie, aient leurs points de vue au sujet de l'action deMustafa Kemal tout comme ils avaient conscience du profit qu'ils peuvaienten tirer dans le cadre de leur propre aetivite sociale et politique enAlgerie et ce d'autant que la philosophie qui sous tendait l'action du nouvelhomme fort en Turquie ne leur etait pas totalement etrangere. En47. C'est ainsi, par exemple, que l'application du nouveau Code de commerce a ete retarde,les, milieux religieux considârant qu'il abordait des domaines dejâ regis par ledroit musulman et qu'il etait done superflu de legiferer â nouveau (Voir A. Hourani,Al Fikr..., op. cit., p. 68).48. Les journaux moyen-orientaux entraient elandestinement en Algerie par la Tunisie etle Maroc ou â l'occasion du pelerinage â la Mecque (A. Merad, La formation de lapresse musulmane en Algerie. IBLA, n° 105, l er trim. 1964, p. 23) en raison de l'interdietionqui frappait les journaux etrangers ainsi que ceux publies en langue arabeen Algerie au cours de la premifere guerre mondiale (M. Kaddache, Histoire du nationalismealgerien, ed. ENAL, Alger, 2e ed., 1993, tome I, p. 38). Des informationssont egalement apportees par des emigrants revenant de Turquie qui racontent ce quise passe dans ce pays dans les annees vingt (B. Stora, Messali Hadj..., op. cit., p. 37).49. Nahas M. Mahieddin, Mustafa Kemal Atatürk dans la presse en Algerie durant la periodecoloniale. Communication presentee â l'occasion du Illeme Colloque internationalsur Atatürk. Lefkoşe (Republique turque de Chypre du Nord), 5-6 novembre1995, sous l'egıde du Atatürk Araştırma Merkezi (Ankara-Turquie).50. J. Simon, Messali Hadj..., op. cit., p.33.442

effet, il y a un d6nominateur commun auquel tant Mustafa Kemal que F.Abbas, Messali Hadj et A. Ben Badis faisait continuellement referenee.C'est la Revolution française. Pour Mustafa Kemal, cette Revolution "arepandu dans le monde entier l'idee de la liberte... La democratie turque asuivi la voie ouverte par la Revolution française" 51 . Les leaders algeriensreposeront leur action sur ces memes idees. Mais si cette referenee paraîtevidente pour un Ferhat Abbas qui a eu le privilege de pareourir avec succesun cursus scolaire et universitaire complet dans les institutions del'education française et pour un Messali Hadj, dont la formation, meme sielle est celle d'un autodidaete, reste puisee dans la culture française. Lasurprise vient, par contre, d'un personnage forme et eduque â la culturearabe et islamique. En effet, A. Ben Badis, qui a fait des etudes primairestraditionneles (etüde du Coran et de la langue arabe, puis frequentation dela Zaytuna â Tunis) 52 situait, lui aussi, son action au sein de cette memephilosophie â Toriğine de la Revolution française et on retrouve lesmemes accents kemalistes dans l'editorial du premier numero de sonjournal Al-Muntakid: "Nous avons prealablement declare que nous meneronsnötre tâche avec le soutien de la France democratique, cette Francequi a repandu les lumieres de sa civilisation sur toute la Terre..." 5i . IIsemblait done admis par l'elite algerienne de 1'entre deux guerres que lecontexte politique et social en Algerie est semblable â celui de la Turquieet qu'une meme demarehe pouvait etre entreprise dans ces deux payspour mettre en place des institutions qui reposent sur une meme philosophie.L'oeuvre d'Atatürk avait done une fonetion legitimante aux yeuxdes Algeriens, car elle expurgeait ces idees et ces institutions etrangeresde leur contenu symbolique exclusivement occidental et les isolait ducontexte de domination coloniale qu'elles pouvaient vehiculer en raisondes situations historiques particulieres. Mais cette demarehe impliquaitpar ailleurs l'acceptation du systeme normatif qui decoulait logiquementde ces principes revolutionnaires, un systeme etranger aux societes de traditionislamique. Neanmoins, l'exemple d'Atatürk permettait de l'inscrirelegitimement dans la culture algerienne, comme il a pu s'inserire dans laculture turque, toutes deux fortement marquees par l'Islam. La specificitede l'environnement culturel et sociologique n'etait done pas forcementconsideree comme un obstacle â l'adoption d'une nouvelle pensee politique,d'un nouvel ordre social ou meme d'une nouvelle demarehe intellectuelle.Les idees de la Revolution française ne sont pas apprehendeescomme des elements de differenciation et leur adoption par la Turquie est51. Declaration faite en 1928. Akil Aksan, Citations de Mustafa Kemal Atatürk. Ankara,1981, p.50.52. Sur la vie et l'oeuvre de Abdelhamid Ben Badis, voir Ali Merad, Ibn Badis, commentateurdu Coran. Ed. Sned, Alger-Oran et P. Geuthner, Paris, 1971; A. Merad, LeReformisme musulman en Algerie de 1925 â 1940. Ed. Mouton et Co, Paris-La Haye,MCMLXVII; Sabri Hizmetli, Cezayir Bağımsızlık Mücadelesi Önderi Bin Badis.Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 1994.53. C'est nous qui soulignons. Journal Al-Muntaqid, çite in A. Merad, Ibn Badis commentateurdu Coran. Ed. Sned, Alger-Oran et P. Geuthner, Paris, 1971, p.38.443

une demonstration de leur ad6quation â une socidte musulmane qui sevoulait moderne.II ne faut neanmoins pas penser que les leaders algeriens de cetteepoque avaient des idees bien arretes quant â la maniere de concretisercet ideal. Leur demarche militante evoluait dans un contexte colonial etleur objectif premier etait d'obtenir le plus rapidement possible des droitsen faveur des Algeriens dans le cadre des institutions legales. II est toutefoisremarquable d'observer que leurs echecs ne les font pas desespererde l'ideal enseigne par la Republique et il est permis de penser que l'actionde chacun d'eux etait aussi de nourrir et d'entretenir cet ideal, pourgarder foi et confıance en l'avenir. La mise en ceuvre concrete n'etait pasencore â l'ordre du jour, et s'ils avaient eu â diriger le pays, nul doutealors que l'application de tous ces principes aurait necessairement pris enconsideration les realites sociales et culturelles de l'Algerie. Car, memeMustafa Kemal, qui affirme s'inspirer de la Revolution française, preciseque "ses idees n'ont fait qu'ouvrir une voie qui s'est developpee selon lescaracteres qui sont propres â la Turquie, car chaque nation realise ses reformesen tenant compte de la situation et des conditions du milieu socialde l'epoque consideree" 54 , mais "si les pays sont differents, declare Atatürk,la civilisation est une et pour pouvoir progresser, une nation doitprendre part â cette civilisation unique" 55 . Par consequent, toute societe,peut tout en gardant sa specificite, adherer â des principes devenus universels,et faire ainsi partie de la Civilisation.Ainsi, tant en Algerie qu'en Turquie, une distinction est operee entrela France des Lumieres, des droits de l'Homme et de la Liberte, porteusede la civilasiton de la France representee par les colons qui refusent de reconnaîtreaux Algeriens meme les droits les plus elementaires 56 , ou pardes penseurs ou des politiciens soucieux de conquetes et de domination âtravers le monde. Cette adoption d'un modele politique et culturel etrangeret des valuers occidentales au moment meme oü l'Occident mene unepolitique d'hegemonie en Mediterranee 57 en fonction de ses seuls interetssans prendre aucunement en consideration ceux des pays qu'il domine ousouhaite dominer (et l'Algerie et la Turquie en font partie) signifıe qu'ils54. A. Aksan, Citations..., op. cit., p.50.55. A. Aksan, Citations..., op. cit., p.55.56. Ainsi, et pour ne citer que ce seul exemple, le premier voeu des colons, emis au coursde leur Congres qui s'est tenu le 21 mars 1908 est fort clair: "l'instruction primairedes indigfenes doit etre supprimee" (C.R. Ageron, Les Musulmans algeriens.., op. cit.,tome, 2, p.162). En 1921, sur une population algerienne estimee â 4.923.186 habitants,seul 43.460 frequentaient le systeme educatif (du primaire au superieur) soitmoins de 1 % de cette population. Par contre, pour une population europeenne comptant791.370 personnes, 132.993 Ğtaient inscrites dans les etablissements scolairesprimaires, secondaires et sup6rieurs, soit plus de 16%. (M. Kaddache, Histoire du nationalisme...,op. cit., tome I, p.38).57. Ce qui radicalise davantage les mouvements nationalistes dans cette region du mondeet notamment en Turquie (Sergio Vallejo, El movimiento nacionalista turco duranteel periodo de entreguerras, in revue, Awrâq, vol. XVII, Madrid, 1996, p.43).444

sont apprecies en tant que tels, qu'ils seront tot ou tard mis en ceuvre etque cette situation de domination n'est que conjoncturelle et qu'elle cessera.Attitude certes idealiste, elle n'en constitue pas moins l'expressiond'une croyance bien ancree dans les esprits. "Les institutions fondees surl'esclavage des nations sont partout condamnes â s'ecrouler" declare Atatürk58 . Optimisme et mise en perspective â long terme apparaissent eneffet tant chez les leaders algeriens que chez Mustafa Kemal. Personne nedoute que les lendemains seront meilleurs et Ferhat Abbas ira memejusqu'â declarer: "Les Français n'ont meme pas l'esprit d'empire. Cela finiramal, et ils perdront tout â la fois" 59 . Mais beaucoup plus qu'une appreciationsur le devenir de la colonisation, c'est surtout une professionde foi quant aux choix futurs â propos de l'organisation et du fonctionnementde la societe de tradition musulmane en Algerie qui est faite, et a ceniveau il est possible de penser que l'action de Mustafa Kemal sert demodele dans la mesure oü, comme il a ete dit plus haut, elle legitimel'adoption de principes qui ne se situent pas toujours dans la realite destraditions vecues par les societes musulmanes. Aucun des trois leaders algeriensde 1'entre deux guerres ne refuse done les fondements philosophiqueset juridiques qu'implique la reference aux principes de la Revolutionfrançise.Ainsi done, Mustafa Kemal d'une part et Ferhat Abbas, AbdelhamidBen Badis et Messali Hadj d'autre part se retrouvent dans une meme logiquede pensee meme s'il y a lieu de souligner que les conditions historiquessont differentes et que l'evolution de la situation interne des deuxpays est egalement differente. En outre, seul Mustafa Kemal a mis enceuvre ces principes d'action. Cependant l'experience turque permet auxtrois leaders algeriens d'observer et de mesurer la "faisabilite" de cettepolitique sur le terrain et c'est â partir de son succes qu'ils ont pu continuerâ repandre leurs idees et â les faire accepter par la societe algeriennede l'epoque, d'ailleurs predisposee â les faire siennes. C'est dans cettemesure que l'on peut parler d'influence du leader turc sur la pensee destrois militants algeriens et â travers eux l'essentiel de l'elite politique etculturelle du pays. Aussi, convient-il â present d'examiner les domainesd'influence et l'importance de celle-ci pour mieux en determiner les limites.Importance et limites de l'influence de Mustafa Kemal sur l'elitealgerienne de I'entre deux guerres.II est possible de resumer la pensee d'Atatürk autour de deux grandsthemes: nationalisme et modenisme 60 . C'est done â travers une demarehe58. A. Aksan, Citations..., op. cit., p.20.59. B. Stora et Z. Daoud, Ferhat Abbas..., op. cit., p.58.60. Nahas M. Mahieddin, La pensee politique d'Atatürk â travers son ceuvre. Memoirede Licence, polycopie, Üniversite d'Alger, 1971; Ahmet Taner Kışlalı, La Turquieentre l'Europe et l'Asie (Texte d'une confdrence donnee le 17 mars 1995 â la Facultede Droit de Nancy), in Oluşum/Genese, n° 42, mai-juin 1996, p. 39.445

axee sur ces deux questions que nous tenterons de mesurer l'influence deMustafa Kemal Atatürk sur chacun des trois leaders algeriens.Tout d'abord, il ne fait aucun doute, en ce qui concerne le nationalisme,qu'il naît essentiellement du sentiment d'appartenance â une collectiviteavec laquelle on partage son destin et semble preexister â toute declarationou reflexion â son sujet. II est done inopportun de tenterd'expliquer son apparition et son developpement, pour quelque nationque ce soit, par la seule influence venue d'ailleurs. Neanmoins, il demeurevrai que la demarche et les methodes entreprises pour le mettre en oeuvreefficacement peuvent etre reprises d'une experience menee ailleurs,soit pour son revetement ideologique, soit pour ses aspects pratiques.Dans l'experience algerienne, et pour nous limiter â la seule periodede 1'entre deux guerres, le nationalisme s'exprime, bien sûr, par le refusde la domination etrangere et la necessite de combattre l'occupant jusqu'âla liberation totale du pays. II s'exprime egalement â travers une revendicationculturelle et notamment le droit d'enseigner la langue arabe 61 . Maisdurant cette periode, le nationalisme, en tant que mouvement, ne s'exprimepas ehez F. Abbas, comme ehez A. Ben Badis ou Messali Hadj d'unemaniere identique, ni quant â la demarche â suivre, ni sur les objectifs âatteindre. L'evolution se fera avec le temps et sous la contrainte des evenementset tous finiront par demander l'independance totale du pays,comme l'exigeait Messali Hadj depuis le debut de son aetivite militante.Mais contrairement â Atatürk, F. Abbas, A. Ben Badis et Messali Hadj nesont pas des soldats de metier et n'ont pas participe militairement â lalutte armee pour la liberation de l'Algerie, l'art militaire n'est done pasdans leur competence 62 . Contrairement â Atatürk egalement, aucun de cestrois personnages n'a eu â exercer direetement et effectivement le pouvoir.II n'est done pas possible de savoir comment ils auraient appliquedans la realite les principes dont ils se prevalaient 63 . C'est done par le seulexamen râlise au seul niveau des idees et de la pensee exprimee par chacunde ces hommes que nous essaierons de reehereher l'influence qui apu s'exercer entre eux et sur chacun d'eux.Dans le contexte des mentalites dominantes dans la societe algerienneau cours de la seconde moitie du XIXe siecle, nombreux sont ceuxpour qui l'invasion coloniale de l'Algerie releve de la fatalite. Mais certains,par contre, essayent d'etre plus rationalistes et considerent que ladefaite s'explique par l'existence d'un rapport de forces defavorable aux61. C'est l'une des principales revendications de l'Association des 'Ulemas algeriensavec â leur tete. Abdelhamid Ben Badis.62. II y a lieu de rappeller que Mustafa Kemal Atatürk prönait la separation entre le militaireet le politique. (Voir Menter Şahinler, Origine, influence et aetualite du kemalisme,ed. Publisud, Paris, 1995, p.57).63. Seul Ferhat Abbas a eu une action politique concrete au niveau institutionnel officielen presidant le Gouvernement Provisoire de la Republique Algerienne (GPRA) siegeantâ Tunis avant l'independance et en presidant, pendant une courte periode l'AssembleeNationale algerienne apres 1962.446

Algeriens. Tous considerent neanmoins que cette situation de domines nepeut etre definitivement acceptee et qu'il y sera mis fin töt ou tard, d'unefaçon ou d'une autre. Dans ce domaine il a ete dejâ rappele que les Algeriensont pendant longtemps considere la Turquie comme le pays d'oüviendrait l'intervention decisive. Mais apres la premiere guerre mondiale,le contexte change et les idees evoluent dans un sens plus realiste. La situationgenerale tant de l'Algerie que des autres pays de la region estmieux appreciee par les Algeriens. Aussi, adoptent-ils une demarehe plusobjeetive dans le cadre d'une reflexion plus "nationale" qui s'opere consciemmentdans le cadre de categories ideologiques mieux definies etmieux apprehendes. C'est alors qu'apparaissent les divergences d'appreciationsur la situation et des aetions â mener. Pour les uns, il convientd'etre realiste et de n'agir qu'en fonetion du possible en respeetant unprocessus legaliste et en menant un combat sur le seul terrain politique.Mais les initiatives enteprises soit direetement par le biais de partis politiquesofficiels, soit indireetement par l'intermediaire d'associations agreesn'aboutissent pas d'autant que le cadre legal dans lequel etaient meneesces aetions ne permettait nullement de remettre en cause la souverainetefrançaise en Algerie. Les militants se limitaient â revendiquer des droitssociaux et culturels. Quant aux droits politiques, ils ne pouvaient etre demandesque dans le cadre des lois françaises. Pour d'autres, par contre, ilfaut etre plus radical. Messali Hadj est l'un d'eux... Des les annees vingt,il revendique ouvertement l'independance de l'Algerie. Avec le developpementde la situation, tant sur le plan interne qu'international, les ideesevoluent et tous, meme les moins "revolutionnaires" comme FerhatAbbas, fınissent par prendre aete que les autorites coloniales resterontsourdes aux revendications presentees dans la legalite, et rejoindront lespartisans de la lutte pour l'independance. A. Ben Badis adoptera une demarehequelque peu analogue 64 . Certes, il n'est pas dans nötre propos deretracer les parcours des uns et des autres â ce sujet mais ce qui paraît opportunde relever et d'analyser dans le cadre de cette etüde, c'est le rapportqu'entretiennent ces trois hommes avec Atatürk en tant que soldatpuis comme homme politique dans le cadre du combat nationaliste etl'impact de ce rapport sur leur demarehe.Au-delâ de faits anecdotiques 65 , il y a une reelle admiration dela part de chacun des trois leaders algeriens envers Mustafa64. Sur les parcours suivis par chacun de ces trois personnages au niveau politique, voirles ouvrages de Benjamin Stora, de Zakya Daoud, de Jacques Simon et de Ali Merad,pour nous limiter aux seuls auteurs les plus cites dans cette etüde.65. Ainsi Ferhat Abbas signe certains de ses articles journalistiques "Kamal Abencerage"en referenee â Mustafa Kemal et porte en guise de coiffe, la toque en astrakan, toutcomme Atatürk. Par ailleurs, il propose, mais sans succes, que le eroissant et l'etoiledu drapeau algerien soient disposes de la meme maniere que sur le drapeau turc (B.Stora et Z. Daoud, Ferhat Abbas.., op. cit., p.17). De son cöte, Messali Hadj, devantdes officiers français attables dans un cafe â Tlemcen, crie "vive Atatürk" ce qui luivaudra quelques ennuis avec le commissairat de poliçe de la ville (J. Simon, MessaliHadj..., op. cit., p.34).447

Kemal 66 . Celui-ci incarne d'abord la resistance â l'occupant et ce nationalismen'est pas pour leur deplaire. Les victoires d'Atatürk sont autant devictoires pour les Algeriens qui ne manquent aucune occasion pour manifesterleur enthousiasme et leur solidarite avec les Turcs devant la communauteeuropeenne d'Algerie 67 . L'action d'Atatürk et surtout ses victoiressur les Allies vont surtout apporter la preuve aux leaders algeriens quela victoire n'est pas tributaire d'un rapport de force favorable en raisonseulement des equipements materiels disponibles. II y a un plus qui reşidedans les hommes et les hommes seuls et Mustafa Kemal en est l'exempleparfait, lui qui declarait dans un discours prononce en 1927: "Quand j'aidebarque â Samsun, au mois de mai de l'annee 1919, je n'avais aucuneforce materielle. Ma force, c'etait la morale et la dignite dont j'etaisimbu" 68 . Cette leçon de courage donne â ceux dont le nationalisme etaitlatent les raisons d'esperer et surtout comment il fallait agir. C'est ainsiqu'â ce sujet, A. Ben Badis ecrira: ..."Pour la defense des Etats, les sacrifıcessont necessaires, ...la puissance appartient aux peuples forts..." 69 . IIy a dans cette declaration des propos qui rappellent, en effet, ceux d'Atatürkqui declarait aussi en 1919: "Quand son independance est en danger,la nation.. n'adopte qu'une seule attitude: verserjusqu'â lafın son sangpour son salut" 10 . C'est cette meme idee que l'on retrouve chez FerhatAbbas: "Un pays qui vit sous le regime colonial est un pays esclave..Nous sommes un peuple comme les autres et nous voulons vivre dans la66. Cette admiration pour le personnage se manifestera aussi au moment du deces d'Atatürk.Ferhat Abbas ecrit dans le journal L'Entente (n° 97 du 17 novembre 1938) sousle titre "L'İslam en deuil. Le plus grand musulman des temps presents meurt â Constantinople":"La mort de Mustafa Kemal, homme de guerre, homme d'Etat, endeuillenon seulement la Turquie, mais tous les Musulmans epris de progres et de liberte...Le 'Pere de la Turquie' est en realite le fondateur de la Çite musulmane de demain...Pleurons la mort du grand reformateur et souhaitons que, â l'exemple de son oeuvre,les peuples musulmans se levent pour realiser avec autant de courage et de nettete devue les reformes susceptibles de faire renaître â la vie moderne une multitude humainecourbee sur 'les vestiges morbides et caducs d'un passe materiel et moral â jamaisrevolu'". II ecrira encore dans ce meme journal (n° 99 du l er dec. 1938): "...L'Orientlui devra beaucoup et nous, Algeriens, nous donnons toute nötre admiration â celuiqui en quinze ans, d'une Turquie agonisante a fait une nation d'avant-garde pour toutl'Orient musulman et en particulier pour les arabes". Ibn Badis, quant â lui, Ecriradans le journal Al şhihâb (nov. 1938, p. 130): "Que Dieu soit misericordieux pourMustafa Kemal! Qu'il fasse pencher la balance de ses oeuvres et qu'll l'agree, pourses merites, au nombre des Bienfaisants!". Quant au peuple algerien, il suffit de releverle tel^gramme envoye par les jeunesses du Parti du Peuple Algerien (PPA) deGrande Kabylie et publie dans le journal El Ouma (n° 28 du 18 decembre 1938) parlequel "ils adressent leurs condeleances les plus attristees au gouvernement et au peupleturcs et ont espoir que ismet inönü suivra la voie du defunt, ce grand homme leplus aime et approuve des nations musulmanes".67. II a ete dejâ sıgnale comment la liberation d'Istanbul a ete fetee par les etudiants desmedersas.68. A. Aksan, Citations de Mustafa Kemal Atatürk. Ankara, 2 4me ed., 1982, p.42.69. Çite in A. Merad, Ibn Badis, commentateur..., op. cit., p.206. (C'est nous qui soulignons)70. A. Aksan, Citations..., op. cit., p. 18 (C'est nous qui soulignons).448

dignite" 71 . Mais le discours est ici beaucoup plus politique, comme l'estd'ailleurs l'attitude de Messali Hadj qui observe avec attention la demarchede Mustafa Kemal lorsque celui-ci convoque â Ankara une Assembleeconstituante nationale. Cet evenement lui permet de voir le processusde formation d'une nation moderne 72 .La modernite apparaît done aussi comme un des aspects de la demareheâ suivre pour mettre en place les institutions parce qu'il devient evidentque la fınalite de toute societe qui met en oeuvre son nationalisme estde s'organiser par et pour la construction d'un Etat pour lequel il y a lieude choisir un systeme de gouvernement et de definir un projet de societe.En Turquie et dans ce domaine, le choix d'Atatürk est la Republique et ilexpose dans plusieurs de ses discours les raisons de cette preference IIconsidere que "le regime qui correspond le mieux â la nature et â l'espritde la nation turque, c'est la republique" 73 , En outre, et pour etre logiqueavec ces choix, il met fin â des institutions au contenu symbolique fort,mais devenues inefficaces et anachroniques comme le Califat. Or c'est ausujet de ces deux questions qu'il est interessant d'observer les reactionsdes leaders algeriens.A propos du regime republicain, il est evident que pour Ferhat Abbaset Messali Hadj, bien que professant des courants ideologiques differents(le premier est plutöt liberal, le second est beaucoup plus â gauche), il nefait aucun doute qu'il ne peut y avoir d'autre choix pour l'Algerie. Bienevidemment on peut penser que l'elite algerienne formee â l'ecole republicainefrançaise ne peut penser autrement, et meme s'il n'y a pas â nötreconnaissance, de reactions direetes de sâ part au moment de la proclamationde la Republique en Turquie, il decoule des propos tenus par eux quele point de vue de Mustafa Kemal est partage. En effet, certaines affirmationsne peuvent etre interpretees que comme l'acceptation d'un certainnombre de principes qui sont en totale rupture avec les conceptions classiquementappliquees dans les societes de tradition musulmane. II en estainsi, par exemple, lorsque des "Jeunes Algeriens" en lesquels se reconnaissaitFerhat Abbas, declaraient: "... A part une sympathie certaine, procedantde la communaute de religion, nous n'avons rien de commun avecles Turcs, les Persans ou les Egyptiens" 74 . Ce type de reflexion signifıeque l'individu ne se definit plus par son appartenance communautaire(Umma), mais par rapport â une appartenance nationale. Ce n'est doneplus le droit des fouqaha qui devrait etre applique en la matiere, maiscelui defini et pose par l'Etat national. Nous sommes done en presenced'une nouvelle theorie constitutionnelle. C'est celle qu'adopte Atatürk71. B. Stora et Z. Daoud, Ferhat Abbas..., op. cit., p.216-217.72. J. Simon, Messali Hadj..., op. cit., p.31.73. A. Aksan, Citations..., op. cit., p.16.74. Extrait de la lettre de Mokhtar Hadrj Said, avocat â Constantine, reproduite par Ch.Benhabiles, L'Algerie française vue par un indigene. Ed. Fontana, Alger, 1914, çitein M. Smati, Les elites..., op. cit., p.239.449

pour la Turquie. C'est celle voulue aussi par les leaders algeriens dont lesdeclarations sur cette question visent en fait un double but. D'une part,montrer qu'ils acceptaient se soumettre â un modele constitutionnel moderne.D'autre part faire reconnaître, par l'Autorite coloniale, des droitscivils et politiques aux Algeriens dans le cadre de la Republique française.L'exemple turc constitue done une experience de la transpositiond'un systeme occidental â un pays d'Orient et il est utile pour les Algeriensde suivre la demarche de Mustafa Kemal dans la mesure oü la societealgerienne et la societe turque peuvent etre considerees comme sociologiquementsemblables. Dans ce domaine encore l'action d'Atatürk va,dans une certaine mesure, legitimer le transfert d'institutions occidentalesvers un pays musulman et Ferhat Abbas pourra done demander aux Musulmansd' "adopter sans reserve la civilisation occidentale et de ne plusregarder vers l'Orient" 75 , situant ainsi son discours dans la logique de lapensee de Mustafa Kemal qui declarait en 1924: "Le mouvement desTurcs a garde, depuis des siecles, une direetion constante. Nous avonstoujours avance de l'Orient vers l'Occident" 76 .Mais la Republique pensee dans le cadre de la philosophie propre âla Revolution française, comme le font Mustafa Kemal Atatürk, FerhatAbbas ou Messali Hadj, remet en question la nature et le type de rapportsqu'entretient l'individu avec l'institution politique, dans la mesure oü,dans une societe de tradition musulmane comme le sont la societe turqueet la societe algerienne, cette relation etait fondee sur l'appartenance religieuse.La Republique cree entre l'individu et l'Etat un rapport de naturepolitique nouveau. Aussi, la logique des principes de ce nouveau droitconstitutionnel, conduit-elle â attribuer â l'Etat un caractere lai'c. En Turquie,Mustafa Kemal le declare clairement: "L'Etat turc est lai'c" 77 . En Algerie,les declarations de Ferhat Abbas et de Messali Hadj vont dans lememe sens. Dans son Manifeste de 1943, Ferhat Abbas pose clairementle principe de la separation de l'Eglise et de l'Etat 78 . Tout comme Atatürk,Ferhat Abbas n'est pas antireligieux, mais il n'accepte pas les posi-75. B. Stora et Z. Daoud, Ferhat Abbas..., op. cit., p.69.76. A. Aksan, Citations..., op. cit., p.41.77. A. Aksan, Citations..., op. cit., p.56. Cette declaration de Mustafa Kemal Atatürk estfaite au cours d'un discours datant de 1930. Contrairement â ce qu'ecrit Gerard Groc,(in Textes officiels sur la laıciti, Revue du CEMOTI precitee, p. 313) le mot "lai'c"apparaît done dans le vocabulaire politique des cette date et non en 1931, mais il estvrai que dans le vocabulaire juridique et institutionnel, le terme ne devient officielqu'â partir de 1937 (dans l'article 2 de la Constitution apres la revision du texte initialde 1924 -Loi 3115 du 5 fĞvrier 1937-) tout comme il est â rappeler que des loisadoptees anterieurement â ces dates sont considerees comme "lai'cisantes". Voirl'enumeration qui en est faite par Ö. Ozankaya, Türkiye'de Laiklik Atatürk DevrimlerininTemeli, 4 4me ed., istanbul, 1990, p. 191 et suiv. (çite in G. Groc, art. precite, p.315).78. B. Stora et Z. Daoud, Ferhat Abbas..., op. cit., p.120.450

tions hegemoniques de la religion 79 . Messali Hadj, plus â gauche, ne peutreflechir differemment.Abdelhamid Ben Badis, au contraire, bien qu'il aspire â la moderniteet adhere au modele republicain quant â l'organisation institutionnelle dela societe, n'admet pas pour autant tous ses fondements philosophiques,parmi lesquels la lai'cite. Pour Ben Badis, celle-ci ne peut mener qu'â laperte des valeurs religieuses et morales. Or en tant que defenseur desprincipes enseignes par l'Islam, il ne peut pas prendre la responsabilited'encourager ses coreligionnaires sur cette voie. Pour lui, comme pourbeacoup de Musulmans, la lai'cite est l'instrument utilise par l'Occidentpour mettre en peril toute la Communaute. Cette ideologie nee de la Revolutionfrançaise (pays colonisateur), est done d'autant plus dangereusequ'elle vient d'un monde conquerant et qu'elle est seduisante de par sanouveaute, meme si elle semble ne favoriser aucune des religionsconnues. C'est son attrait qui la rend d'autant plus sournoise qu'elle estsouvent presentee comme le secret du succes de l'Europe 80 .Mais le realisme du reformiste constantinois lui permet neanmoinsde ne pas tomber dans l'erreur de defendre ce qui n'a qu'une valeur symboliqueet c'est pourquoi sur la question du Califat, Ben Badis rejointcontre tout attente, le point de vue d'Atatürk 81 et va ainsi s'opposer ouver-79. B. Stora et Z. Daoud, Ferhat Abbas..., op. cit., p.57. En Turquie, â l'epoque, et memepour les responsables du Parti, comme le Secretaire general Recep Peker, "la lai'citene signifie absolument pas l'absence de religion, ou la volonte de son absence. EnTurquie, l'exercice du culte, ainsi que chacun le souhaite, est garanti par la Constitution.Un citoyen qui est religieux par conviction personnelle, peut tres bien malgre safidelite â sa conscience, etre sincerement laîque" (G. Groc, art. precite, p. 319). Cettepresentation de la lai'cite en Turquie a ete resumee par la formüle suivante "La Turquiekemaliste est devenue une societe non religieuse mais pas areligieuse" (E.B.Şapolyo, Ziya Gökalp, İttihad ve Teraki ve Meşrutiyet Tarihi, İstanbul, 1943. Voiregalement, G. Jaeschke, Der islam in der neuen Türkei, in Die Welt des islam, NS,Leiden, 1951, p. 149).80. Bernard Lewis, Comment L'Islam a decouvert l'Europe, ed. La Decouverte, Paris,1984, p.184-186. Les Français sont specialement vises dans la mesure oü il s'agit deleur Revolution et qu'ils colonisent des pays musulmans. Bernard Levvis çited'ailleurs un passage d'un ouvrage turc qui montre bien l'etat d'esprit dominant aucours des XVIIIe et XIXe siecles dans l'Empire ottoman "...apres avoir fait des ravagesen Europe, les Français portent leur regard vers l'Orient. Leur iniquite et leurscomplots se retournerent alors contre la Communaute de Mohammed" (E. Z. Karal,Fransa-Mtsır ve Osmanlı İmparatorluğu (1797-1902), İstanbul, 1938, p.108).81. Sur chacun des reproches faits â Mustafa Kemal, Ibn Badis donne son avis (sur le Califatqu'il considere comme devenu fantomatique et docile aux influences etrangeres;sur la traduetion du Coran en turc, il y voit un bienfait pour "la noble et glorieuse nationturque"; sur les 'Ulemas et les ordres religieux, il donne raison â Atatürk d'avoirabaisse le elerge et les organisations maraboutiques; et sur l'abolition de la legislationottomane, il declare qu'elle ne refletait que la jurisprudence hanefıte "qui est loin derepondre aux besoins d'aucune nation de la terre, â toutes las epoques") (A. Merad,Le reformisme..., op. cit., p. 374). On remarquera la tolerance d'Ibn Badis par rapportâ la rigidite de Rachid Rida sur la question de la traduetion du Coran (A. Merad, Lereformisme..., op. cit., p. 374; J. Jomier, Le commentaire coranique du Manar, Paris,1954, p. 338.451

tement aux theologiens du Machreq, notamment ceux de l'Universited'Al Azhar 82 . Comme Atatürk qui qualifıe le califat de "mythe du passequi n'a plus sa place dans le monde contemporain" 83 , Ben Badis le considereegalement comme "une chimere" 84 et appuie Mustafa Kemal dansson action en "reprochant aux milieux panislamistes d'Orient leur inaptitudeâ voir le vrai probleme, et leur propension â se perdre en discussionsoiseuses et en vaines attaques contre le regime de Mustafa Kemal" 85 .Celui-ci trouve done un defenseur inattendu en la personne de Ben Badisqui considere que "les veritables adversaires de l'İslam sont le calife etles ehefs des confreries religieuses 86 et que "sa sympathie va pour lesTurcs honorables, les liberateurs des peuples et non pour ceux qui baissentla tete.. ceux-lâ ne meritent pas son attention, qu'ils soient calife oucheikh al-Islam" 87 .Ce modele de reformes qui'implique l'entree dans la modernite sembledone accepte par les leaders algeriens de 1'entre deux guerres et la societealgerienne de l'epoque et notamment la jeune generation manifesteson enthousiasme envers les changements qui s'öpere en Turquie depuisla Revolution initiee par Mustafa Kemal 88 . Meme "la lai'cite et le principede l'egalite des hommes et des femmes, impressionnent la jeunesse mu-82. "Les sunnites etaient deçus devant les reformes laicisantes de Mustafa Kemal auquelils reprochaient non seulement l'abolition du Califat, mais surtout son offensivecontre les cadres religieux de la societe turque" (A. Merad, Le Reformisme..., op. cit.,p. 320). Pour des raisons n'ayant aucun lien avec la religion, la presse colonialiste enAlgerie, defendait les partisans du maintien du Califat. On peut, en effet, lire dans lejournal L'Echo d'Oran (n° 19421 du 3 novembre 1922): "...Les kemalistes entendentfaire du Calife une sorte de fantoehe sans droits ni pouvoirs, elu et revocable â leurgre. Nous doutons fort que les fidüles de l'İslam qui vivent hors des frontıöres de laTurquie soient satisfaits de cette profanation accomplie par un parti oü fıgurent desMusulmans affilies â des seetes athees". On peut done comprendre que l'attituded'Ibn Badis sur cette question soit egalement motivee par cette prise de position desFrançais d'Algörie.83. A. Aksan, Citations..., op. cit., p.55.84. Journal "Al Shihâb", mai 1938, p.61, çite in A. M6rad, Le Reformisme..., op. cit., p.377.85. A. Merad, Le Reformisme..., op. cit., p.374. C'est apres le Premier Congres Musulmande Jerusalem de decembre 1931 qu'Ibn Badis adopte une attitude critique vis âvis des milieux panislamistes d'Orient (A. Merad, Le Reformisme..., op. cit., p. 374).86. Journal "Al shihâb", novembre 1938, p.130. Dans cet article, Ben Badis qualifıe lacalifat de "pseudocalifat" (khilâfa zâ'ifa).87. "...Pour bien montrer qu'il n'etait pas d'accord avec la plupart des th6oriciens du panislamisme,qui avaient tendance â traiter la Turquie comme le bouc emissaire del'İslam, Ibn Badis va jusqu'â exalter la glorieuse histoire du peuple turc, et â rendrehommage aux merites de Mustafa Kemal..." (A. M6rad, Le Reformisme..., op. cit., p.374-375).88. II y a lâ une continuite et une unanimite remarquables dans l'acceptation de l'experienceturque. Dejâ, la r6volution des Jeunes Turcs et leur programme de politique socialeet economique avaient reçu l'adhesion des 'Ulemas et des Jeunes Algeriens. Lememe ralliement intervient avec les reformes d'Atatürk. La modernite prönee parl'un et l'autre regime semble etre le denominateur commun qui explique cet engouementpour ces experiences.452

sulmane algerienne" 89 . Ferhat Abbas en prend acte et s'appuie sur l'experieneeturque, pays musulman, "pour affirmer que la foi islamique n'estpas inconciliable avec les necessites sociales du monde moderne" 90 , mais,et ce sont la les limites de l'influence d'Atatürk sur l'elite algerienne.Tout comme Ben Badis, Ferhat Abbas pendant un moment, ne voudra pasrenier certains aspects de l'identite algerienne, comme par exemple, permettreaux naturalises de rester soumis aux regles du droit musulman enmatiere de statut personnel. L'evolution observee chez ce dernier ne doitpas pour autant etre interpretee comme une reelle evolution de sa penseesur cette question, mais plus simplement une attitude politique visant âacculer 1'autorite coloniale et demontrer ainsi son manque de volonted'accorder aux Algeriens leurs droits legitimes.On peut done comprendre que cette limite apportee â l'exemple turcquant â la legislation n'etait, en fait, qu' une façon d'affırmer son existenceen tant qu'entite sociale differente de celle constituee par les Europeensinstalles en Algerie et etait done liee au contexte colonial 91 . Bienevidemment, c'est aussi la limite que ne peut franehir A. Ben Badis pourqui 1'appartenance â 1'islam ne peut se concevoir sans le respect d'un minimumde regles du droit musulman, notamment en matiere de droit familial92 . La volonte de maintenir une liaison etroite entre la legislation musulmaneet la defınition de la personnalite algerienne est donel'expression d'une reappropriation de l'identite de soi et de sa culture quela colonisation tente de detruire. Au delâ done d'une affırmation religieuse,c'est aussi et surtout une forme de resistance â la deculturation et â ladepersonnalisation entreprise par le colonisateur.Mais meme cette limite que l'on peut considerer comme logiquedans le contexte algörien de l'epoque, constitue en elle-meme une confirmationde la pensee d'Atatürk. Celui-ci affırmait, en effet, que "chaquenation a ses propres traditions, ses propres mceurs et ses propres particularitesnationales... et qu'aucune ne doit imiter fidelement une autre" 93 .Comme en echo, Ferhat Abbas disait de son cöte' "l'Etat, la Nation, la so-89. Le joumal "la voix des Humbles" qui experimait le point de vue du mouvement des"Jeunes Algeriens" publie en 1936, des extraits d'une etüde sur la condition çivile dela femme turque moderne.90. A. Merad, Le Reformisme.., op. cit., p.319.91. La position de Ferhat Abbas evoluera et rejoindra celle d'Atatürk lorsqu'il suggereraen 1935 aux autorites françaises d'imposer une solution collective â ce probleme(Voir B. Stora, Ferhat Abbas..., op. cit., p.72).92. Or la jeunesse algerienne, qui admirait le regime kemaliste, voyait dans la conditionçivile nouvelle de la femme turque, la realisation de leur ideal meme, d'autant qu' "âpartir de 1930, ecrit A. Merad, on voit se dessiner en Algerie... un courant favorable âİ'emancipation de la femme indigene, ...sous la double influence de la Turquie et del'Egypte" (A. M£rad, Le Reformisme..., op. cit., p. 319). Voir sur cette question EgalementJoseph Castagnd, Le mouvement d'emancipation de la femme musulmane enOrient, in Revue des Etudes ıslamiques, 1929, p. 161.93. A. Aksan, Citations..., op. cit., p.47.453

ciete, les lois ne s'improvisent pas, ni ne se copient sur le vision. ils sortentdes entrailles du peuple comme l'enfant de celles de la mere. C'est laculture, la terre et la nature de l'homme qui forgent et conditionnent lesinstitutions d'un pays" 94 . Cette convergence de points du vue entre le fondateurde la Turquie moderne et des leaders algeriens aux origines et auxparcours differentes montre l'universalite et l'humanisme d'une reflexionqui s'abreuve â meme source: le peuple. S'il y a influence des uns sur lesautres, c'est parce qu'il y a partage des memes aspirations et des memesinspirations. Mustafa Kemal revelait les siennes dans chacun de ses discours.En cela, Atatürk, etait beaucoup plus qu'un citoyen turc, uncitoyen de 1'espace du pays qu'il a diriğe, mais beaucoup plus, il etait un"citoyen du temps". C'est pourquoi sa pensee n'a pas seulement reçul'adhesion des Turcs, mais encore celle de beacoup d'autres pays qui, âtravers leurs dirigeants, confirment ainsi ses propos: "plus que les traites,ce sont les sentiments qui lient les nations" 95 . L'exemple des liens etdes rapports entre la Turquie et l'Algerie en est certainement une bonneillustration.94. F. Abbas, Autopsie d'une guerre, p.22, çite in B. Stora et Z. Daoud, Ferhat Abbas..op. cit., p.85.95. A. Aksan Citations..., op. cit., p,124.+454

LA LECTURE DE L'EXPERIENCE LAİQUE DUSENEGAL A LA LUMİERE DE CELLE DE LATURQUIE SOUS MUSTAPHA KEMAL ATATÜRK(1881-1938)Penda M'BOW*La celebration autour du fondateur et premier President de la Republiqueturque constitue un evenement majeur. Quelle signification peut-onlui donner? II est evident qu'on peut en faire plusieurs lectures, selonqu'on est militaire, militant des droits de la personne humaine ou encorede la modernisation des societes musulmanes.Je vais commencer par expliquer sur ce qui m'interesse ehez MustaphaKemal Atatürk. Ce millenaire fınissant s'ouvre sur l'ere de la mondialisation,le triomphe du liberalisme 1 . La globalisation, avec ses exigencesde remise en question, mais aussi de penuries, ne manque pasd'ebranler nos certitudes, de brouiller nos reperes, toujours est-il qu'il enresulte que nous avons bel et bien perdu la ele des imaginaires polıtiquesavec lesquels, hier encore, nous pensons l'ordre et le desordre du monde;il n'y a plus personne pour eroire que quelque chose pourrait changerquelque part... sauf peut-etre nous, nötre survie en depend grandement.Surtout faut-il se resigner â ce que dans l'espace laisse inoccupe parl'epuisement d'ideologies sophistiquees et la devaluation de la pensee politique,ne puisse s'engouffrer qu'un brutal areha'isme dont nul ne sauraitaller plus loin que de le condamner vertueusement?C'est ainsi que toutes les societes contemporaines ont â charge degerer, au-delâ de l'effondrement du communisme, la disparition de cettesüper reference â laquelle l'existence meme du communisme etait indispensable,â savoir l'ideologie. Alain Finkielkraut parle, tout simplement,* Faculte des Letters, UCAD, Dakar.1. Fukuyama F., la fin de l'Histoire et le dernier homme. Paris, editions Flammarion1992.455

de l'humanite perdue 2 . Dans cette situation, oü nous sommes confrontes âla necessite, voire l'urgence, d'une re-defınition des reperes utilisables, lereligieux est sans cesse requis: tentatives pour stabiliser des errancesidentitaires, recuperations institutionnelles ou encore instrumentalisationsgrossieres. Surtout indicateur privilegie des tensions qui traversent les societes,le religieux apparaît comme un vecteur de reideologisation, fondamentalementutilise pour mettre en question les categories d'une democratiede-ideologisee du fait de l'effondrement du communisme.Aujourd'hui, face â la recherche de nouveaux equilibres, le religieuxapparaît comme un lieu privilegie pour observer les mutations lentes dessocietes: individualisation, differenciation, ete. Ces mutations açeroissentla distance prise â l'egard des instances normatives centrales (Etat, ideologiesdominantes), comme si, avec le passage de l'ere du debat sur la societe,la demande du sens, plus aigue d'un fait des formidables transformationsenregistrees ces dernieres annees, etaient aujourd'hui penseesindependamment d'une demande de normes. La lai'cite a t-elle encore unsens? C'est dans ce cadre que le legs de Mustapha Kemal, un hommed'Etat moderne d'un pays petri de valeurs islamiques qui pendant dessiecles, dans ce domaine a joue un röle de phare, merite d'etre revisite.Nötre communication tournera autour de quatre axes:- Les origines de la lai'cite- Leçons de l'experience laîque sous Mustapha Kemal.- Experience de la lai'cite au Senegal- Valeurs republicaines, ecole laîque au Senegal.I. Aux origines de la lai'cite: l'OccidentCette notion de lai'cite, on peut l'apprehender â travers l'histoire del'Occident oü elle a vu le jour mais aussi par exemple de la Turquie sousMustapha Kemal Atatürk, la forme la plus achevee jusqu'ici dans une societemusulmane.La premiere utilisation du terme laıque remonte â la ille Republiqueen France (1879) lorsqu'il s'est agi d'affirmer avec force que Nul ne doitetre inquiete pour ses opinions, memes religieuses. Mais la justifıcationde l'idee de lai'cite est rendue possible par cette fameuse assertion determinantle principe de la distinetion des domaines spirituel et temporel:«Rendez â Cesar ce qui appartient â Cesar, â Dieu ce qui appartient Dieu(Mathieu. XXII, 21).2. Finkielkraut A, L'humanite perdue. Essai sur le XXe siecle. Paris, Seuil Octobre1996.456

Toute l'histoire des rapports de l'Etat et de l'Eglise tourne autour decette dialectique qui s'est traduite en France par le gallicanisme; une doctrineaffırmant une certaine independance administrative sinon dogmatiquede l'Eglise de France â l'egard de la Papaute.Le Gallicanisme peut se resumer â trois principes essentiels:- Principe de la distinction des deux pouvoirs temporel et spirituel etde l'independance administrative sinon dogmatique â l'egard du spirituel;- Principe de la negation de la subordination complete du clerge deFrance â l'egard du Pape tant du point de vue du temporel qu'â celui de ladiscipline;- Principe de l'autorite legitime du roi de France sur l'Eglise gallicanequant au temporel et â la discipline.Le refus par l'Etat de toute sujetion en vers les Eglises equivaut ausens large, â la lai'cite. Les Eglises se montrent plus ou moins entreprenantesenvers l'Etat.Ainsi pour des raisons historiques, la forme de reaction que l'on peutaujourd'hui, legitimement, appeler lai'cite de l'Etat est dans une large mesureun phenomene specifiquement occidental, et meme français; c'est enFrance que la lai'cite a pris naissance et a ete elaboree de la maniere laplus systematique qu'elle trouve aujourd'hui son expression la plus homogene.Pour instaurer ce regne de la lai'cite l'on entend agir patiemment,en se servant des institutions. Deux etapes sont considerees â cet egardcomme fondamentales: la la'icisation de l'Etat et la separation des Egliseset de l'Etat.Si cette doctrine de lai'cite de l'Etat s'est historiquement developpee,ce fut dans une large mesure en face de l'Eglise catholique, â cause de sacentralisation, de la rigueur de ses dogmes, de sa morale, de sa discipline.La lai'cite (lai'cisme) n'est certes pas monolithique, on peut, cependant, ytrouver, dans de contexte historique precis, des constantes : anticlericalisme,rationalisme, positivisme, scientisme, atheisme... il ne s'agit pas seulementd'une doctrine personnelle de ceux qui la professent, mais on veuten faire une doctrine officielle : la republique comme telle devait etre laique.«L'idee laıque renferme une conception philosophique qui portesur l'independance et la capacite de la raison». C'est cette conceptionque la republique devait triompher. Elle ne pouvait y reussir qu'au detrimentdu christianisme, disons du religieux eriğe en principe de gouvernementdes hommes.Pourtant, malgre tout, l'influence des Eglises (religieux), de l'Eglisecatholique en particulier, persiste, ou reste possible. On se demande si la457

separation, du moins telle qu'elle est communement interpretee, n'est pasune erreur politique, si l'Etat n'est pas maintenant desarme faee de ces«groupes de pression». (Cf. tout le debat suscite par la visite du pape enFrance, en 1997) Certains le pensent, pour qui la laicite implique avanttout que l'Etat s'arme contre î'influence des Eglises sur les gouvernantsou sur les citoyens, dans le droit fil des doctrines gallicanes des legistesde l'Ancien Regime ou de Bonaparte. Ce qui fait que toute defınition liminairede la lai'cite, au sens oü on l'entend ici, ne peut etre qu'imprecise.Toute Eglise, des qu'elle a un minimum de structures, de hierarchie, desqu'elle propose, au-delâ du culte proprement dit, un humanisme â ses fideles,exerce une influence sur ceux-ci et cherche â accroître le nombre.Dejâ par lâ, peu ou prou, elle entre en concurrence avec l'Etat; parfois,elle tente de le dominer, moyen plus facile qu'effıcace en profondeurd'etendre son influence, et l'on voit sevir; le clericalisme aboutissant â latheocratie. Comment l'Etat va t-il se comporter? Leur laissera t-il la liberte,sauf â conserver sa propre independance? L'enjeu est l'importance :souverainete de l'Etat, responsable du destin national par sa legislation etsa politique; liberte des citoyens, croyants ou incroyants, en face des Eglises;concorde menacee entre citoyens divises par leur croyances, et, doneprobleme de 1'ünite nationale.II. islam et lai'cite : l'exemple de la Turquie de Mustapha KemalAtatürk1. Actualite du debatL'actualite du debat se trouve liee â la problematique de l'Islam et lamodernite qui n'est pas nouvelle meme si aujourd'hui, le debat tourne essentiellementautour de:- islam et democratie- islam et laicite- La place de la femme dans l'Islam- Les societes musulmanes face â la moderniteDepuis la fin du XIX", un courant culturel reformiste vit le jour âl'interieur de quelques pays arabes, principalement l'Egypte. Ce courantest ne â la süite de quelques changements sociaux et economiques ainsique des contacts avec la civilisation europeenne. Une elite de penseursprit la tete du mouvement. Ils voulaient adapter l'Islam et ses enseignementsaux exigences nouvelles de l'epoque. Mais, ils reussirent surtout âlancer un appel au retour â un islam primitif. Seulement cet islam primitiftel qu'il est vecu au temps du Prophete, peut-il solutionner les defis qui seposent aux societes musulmanes actuelles face â un monde domine parune technologie de plus en plus sophistiquee? Mustapha Kemal est certai-458

nement l'un des premiers â avoir compris les enjeux et essayS d'y apporterdes solutions.2. Mustapha Kemal et la revolution turqueMustapha Kemal, le pere de la Turquie moderne a tres certainementherite de la Reforme ottomane du debut du XIX" mais surtout d'une longuetradition politique liee â l'Empire depuis Soliman le Magnifique. Sonitineraire le montre parfaitement.Mustapha Kemal est un homme politique d'une exeeptionelle carrure.Sa personnalite a largement domine un regime de type presidentielqui, en outre, a su acquerir l'adhesion de la population, consciente desprogres de leur pays.Les capacites de Mustapha Kemal se fondent sur une volonte politiquemais aussi sur une solide formation. Des l'âge de 15 ans, en 1895, lejeune Kemal entre au lycee militaire de Monastir et en 1899 â ecole deguerre de Stamboul, enfın â l'Academie de guerre, d'oü il sort en 1905,avec le grade de capitaine. Des cette periode, il prit une option politiqueen s'opposant au regime despotique du sultan Abdül Hamid II mais aussiaux jeunes turcs qui l'ont renverse en 1908.Son cöte nationaliste, malgre sa volonte de moderniser la Turquie ens'inspirant de l'Occident ne fit aucun doute. Ainsi lors de la premiereguerre mondiale, il s'implique dans la defense de Gallipoli attaque par lesallies de l'Empire ottoman, eux-memes. En 1919, lorsque le gouvernementde Stamboul place «la Turquie sous la protection des grandes puissanees»,Mustapha Kemal rejıond en affirmant la necessite de defendrel'independance absolue de l'Etat et de la nation. C'est le debut de sa carrierepolitique et la lutte pour l'independance qui va etre proclamee le 4novembre 1922. L'abolition du sultanat marque le debut de la constructiond'une Turquie nouvelle par Mustapaha Kemal. Pendant quinze ans,jusqu'â sa mort, le 10 novembre 1938, Atatürk a tente de liberer son paysde ses entraves en amenant ses compatriotes â un niveau avance de civilisationmaterielle, sociale et intellectuelle. Quelles leçons peut-on tirer del'oeuvre de Mustapha Kemal?La revolution turque a commence en 1908, par le renversement violentd'un ordre politique ancien pour en etablir un nouveau. II s'agit lâd'un exemple, extremement important pour nous, â cause de la place quel'Islam occupe en Turquie mais aussi du role de l'elite, y a joue.Cette revolution turque ne se fit pas sans resistance mais elle trouvaun large soutien aupres des populations. Le coût eleve de la modernisationmilitaire entraîna une aggravation de la fıscalite et un durcissementdu pouvoir. Atatürk fut aussi, entoure de certains des reformateurs les459

plus actifs et qui furent des hommes de temperament, parfois tr£s autoritaires,exerçant une autorite offıcielle, et qui donnerent d'ailleurs â celleeiune vigueur et une omnipresence nouvelles. Pour vaincre les resistancesdes conservateurs, il fallut abroger ou reduire les contrepoids traditionnelsau pouvoir souverain, qu'affermirent encore davantage les instrumentsmodernes de 1'autorite. Ces changements, et le renforcement dudespotisme qui en resulta, ne se firent pas sans resistance. Au vaste choixd'ideologies la'ıques, la revolte reagit. Les idees liberales, patriotiques etmemes revolutionnaires gagnerent les etudiants et certains cadets (militaires).II faut reconnaître que l'oeuvre de Mustapha Kemal a agi dans unpays ou les esprits etaient prepares aux changements. Dans l'ancien regimeturc on trouve ces aspects prerevolutionnaires familiers que sont unepenurie des ressources fınancieres associees â une expansion du commerce,une reforme administrative â l'incurie du gouvernement, une remiseen cause des allegeances fondamentales chez les dirigeants et intellectuelsâ un refus progressif du consentement chez de plus en plus de gouvernes.Le röle de l'elite dirigeante fut capital. II existait plusieurs de ces elitesadministratives, religieuses et militaires, qui ne se definissaient pasd'abord par la classe economique mais par la formation, les fonctions etles methodes de recrutement. Leur constitution, leurs rivalites et leurs vicissitudessont essentielles â la comprehension de la revolution turque.Elle fut l'aboutissement d'un long processus par lequel l'elite gouvernanteturque se transforma, transforma l'Etat et finalement le pays.Ce changement s'explique aussi par l'elargissement et la diversifıcationde l'elite elle meme, qui finit par recruter dans les couches beaucoupplus larges de la population, de sorte que les elements de plus en plusnombreux de la nation turque s'interessent activement, sinon participerentâ la conduite des affaires du publiques. Le processus est accelere parle developpement economique, la diffusion de l'education, l'essor desmoyens de communication de masse 3 . Ainsi l'experience est differente decelle de l'Occident oü les Elements ont ete: la lutte entre l'Eglise et l'Etat,la Renaissance, la Reforme et la contre-reforme, l'eveil scientifıque, l'humanisme,le liberalisme, le rationalisme, les Lumieres, toutes les grandesaventures, tous les grands conflits d'idees. Les grands bouleversementssociaux, economiques et politiques : la grandeur et la decadence de lafeodalite, I'emergence des communes, la renaissance du commerce,l'essor de la nouvelle bourgeoisie, l'affrontement de l'argent et de laterre, de l'Etat-cite, de l'Etat-nation et de l'Empire. «Le bouleversementturc est le prototype des revolutions nationalistes teinte d'un certain mi-3. Bernard Lewis, islam et Lai'cite. Naissance de la Turquie moderne. Paris, Fayard1988.460

m6tisme de FOccident.» Le volontarisme de Mustapha K6mal Atatürk aeloigng pendant longtemps, la Turquie du spectre de l'integrisme. II introduitdans un amendement de la Constitution, le 9 avril 1928 portant sur lalai'cite de l'Etat; en fustigeant l'influence retrograde des sultans «sur l'instructionpublique», Atatürk exige que la religion soit releguee â une pratiqueindividuelle. Les mesures d'Atatürk sont toutes plus audacieuses, lesunes que les autres : de la suppression de la polygamie â l'abolition desordres religieux, en passant par l'interdiction du port de fez. Que dire detout cela, au moment oü dans certains pays musulmans, on n'ose memepas debattre de la polygamie ou de signe distinctif comme le voile? On nepeut qu'etre admiratif devant l'heritage d'Atatürk lorsqu'on sait, parexemple, que la femme turque a benefıcie du droit de vote avant la Française,des1934.Au moment oü le debat sur la separation des pouvoirs religieux etpolitique fait rage dans divers pays musulmans, la memoire de MustaphaKemal Atatürk est plus que jamais vivante chez les Senegalais. II est certainement,l'un des leaders des pays musulmans les plus etudies dans lesecoles senegalaises. Pourquoi, cet interet pour Mustapha Kemal et son experience?II faut le rechercher dans les options qu'il prit pour moderniseı*l'Etat et la societe turcs. Qu'en est-il de l'experience senegalaise.III. Oue peut-on dire de l'experience lai°que de l'Etat du Senegal. 4Le Senegal, contrairement â la Turquie n'a pas connu de revolution.Neanmoins, au moment de l'independance en 1960, il adopta la constitutionde la 5e Republique, le centralisme bureaucratique, la lai'cite, la liberted'organisation syndicale, le systeme legal base sur le code napoleonien(quelques modifıcations mineures y interviendront). L'article premier dela constitution stipule que : La Republique est lai'que, democratique et sociale.Elle assure l'egalite devant la loi de tous les citoyens, sans distinctiond'origine, de race, de sexe, de religion. Elle respecte toutes lescroyances.II faut considerer â ce niveau le caractere confrerique de l'İslam senegalaiset contrairement â la Turquie, l'Etat du Senegal n'a pas interditles confreries religieuses; ses rapports avec l'administration depuis la periodecoloniale, le röle du clerge catholique, dans le systeme educatif, lesprises de positions politiques parfois spectaculaires de certains hommeschefs religieux (rapports difficiles de Chiekh Tidjane Sy, un chef religieuxavec le gouvernement de Senghor, le Ndigel politique -consigne devote pour un candidat â des elections- de Lahad, chef de la confrerie des4. Cf Roman Lormeir, The secular state and islam in Senegal. In David Westerlund,Questioning the secular state. The worlwide resurgence ofpolitics. London 1995. pp.183-197.461

Mourides) et de groupes religieux (Moustarchidines et les 6venements de16 fevrier 1994. Ce groupe religieux tendit une embuscade, lors d'unemanifestation politique et tua 3 policiers parmi eeux qui etaient chargesd'assurer la securite des manifestants.)Au Senegal, l'Etat n'est pas, fondamentalement, menace dans sesoptions lai'ques, meme si on note des interferences entre le politique et lereligieux. II n'est pas rare de voir le politique lui meme, s'appuyer sur lereligieux, parfois le manipuler â des fins electoralistes, pour neutralisercertains secteurs de la societe. Le jeu peut etre dangereux s'il y a crise del'Etat. Par contre les choses deviennent plus compliquees lorsqu'il s'agıtde transformer la societe. Les limites s'expliquent par:- Un contexte plus global dans lequel evoluent les Africains. Dansun article sur la signifıcation de la Declaration des Droits de l'Homme etdu Cit oy en de 1789 dans la constitution des Etats d'Afrique Noire francophones,Marc Debene ecrit qu'en «Afrique, l'etat de ses structures exclut,au stade actuel que le citoyen puisse tirer pleinement profit des droits etlibertes qui lui sont theoriquement reconnus». P.F. Gonidec impute cettesituation au sous-developpement dans ses dimensions culturelles (l'analphabetismevidant de leur contenu certaines libertes, telle evidemment,celle de la presse), economiques ou politiques. Loin de disposer des libertesconcretes (ou reelles pour reprendre la terminologie classique) l'Africainne şerait souvent titulaire que de libertes abstraites 5 .L'emprise des autorites religieuses sur leurs fideles, ce qui peut entraînerdes dysfonctionnements entre les exigences d'un Etat moderne etles necessites de conforter le pouvoir de la part des autorites religieuses(les difficultes de l'Etat â harmoniser les multiples fetes religieuses,l'accaparement des mediats d'Etats par le discours religieux, la fermeturedes ecoles par les marabouts, le statut de ville libre de Touba, le problemede la fiscalite dans le secteur informel, les aspects religieux lies â la crisecasamançaise -un mouvement irredentiste dans le Sud du pays, ete.)Cette situation se trouve parfois renforcee par les idees preconiseespar le mouvement reformiste senegalais ne sous la houlette de CheikhToure dans les annees 50. Certains points de vue peuvent constituer unfrein â la modernisation de la societe. Des sa naissance, l'Union Culturellemusulmane opta pour l'Etat islamique, l'instauration de la Shari'aet une critique de l'Islam confrerique. A partir des annee 70, L'UCMperd son caractere de mouvement islamique de reforme critique, independant.5. Debene Marc, La signification de la declaration des droits de l'Homme et du Citoyende 1789 dans les Constitutions des Etats d'Afrique Noire francophone. Rev. Jur. Afinumero «1» 1990. p55.462

Sous Senghor, les initiatives premieres^ en vue d'une reforme politiquesont diseontinues, la caractere laie de l'Etat fut affirme avec force. Cechangement devient clair au moment de l'elaboration du Code de la Famille.La codification pour une Loi nouvelle de la famille debuta sousMamadou Dia (decret du 12 avril 1961). En 1965, Senghor designa denouveau, le comite des options pour le Code de la famille. Cette commissionavait en charge l'unifıcation des differentes formes de Lois, commentfaire coexister les Lois relevant de la coutume indigene, la Shari'aet le code napoleonien. Apres 6 annees de travail, le Code de la Famillefut presente aux Senegalais en 1972. Ses principales caracteristiques:- L'unifıcation de la loi- L'affırmation avec force du caractere lai'c de la societe.- La reconnaissance des principes des droits individuels et le principede l'egalite de tous les citoyens«Qualifie d'athee» (Declaration du conseil superieur Islamique sousl'egide d'El Hadj Seydou Nourou Tali), le Code est, relativement, pratiqueen milieu urbain; par contre, il reste ignore dans les zones ruralescompletement sous l'influence des religieux. Ainsi le Khalife general desMourides, Abdoul Lahad Mbacke, recusa la validite du Code de la famillesur toute l'etendue du territoire de Touba, oü seule sera appliqueeLa Loi de Dieu. D'ailleurs en 1977, le President Keba Mbaye tirait sur lasonnette d'alarme, le Code de la Famille n'etant pas rigoureusement applique;au moment oü l'administration, sous Senghor, rejeta sa revision(ce fut, precisement le 19 novembre 1977). La critique du Code de la Familleest l'exercice favori des Islamistes (un triomphe d'ailleurs, avecl'echec du debat sur la polygamie).Avec Abdou Diouf, on n'entre dans une nouvelle ere concernant lesrelations entre l'Etat et les Islamistes. Le caractere la'ıc de l'Etat est attaquedans les preches et publications des groupes islamistes (l'Etudiantmusulman; Etudes Islamiques). La lai'cite est presentee comme l'arme laplus dangereuse de l'arsenal de la civilisation occidentale selon CheikhToure, dans Etudes islamiques 1979). Le 31 Decembre 1983 (Cf. le Soleildu 2 Janvier 1984), A. Diouf repond en disant que la lai'cite n'est niatheisme ni propagande anti- religieuse. Les islamistes attaquerent l'Etat,l'ecole lai'que, heritiere de l'ecole coloniale. La revendication de l'introductionde l'etude de la religion, sous la pression des arabisants, fut accepteepar les Etats generaux de l'Education en 1981 sous Iba Der Thiamqui fut en ce moment, Ministre de l'education nationale.IV. Valeurs republiques et ecole laıqueL'ecole est un enjeu de societe pour les parents d'61eves d'aujourd'hui,la finalite de l'ecole est avant tout l'acquisition par les enfants463

et les adolescents d'un bagage d'instruction suffisant â la recherche d'uneprofession dans la vie. Cette demande si legitime qu'elle soit, ne doit paspour autant occulter la fonction ideologique de l'enseignement; par ideologique,on entend la fonction educative et civique qui doit etre le complementde l'instruction proprement dite. Or l'ecole republicaine traverseune crise d'education, dont tout nötre vivre ensemble est tributaire. [L'enseignementlaique est un enseignement qui ne depend pas d'autorites religieuseset marque sa totale neutralite sur les questions concernant la religion.II s'oppose â l'enseignement confessionnel]. Mustapha Kemal, â ceniveau prit des mesures hardies, en plaçant les etablissements d'enseignementsous le contröle de l'Etat; Atatürk veilla personnellement sur la formationdes instituteurs, les propagandistes de la nouvelle Turquie (â ceniveau, il fait penser â Jules Ferry, le pere de l'ecole laıque en France).II convient done aux citoyens de s'interroger et de savoir ce qu'ilsveulent: ou ceder aux pressions de toutes les minorites, et enfoncer la societedans un communautarisme qui nie toute son histoire moderne et prepareles ghettos, et abolit la conscience civique; ou confırmer les principesd'un pluralisme soumis â une volonte generale. L'ecole reste en cedomaine peut-etre encore plus qu'en d'autres, la matrice de nötre avenir.Dans ce sens, on n'invente rien car, par exemple, le siecle des Lumieresfut place sous le sceau de l'instruction. Non que les philosophes,et en particulier les eneyelopedistes aient eu une doctrine en la matiere,mais toute leur reflexion etait motivee par la question de la connaissanceet done de la transmission des progres de I'esprit humain. Rousseau dansEmile ou l'education, publie en 1762, recuse l'ecole comme lieu obliged'apprentissage des savoirs, et preconise une harmonie entre spontaneitenaturelle et education livresque. Diderot, dans son plan d'une üniversite(1775), s'enflamme quant â lui pour la mise en place d'une educationpublique dans toutes les sciences qu'il conseille... et commence son chapitre«De l'instruction» par l'affırmation «qu'instruire une nation, c'estaussi la civiliser». Cependant tous affırment la priorite â la connaissanceet â sa diffusion, preoccupation que partagent d'ailleurs toutes les elitespolitiques. Quelques grandes idees se degagent.La premiere est la secularisation de l'ecole, la fin du monopole ecclesiastiqueet l'attribution de la gratuite, que la majorite des philosophesdes Lumieres considerent comme la consequence logique du choix d'unservice public d'Etat pour assurer l'instruction. La troisieme est laconception nouvelle des contenus, moins orientes vers la speculation etles humanites, davantage axee vers un savoir utilitaire, faisant large placeâ l'etude scientifique et technique, et diversifiee au point de confinerparfois â l'encyclopedisme, la Constitution de 1791 pose, en effet, leprincipe d'une instruction publique, gratuite et commune â tous lescitoyens.464

Dejâ avec l'esprit de la renaissance, mouvement artistique et litteraire,caracterise par un retour â l'antiquite greco-romaine, par une certaineliberation â l'egard du christianisme medieval et de la scolastique et leprogres de l'humanisme mouvement intellectuel qui met en valeur la dignitede 1'homme apparaît une aspiration â une nouvelle forme d'education,plus proche de la vie, plus individualiste, accordant une egale importanceau developpement du corps qu'â celui de l'intelligence.Le combat contre l'obscurantisme - l'attitude hostile â la diffusion del'instruction, notamment dans la masse du peuple - etait un credo des philosophesdes lumieres, de meme que contre l'analphabetisme. Le fait desavoir ni lire ni ecrire, est fort repandu dans nötre pays.Si le Senegal a toujours opte pour l'enseignement laı'c, il n'en demeurepas moins que l'enseignement religieux est d'un enjeu important.II existe dans le pays, des ecoles privees dirigees par l'Eglise catholique,des organisations islamiques et qui reçoivent un soutien fınancier del'Etat. Les efforts du gouvernement du Senegal pour organiser et contrölerle systeme d'education islamique remonte au XIX es lorsque l'administrationcoloniale cree l'Ecole des otages oü l'ecole va etre transformeepar la süite en Medersa en 1908. On y etudie la langue arabe et les sciencesislamiques comme le fıqh (jurisprudence), hadiths (tradition prophetique)et kalam (theologie). Ce programme etait fixe par le colonisateur.En 1903, 1906, 1911, des decrets ont cherche â limiter et contrölerles ecoles coraniques. Cette politique s'est heurtee â un mur de resistancede la part des populations. L'administration coloniale initie des lors, unepolitique de cooperation vis â vis de certains marabouts.Le Senegal independant envoie des etudiants se former â Fes, en Tunisie,au Caire... et le premier College national d'enseignement Francoarabeest cree en 1965. De nos jours, un des aspects de cet enseignementreligieux, est l'impossibilite de la part de l'Etat de contröler le contenudes programmes d'enseignement des ecoles religieux qui se multiplient,face â un systeme educatif en crise. La campagne de sensibilisation dirigeepar l'UNICEF vers les Talibes (jeunes donnes pour une formation âdes chefs religieux et qui mendient dans la rue), montre toute l'ampleurdu sujet.Un autre theme qui interesse l'enseignement laı'c est lie â la scolarisationdes filles. Ces deux dernieres annees, la prise de conscience parrapport au faible taux de frequentation de l'ecole par les filles 6 , 38 ansapres les independances, montre les faiblesses de nötre pays concernant6. Enseignement primaire, 46%. Enseignement moyen, 37%. Enseignement superieur,26%.465

son projet de societe moderne. La crise structurelle de nötre systeme educatifpeut compromettre les objectifs de developpement et entraîner unecrise des valeurs republicaines.ConclusionL'oeuvre de Mustapha Kemal Atatürk est plus que jamais actuellepour tous les pays musulmans qui veulent etre au rendez-vous du 3emillenaire car le combat pour la lai'cite permet de liberer la femme, de luidonner les moyens d'acceder â la citoyennete. Les societes musulmanesdoivent gagner le pari de la modernite, surtout au moment oü certainspenseurs dans le monde musulman participent â elever le niveau du debaten demontrant que lai'cite et islam ne sont ni incompatibles ni antinomiques.On a, toujours, defini, l'Islam comme un tout: une doctrine morale,politique et religieuse. Et on s'appuie, generalement, sur cette idee pourrejeter toute forme de separation entre les differentes formes de pouvoir.Seulement, une lecture sereine du Coran montrera qu' aucun element defınissantle pouvoir temporel n'y figüre. Voilâ une solide base dereflexion sur la lai'cite dans l'Islam. Ainsi la tension qu'on essaie d'entretenirentre les forces de modernisation assimilees souvent comme unetentative d'occidentalisation et un conservatisme d'essence musulmanene peut pas avoir de bases solides.BIBLIOGRAPHIE COMPLEMENTAIRELewis B., islam et lai'cite. La naissance de la Turquie moderne. Paris, Fayard1988.Mantran R., Histoire de la Turquie Paris, 1996.Özal T., La Turquie en Europe. Paris 1988.Villalta J. Blanco, Atatürk. Ankara, 1979/1982.466

MODERN TUNISIA AND TURKEY(A COMPARATIYE STUDY IN THE LIGHT OFTHE KEMALİST PRİNCİPLES)Prof. Rafâa BEN ACHOUR*The relationships between Tunisia and Turkey began offıcially in1574 (13 Semtember), when the conjugated Turkish forces of Algiers,Tripoli and the fleet of Sinan Pacha, took över La Goulette and Tunis,freeing Ifriqiya from the Spanish protectorate. Tunisia becomes a Turkishprovince. Since then, the course of the intellectual and political life in Tunisiahas never ceased to be influenced by intellectual and political eventsof Turkey.To illustrate this influence, let's point out that the Tunisian reformismin the XIX th century has been deeply inspired by the Turkish one.The fundamental Pact decreed in 1857 has been inspired from the Ottomandeclaration "Hatti Cherif". The same is true for the constitutionpromulgated on 26 April 1861. It is important to note that the great menof State, such as the Minister Khair-Eddine, have been largely influencedby what vvere happening in the Ottoman metropolis and notably by theTanzimat of 1839 and the reform of 1856. For Khair Eddine and his supporters,formed in the military School of the Bardo, it aimed at counteringthe European domination by borrovving to the Occident the tools of itspovver, namely: the modern State, vvhile adapting it to a Müslim civilisationbased on its real foundations 1 . Reforms undertaken under the reign ofAhmed Bey posed poles of the Tunisian nationalism, similarly that Tanzimatposed poles of the Turkish nationalism. Later, the movement of Tunisiannational liberation, vvhile adopting the inheritance bequeathed by theTunisian reformers has been deeply marked by vvhat was happening atConstantinople. Thus, the revolution of 1909, that had to be the startingpoint of the transformation of the Empire into an endovved modern State* Rector of the University of Sciences, Techniques and Medicine of Tunis.1. Look Khair Eddine : Essai sur les reformes necessaires aux Etats musulmans,presente par Magali Morsay, Aix-en-Provence, Edisud, 1987, (Coll.«archivesmaghrebines»).467

with liberal institutions on the western model has exerted on Tunisians areal fascination.Indeed, in February 1907, the movement "Young Tunisians" on themodel of the movement "Young Turks" emerged in Tunisia. This movementthat constituted the outline of the Tunisian nationalism and whosemain representative was Ali Bach Hamba, endowed with a solid westernculture and an Arabic education, has fıxed as objective to reform the Tunisiansociety so that that it could rejoin the triumphant and developedvvestern civilisation. The "Young Tunisians" have often expressed theiraffınities with the "Young Turks", even their solidarity with them.At a fırst stage the "Young Tunisians" did not oppose the regime ofthe protectorate. They saw there a historical necessity and probably a factorof evolution. Thereby, their action was especially turned to the denunciationof excesses of the protectorate regime and to the demand of political,institutional, administrative and educational reforms.Affinities between "Young Tunisians" and "Young Turks" havestrengthened notably after the Italian aggression against the ottoman Tripolitainiain 1911. This event has been the basis of certain radicalism anda stronger repression on behalf of the French authorities. Confronted withthe repression, the leader of the movement, Ali Bach Hamba chooses toexile in Turkey where he remained till his death.Later, the Tunisian national movement reproduced that of Turkey,and followed with interest the evolution of this country after the war, especiallysince the abolition of the Califat in 1924. For the Tunisian leaders,the triumph of the kemalist revolution bore a lot of hope. Being positivistsand rationalists as Attaturk, they also aspired to the establishmentof a modern State endovved with a constitution and having for objective aradical transformation of the Tunisian society at ali levels: religious, social,economic and cultural.Looking at the process of setting up the State as well as the kemalistprinciple 2 , we will find a very important likeliness with the principles thathave been behind the establishment of the modern Tunisian State.The establishment of the Republican State:After having succeeded the Revolution of Anatomy and followingthe Congress of Erzurum whose decisions will be ratified by the nationalCongress of Sivas, Kemalists decided to create a constitutional Assembly2. Şahinler (Menter), Origines, influence et actualite du Kemalisme, Paris; Publisud,1995., Notamment: p. 57-96.468

"The Great National Assembly" meeting for the first time on 23rd April1920. This Assembly vvas endovved with ali the povvers. After the successof the vvar of independence, Mustapha Kemal took advantage of this particularconjuncture to convince the Great National Assembly of the necessityto abolish the Sultanate 3 and to set up a national sovereignty. This decisionvvas taken on İst November 1922. Aftervvards, the Republic vvasproclaimed on 29th October 1923, as for the Califat, it vvill be suppressedon 3rd March 1924 and the nevv secular and a republican constitutionadopted on 20th April 1924.The Tunisian approaches are very comparable to the Turkish onesand one can only underline a certain likeliness betvveen self vvilled approachesresolutely of both Mustapha Kemal and Habib Bourguiba.indeed, in the case of Tunisia, as soon as the internal autonomy vvasproclaimed by the agreements of 3rd June 1955, Bourguiba and the Destouriansimposed on the Bey of Tunis the ratification of a decree of 29thDecember 1955, on the establishment of a "National Constituent Assembly"vvhose first meeting had been flxed by the same decree on the 8thApril 1956 and vvhose task vvas to "endovv our Kingdom vvith a constitution".After the organisation of general elections, and only fıve days afterthe proclamation of the Tunisian independence in accord vvith the agreementsof 20 March 1956, the National Constituent Assembly has met on8 April 1956 4 . In his speech the President of the Assembly 5 declared that"there is no vvay to discussing the Assembly's authorities. It is endovvedvvith ali of them".From 25 July 1957, the NCA decided the abolition of the monarchyand the proclamation of the Republic deeming that its mandate vvas notlimited, as anticipated in the decree of 1955 to adopt a monarchical constitutionand that it could undo the task that it initially appointed.Once the assizes of the nevv established regime, the Assembly couldattend to the drafting of the constitution properly, a task that vvill be fınishedon June İst 1959.Secularism.If Tunisian leaders adhered to the fundamental kemalist principles,they observed and stili observe certain reserves as for the principle of sec-3. The abolition of sultanate did not imply ipso facto, the abolition of the Califat becauseof the cleavage between the tvvo institutions.4. Tunisia vvas not independent.5. Habib Bourguiba.469

ularism. Tunisian leaders were indeed against any form of theocracy, butdeemed that the State did not have to elash with what constitutes the essentialvalue of the Tunisian people, namely islam. There is therefore, acritical adherence to the principle of secularism, the corner stone of thekemalism.Thus it is during one of the fırst meetings of the Tunisian ConstituentAssembly on April 14, 1956, Tunisian constituents have asserted thefoundations of the society and the new Tunisian State. They adopted thefırst article of the constitution that provides "Tunisia is a free State, independentand sovereign: Its religion is islam, its language is Arabic and itsregime, the republic".The meaning of the reference to the Müslim religion in article 1 ofthe Tunisian constitution does not have to be exaggerated 6 . First of ali,the Tunisian constituents have chosen quite a vague wording: "İts religionis islam". A debate has attempted to know whether this refers to thereligion of Tunisia, which is merely a sociological reality that can't bequestioned; or whether it refers to the religion of the State, which impliessome institutional consequences as the form of the State, the exercise ofpower, the structure of the state bodies ete. Yet, the constitution clausesare in accord with the fırst interpretation. Similarly the evolution of theTunisian State has gone in this senses. Without ever reaching secularism,the Tunisian State has evolved towards secularism. Tunisian leaders from1956 till nowadays have taken decisions within a scope of a secular stateand society. Thus on 3rd August 1956 a personal statute book was promulgatedthat was fundamentally opposed to the religious order. Now, inthis code, polygamy is punished, divorce can only be declared judiciary.Women can ask for divorce ete. Similarly, the charaic order was abolishedand a modern and unique judicial system instituted. The regime ofthe habous was equally abolished.As concerns the relationships of the State with the religious institution,the Tunisian attitude has been influenced by kemalism. indeed,the religious University of the Zitouna, pivot of the social organisationfor centuries had been dismantled and reduced to a mere facultyof theology vvithin the organisation of the new University of Tunis.Ali charaic dignitaries (Sheik El islam, Cadhis, Muftis...) were suppressedand the traditional costumes of the Zeitouna (turbans, ete...) becameforbidden for those who were to work in the modern educationalsystem.6. Ben Achour (Yadh). «islam et constitution», Revue tunisienne de droit, 1974. P :77; and. Politique, religion et droit dans le monde arabe, Tunis, Ceres produetions,1992.470

Despite this attitude, the State has not abandoned the religious reality.On the contrary, it has tried to get hold of it. Religious institutionshave been put under the authority of a state administration (the directionof the cult vvithin the responsibility of the Prime minister) and there vvasonly a symbolic function that had been preserved, namely that of theMufti of the Republic.These similarities shovv that the pirinciple of secularism has rathermarked the Tunisian leader actions during the establishment of the TunisianState. This influence or at least any reference, even covert to the Kemalism,seems to have knovvn a renevval in the late 1980s because of thestrengthening of the fundamentalists' tendency and the issues relative tothe relationships betvveen the State and the religion. Indeed, claims for athorough secularism on the Turkish model have been requested to safeguardboth the State and the religion from mutual overlapping. These requestscontradicted those that favoured a strengthening of the religion andespecially the vvithdravval of some reforms undertaken in 1956 as the prohibitionof polygamy, the legalisation of adoption, vvomen emancipationconsidered by the fundamentalist as contrary to the religion.On 20 March 1988, The President Zine Ben Ali has taken a decisiveaction by stating that the code of the personal status vvould neither bequestioned nor abandoned. Thereafter various measures have been takento consolidate vvomen's rights namely concerning the granting of the Tunisianvvoman nationality to her children and equality betvveen the fatherand the mother in the management of the family matters (education, traveland financial issues) 7 .This secular and modern attitude of the society can be revealed bythe situation of religion outside the political fields.Thus, as concerns political life, the lavv of 28 April 1989 forbids theconstitution of any political party on a denominational, ethnic, racial orregional basis. Similarly political parties have to act to consolidate the nationalrights i.e. the republican regime, the sovereignty of the people,principles of the personal status code, the equality betvveen men andvvomen and the protection of children. Since a constitutional amendmentof 27 October 1997, the article 8 of the constitution stipulates: "the politicalparties should contribute to the training of citizens to organise theirparticipation to the political life. They have to be organised on a democraticbackground. Political parties have to respect the sovereignty of thepeople, the values of the Republic and ali principles relative to the personalstatus.7. Cf: International conference on Islamic Laws and women in the modern world, Giantforum, Islamabad, 22-23 December 1996.471

The political parties are committed to banish any form violence, fanaticism,racism and discrimination. No political party can organise itselfon principles, objectives, activities or programs, based on a religion, alanguage, a race, a sex".In the same way, it's important to point out the clauses of the 1988law on mosques, that had attempted to banish politics from their precinctsenabling them to be solely in charge of the religious service and forbiddingany other type of activities.PopulismPopulism and the rejection of any class war have always been part ofthe Tunisian policy. Here again, a comparison with kemalism is necessary.Thus the preamble of the Tunisian constitution reads the following"let's proclaim the will of this people, that has freed itself from foreigndomination thanks to its strong cohesion and to its struggle that againsttyranny, exploitation and regression to strengthen its national unity". Thestrategy of the new State aimed at the emergence of a new man free fromhis former tribal and elan alliances. It is important at this stage to pointout in this respect that Tunisia, contrary to Turkey, has not been confrontedwith a problem of ethnic multiplicity. A somevvhat linguistic and religiousharmony, in addition to a centralised national state organisation hadfavoured since the beginning of the XVII th century the emergence of aTunisian national entity. Nevertheless, the newly independent State couldfear at its beginnings the appearance of any type of tribalism. Leadershave always insisted on the necessity to insure the stability of the Stateand to struggle against anything that might threaten national unit. Thepolicy of the State has tried therefore to fulfil notional solidarity, balancebetween regions, education for young children at school age, acceptablehouse conditions and health for ali. The key word was welfare for ali. Asstated by a writer "What symbolises a republican State, the rhetoric usedby its leaders and the scope of their prerogatives and interventions havegiven birth to a modern pedagogy aiming at the emergence of a new man,a responsible individual, freed from obsolete mentalities and ready to encompassthe rationality of the science and the technique" 8 .The state controlAnother kemalist principal has inspired Tunisian leaders in the establishmentof a stable, modern and national State: namely State control.This has enabled it to interfere and direct choices in almost ali fields ofactivities, because it had substituted a class of businessmen that didn't existyet and played a leading role in the social and economic life.8. Camau (Michel), La Tunisie, Paris. P.U.F. 1989, p. 61.472

During the 1960 decade, no political, economic, cultural, social, religious,sports, corporatist institution has escaped the tutelage of the State- Party. Here again we observe the influence of the Kemalism. So duringthe first years of the independence the State has had an overall controlöver the important areas of the economy. Besides, it has opted for aplanned economy and for agricultural collectivisation. It's only in the beginningof the 70s that the State had given up this policy and chosen toopen up to the exterior and to somewhat liberalise its economy.At the political level as vvell, the importance of a state controlled policyis seen in the choice of a one party regime: the Neo Destour thatchanges since 1964 into the P.S.D. (Parti Socialiste Destourien) and had atotal monopoly on the political life. Here again the kemalist influence isquite obvious on the Tunisian leaders. Hadn't Mustapha Kemal establishedthe Turkish Republican Party vvhich changed in 1931 into RepublicanParty of the People vvhose statutes as a unique party vvill be insertedinto the Constitution.As for secularism, Tunisian leaders have not gone as far as MustaphaKemal. The unique party has not been constitutionalised. It vvas actually aunique party de facto.473

CUMHURİYETİN BAŞKENTİ ANKARADr. Bilâl N. ŞİMŞİR*13 Ekim 1923 tarihinde, Ankara şehri Türkiye'nin başkenti oldu;eski başkent İstanbul bırakıldı. O tarihten beri Ankara, Türkiye Devleti'ninbaşkentidir ve Türkiye Cumhuriyeti Anayasasına da değişmez başkenolarak geçmiştir. 1998 yılı Ekim ayında Türkiye Cumhuriyeti'nin 75.yaş gününü kutlarken, aynı zamanda Ankara'nın başkent oluşunun da 75.yıldönümünü kutluyoruz. Cumhuriyet ile Cumhuriyetin başkenti, gün farkıylayaşıttırlar.Başkent değiştirmek, büyük bir karardır; her yerde, her zaman önemliolaylardan sayılır. Ankara'nın başkent seçilmesi daha da ilgi çekici veanlamlı bir olaydır. 1920'lerde Ankara pek çekici olmayan küçük bir Anadolukasabasıydı; eski başkent İstanbul ise oldum olası göz kamaştırıcıbir İmparatorluklar başkentiydi. Ankara gibi sönük bir Anadolu kasabasınınanlı şanlı İstanbul'u başkentlik tahtından indirivermesi, sıskacık birgencin, ağır sıklet dünya şampiyonu koskoca bir boksörü bir yumruktanakavt edivermesi gibi ilginçtir.Ankara'nın başkent seçilmesi aynı zamanda anlamlı bir olaydır.Çünkü böylece, yeni Türk Devletinin ağırlık merkezi İstanbul'dan Anadolu'yakaymıştır. Osmanlı İmparatorluğu dağılmıştı, Türkiye topraklarınınbüyük bölümü artık Anadolu'daydı. Öyleyse yeni Türk Devletinin degözleri şimdi Anadolu'ya çevrilmişti. Başkentin İstanbul'dan Ankara'yataşınması, Türkiye Cumhuriyeti'nin devlet politikasında da köklü değişiklikanlamı taşır.Başkent değiştirmek, Devletin yapı değiştirmesiyle doğrudan ilgilidir.Türkler, tarih içinde, çeşitli coğrafyalarda çeşitli Devletler kurmuşlarve çeşitli başkentler seçmişlerdir. Anadolu Selçuklu Devleti'nin başkentiOrta Anadolu'da Konya şehri idi. Batı Anadolu'da kurulan Osmanlı Devleti'ninilk başkenti, Uludağ eteklerindeki Bursa şehri oldu. Bu genç Devlet,Marmara denizini aşıp güney-doğu Avrupa'ya doğru genişlemeyebaşlayınca, başkentini de Bursa'dan Meriç nehri kıyındala Edirne'ye kay-Büyükelçi.475

dırdı; ağırlık Anadolu'dan Balkanlara kaydı. 1453 yılında İstanbul fethedilince,Osmanlı Devletinin başkenti de hemen Edirne'den İstanbul'a taşındı.Osmanlı İmparatorluğu, Asya ve Avrupa kıtaları üzerine kurulmuştu.Bu iki kıtanın tam kavşak yerinde bulunan İstanbul, başkent olarakİmparatorluğa pek uygun düşmüştü ve beş yüzyıl kadar Osmanlı payitahtıolarak kaldı. Osmanlı imparatorluğunun dağılması üzerine de Anadolu'dakurulan yeni Türk Devleti Osmanlı payitahtını bırakıp kendisine Anadolu'nungöbeğindeki Ankara'yı seçti. Bu, tarihin akışına uygun bir seçimolmuştur.Başkentin Anadolu'ya taşınması düşüncesi biraz eskidir. Özellikleİstanbul'un yabancı devletlerin silahlı tehdidine uğradığı dönemlerde başkentidaha güvenli bir yere taşıma fikirleri de su üstüne çıkmıştır. Başkentülkenin en güvenli bir yeri olmak gerekirken, zayıflayan Osmanlı İmparatorluğununpayitahtı artık yabancı tehditlerine karşı pek korunamıyordu.1878'de Rus orduları, 1913'te Bulgar orduları Trakya'yı çiğneyip geçerekİstanbul kapılarına dayanmışlardı. 1920'de ise İngiliz, Fransız, İtalyanmüttefik kuvvetleri başkent İstanbul'u resmen işgal ettiler. Bu durumdagözler, ister istemez Anadolu'ya çevrildi.Olaylar geliştikçe yeni başkent adayı olarak Ankara öne çıktı. 27Aralık 1919 günü, Mustafa Kemal Paşa ve Heyet-i Temsiliye üyeleri Ankara'yagelip yerleştiler. Atatürk ve arkadaşlarının bu gelişleri, Ankara tarihininbir dönüm noktası oldu. O tarihte Heyet-i Temsiliye Anadolu'dabir de facto hükümet durumundaydı ve ülkeyi fiilen yönetiyordu. Heyet-iTemsiliye'nin karargahı Ankara dahi bir fiili hükümet merkezi durumunageldi. 16 Mart 1920'de Batılı Müttefikler (yani İngiltere, Fransa ve İtalya)istanbul'u işgal ettiler. Bunun üzerine, 23 Nisan günü yeni ParlamentomuzAnkara'da toplandı. 2 Mayıs 1920 günü Ankara'da ilk Hükümet resmenkuruldu. Yeni Hükümetin kurulmasıyla Ankara fiilen bu Hükümetinmerkezi durumuna geldi. Ama Ankara'nın hukuken Türkiye'nin başkentiolabilmesi için üç yıl daha beklemek gerekti. Ancak Lozan barış antlaşmasınınyapılması ve yabancı işgal kuvvetlerinin Türkiye'den çekip gitmelerindensonradır ki Ankara resmen başkent ilan edildi.2 Ekim 1923 günü yabancı işgal kuvvetlerinin son kalıntıları Türktopraklarını boşaltıp gittiler. İşte o zaman başkent işi kesin olarak ele alındı.9 Ekim 1923 günü, Dışişleri Bakanı İsmet Paşa (İnönü) ve arkadaşlarışu tek maddelik yasa tasarısını TBMM'ne sundular:"Türkiye Devleti'nin makarr-ı idaresi (başkenti) Ankara şehridir."'Tasarının gerekçesinde -doğabilecek tepkileri yatıştırmak için olsagerek- İstanbul'un Halifelik merkezi olarak kalacağı söyleniyor ve "Yeni1. TBMM Zabıt Ceridesi, 2. Devre, 1. Sene, cilt 2, s. 665.476

Türkiye'nin başkentinin Anadolu'da ve Ankara şehrinde seçilmesi gerektiği"vurgulanıyor. Bunu gerektiren önemli nedenlere de kısaca parmakbasılıyor: Yurdun güç ve gelişme kaynaklarını Anadolu'nun ortasındakurmak, iç ve dış güvenlik, coğrafi durum ve strateji, deniyor.Tasarı, komisyonlardan çabucak geçti ve 13 Ekim günü TBMM'deoy çokluğuyla, 27 sayılı karar olarak kabul edildi. Kararın sadeleştirilmişmetnu şudur:"Karar No. 27: Ankara şehrinin Türkiye Devleti'nin başkenti olmasınailişkin Malatya Milletvekili İsmet Paşa Hazretlerinin 2/188 sayılıyasa önerisi üzerine Anayasa Komisyonunca düzenlenen 10.X.1923 tarihlimazbata, (TBMM'nin) 13.X.1923 tarihli otuz beşinci birleşiminin ikincioturumunda okunarak olduğu gibi kabul edilmiş ve Ankara şehrinin TürkiyeDevleti'nin başkenti olması büyük çoğunlukla kararlaştırılmıştır."İşte bu kararla Ankara resmen Türkiye'nin başkenti olmuştur. Bumetin bir yasa değil, bir TBMM kararı idi. Başkent kararı, beş ay kadarsonra, 1924 Anayasamızın 2. Maddesinde şöyle yer aldı:"Türkiye Devleti'nin dini din-i İslamdır; resmi dili Türkçedir; makam(başkenti) Ankara şehridir."Bu hüküm, daha sonraki anayasalarımızda da yer almıştır ve bugünküAnayasamızın da değişmez 3. maddesini oluşturmaktadır.Başkentin Ankara'ya taşınması, İstanbul'un başkentlik tahtından indirilmesi,İstanbulluları pek hoşnut etmedi. Bazı İstanbul gazeteleri, başkentdeğiştirme kararını buruk bir dille eleştirdiler. T anin gazetesi BaşyazarıHüseyin Cahit (Yalçın), "Ankara'yı makam idare (başkent) yapmakiçin ileri sürülen esbap hiç de makul ve mantıki değildir" diye yazdı.Başkent Ankara'ya taşınınca, Türk devlet adamlarının dünyadan, uygarlıktankopmuş olacaklarını, Avrupa'dan uzaklaşacaklarını ileri sürdü."Merkez-i hükümetin Ankara'ya çekilmesinde en çok korktuğumuz şey,devlet adamlarımızın tamamıyla suni âdeta dünyadan Şeddi Çin ile ayrılmışbir muhit fikri ve ruhu dahilinde mahpus kalmaları ihtimalidir" dedi.Ankara'nın Hakimiyeti Milliye gazetesi, Tanin başyazarına cevapverdi: Başkentin Ankara'ya taşınmasıyla, Anadolu'ya uygarlık götürmeninamaçlandığını belirtti. Şöyle yazdı:"Hüseyin Cahit Beyi temin ederiz ki, Ankara'nın merkez-i hükümetittihazının en büyük âmili, bahsettiği o Şeddi Çin'i yıkmaktır!... Anadolu'yu,Anadolu ahalisini, Şeddi Çin ile bütün âlemden, medeni dünyanınbütün füyuzatından şimdiye kadar ayıran İstanbul Hükümetleri olmuştur!...Bu kerre hükümet merkezinin Anadolu'nun göbeğine intikali, ŞeddiÇin 'i kırarak Anadolu 'yu, Anadolu ahalisini hükümet vasıtasıyla, doğru-477

dan doğruya bütün medeni âlemle temasa getirmek, beşeriyet âlemininmüşterek mesai ile husule getirmiş olduğu bütün feyizlerden, bütün nimetlerdenbehredar etmek emeline matuftur. " 2Hüseyin Cahit, eleştirilerini sürdürüyor : "Ankara'da bulunan merkez-ihükümet, milleti, vatanı daha yakından görecek değil... Hele Avrupa'yı büsbütün gözden gaip edecektir." diyordu.Ankara'nın sözcüsü Hakimiyeti Milliye, bu iddiaya da alaycı biçimdecevap veriyordu: "Aman efendim! Fatih zamanından beri İstanbul'da bulunanmerkez-i hükümet, milleti, vatanı o kadar yakından ve dürüst birrüyet ile görmüş, takdir etmiş ve ihtiyaçlarını o kadar tehalükle ve devamlıbir surette tatmin eylemiştir ki, memleket ümran ve refah içinde boğuluyor!...Netice meydanda: Anadolu Türk'ü Altay Dağlarından getirdiğisapan ve kağnısı, Süleyman Şah zamanında taşıdığı kafası ile olduğugibi kalmıştır..."Evet, Avrupa'yı gözden gaip eyleyeceğiz. Fakat manevi Avrupa'yıdeğil, maddi Avrupa 'yı ve bununla biz hür, serbest, müstakil bir milletelayık olan şahsiyetimizi muhafaza ve takviye etmiş olacağız. Avrupa'nınmütemadi tehdidi altında bulunan İstanbul, ...sükünet, huzur ve muvazenesinigaip ediyordu..."Biz, merkez-i hükümeti Ankara'ya nakletmekle, başımız üzerindeasılı duran Demokles kılıcını kırmış olduk; huzur ve sükunetimizi teminettik; binaenaleyh Avrupa 'nın maneviyatına daha ziyade yaklaşarak, hürve müstakil bir millete yakışan sükunetle o maneviyattan istediğimiz tarzda,istediğimiz kadar da istifade edeceğiz. Bununla beraber, bu müktesebatıdoğrudan doğruya Anadolu'nun orta göbeğine nakledeceğimizden,bütün Anadolu, bütün millet aynı derecede, aynı tarzda istifade eyleyecektir..."Evet, Ankara tozludur. Lakin... Tozlar içinde memleketi kurtarmayaazmetmiş olanlar, bu kerre de memleketi bu tozlardan kurtarmaya azmetmişlerdir.İşte merkez-i hükümetin Ankara'ya naklinin hikmet ve sırrı. " 3Hakimiyeti Milliye gazetesinin bu imzasız başyazıları, bir bakımaHükümetin görüşünü ve istanbul gazetelerine tepkisini yansıtıyordu. Basınınbaşkent polemiği epeyce sürdü. İstanbul basını söylene dursun, Ankarabaşkent olmuştu artık. Ankara halkı bayram ediyordu. O günlerdeHakimiyeti Milliye 'de üst üste şu manşetler göze çarpıyor:"Ankara Şen ve Ankaralılar Mesut!" (H.M., 15.10.1923, No.941)2. "Devlet Merkezi" (Başyazı), Hakimiyeti Milliye, 16.10.1923, No. 942.3. "Hükümet Merkezi" (Başyazı), Hakimiyeti Milliye, 18.10.1923, No. 944.478

"Ankara'da 3 Gün 3 Gece Şenlik!" (H.M., 16.10.1923, No. 942)Şenlikler, eğlenceler de bitiyor. Sıra geliyor yeni başkentin bayındırlıkişlerine. Hakimiyeti Milliye'de şöyle başlıklar görülüyor:"Ankara'nın İmarı Etrafında" (H.M., 7.11.1923, No. 961)"Ankara'nın İmarına Doğru", (H.M., 14.11.1923, No. 967)"Ankara'nın İmarından: Elektrikle Tenvirat", (H.M., 20.11.1923, No.972)Öte yandan Ankara'nın başkent oluşu, yabancı elçilikler konusunugündeme getirdi. Türkiye'ye atanmış ve atanacak yabancı diplomatiktemsilciler Ankara'ya ne zaman taşınacaklardı? Türkiye'de yeni başkentinseçildiği ve Cumhuriyetin ilan edildiği sırada, Ekim 1923'te, Ankara'dayalnız Afganistan ve Sovyet Büyükelçilikleri vardı. Bir de Mouginadlı bir Fransız Albayı, bir çeşit temsilci sıfatıyla Ankara'da oturuyordu.Öteki yabancı diplomatik temsilcilerin hemen hepsi İstanbul'daydı. Şimdibunların Ankara'ya taşınmaları gerekiyordu. Çünkü, Devletler hukukunagöre, yabancı Elçiler atandıkları ülkenin başkentinde oturmak durumundaydılar,İstanbul ise artık başkent değil, sadece bir vilayet merkeziydi.İngiltere, aylar öncesinden işe koyulmuş, başkent Ankara'ya karşıcephe almaya hazırlanmıştı. Bunun ötesinde İngiltere, Ankara'ya karşı birortak cephe oluşturmağa çalışıyordu. İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon,24 Ekim 1923 günü Paris, Roma, Vaşington ve Tokyo Büyükelçiliklerinegizli bir şifre talimat gönderdi ve Müttefiklerin Ankara'ya karşı anlaşıpbirlikte hareket etmelerini istedi:"Ankara 'nin Türkiye 'nin başkenti olarak seçilmesi kesinleşmiş olduğundan,Türkiye'de diplomatik temsilcilik sorununun müttefiklerce yenidengözden geçirilmesi gerekmektedir..."Majesteleri Hükümeti, antlaşmanın (Lozan antlaşmasının) onaylanmasındansonra İstanbul'a bir Büyükelçi göndermeye hazırdır; yeter ki,Büyükelçiye, Türk Hükümetinin İstanbul 'daki bir temsilcisi ya da BüyükelçininAnkara'daki bir temsilcisi aracılığıyla, Türk Hükümetiyle işgörme kolaylığı sağlansın. Majesteleri Hükümeti, her halükârda Ankara'ya bir Büyükelçi göndermemeye kararlıdır."Nezdinde bulunduğunuz Hükümetin, Majesteleri Hükümetin bu görüşlerinipaylaşıp paylaşmadığının... bildirilmesini rica ederim. " 44. Bilâl N. Şimşir, Ankara...Ankara. Bir Başkentin Doğuşu, Bilgi Yayınevi, Ankara:1988, s. 251.479

Lord Curzon, Ankara'ya bir Büyükelçi göndermeyeceğini söylüyordu.İstanbul'daki İngiliz Yüksek Komiser Vekili Mr. Henderson da İngiltere'ninAnkara'da Büyükelçilik açmayacağını söylüyordu. 3 Kasım 1923günü, Dışişleri Bakanlığının İstanbul'daki Temsilcisi (Murahhası) Dr.Adnan Beye (Adıvar), "Majesteleri Hükümeti, Ankara 'da en küçük bir evbile yapmak niyetinde değildir" diyordu 5 .Henderson, Londra'nın nabzına göre şerbet vermek istercesine, "Ankara'nınuzun süre başkent olarak kalamayacağını" da ileri sürüyor, Ankara'yaElçi gönderilmemesini savunuyor ve şöyle yazıyordu:"Ben, bugünkü (Türkiye) Büyük Millet Meclisinin iki yıllık ömrü olacağınıve Ankara'nın da iki yıl başkent kalacağını sanıyorum. İstanbul'unçekim gücü kuşkusuz büyüktür, ama Türk Hükümetini tekrar Boğazkıyısına çekebilmek için iki yıldan fazla da zaman geçebilir..."Majesteleri temsilciliğinin Ankara'ya taşınması, Türk Hükümetinive Mustafa Kemal'i elbette çok memnun edecektir. Ama bu taşınma, MajesteleriHükümetinin tatsız ve aşağılayıcı bir taviz vermesi anlamınagelir kanısındayım. " 6İngiliz diplomatları, genç Türkiye Cumhuriyeti'nin uzun ömürlü olamayacağınıdüşünüyorlardı. Onların tahminlerine göre, birkaç yıl içindeOsmanlı Saltanatı tekrar diriltilebilecek, o zaman başkent yine istanbul'ataşınacaktı. Böyle bir boşuna beklenti içinde, Ankara'ya karşı sonunakadar direnmeye kararlı görünüyorlardı. Hem kendilerini, hem de başkalarınıyanıltıyor, aldatıyorlardı. Şubat 1924'te İstanbul'a gelen İngiliz ElçisiRonald Charles Lindsay, henüz Anadolu kıyısına bile ayak basmadan,ayağının tozuyla, Ankara'nın başkent olarak kalamayacağınıLondra'ya şöyle rapor etti:"Başkent işinin nereye varacağı üzerinde kehanette bulunmaktan hiçhoşlanmam, ama şunu cesaretle söyleyebilirim: Günün birinde İstanbul'untekrar payitaht olacağı kesindir." dedi 7 .Bir diplomaün, önemli bir konuda, bu kadar kesin konuşarak kendihükümetini yanıltması için, doğrusu, yalnız "cesaret" değil, biraz da "cehalet"gerekir.Nevil Henderson da, Londra'da hazırladığı 30 Mart 1924 tarihli raporunda,Ankara'ya, Büyükelçi göndermemek gerektiğini savunuyor veşöyle diyordu:5. İbid., s. 254.6. İbid., s.258: FO 371/9164/E.U304: Handerson'dan Curzon'a rapor. 20.11.1923,No.765.7. İbid., s. 267: F.O. 371/1019 : Lindsay'den Mac Donald'a rapor 19.3.1924.480

"İstanbul 'da oturacak Büyükelçinin temsilcisi olarak Ankara 'ya birdiplomatik sekreter atanarak Türk Hükümetiyle ilişki sağlanabilir..."Sorunun bir başka yönü de vardır. Mustafa Kemal, ...kendi prestijiniarttırmak için Büyükelçileri Ankara'da oturmaya zorlamak da isteyebilir.Söylemeye gerek yoktur ki (Mustafa) Kemal'in prestijini arttıran şey,bizim prestijimizi azaltır. Büyükelçimizin ikâmetgâhını Ankara'ya taşıtmakiçin Türklerin bize şantaj yapmaları tehlikesi vardır. Türkler bu yolasapmasalar bile, temsilciliğimiz bir gün Ankara'ya taşınacaksa (Büyükelçilikderecesinden) Elçilik derecesine indirilmelidir. " 8Bu rapor, Dışişleri Bakanından ve Başbakandan geçerek Kral'akadar çıkarıldı. Kral George, 5 Nisan 1924 günü, "Windsor Castle" başlıklıkâğıda buyruğunu şöyle not ettirdi ve altına parafını koydu:"Bu önerileri şartlı olarak onaylıyorum:"1- İyice bilinsin ki, ikâmetgâhı İstanbul'dan Ankara'ya taşınırsaTürkiye 'deki ingiliz misyonu Elçilik derecesine indirilecektir."2- Ankara 'da yalnız diplomatik sekreterlik ve personeli için değil,aynı zamanda, oraya periyodik ziyaretlerde bulunacak olan Büyükelçi vemaiyeti için de elverişli ve yeterli olacak bir bina yapılsın. " 9Böylece İngiltere, Devletler hukuku kurallarını ve teamülü bir kenaraitip Türkiye Cumhuriyeti'nin başkentine karşı cephe almış oldu. Cephealmakla da yetinmedi, Ankara'ya karşı Fransa ve İtalya ile birlikte bir"ortak cephe" oluşturmaya soyundu. Paris ve Roma'da üst üste diplomatikgirişimlerde bulundu ve Müttefiklerini de Ankara'yı boykot etmeyeikna etti.Lozan Barış Antlaşması yürürlüğü girdikten sonra, 1 Mart 1925günü, İngiliz ve italyan Büyükelçileri, istanbul'daki Türkiye Dışişleri DelegesiNusret Bey'e, ayni mealde birer nota verdiler. Fransa Büyükelçiside aynı doğrultuda sözlü bildirimde bulundu. Her üçü de, BüyükelçilerinAnkara'da değil, İstanbul'da oturacaklarını resmen Türkiye'ye bildirdiler.İngiliz notası şöyle kaleme alınmıştı:"Sayın Delege, İstanbul, 1 Mart 1925"Majeste Kralın ve hükümetinin Türkiye'deki İngiltere diplomatiktemsilciliğini bir Büyükelçiye tevdi etmek niyetinde olduklarını, Mr. AustinChmaberlain'dan aldığım buyruk üzerine Ekselanslarının bilgisinesunmakla onurlanırım.8. Ibid. s. 269. FO. 371/10193 : Henderson'un muhtırası, 30.3.1924.9. Ibid. s. 270: Kral George'un 5.4.1924 tarihli buyruğu.481

"2. Büyükelçi İstanbul 'da oturacaktır. Ama gerektikçe sık sık Ankara'ya gidecektir."3. Büyükelçi Ankara 'da, bu amaçla atanacak bir memur tarafındansürekli olarak temsil edilecektir."4. Yukarıdaki noktaları Türk Hükümetinin bilgisine sunmalarınıEkselanslarından rica ederim."Derin saygılarımı kabul buyurunuz Sayın Delege.(İmza) R.C.Lindsay" ]0İngiliz Büyükelçisi Lindsay, İstanbul'da bu notayı verdikten sonra15 Mart 1925 günü Ankara'ya geldi ve ertesi gün Cumhurbaşkanı GaziMustafa Kemal Paşa'ya güven mektubunu sundu. Başkent Ankara'dadört gün kaldıktan sonra İstanbul'a dönerken, 19 Mart günü Türk Hükümetinincevabi notası kendisine elden verildi. Türk Notası şudur:"Ekselans Ankara, 19 Mart 1925"Britanya Kralının ve Hükümetinin Türkiye'deki diplomatik temsilciliğinibir Büyükelçiye tevdi etmek niyetleriyle ilgili olarak EkselanslarınınNusret Beye vermiş oldukları 1 Mart tarihli notaya karşılık aşağıdakidüşünceleri bilginize sunmakla onurlanırım."Önce, Türkiye 'de bir Büyükelçi tarafından temsil edilmek kararlarındandolayı Britanya Majesteleri Hükümetine teşekkür ederim."Devletler hukuku ilkelerine ve uluslararası teamüle göre, krallarınıve hükümetlerini Türkiye Cumhurbaşkanı katında doğrudan doğrudantemsil edebilmeleri için Büyükelçilerin ancak Türkiye'nin başkenti olanAnkara'da resmi ikametgâhları olabilir."Bundan başka, yabancı misyon şeflerinin hükümetlerini ilgilendirenkonularda doğrudan Dışişleri Bakanı ile iş görmeleri arzu edilir ve buher iki ülkenin yararına olur."Bu genel kuralın Türkiye için değiştirilmesine hiçbir neden veolanak yoktur."Cumhuriyet Hükümeti, yabancı misyonlara bir cemile olsun ve onlarınAnkara'ya taşınmaları en iyi koşullarda yapılabilsin diye, elindengelen bütün kolaylıkları göstermiştir ve göstermeye hazırdır. Hatta Türkiyeile diplomatik ilişkileri bulunan devletlere Büyükelçilik ve Elçilik bina-10. İbid. s. 297-298 : DBA-Müt. 8/17 ve F.O. 424/626, No. 91/1.482

ları yapmaları için arsa vermeye hükümete yetki tanıyan bir yasa TürkiyeBüyük Millet Meclisine sunulmuş bulunmaktadır ve bunun yakında oylanacağıumulmaktadır."Bu şartlar altında, bugün İstanbul'da oturan misyonlara geçici olaraktanınmış olan kolaylıkların, bunların taşınmalarını kolaylaştırmak veo zamana kadar günlük işleri aksatmadan yürütebilmekrini sağlamakamacıyla tanınmış olduğunu Ekselanslarının lütfen anlayacaklarını umarım."Hem bu esaslar ve hem de yabancı misyonların Cumhuriyet Hükümetleriyledoğrudan doğruya ve sürekli temasta olmalarının, gerek yabancıdevletlerin gerekse Türkiye 'nin yüce çıkarlarına uygun olacağı gözönünde tutularak, bu misyonların mümkün olan en kısa zamanda Ankara'yataşınacaklarını umarım."Derin saygılarımın kabulünü rica ederim Ekselans.(İmza) Dr. RÜŞTÜ""Bu nota üzerine İngiliz Büyükelçisi Lindsay, Ankara'ya karşı direnmeyive Büyük devletler arasında oluşturulmuş ortak cepheyi devam ettirmeyiLondra'ya şöyle önerdi:"Büyük devletlerin yapacakları tek şey, direnmek(tir). ..Eğer üçBüyük devlet direnişlerini gevşetmezlerse, öteki devletler de yan çizemezlerkanısındayım... Şu halde en önemli nokta cephe birliğidir (Unity offront)." dedi ve bu direniş sonunda Mustafa Kemal rejiminin devrilebileceğinide ima etti:"Bu ortak direnişle ne elde edilecektir, sorusu akla geliyor... Direnmekleherhalde zaman kazanmış oluruz ve bu tek adam (Mustafa Kemal)rejiminin ne kadar ömrü olduğunu kimse söyleyemez" 12İngiltere, başkent Ankara'ya karşı "cephe birliğini" ayakta tutabilmekiçin Müttefikleri Fransa ve İtalya'yı baskı altında tutmağa çalışıyordu.Bu amaçla girişimlerini sürdürdü. Paris'teki İngiliz Büyükelçisi LordCrevve, 21 Mart 1925 günü Fransa Başkanı ve Dışişleri Bakanı EdouardHerriot'ya bir muhtıra sundu. Büyükelçilerin İstanbul'dan Ankara'ya taşınmalarınıisteyen Türkiye'ye karşı ortaklaşa sert tavır konmasını ve sertbir cevap verilmesini istedi. Londra'nın görüşüne göre, Türk Hükümeti,Büyükelçiliklerin Ankara'ya taşınmalarında ısrar ederse, BüyükelçilikleriElçilik düzeyine düşürmek ve bunu Türk Hükümetine resmen bildirmek11. Ibid. s. 305-306, DBA-Müt. 8/17 ve FO 424/262, s. 130-131, No. 129/1.12. Ibid. s. 308, FO. 424/262, s. 129-130, No. 129: Lindsay'dan>Chamberlain'a rapor,24.5.1925, No. 224.483

gerekirdi. İngiltere, kendi başkentini seçmiş olmaktan başka bir "suçu"olmayan Türkiye'nin cezalandınlmasını veya açıkça tehdit edilmesinimüttefiklerine kabul ettirmeğe çalışıyordu.Fransa, böyle bir tehdide yanaşmadı. İngiliz Muhtırasına verdiği 24Mart 1925 günlü cevapta, "Fransa Hükümeti, Türkiye'deki müttefik temsilciliklerininElçilik düzeyine indirileceğini Ankara 'ya söylemenin uygunolmayacağını...sanmaktadır" dendi 13 . Ama, Fransa ve İtalya, BüyükelçilerinAnkara'yı boykot etmeleri konusunda İngiltere'yi yine desteklediler..1925 yılı Nisan ayı sonlarında, İngiltere, Fransa ve İtalya Büyükelçilikleri,ayrı ayrı, Türkiye'ye birer nota verdiler. İstanbul'da oturan BüyükelçilerinAnkara'ya taşınmayacaklarını, ama Türk Hükümetinin Ankara'daBüyükelçilik birası yapımı için bedava vereceği arsalarımemnuniyetle kabul edeceklerini bildirdiler. Türkiye, üç Batılı devletinbu notalarına geçten geç cevap verdi. Türkiye Cumhuriyetinin başkentininAnkara şehri olduğunu bir kerre daha resmen Büyükelçilere hatırlattı.Onların günlük işlerini kolaylaştırmak için Dışişleri Bakanlığının İstanbul'dabulundurduğu temsilciliğin (Hariciye Vekâleti Dersaadet Murahhaslığı'nın)uzun süre orada bırakılmayacağını da bildirdi. Ankara'dakiElçilik kâtipleri ise Büyükelçilerin yerini tutamazlardı... 14Karşılıklı notalaşmalar burada durdu. Büyükelçilerin İstanbul'danAnkara'ya taşınmaları zamana bırakıldı. İngiltere'nin Ankara'ya karşıoluşturduğu ve başını çektiği "ortak cephe" zamanla gevşemeğe yüztuttu. Yabancı devletler, arka arkaya, Ankara'da Elçilik, Büyükelçilik binalarıyaptırmaya, birer ikişer Ankara'ya taşınmaya başladılar. BaşkentAnkara'ya karşı pek sert bir tavır takınmış olan İngiliz Büyükelçisi Lindsay'inde giderek ağız değiştirmeğe çalıştığı görüldü.Lindsay, Mart 1925'te, "Ankara sürekli başkent kalmayacaktır" diyordu.Cumhuriyet rejiminin birkaç yıl içinde yıkılabileceğini, yıkılıncabaşkentin tekrar İstanbul'a kayacağını ileri sürüyordu. Kasım 1925'te Ankara'yatekrar gelince görüş değiştirmeğe başladı. Bu defa şunları raporetti:"Önemli bir konuda eski görüşümü değiştirmem gerek. Başkent olarakAnkara 'nin kaderi, bugünkü rejimin kaderine sıkı sıkıya bağlı. Sonraporlarımda da belirttiğim gibi, rejim gittikçe güçlendiğine ve yerineoturduğuna göre, Ankara şehri, haklı olarak yarı sürekli başkentliktendaha fazlasını ümit edebilir. " 1513. İbid., s. 310, FO. 424/262, s. 122/2, M. Herriot'dan Marki Crewe'a nota, 24.3.1925.14. ibid. s. 311-320.15. ibid. s. 327, FO 424/263/E.7370, s. 60-61, No. 22: Lindsay'den Chamberlain'a rapor.23.11.1925, No. 865.484

Ankara'ya karşı önyargılı davranmış olan İngiliz Büyükelçisi Lindsay'inTürkiye'deki görevi, 1926 yılında sona erdi. Onun yerine atananyeni İngiliz Büyükelçisi Sir George Clerk, 22 Kasım 1926 günü güvenmektubunu Cumhurbaşkanı Gazi Mustafa Kemal'e sundu. Yeni Büyükelçi,başkent Ankara konusunda selefi gibi önyargılı davranmadı. Daha tarafsız,daha gerçekçi bir tutum izledi. Onun zamanında İngilizler, Ankara'nıngerçekten başkent olduğuna ve başkent kalacağına inanmayabaşladılar. "Ankara, iki yıl başkent kalır", "Ankara geçici başkenttir","yarı sürekli başkenttir" gibi yersiz şüpheler, artık İngiliz raporlarında görülmezoldu.Bu arada İstanbul'dan Ankara'ya taşınan Elçiliklerin sayısı yıldanyıla arttı. 1925'te İstanbul'da 18, Ankara'da ise 4 diplomatik temsilcilikvardı. Ertesi yıl, Ankara'ya yerleşen Elçiliklerin sayısı iki katma çıktı.Sayı gittikçe artıyor, Elçilikler arka arkaya Ankara'ya taşınıyorlardı. Ankara'yakarşı oluşturulmuş olan "direniş cephesi" 1927 yılında çözüldü.İngiliz Büyükelçisi Clerk şunları rapor ediyordu:"İstanbul'daki Türk Dışişleri Bakanlığı D ele gelişi fiilen kaldırılmışdurumdadır. Artık bütün işler Ankara 'da görülüyor. Kordiplomatiği Ankara'daoturanlar, İstanbul'da oturanlar diye ikiye ayırmanın hiç gereğikalmadı..."Ankara'da Elçilik ve Büyükelçilik binaları yapımında sürekli birilerleme var. Almanya Büyükelçiliği 1928 sonbaharında Ankara'ya yerleşmeyiplanlamıştır. Almanya Büyükelçiliği için Ankara'da yapılmaktaolan, irili ufaklı yedi bina hızla yükseliyor."Polonya Elçiliği binası yavaş yavaş tamamlanıyor. Fransız ve AmerikanBüyükelçilikleri, bina yapmak üzere arsa almaya uğraşıyorlar. Romanya,Avusturya Elçilikleri ve daha birçok Elçilik, Ankara 'da ev kiraladılar..."Genel olarak başkente taşınma eğilimi gittikçe artıyor. " 161928 yılında, Ankara'ya karşı "direniş cephesi" büsbütün çöktü. Batılı"üç büyükler", yani ingiltere, Fransa, İtalya arasındaki birlik de çözüldü.İtalya, İngiltere'nin itirazlarına aldırmayarak Ankara'da Büyükelçilikbinası yaptırmaya ve Büyükelçiliğini Ankara'ya taşımaya karar verdi. İstanbul'daoturarak Ankara'da iş görülemiyordu. Fransa, Büyükelçilik binasıyaptırmak için Yakup Kadri Beyin bağını seçti. Türkiye Maliye Bakanlığıncasahibinden satın alınan bağ, Fransa'ya hibe edildi.Ankara'ya taşınmaya yanaşmayan yalnız İngiltere kalmıştı. İngilizBüyükelçisi Sir George Clerk, ilk defa 1929 yılında, Kralın Doğum yıldö-16. Ibid. s. 340-41, F0.424/268/E.709, s.36-37, No. 17: Clerk'ten Chamberlain'a yazı.15.2.1928, No. 102.485

nümü resepsiyonunu resmen Ankara'da düzenledi. Böylece Türkiye'ninbaşkentini tanımış oldu. Bundan hem Büyükelçi, hem de Türk makamlarımemnun kalmışlardır.Altı ay sonra Büyükelçi Clerk, Londra'ya şunları rapor etti:"Ankara artık kesinlikle Türkiye'nin başkentidir ve kordiplomatikgitgide buraya temelli olarak yerleşmektedir. İkametgahların elektrik,yol, su, gaz gibi maddi şartları artık İstanbul'daki kadar iyidir, hattadaha da iyidir. Ankara artık Türkiye'de görevli diplomatik misyonlarıntemelli evidir. " 17Büyükelçi Sir George'un Türkiye'de kaldığı yıllarda (1926-1933) İngiltere,başkent Ankara konusundaki tutumunu değiştirdi. Türkiye'ninbaşkentine karşı direnmekten vazgeçti. Ankara'da Büyükelçilik binasıyaptırdı. İngiliz Büyükelçileri burada oturmaya başladılar."Ankara ancak birkaç yıl başkent kalabilir" diye karamsar düşünmüşolanlar yanılmışlardır. Bugün Ankara başkent oluşunun 75. yılını kutlamaktadır.Müdafaa caddesinde, Genelkurmay Başkanlığının karşısındabir yazıt vardır. Orada, mermer üstüne kazınmış, Atatürk'ün şu sözleriokunmaktadır:"Ankara merkez-i hükümettir ve ebediyyen merkez-i hükümet kalacaktır!"17. Ibid. s. 348, FO 424/272/E.465 : Clerk'ten Henderson'a rapor. 22.1.1930, No.33.486

İRADE-İ MİLLİYE GAZETESİ VE MİLLÎMÜCADELE DÖNEMİNDE SİVAS BASINIÜZERİNE GÖZLEMLERDr. Horst UNBEHAUN*"Türk milletinin esaret kabul etmiyen sesi yurd ve dünya ufuklarındabir bayrak gibi dalgalanmıya başlamıştı. Bu üstün hareketin erkek bir sesorganına ihtiyacı vardı. O da ancak bir gazeteyle duyurulabilirdi."Vehbi Cem Aşkun bu sözlerle Sivas Kongresi adlı eserinde "Atatürkİhtilalinin İlk Gazetesi İrade-i Milliye" bölümüne girerek eski Sivas milletvekillerindenRasim Bey'in hatıratından şu cümlelerini de aktarıyor:"Gazetenin bir fıkranın veya zümrenin âmal ve maksadına hâdim olmayıpbütün milletin irade ve âmalını temsil ettiğini göstermek için desahib-i imtiyaz ve müdir-i mes'ulünün İttihad ve Terakki ile, diğer zümreve fıkralarla uzaktan yakından bir alâkası olmaması lüzumu kongre murahhaslarınınbazılarının, bilhassa Bekir Sami Bey tarafından serdedilmişve bu şeraiti haiz bi taraf bir adam bulmak da bana tevdi edilmişti." 1Millî Mücadele'nin, 1919 yılının Eylül ayında Sivas Kongresi esnasındakurulmuş ilk basın organının doğuşu böyle anılıyor. Türkiye Cumhuriyeti'ninkuruluşunun önümüzdeki günlerde kutlanacak 75inci yıldönümüvesilesiyle Sivas basın tarihinin Millî Mücadele yıllarını anahatlarıyla çizerek kesin cevaplar vermektense, gelecekte ne gibi sorularüzerinde durulması gerekebileceğine dair önemli gördüğüm birkaç noktayadeğinmek istiyorum.İlk önce, 1918 öncesindeki Anadolu basınına kısa bir bakış atalım.İttihat ve Terakki Fırkası'nın yönetimi altında kısa bir zaman uygulanmışbir hürriyet devrinden sonra, İkinci Dünya Harbinde Anadolu'da 1909-1910 yıllarında kurulmuş bir sürü gazete, kısmen maddî imkânsızlıklarıdolayısıyla, kapanmıştı. Osmanlı devletinin mağlubiyetinin ardından* Erlangen-Nürnberg Üniversitesi.1. Aşkun (1963), s. 161.487

Anadolu'nun önemli bölümlerinin İtilaf devletleri ve Yunan kuvvetleri tarafındanişgal edilmesi değişik bölgelerde yerli halkın direnmesini doğuruyordu.Bazıları yeni kurulmuş birkaç Anadolu gazetesi bu kuvva-yımilliye gruplarını desteklerken, İstanbul basını, ister İtilâf devletlerininuyguladığı sansür dolayısıyla, ister Osmanlı sultanına karşı bir sadakatveyahut ingilizler'e karşı duyulan sempati dolayısıyla, başta Millî Mücadele'yemesafeli duruyordu. Hatta bazı gazeteler ciddi eleştirilerde bilebulunuyordu. Koloğlu, Türkçe yayına hazırladığı K.Yust'un 'KemalistAnadolu Basını' 2 adlı eserinde verilen bilgileri ele alarak Anadolu gazetelerihakkında bir liste hazırladı 3 . Onu temel alırsak, Tanzimat'tan Cumhuriyet'eTürkiye Ansiklopedisinde Vilayet gazeteleri üzerinde verilen istatistik!veri 4 ve Çoşar'ın 'Millî Mücadele Basını' 5 adlı eserinde topladığıbilgilerle birlikte şu tespitlere varılabilir.1. 1918 yılında Anadolu'da yirmi küsur Türkçe gazete çıkmaktaydı.Bunlardan 16'sı (Koloğlu sadece 7 tanesini sayıyor) resmî nitelikli vilayetgazeteleri idi. Halbuki, adları verilen gazetelerin hepsinin harp yılları boyuncaçıkıp çıkmamaları ile ilgili kesin bir şey söylemek güçtür. Bunlarınbazısı Birinci Meşrutiyet öncesinde veyahut esnasında kurulmuştu, bazısıise İkinci Meşrutiyet devrinde. En eskisi 1867'de Erzurum'da kurulmuşEnvar-ı Şarkiyye 6 idi. Bunun dışındakiler: Ankara (1874); Aydın (1874);Bolu (1913); Diyarbekir (1869); Kayseri'de Erciyes (1910) ve Kayseri(1914); 7 Bursa'da Hüdavendigar (1869); 8 Eskişehir'de Karacahisar (1916);Balıkesir'de Karesi (?); Kastamonu (1872); Konya (1869); 9 Elazığ'da Mamuretü'l-Aziz(1883); Adana'da Seyhan (1872); Sivas (1880) 10 ve Trabzon(1869). Önemli özel gazeteler arasında Konya'da Babalık (l9l0) u ve Öğüt2. Orijinali Rusça olarak 'Anatolıskaya Peçat' başlığı ile 1922'de Tiflis'te yayınlanmıştı;Türkçesi: K. Yust (1995): Kemalist Anadolu Basını; Yayına Hazırlayan: OrhanKoloğlu.3. Koloğlu (1984), s.58-59.4. Varlık (1985), s. 100-101.5. Çoşar (t.y.).6. Bkz. Yaşar (1971).7. Bkz. Önder (1972), s. 31-37.8. Bkz. Tay la (1997), s. 13-21.9. Bkz.: Tütengil (1966), s.50; Varlık (1985), s. 101.10. Koloğlu (1984), s.59, kuruluş tarihini 1883 olarak veriyor; İskit (1939), "Tahlil veTarihçe bölümünde, s.241, kuruluş tarihi olarak 1887 yılını veriyor; Varlık (1985),s.101, kuruluş tarihi olarak 1878 yılını verip dilini Türkçe olarak tespit ediyor. Gerçekten'Sivas' vilayet gazetesinin birinci numarası 12 Ocak 1880 (31 Kanunuevvel1295) Türkçe'de Arap ve Ermeni harfleriyle basılmıştır. Birkaç yıl sonra sadece Arapharfleri kullanılmıştır. En azından No. 81'e kadar (6 Şubat 1882/25 Kanûnusani1297) hem Arap, hem Ermeni harfleri kullanılarak basılmıştır, resmî kütüphanelerdekibundan sonraki nüsha no. 188'dir (8 Eylül 1884/27 Ağustos 1300). Bu ise sadeceArap harfleriyle basılmıştır.11. Koloğlu (1984), S.59, kuruluş tarihi olarak 1920 yılını veriyor. Halbuki gazete çokdaha önce, 1910 yılında kurulmuştu, 1917'de Türksözü adını almış, 1918'de telaarBabalık olarak çıkmış; bkz. Çoşar (t.y.), s. 151.488

(1917) bulunuyor, Giresun'da Işık (1918), Trabzon'da İkbal (1909) ve İstikbal(1918) 12 .2. 1922 yılına gelindiğinde Anadolu'daki basın hayatı öylesine ilerlemiştiki, o yılın ortalarında en azından 60 süreli yayın organı çıkmaktaydı.Aralarında Millî Mücadele'nin erken safhasında yerel müdafaa-ıhukuk cemiyetlerinin organları niteliğinde çıkan Ayıntap (Gaziantep),Yeni Adana (Adana), Babalık (Konya), Açıksöz (Kastamonu) 13 ve İstikbal(Trabzon) bulunuyordu. Bazıları da Millî Mücadele'nin sıcak günlerindekuruldu: Anadolu (Antalya), Misak-i Millî (Kayseri) 14 ve Satvet-iMilliye (Harput) gibi.3. Öte yandan, o senelerde yayınlanmış gazete ve dergilerin sayısı,Anadolu'da Millî Mücadele öncesi ve içinde ne kadar değişik politik veideolojik bakış açılarının bulunduğunun bir simgesidir. Ancak ortak olduklarıtek bir konu vardı: Anadolu'dan çıkarılması gereken düşman(lar).Değişik müdafaa-ı hukuk cemiyetleri organlarından başka milliyetçiliğinfarklı temsilcileri vardı, İttihatçı ve onların muhalefetinde olan Itilâfçıbasın, bazı sol görüşlü veyahut Hilâfetçi-tutucu gazeteler de yer yer bulunuyordu15 .Bugün hâlâ bu gazetelerin çoğu hakkında, Yust'un 'Kemalist AnadoluBasını' başlıklı eserinde 1922 yazdıklarından fazla birşey bilmiyoruz.Bunun ötesine giden, Coşar'ın 'Milli Mücadele Basını' eserinden öğrendiğimizönemli birkaç anekdot var. Halbuki, Türkiye basın tarihinin buönemli yıllarının sistematik bir tetkiki henüz yapılamamıştır. Bununla birlikte,Anadolu gazeteleri tarihsel bir kaynak olarak kullanıldığında, MillîMücadele'nin - taraftarları ve karşıtlarının bakış açılarından - bölgesel veyerel gelişmesine dair çok ayrıntılı bilgi edinme fırsatının bulunacağındankuşku yoktur.Sivas Kongresi ve İrade-i MilliyeSivas Kongresi toplanmadan evvel, Mustafa Kemal Anadolu'dakiMillî Mücadele'nin başarılı olabilmesi için, millî hareketin propagandası-12. Bkz. Albayrak (1994), s. 243-244; 63-66; 99-118.13. Bkz. Demircioğlu (1982), S. 63-79. Orada şu ilginç tespitler yapılmaktadır: "GazetimizKuvvayı Milliye ile doğmuş ve Kuvvayı Milliyenin ceryanı inkişaf ve terakkisinitakip etmiştir." (s. 73). "Gazete çıkaracağız. Fakat nasıl ve ne ile, beş on paramızvardı bunu böyle sarf edebilirdik. Fakat bu para ancak üç ay yahut beş ay gazeteyi yaşatabilirdi:Sonra en mühim mesele gazetecilik nedir hiç bilmiyorduk. Böyle en nazikbir zamanda düşmanların, sarayın divanı harplerin bütün milletin nıshı hayatını kemirmekiçin diş biledikleri bir zaman da bu kadar maddi noksanlıklarla (Milli)ci birgazete çıkarmak ne demekti. Fikrimizi açtığımız büyüklerin ekserisi bize bu husustanasihat etti..." (s.64).14. Bkz. Önder (1972), s. 49-50.15. Yust Anadolu basını 5 grup olarak tasnif ediyor: 1. Tutucular: Itilâfcılar, İngilizciler;2. Liberal Milliyetçiler; 3. Anadolucular; 4. Radikal Milliyetçiler: İttihatçılar; 5. HalkKomünistleri. Yust (1995), s. 151-153; bkz. Koloğlu (1984), s. 57.489

nı yapan ayrı bir gazete gerektiğini kavramıştı. Ülkedeki karmaşık durumve bu arada yayımlanmaya başlayan gazetelerin desteklediği politik görüşlerinçeşitliliği karşısında kemalist bakış açısını yansıtan bir yayın organınındevreye girmesi kaçınılmaz bir zorunluluktu. Bu propaganda silahıMillî Mücadelenin başarıya ulaşmasındaki önemli etmenlerden de biriolacaktı.Bilimsel literatürde Irade-i Milliye gazetesinin Millî Mücadele'dekirolü ve onu yaşatan kişiler üzerine sınırlı bilgiler verilmektedir. SivasKongresinin son gününde gazetenin çıkarılmasına ilişkin karar verilip, ilknüshası üç gün sonra 14 Eylül 1919'da çıkarılır 16 . Rasim Bey tarafındanönerilen Sivaslı Selâttin (Ulasalerk) imtiyaz sahibi, yazı işleri müdürüMüfit (Kansu) olur. Gazete, kemalist millî hareketin saflarına giren Sivasvalisi Reşit Paşa'dan gerekli izin alındıktan sonra 17 'Sivas' adlı vilayet gazetesi18 gibi, Sivas'ın tek matbaası olan Vilayet Matbaasında basılır 19 .Başlangıçta klişe olmadığı için normal harflerle basılmış gazete logosununaltında 'metâlib ve âmâl-i milliyenin müdâfi'idir' ibaresi bulunur20 . Tirajı 1000 ile 2000 arasında oynayan ve 100 paraya satılan gazete16. Bu karar için bkz. İğdemir (1969), s. 104: "Rauf Bey - Propaganda için bir gazete çıkarılacaktı;arkadaşlarımızdan bir heyet bazı evrakımızın neşri ve yazılar yazılmasiylemeşgul olmalıdır; kongre dağıldıktan sonra herkes hususî işleriyle meşgul olur;bunu şimdiden halletmelidir." Reis Paşa - "Bu heyeti şimdiden tayin edelim." RaufBey - "Müsaade buyurulursa Hâmi Bey, Vasıf Bey, Süreyya Bey ve Mehmet ŞükrüBey tayin edilsin." (Muvafıktır! sedaları). Mazhar Müfit Bey - "Süreyya Bey kabuletmediğinden husrev Sami Bey dahil olmalıdır; Hâmi Bey esasen yazı yazmak suretiyleiştirak ediyor." Fazıl Paşa - 'Bu Irade-i Milliye' gazetesi daimî mi neşredilecek?"Husrev Sami Bey - "Tabiî daimî ." Reis Paşa - "Haftada iki kere." Fazıl Paşa -"O halde Sivas'ta bunun için daimî bir heyetin bulunması lâzımdır." (Muvafıktır! sedaları)."17. Ulusalerk (1941), s.5, bu izni almak için yerel makamların uyguladığı bir sürü geciktirmelerdenbahsediyor; bkz. Yıldırım (1992), s. 326.18. Bu resmi gazetenin, Millî Mücadele'nin başında ve Sivas Kongresi esnasında çıkıpçıkmadığına dair kesin bir bilgi yok. İstanbul Atatürk kitaplığında bulunan ilk 81 sayısıhariç (1880-82), gazetenin bir kolleksiyonundan bahsetmek mümkün değil: 1925yılına kadar sadece tek tük nüshaları bulabildik. Millî Mücadele'den öncesine aitmevcut son sayısı 23 Temmuz 1914 (10 Temmuz 1330) tarihli 1353üncü sayısıdır.Mevcut olan bir sonraki sayısı 25 Mart 1920 (1336) tarihli 1461inci sayısıdır. Gazetehaftada bir defa çıkmakla beraber zaman zaman düzensiz çıkmıştır. Buna göre bu ikisayısı arasında bulunan yüzden fazla sayısının bazılarının 1918-1919 yıllarına ait olduğukuvvetli bir ihtimaldir. 21 Haziran 1920 (1336) tarihli 1466ncı sayısı, 'şimdilikhaftada bir defa neşrolunur' belirtilirse de, 'Sivas' vilayet gazetesinin 1920 yılındanitibaren ayda bir iki defa çıktığını gösteriyor.19. Kocabaşoğlu/Birinci (1995), s. 110, Sivas Vilayet Matbaasının kuruluş tarihinin 1865/66 olduğunu belirtiyorlar.20. Selâhattin Bey bunu şöyle izah ediyor: "Âmal ve metalib-i millîye neler idi: DüşmanlarımızTürk yurdunu parçalamak ve Türk milletinin varlığına son vermek istiyorlardı.Mağlûp olarak çıktığımız umumî harpten sonra akdedilen Mondoros mütarekenamesi,Türklerin oturduğu yurd parçalarını bütün olarak milletimizi bırakmış olduğuhalde sözünde durmayan düşmanlarımız İstanbul, İzmir, Balıkesir, Adana, Antep,Urfa, Samsun ve Merzifon gibi Türk şehirlerini ve civarlarının işgale başlamışlardı."Aşkun (1963), s. 162.490

önceleri haftada bir çıkarken daha sonra haftada iki ve bazen de 5 gün yayımlanır21 .Gazetenin çıkarılmasındaki ilk pürüzler ve personelin, İttihatçı olmayankemalist propaganda yaparak cürüm işlemekten korktukları, görevlikişiler tarafından anekdot şeklinde anlatılır 22 . Bunun dışında literatürde,Mustafa Kemal'in, gazetede neşredilmek üzere birkaç makaleyi, özellikleFerit Paşa kabinesini ağır bir şekilde eleştirdiği 'Hareket-i Milliyenin Esbabı'başlıklı ilk başmakaleyi, İsmail Hami'ye dikte ettiğinden bahsedilmektedir.İsmail Hami söz konusu makalenin altına kendi imzasını koyduğuiçin, birçok yazara göre, Mustafa Kemal ile İsmail Hami'nin arasıbozulmuştur 23 . İlk zamanlarda, Mustafa Kemal'in Türk halkına yönelttiğibeyanname ve mesajlar, Sivas Kongre tutanaklarından bazı bölümler gazetedeyayınlandı. Gazetenin, işgalci kuvvetlerin kontrolünden kaçırılmakiçin yerel makamların resmî zarflarına konularak, Anadolu'nun birçokyerine ve hatta İstanbul'a dahi gönderilmiş olduğu belirtilmektedir 24 .Bunun gibi çok genel bilgiler Aşkun (1963), Coşar (t.y.), Oral (1973)ve Şapolyo (1969) tarafından, kısmen detaylı bir şekilde kaynak gösterilmeden,toplanmaktadır. Bundan sonra uzun bir zaman birçok yazar yenibilgi eklemeden, sadece bu bilgilere dayanarak yazı yazmışlardır 25 .Çoğu yazarın ifadelerinde, Mustafa Kemal 1919 Aralık ayındaHeyet-i Temsiliye ile birlikte Sivas'dan Ankara'ya gittikten sonra İrade-iMilliye gazetesinin kontrolden çıktığı aktarılıyor. Buna göre, MustafaKemal gazeteyi ilk önce Ankara'ya götürmek istemiş, fakat bu isteğiyerel eşraf tarafından reddedilmiştir 26 . Bunun üzerine Mustafa Kemal1920 yılının başında Ankara'da 'Hâkimiyet-i Milliye' gazetesini kurmuştur.Bu gazetenin Millî Mücadele'de bundan böyle ayrı bir yere sahip olacağı,kemalist milli hareketin en önemli propaganda aracı ve Anadolu gazetelerininçoğu için en önemli haber kaynağı olacağı bir gerçektir.21. Oral (1973), s. 41. Sarısözen (1941), ilk sayıları hemen tükendiğine göre tirajın arttırılmasızorunda kalındığını aktarıyor.22. İmtiyaz sahibi Selâhattin Ulusalerk ve Abdülkadir Sarısözen İrade-i Milliye gazetesininkuruluş tarihinin bir yıldönümünde 14.9.1941 tarihli Ulus gazetesinde bu gibi bilgilervermektedir. Bkz. Aşkun (1963), s. 161-168; bu olaylara şahit olanların birkaçönemli hatıralarını aktarıyor.23. Bkz.: Şapolyo (1969), s. 192; Güz (1991), s. 34; ve Coşar (t.y.), s. 114.24. Goloğlu (1969), s. 254; orada bu olaya şahit bir memurun ifadesi veriliyor.25. Bkz.: İnuğur (1993), S.352-353; Öztoprak (1981), s.ll ve 385; Güz (1990), s.33-35;ve Yıldırım (1992), s.325-330. Bazı yazarlar da eski eserlere dayanarak orada bulunanhatalar da yeniden üretmiş bulunuyorlar, örneğin İrade-i Milliye gazetesinin ikisütun üzerine kurulduğu ifadesi: bkz. Şapolyo (1969), s. 192; İnuğur (1993), s.352;halbuki bu, ancak gazetenin ilk 3 sayısı için doğru, daha sonra üç sütun üzerine, 19.Nisan 1921 tarihli no. 68'dan itibaren dört sütun üzerine kurulmuştur; no. 254 (3 Kanunevvel1922) 5 yahut 6 sütunlu çıkmışUr.26. Bkz.: Aşkun (1963), s. 164-165; Coşar (t.y.), s.64; Yıldırım (1992), s.329, Sarısözen(1941), s.5'e atfederek; Oral (1973), S.41.491

Özkaya, Genelkurmay Askerî Tarihi ve Stratejik Etüd Başkanlığı,Atatürk Arşivinde bulabildiği belgelere dayanarak İrade-i Milliye iİe ilgilibirçok yeni bilgi eklemiştir. Yazar, 1920 yılının başında İtilaf devletleriAnadolu'ya karşı basın ve haber blokajı uyguladıklarından, bu gazeteninhemen hemen tek haber kaynağının Hâkimiyet-i Milliye ve daha sonra daAnadolu Ajansı olduğunu tespit etmiştir 27 .Gazetenin 1920 yılında Anadolu'daki abone olanlara gönderilişi ileilgili çeşitli düzensizliklerin söz konusu olduğu da Özkaya tarafındangösterilmiştir. Abone olanlar Ankara'ya direkt başvurarak gazeteden şikayetçiolmuşlar ki, Mustafa Kemal bizzat bu konuya ilgilenmek zorundakalmıştır 28 .Mustafa Kemal Sivas'tan ayrıldıktan sonra İrade-i Milliye Hâlis Turgut29 tarafından yönetildiğinde, gazetenin kemalist fikirlerden saparakbölgeciliğe kaymış olduğu birkaç yazar tarafından belirtiliyor. İddia edilenbu eleştirel tutum ile ilgili bir açıklık bulunmuyor.Her ne kadar eleştiri yapmış ise de prensip olarak Millî Mücadele'nintaraftarı olduğu tahmin edilen bu gazetenin niteliğini tespit etmekiçin Yust en azından birkaç ipucu veriyor. İrade-i Milliye'nin dış işlerindeAnkara'nın görüşünü paylaşarak işgalci kuvvetlere karşı sık sık ağırbir polemiğe girdiğini dile getiriyor. Yazar, gazetede zaman zaman birRus-Türk dostluğumdan bahsedildiğini, Moskova'da imzalanan Türk-Rus-dÖstlUk anlaşmasının birinci yıldönümü (Mart' 1922) vesilesiyle buolaya bir başyazı ayıran az sayıda taşra gazetelerinin biri olduğunu yazıyor30 . Yust'un, Anadoiu taşra gazetelerinin bir istisnası olarak, İrade-iMilliye'nin Ankara'da toplanan Büyük Millet Meclisi'nin yapısına yönelikyorumlar yaptığı yolundaki tespiti de dikkate değerdir. Yust, gazeteninbir makalesinden Büyük Millet Meclisi'nin yapısı ile ilgili şunu aktarıyor:"Batının tüm hukuk ilmi yasalarına rağmen, Meclis(,) bünyesindeyürütme ve yasama görevini yürütüyor. Bu haliyle, görülmemiş ağır koşullaraltında varlığını kanıtlamış ve kabul ettirebilmiştir. Bu nedenle tarihtegörülmemiş bir örnek teşkil ediyor. (...) BMM yönetimi ne monarşikanayasal, ne cumhuriyet yönetimidir. BM Meclisi'ni yaratarak, Türklerdünyada en gelişmiş en ideal dördüncü yönetim tarzını yaratmış oluyorlar.Bu nedenle tüm ülkeler, zamanla bu hükümet formülünü benimsemekzorunda kalacaklardır." 3127. Özkaya (1985), s. 911.28. Özkaya (1985), S. 903-904; başka bir yerde (s. 909) Özkaya, Nazillili Mevki KomutanıServet Bey'in Mustafa Kemal'a çektiği bir telgrafta (14.1.1920) İrade-i Milliye'nindili üzerine şikayetlerde bulunduğunu belirtiyor.29. Mevcut sayılardan görüldüğü gibi imtiyaz sahibiliği her zaman Selâhattin Ulusalerk'teidi.30. Yust (1995), s. 123-124.31. A.g.e., s. 124.492

Yust'un İrade-i Milliye ile ilgili bir başka gözlemi şudur: "Gazete,eğitim ve halkın (köylünün) ekonomik durumuna liberal eğilimle yaklaşıyor.Köylünün, şehir tüccarları ve simsarları tarafından sömürülmesiniprotesto ediyor, köylüye tarım işletmeciliği tavsiyelerinde bulunuyor veyönetime okülların kurulması gereğini vurguluyor." 32 Yust, devamla,Irade-i Milliye'nin kendisini bir 'Halk Gazetesi' olarak adlandırdığını daaktarıyor.Yust tarafından verilen bilgi ne kadar sınırlı ise de, en azından gazeteninniteliğini ima edecek mahiyettedir. Gazetenin, Sivas Kongresi sonrasındaher şeyden önce Kongre tutanakları, beyannameleri, MustafaKemal yahut Heyet-i Temsiliye'ye çekilmiş telgraf suretleri ve İstanbulhükümeti ve işgal kuvvetlerine karşı propaganda yazıları içerdiği birçokyazar tarafından belirtiliyor. Bu tespit gazetenin ilk devrinde doğru olmaklabirlikte, sonra niteliğini değiştirmiş olması da muhtemel ve araştırılacakönemli bir konudur.Hâlis Turgut ve Hayri Lûtfullah BeylerCoşar bu bağlamda, İrade-i Milliye'nin Sivas'ta birbirine zıt iki eşrafgrubunun birisinin eline geçtiğini belirterek bir ipucu veriyor 33 . Aşağıdaayrıntılı bir şekilde sunulmaya çalışılan, dönemin Sivas basın tarihindekigelişmeler gösteriyor ki, Millî Mücadele seyrinde, onu değişik motiflerledestekleyen ayrı güç grupları birbirine girerek kendi nüfuzlarını korumakve arttırmak için uğraştılar. Bu çekişmenin odağında Hâlis Turgut ve SığırcızadeHayri (Lûtfullah) bulunduğu için özgeçmişlerinden kısaca bahsetmekteyarar vardır.Hâlis Turgut 1886 Sivas doğumlu. 1912'de Mülkiyeyi bitirdiktensonra Sivas Vilayeti Maiyyet Memurluğuna tayin edildi. 1913 Şarkışla veDivriği Kaymakam Vekilliklerine, aynı yılın Aralık ayında Sivas VilayetMatbaası Müdürlüğüne getirildi. Mart 1914'te Sivas Belediyesi reis muavinliğineseçildi. Yedek subay olarak Kafkas Cephesinde Birinci DünyaHarbine katıldı. Ekim 1917'de Nahcıvan Mutasarrıf Vekilliğine atandı.Mütarekeden sonra Sivas'a döndü ve Sivas Kongresi toplandığı zamanMustafa Kemal'e yardımcı oldu. Millî Mücadele boyunca Sivas belediyesindedeğişik görevler aldığından, hatta kısa bir süre belediye başkanlığındabulunduğundan bahseden rivayetler de var. 1919 Anadolu ve RumeliMüdafaa-ı Hukuk Cemiyeti Sivas Şubesini kurup Sivas çevresindeteşkilatını tamamladı. Sivas Merkez Heyeti Başkanı oldu. Sonra TemsilHeyeti tarafından Zara Kaymakam Vekilliğine atandı. Nisan 1920'denAralık 1922'ye kadar Sivas Umûmi Meclisi Azalığını yaptı. Ağustos1923'de 2. dönem Türkiye Büyük Millet Meclisi Sivas mebusu oldu. İlkönce Cumhuriyet Halk Fırkası üyesi idi, 1924 yılının sonuna doğru yeni32. A.g.e., s. 124.33. Coşar (t.y.), s. 118.493

kurulan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkasının saflarına katıldı. MustafaKemal'a karşı hazırlanmış îzmir suikast girişimine dolaylı olarak katılmışolduğu için 1926 yılında idam edildi. 34Sığırcızade Hayri Bey (Sığırcı), zaman zaman Hayrı Lûtfullah adınıkullandı, 1888 Sivas doğumlu. Sivas'taki orta tahsilinden sonra istanbulDarülfunun Hukuk Mektebine katıldı, bitiremedi. Sivas Kongresi öncesindeSivas Müdafaa-ı Hukuk Cemiyeti'ne katıldı. Ankara'daki BüyükMillet Meclisinin ilk devrinde Sivas mebusu olarak kısa bir süre görevyaptıktan sonra vazgeçmiş ve (Ekim 1920'de?) Sivas'a dönmüş. 1909 yılındaSivas'ta çıkarılan ilk özel gazete Vicdan'da, sonra Kızılırmak gazetesindede Hayri Lûtfullah adını kullanarak yazı yazmaya başladı. MillîMücadele ve onu takip eden yıllarda kemalist ve Cumhuriyet Halk Fırkasıüyesi olarak Hâlis Turgut'a muhalif bir tutumla bu faaliyetine devametti. O yıllarda hem belediye hem vilayet idaresinde değişik görevlerdebulundu. 1926-1930 çok faal bir belediye başkanı olarak Sivas'a bir suşebekesi getirirek büyük hizmet etti. 1932'de öldü. 35Sivas'ta Hakikat gazetesinin sahibi ve genel yayın yönetmeni AhmetTuran Gürel, birçok kişinin söz konusu döneme ait hatıralarına dayanarakHâlis Turgut ile Hayri (Lûtfullah) Sığırcı arasında belediye meclisindeciddi bir çekişme ile ilgili kuvvetli bir ihtimal bulunduğunu belirtiyor.Buna göre Hâlis Turgut ittihatçı ve Hilâfetçi bir bakış açısı savunarakMillî Mücadele ve sonuçlarına karşı mesafe tutmuş; Hayri Lûtfullah'ınise kemalist olmasından şüphe yokmuş. Fakat Gürel önemli bir şey ekliyor:Bu iki zatın birbirine girmeleri politik bakış açılarının farklı olmalarındançok kişisel sebeplerden kaynaklanıyormuş. Hâlis Turgut MillîMücadele öncesinde veya başlarında belediye başkanı seçilmişken SığırcızadeHayri Bey etrafındaki grup tarafından kısa zamandan sonra düşürülmüş.Çekişmelerinin temelinde bu olay yatıyormuş. 36İrade-i Milliye gazetesinin ne zaman Hâlis Turgut'un yönetiminegeçmiş olduğuna dair ancak bir tahmin yapılabilir. Bu gazetenin 42ncisayısına kadar bir koleksiyon varken daha sonra sadece birkaç nüshaelimize geçmiş bulunuyor. Bu da, şans eseri sayılabilir, çünkü 1922 yılında(büyük ihtimalle 'Sivas' gazetesi koleksiyonu da dahil olmaküzere) bütün gazete koleksiyonları ile birlikte Sivas Vilayet Matbaasıyanmış. 3734. Bkz.: Çankaya (1968-1969), s. 1521-1522. Aslanoğlu (1979), s. 71; Güz (1991), s.141 ve 206-207; Tuncay (1981), s. 163; Aybars (1995), s. 451-452.35. Bkz. Alkan (1989b), s. 22/86, dipnot 13.36. Mart 1998'te Ahmet Turan Gürel ile şahsî görüşme. Sivas 1973 İl Yıllığı (t.y.),s.496'da ise, Hâlis Turgut Sivas belediye başkanları listesine girmemiştir. Bu rivayetindoğruluğu hakkında şu anda kesin bir kanıt yok.37. Aşkun (1963), s. 165, o zamanki matbaa müdürü olan Abdülkadir Sansözen'in19.4.1941 tarihli Ulus'taki yazısına atfederek şu ifadesini aktarıyor: "Elde kalan koleksiyonlarıve perakende nüshaları da matbaa ile beraber yandı."494

Gazetenin koleksiyonları gözden geçirilirse şu kanaata varılabilir: Enazından 42nci sayıya kadar, yani 1920 yılının Mayıs ayının sonuna kadarSelâhattin Bey (Ulusalerk) imtiyaz sahibi ile müdir-i mes'ul görevleriniüstlenmiş bulunmaktadır. Bir belgeye göre 17 Kasım 1920'de "imtiyaz sahibive mesul müdürü" Selâhattin Bey Rus veya Azerbaycan elçiliğindebir iş hakkında Mustafa Kemal'a başvurmuştur 38 . Bu bilgi, SelâhattinBey'in gazeteyi devam ettirmeye imkânı veya isteğinin olmadığına işaretediyor. Mevcut olan daha sonraki sayısı ise 19 Nisan 1921 tarihli 68incisayısıdır, bu sayıda Hâlis Turgut'un müdir-i mes'ul görevinde bulunduğubelirtiliyor 39 . 84 ve 95 sayılarında da (6 ve 29 Haziran 1921) bu durumdevam eder. Coşar ise, Hâlis Turgut'un yönetimi altında İrade-i MilliyeGazetesinin iki defa Sivas İstiklal Mahkemesi tarafından kapatıldığını,1921 Şubat ayının başında uygulanan kapanışının iki buçuk ay kadar sürdüğünübelirtiyor 40 .1920 yılının ikinci yansında, Hâlis Turgut'un müdir-i mes'uliyetindeİrade-i Milliye ilk defa bir süre kapanmış olduğunda Hâlis Turgut'unonun yerine İdare-i Milliye gazetesini çıkarttığına dair birkaç ipucu var.Gürel bunu şöyle dile getiriyor: "İdare-i Milliye: İrade-i Milliyenin birincikapanışından sonra, 1920'de Hâlis Turgut tarafından çıkarılmıştır.İrade-i Milliye ikinci defa yayına başlayınca, bu gazete kapatılıp İrade-iMilliye ile yayına devam edilmiştir." 41 Gürel'in bu kanaati değişik kişilerinhatıralarına dayanıyor. Bunun dışında Milli Kütüphane süreli yayınlarkatalogunda bu gazetenin 1920 yılına ait bir sayısı kayıtlıdır 42 . O kayıt altındaise, İdare-i Milliye gazetesinin değil, İrade-i Milliye'nin 27nci ve 1Mart 1336 tarihli nüshası çıkmaktadır la bunun hatalı bir kayıt olduğunuburada vurgulamak gerekir. Bu da, İdare-i Milliye gazetesinin resmi kayıtlıtek bir nüshasının bulunmadığı anlamına geliyor. Bunlardan, gazeteninbaşında sadece iki harfin değiştirilmesiyle irade-i Milliye'nin, birinci38. Güz (1991), S.35, Şimşir (1981), s. 101-102'ye atfederek.39. Bu sayıyı Oral (1973), s.41, yanlışlıkla no. 18 olarak tespit ediyor (bkz. tıpkı basımıaynı sayfada).40. Coşar (t.y.), S.l 18: "İstiklâl Mahkemesince mahkûm edilen Hâlis Turgut'un müdürümes'ulolduğu devrede iki defa kapatıldı. 1921 yılının şubat başındaki kapanışı ikibuçuk ay devam etti." Oral (1973), S.41: "Yazı işleri müdürü Hâlis Turgut aşırı bölgeciliğiyüzünden gazete İstiklal Mahkemesince iki defa kapatılmıştır". Gürel (1994),S. 144: "Sivas Mebusu - İzmir suikasdında asılan - Hâlis Turgut'un sorumlu müdürolduğu sırada iki defa örfi idare mahkemesi tarafından kapatılmıştır. 1921 yılı Şubatındakikapanışı ikibuçuk ay sürmüştür." Sivas İstiklal Mahkemesi 20 Ekim 1920'den15 Mart 1921'e kadar çalışıyordu; bkz. Aybars (1995), S. 85-87.41. Gürel (1994), s. 144.42. Güner/Kabataş (1990), s. 338, bu gazeteyi de kayıt ediyorlar. Milli Kütüphane'dekitek sayısı 27nci sayısı olarak belirtiliyor, fakat sicil numarasının verilmesi unutulmuştur(1962 SÇ 155). Aynı yerde gazete başında şöyle bir ibare aktarılıyor: "îdare-imilliyye, Metâlib ve âmâl-i milliyenin müdâfiidir. Sahib-i imtiyaz ve Müdür-imes'ulü: Sabahaddin Sivas. (Haftada iki defa)." Burada Güner/Karataş müdürünadını Sabahaddin olarak verirlerse de, Selâhattin olması gerek. Bkz. Sivas 1973 İlYıllığı (t.y.), s. 199.495

kapanışında aynı imtiyaz sahibi ve aynı mesul müdürü ile İdare-i Milliyeadı altında yayına devam etmesi bir ihtimal olarak görülebilir.îrade-i Milliye ikinci defa 1921 yılının Şubat ayından itibaren ikibuçuk ay kadar kapanmıştır. Birinci kapanışında olduğu gibi, şimdi deİrade-i Milliyenin bu kapanışından kısa bir süre sonra yeni bir gazete çıkıyor.Gaye-i MilliyeGaye-i Milliye gazetesinin çıkış tarihi 2 Mart 1921'dir 43 . Bu gazetenindört sütun halinde yayınlanması söz konusu ise de, zaman zaman bazısayfaları iki sütun şeklinde çıkmıştır. Resmi imtiyaz sahibi olarak MaksutAzmi, müdir-i mes'ul olarak da Zeki Ertuğrul görünüyor 44 . Gazete"Cum'a ve Pazarertesinden başka hergün" çıkıyor ve kendisini "siyasî,ilmî, edebî, iktisadî gazete" olarak nitelendiriyordu. Gazete logosunun altında,İrade-i Milliye ve İdare-i Milliye tarafından kullanılan "metâlib veâmâl-i milliyenin müdafi'idir" ibaresi yerine "istiklâl ve sa'adet vatandır"sloganı bulunuyordu.Bu gazete şüphesiz kemalist bir basın organıydı. İrade-i Milliye gibi,Gaye-i Milliye de Ankara'da çıkan gazetelerin ve Anadolu Ajansının("A.A.") birçok makale ve haberini, bazen de Trabzon'da çıkarı İstikbalve Kastamonu'da çıkan Açıksöz gibi başka Anadolu gazetelerinin yazılarınıda bastı. "Ankara Haberleri" ile "Vilayet Haberleri" başlıkları veSivas'ın yerel yahut bölgesel haberleri devamlı bu gazetede yer alıyordu.Gazetede yeralan yazıların önemli bir bölümü de Ankara'dan alınan'garp cephesi' ile ilgili ve uluslararası haberlerden oluşuyordu. İmtiyazsahibi Maksuz Azmi'nin yazdığı başyazıların dışında, vali Cemal, Sivassıhhiye müdürü ve Heyet-i Merkeziyye üyesi Ferruh Niyazi ile belediyebaşkanı Rıza (Yurdakul), fikirlerini dile getirmiştir 45 . Başka yazarlar arasındaYenihan müftüsü Mehmet Tevfik ve Fazlullah Beyler bulunuyor.Bu demektir ki, vilayet idaresi ile yerel politikada rol oynayan önemli kişilerbu gazetede ortak bir forum bulabildiler.Gürel, Gaye-i Milliye'nin resmî bir mesuliyeti mümkün olmamaklaberaber yine Hâlis Turgut tarafından çıkarılmış olduğunu iddia ediyor.43. Bu gazetenin 1-39 sayılarının bir koleksiyonu (2 Mart 1921 - 29 Nisan 1921) Ankara'dakiİnkılap Tarihi Enstitüsü Kütüphanesi'nde bulunmaktadır. Büyük ihtimalle,onun ömrü Nisan ayının sonu veya Mayıs ayının başına kadar sürmüştür.44. 30uncu (17 Nisan 1921) sayısından itibaren Ahmed Faik müdir-i mes'ul olmuştur.45. Örneğin, 4üncü sayısında (8 Mart 1921), belediye başkanı Rıza Bey'in, Büyük MilletMeclisi Reisliğine sunduğu bir telgraf metni ile cevabı vali Cemal tarafından bildiriliyor.496

Gürel'in kanaatına zıt olarak, Gaye-i Milliye'nin, Hâlis Turgut'a muhalifbir nüfuz grubunun elinde bulunduğu Güz ve Coşar tarafından iddia edilir46 .îrade-i Milliye ve Gaye-i Milliye arasındaki ilişkiye, biraz da olsa,îrade-i Milliye'nin 68inci sayısında (19 Nisan 1921) ışık tutulur ki, bunüsha îrade-i Milliye gazetesinin iki buçuk aylık kapanışından sonra ilksayısıdır. Şüphesiz müdir-i mes'ul olan Hâlis Turgut'un yazdığı 'Niçingizli kalsın' başyazısında gazetenin kapanışına sebep olan yahut onu destekleyenolaylar anlatılır. Gazetenin kapanışına ilişkin suçlamalar reddedildiktensonra 47 bu yazıda çok şaşırtıcı izahatlarda bulunulur. Kapanışındanönceki 67nci sayısında, Irade-i Milliye'nin basıldığı VilayetMatbaasının görevlilerinin, gazetenin ikinci sayfasında bir makale uydurupsahtekârlık etmiş oldukları iddia edilir. Bununla, her halde, gazeteninkapanışı için bir gerekçe üretilmiş olabilir 48 . Dahası, o makalenin, îrade-iMilliye'nin kapanışından kısa bir süre sonra çıkarılan Gaye-i Milliye'ninsözde 'birinci sayısı' olduğu öne sürülür, çünkü bu gazetenin birinci sayısında49 , sahte olduğu iddia edilen makalede olduğu gibi aynı şekilde vilayetidaresi ağır bir şekilde eleştirilmektedir. İddialar doğru ise, Hâlis Turgutve vilayet idaresi arasında bulunan ciddi anlaşmazlıklar dolayısıylabirkaç kişinin, Hâlis Turgut'un yönetimi altında bulunan îrade-i Milli-46. Bkz.: Gürel (1994), s. 144; Güz (1991), s. 35, Hâlis Turgut'un yönetimi altında IradeiMilliye, daha sonra Gaye-i Milliye birer nüfuz grubunun eline geçtiğini belirtirsede, mevcut gazete nüshalarına göre her iki gazete daima Vilayet Matbaasında neşrolunduğunugösteriyorlar. O zaman zaten Sivas'ta başka matbaa yoktu, ilk özel matbaa1930 yılında Kâmil Kitapçı tarafından kurulmuştur. Gaye-i Milliye'nin adresiolarak Vilayet değil, 'Sivas'ta Hükümet Caddesinde hususî daire' gösterilmiştir.Coşar (t.y.) s. 118: "İrade-i Milliye'nin kapanması ile diğer bir grubun sözcülüğünüyapmak üzere Gayeyi Milliye gazetesi 2 mart 1921'de neşredilmeye başlandı. (...)Millî mücadelenin en buhranlı günlerinde Sivas eşrafı ikiye ayrılmış ve bu gazetelerde bu ikiliği körükleyici neşriyat yapıyordu. Gayeyi Milliye'nin ömrü kısa olmuştur."Ayrıca bkz. Ünlü (1987), s. 39.47. "Bir milletin kahr ve tedmirine yürüyen hain kuvvetlerin karşısında ilk sada-yı itirazîyükselten o mühîn kuvvetlere ilk darbe-i intikamı konduran (?) yine 'İrade-i Milliye'dir.Maateessüf 'İrade-i Milliye'nin şâyân (?) ihmal olmayan tarihî hizmetleri onayabancı olan ve onun kıymetini idrak edemeyenler tarafından arasıra unutulmuş vetarih-i intişarında iki defa sekte-i ta'tile uğramıştır ki: bundan dolayı gazetemiz milletnazarında mes'ul olmasa gerektir. 'İrade-i Milliye' niçin susmuştu? 'İrade-i Milliye'hiç bir kuvvet ve şahsiyet karşısında mesleğinden inhiraf etmez ve edemezdi. İkibuçuk aylık sukût-ı yaymakta (?) bu mebrur mesleğinden inhiraf etmemek gayesinita'kiben ihtiyar etmiştir."48. "Karilerimizden rica ederiz; bundan iki buçuk ay evvel çıkan 67 numaralı 'İrade-iMilliye' serlevhasıyla çıkan gazeteyi okusunlar: Birinci sahifesi kudsî bir vazife-i misafirperverininuzayıp uzadığı bir levha-yı ihtiram... bu sahife bilâ zeyn tamamı tamamınaİrade-i Milliyenindir. Bir de ikinci sahifeyi çevirsinler 'muhasebe-i vilayetininiç yüzü' serlevhası altında i'râz-ı şahsiyenin 'millet ve memleket zararına ihtira' veicad edilen müfteriâtın ma'kus şutûmi... işte bu sütunlar dolduran arâcif 'İrade-i Milliye'ninpâk ve teyiz sütunlarını telvis etmek, onun lekesiz tarihine iras-ı levs eylemekdüşüncesiyle hırsızca dere edilmiş kahren ve cebren neşredilmiş şeylerdir."49. Her halde 2 Mart 1921 çıkmış ilk sayısında 'Meslek ve Gayemiz' yazısı kastediliyor.497

ye'yi kapatma arzusu vardı. Bunlar ya vilayetteki bazı memurlar, ya dakendi başlarına bir gazete çıkarma düşüncesinde olanlardı. Nitekim,trade-i Milliye gazetesi kapandıktan birkaç hafta sonra Gaye-i Milliye'ninçıkması iddialardaki doğruluk payını güçlendirmektedir.Bu gelişmeler sonucunda akla şu soru geliyor: Hâlis Turgut böyle iddialarıîrade-i Milliyenin kapanışından sonraki ilk (68inci) sayısında - ki,bu da Vilayet Matbaasında basılmıştır - nasıl yapabildi? Kendisi bu soruyasöz konusu yazısında şu cevabı veriyor:"Evet; niçin saklayalım. Vilayet matbaasının cebbar amirleri gazeteninsırf kendi yollarına çalıştırmak hevesiyle, mesleğine tecavüz ettiler.Çünkü: o gün kuvvet onlarda idi. Çünkü: 'İrade-i Milliye' memleketinselâmeti namına onların oturduğu makama ihtiram ediyordu. Teessüf olunurki: Kanunun tatbikine memur olanlar onu ayaklar altında çiğnedi. Vegazetenin kanunen mahfuz olan hakk-ı hürriyetine tecavüz etti." 50Şu anda bu olayla ilgili tam bir açıklığa varmamız mümkün olmamaklaberaber, Gaye-i Milliye ile Hâlis Turgut'un yönetiminde olanİrade-i Milliye arasında bir çekişme olduğu anlaşılmaktadır. İrade-i Milliye,kapanışından sonra İ9 Nisan 1921'den itibaren yeniden yayınlanmayabaşladığında Gaye-i Milliye Gazetesi bir süre daha yayınına devam etmiş,sonra kapatılmıştır 51 .Hayri (Lûtfullah) Sığırcı, rümuzlarına rastlanmadığından büyük ihtimallebu gazetenin mevcut sayılarında yazı yazmamıştır. Belediye başkanıRıza (Yurdakul) Bey'in bildirileri bulunduğuna göre, gazetenin, ozaman belediye meclisini kontrol eden nüfuz grubuna yakın olduğu varsayılabilir.Bunun gibi ayrıntıları çıkarmak ve de bu grup ile Hâlis Turgutarasindaki ilişkilerinin nasıl olduğu sorusuna cevap vermek ancak yenibelgeler çıktığında ve gazetelerin tetkikleri sonucunda mümkün olacaktır.Toparlamaya çalışırsak: Hâlis Turgut İrade-i Milliye gazetesininmüdir-i mes'uliyeti 1920 yılının sonunda Selâhattin Bey'den almış olmalı.Kısa süreli birinci kapanışı sırasında, Hâlis Turgut İdare-i Milliye'yiçıkartarak dolaylı olarak yayını devam ettiriyordu. 1921 yılının Şubat ayınınbaşında, İrade-i Milliye'yi ikinci defa kapatmak zorunda kalmışsa da,19 Nisan 1921'de yeniden çıkarmaya başladı.Daha sonraki gelişmeleri, gazetenin mevcut olan tek tük nüshalarınınaracılığıyla ancak sınırlı olarak ele alabiliriz. 84üncü sayıda (6 Haziran1921) H.L. rümuzlarını kullanarak büyük ihtimal, Hayri Lûtfullah (Sığır-50. Aynı yazı; vurgu H.U.'a aittir.51. Gaye-i Milliye'nin bilinen ve eldeki mevcut son sayısı 29 Nisan 1921 tarihli 39uncusayısıdır. Gazetenin kapanışı ile ilgili kesin bilgi yoktur. 39uncu sayısında yeni bir diziyebaşlanıldığına göre, her halde son sayısı olmasa gerektir. Sivas 1973 II Yıllığı'ndaise (t.y.), s. 199, bu gazetenin bir yıl kadar çıkarılmış olduğu iddia ediliyor.498

cı) bir yazı yazmıştır. 118inci (8 Ağustos 1921) ve 134üncü (14 Eylül1921) sayılarında Hayri Lûtfullah'ın, gazetenin sermuharrrir görevindeolduğunu görüyoruz. Hâlis Turgut o zaman müdir-i mes'uliyetini devamettiriyordu, fakat ismi artık gazetenin başında değil, sonunda bulunuyordu.Demek ki, sonra büyük bir rekabete giren iki yazar 1921 yılının ortalarındanher halde 1922 yılının baharına kadar aynı gazetede çalışarak,değişik rivayetlere göre bazı konularda ayrı yahut zıt fikirlerde bulunmuşolsalar gerektir. Coşar bu bağlamda şu tespitte bulunmaktadır: "İrade-iMilliye, Hâlis Turgut'un idaresi altında ve bilhassa büyük taarruzdan 6 aykadar önce bölücü yayınlarını şiddetlendirmiş, 1922 ilkbaharındaki belediyeseçimlerinde şahsi kavgalara daha da bağlanmıştı. 1922'nin martayında son nüshasının çıktığı tahmin olunuyor." 52 îrade-i Milliye gazetesininbu üçüncü kapanışına, büyük ihtimalle Hâlis Turgut'un kendi kalemindençıkmış "Tekâlifi Milliye iyi tatbik edilmedi, zenginler himayeedildi, fakirlere daha çok yükletildi" başlıklı makale sebep olmuştur. Buolayı Büyük Millet Meclisi'nde tartışma konusu yapan Erzurum MebusuHüseyin Avni Bey, o zamanki sansür tatbiki ile ilgili bazı aydınlatıcı bilgilerveriyor 53 . Hüseyin Avni Bey "matbuattaki sansür meselesine dairsuali"nde ilk önce söz konusu eleştirel makale dolayısıyla İrade-i Milliyegazetesinin sahib-i imtiyazını her bakımdan savunuyor, hatta onu tebrikediyor ve Sivas ve bütün memlekette hakim olan bürokratik zihniyete çatıyor:"Bu gazetenin böyle bir iddiasından, böyle bir murakabesinden dolayımükâfat edilmesi lâzım gelirken, her nasılsa Türkiye Büyük MilletMeclisinin yapmak istediği inkılâbı, memurları kavnyamıyor, zihinlerinesokamıyor. Onlarınki İskenderikebir gibi... Bir nahiye müdürü bütün kudretinibir hükümdar gibi icra etmek istiyor. Efendiler, müstebit memurlarınartık bu memlekette yeri yoktur ve yaşıyamıyacaklardır. (...) Bu zatıâlikaderin; ilmiye, faziletiyle memlekette tanınmış bir zat olduğunu söylüyorlar.Hükümet nasıl bu zatın hürriyetini takyit, milletin matbuatınıtazyik eder? Nasıl matbuatın, serbestîsini takyideder? İlim, irfan, fazilet52. Coşar (t.y.), S. 118; bkz.: Şapolyo (1969), S. 192; Güz (1991), s. 35. Ünlü (1987), s.39, Hâlis Turgut'un yönetimi altında bölücülük yapan yayınlarının 1922 Mart ayınakadar sürdüğünü iddia ediyor.Oral (1973), s. 41, "... İrade-i Milliye 1922 yılında matbaasının yanması üzerine tamamenkapanmıştır" şeklindeki iddiada bulunuyorsa da, ve de bu yangının Mücadehe-iMilliye'nin çıkışından önce, yani 1922 yılının ilk aylarında olduğunu ima ediyorsada (s.42), tarihler hakkında yanılmış olabilir. Vilayet matbaasının gerçekten 31Kanunusani 1338 (1924) tarihinde yanmış olduğunu ve matbaanın yeniden inşasıhakkındaki kararların kısa bir süre sonra verilmiş olduğunu Birlik dergisinden öğreniyoruz:bkz. 2 Mart 1338 tarihli 19uncu sayısı, s.7, ve 9 Mart 1338 tarihli 20nci sayısı,s.4. 1922 yılının ilk aylarında bir yangın (daha) çıkmış olsaydı Vilayet Matbaasındabasılmış Dilek dergisinin 15 Kanunusani 1338 (1922) tarihinden itibaren düzenli birşekilde (iki haftada bir) çıkması zordu.53. T.B.M.M. Zabıt Ceridesi (1959), On sekizinci İçtima, 1.4.1338 (1922) Cumartesi, s.441-443. Güz (1991), s. 35, bu kaynağı yanlışlıkla şöyle veriyor: T.B.M.M. Zabıt ceridesi,1.4.1923.499

u mudur? Rica ederim nasıl nefestir ki, milletin sadasını tıkar? Boğazınısıkar? Bu kâfi gelmiyormuş gibi bir de o zatı memuriyetten azlediyor.Dahiliye Vekâleti buna ığmazı ayneder. Onun sebebi de, kendisininmemur olması gazete sahibi imtiyazı olmasına mâniymiş. Bunu memuriyettenazletmek suretiyle de şu gazetede ilân ediyor; 'Meclisi İdareBaşkâtibi Salâhaddin Efendiye. Gazetecilik ve siyasetle iştigal ettiğinizdendolayı azledildiğiniz tebliğ olunur'." 54Hüseyin Avni Bey, Selâhattin Bey'in vali Ali Haydar Bey'in imzasıylaazledildiğini; halbuki, aynı valinin başka bir gazetede (Dilek dergisinde)söz konusu makalede arzedilen fikirlere benzer birçok fikri değişikmakalelerde işlediği için aslında kendisinin istifa etmesi gerektiğini ilerisürüyor. Sonra Hüseyin Avni Bey, Selâhattin Bey'in 17 Mart 1338(1922) tarihli savunmasını İrade-i Milliye gazetesinden iktibasla BüyükMillet Meclisi'ne okuyor. Orada, Selahattin Bey "İrade-i Milliye gazetesisahibi imtiyazlığı ile Meclisi İdare Başkitabetinin kanunen kabili telif olmamasındanve memurinin siyasetle iştigali memnu bulunmasından dolayıikisinden birisinin tercihi ve diğerinin terki hakkındaki emirlerini",sahib-i imtiyazlığının "memuriyete mâni bir ciheti bulunmadığı"na değinerekreddediyor. Kendisinin üstelik "gazetenin umuru tahririyesiyle"meşgul olmadığını savunarak mesuliyetini, adını vermeden müdir-imes'ul olan Halis Turgut'a yüklüyor ve emrin geri alınmasını rica ediyor55 .Sansür hadisesinin sonucunu ancak tahmin edebiliriz: Emir geri alınmamış,Selâttin Bey en azından bir süre memuriyetten uzak kalmış, gazeteazl emrinden sonra kapanmış ki, Hüseyin Avni Bey üzülerek şunu kaydetmiştir:"Bu inkılâpçı, tarihî milletin memurlarına bakın efendiler;birinci işleri inkılâpçı bir gazeteyi kapatmak oluyor. Bu gibi zevat ya istibdatlarından,ya bizden vazgeçmelidirler." 56Mücahede-i Milliyeİrade-i Milliye gazetesinin kapanması üzerine Hayri Lütfullah'ın yönetimive Hilmi Abidin'in imtiyaz sahibliği altında ayrı bir gazete çıkarıldı:Mücahede-i Milliye. Bu yeni gazetenin kuruluşunda, Irade-i Milliye'ninkapanmışlığı yanında, belediye seçimleri dolayısıyla Hâlis Turgutve Hayri Lûtfullah arasındaki rekabetin bir rol oynadığı tahmin edilebilir.54. A.g.e., s. 441-442.55. A.g.e., s. 442-443.56. A.g.e., s. 443. Yust (1995), s. 124, 1 Mayıs 1922'ye kadar İrade-i Milliye'nin 250 sayısınınçıkmış olduğundan bahsediyor. Bu rakam takriben olabilir ve de gazetenin 1Mayıs 1922'de çıkmakta olduğu anlamına da gelmeyebilir. Nitekim, Yust da araştırmasında250nci sayının 1 Mayıs'ta çıktığını iddia etmiyor, sadece 1 Mayıs'a kadargazetenin ulaştığı nüsha sayısının 250'ye vardığını belirtiyor. Kezalik Hakla Tarik UsKütüphanesinde bulunan 134üncü sayısı 14 Eylül 1921 tarihlidir ve "Cum'a ve Salıdanma'ada her gün çıkar" ibaresinin gazetede belirtilmesinden hareketle düzenli birçıkışını varsayarak tarih hesabıyla 250nci sayısı Mart 1922'ye denk gelmektedir yanigazetenin kapanış tarihi öncesinde çıkmış olabilir.500

Mücahede-i Milliye'yi, buna göre, Hâlis Turgut ve onun nüfuz grubunakarşı çıkan kemalist bir basın organı olarak değerlendirmek sanırız yanlışolmaz. Bu gazete hakkında ise çok az bilgimiz var.Gazete 23 Mart 1922'de kurulmuş, "günaşırı" çıkıyor ve kendisini"ilmî, siyasî, edebî ve müstakil-ül efkâr gazete" olarak nitelendiriyor 57 .Elimizdeki tek mevcut nüshası olan 36ncı sayısında (20 Teşrinisani/Kasım 1922) 58 "günaşırı çıkar müstakil-ül efkâr Türk gazetesidir" diye biribare bulunuyor. Bu sayısı, kısmen dört sütunlu olmak üzere, altı sütunüzerinde kurulu idi. Matbaa hakkında bir bilgi verilmiyorsa da, VilayetMatbaası olması ihtimal dahilindedir.Bu gazetenin yerel nüfuz dengeleri için ne gibi bir rol oynadığını şuanda söylemek güç. Ömrünün ne kadar sürdüğüne dair Oral bir ipucu veriyor:"Mücahede-i Milliye gazetesi. Atatürk'ün Sivas'ta attığı KurtuluşçuBasın tohumu yeşermiş ve yeni yeni meyveler vermiştir. Bu gazete,bunlardan biri olarak iki yıl yaşamıştır." 59 Bu da, Mücahede-i Milliye'ninen azından Cumhuriyetin ilanına kadar, belki de 1924 yılının başınakadar çıktığı anlamına geliyor. 60Hayri Lûtfullah daha sonra 1925 yılının Temmuz ayında Kızılırmakgazetesini dirilterek basın hayatını devam ettirdi 61 . Bu gazetenin idarehanesininadresi olarak "Halk fırkasında" verilmektedir. Bu gazetenin 1909-1911 ve 1914-1917 devirlerinde sahib-i imtiyazı olan Kâmil (Kitapçı) şuifadesiyle bu olaya ışık tutuyor: "Üçüncü neşri 925 senesidir. Bu seneiçinde Sivas Halk Fırkası bir gazete çıkarmağa ve Kızdırmağı ihya etmeğekarar vermişti. (...) 925 senesinde Kızdırmağı halk fırkasına devrede-57. Bu bilgi, Coşar (t.y.), s. 117 ve Oral (1973), s. 41'de birinci sayısından verilen birtıpkı basım kesitinden çıkıyor. Aslanoğlu (1979), s. 106, bu gazete daha 1920 yılındaçıktığı iddia ederse de, böyle bir ipucu yok. Resmi kütüphanelerde tek bir nüshası olmayangazetenin 36ncı sayısının bir nüshası Sivas'ta Cumhuriyet Üniversitesi Kütüphanesindebulunmaktadır. Bu sayıda ise, kuruluş tarihi yok. Gazete logosunun da birincisayısına nazaran değiştirilmiş olduğu anlaşılır.58. Bu sayıda İsmet Paşa'nın yönetime Lozan'a gönderilen Türk heyeti üzerine uzun biryazı yanında, Lozan konferansı vesilesiyle Lord Curzon ile M. Poincare'nin yaptıklarıgörüşme ve yerel haber olarak da Zara ilçesinde bir yatılı okulun açılışı ile ilgili haberlerbulunmaktadır. Ankara haberlerinde Büyük Millet Meclisi oturumları ile ilgilibildirilerden başka Abdülmecid'in Hilâfet makamını üstlenmesi konusunda yapılanmüzakere üzerinde Ankara Ajansından aktarılan bir makale yer alıyor. Sivas'tan sadecekısa bir ölüm haberi veriliyor. Bu sayının her iki sayfasında değişik yazılardazikredilen politikacıların resimleri de basılıdır.59. Oral (1973), S. 41.60. Oral (1973), S. 42: "... 23 Mart 1922'de, Hilmi Abidin ve Hayrı Lutfı tarafından Mücahede-iMilliye adlı bir gazete daha çıkarıldı ve Cumhuriyetin ilânına kadar yaşadı."61. 3üncü sayısı 3 Ağustos 1925 tarihlidir. Bkz. Alkan (1989c), s. 16/208. Kızılırmak gazetesininbu dizisinden 4üncü (10 Ağustos 1925) sayısından başlayarak CumhuriyetÜniversitesi Kütüphanesinde önemli bir koleksiyon bulunmaktadır. İmtiyaz sahibibelirtilmezken, Sığırcızade Hayri "sermuharrir ve müdiri" olarak gösteriliyor.62. Kâmil (1933), S. 21. Başel (1935), s. 207, Kızılırmak gazetesini 'C.H. partisininÜlkü yayını (Naşiri efkârı)' olarak nitelendiriyor.501

ek imtiyaz hakkımdan feragat etmiştim." 62 Bu demektir ki, HayriLûtfullah bu gazeteyi CHF'nin yerel bir basın organı olarak çıkardı. Belediyemeclisinde kendi menfaatlerini bu şekilde daha iyi savunmaimkânına sahip oldu ve bunun semeresini de 1926'da belediye başkanı seçilmesiylegördü. 63İrade-i Mflliye'nin sonuİrade-i Milliye'nin, 1922 yılının Mart ayında nihaî kapanmış olduğubirkaç yazar tarafından iddia ediliyorsa da, bu gazetenin, birkaç ayara verdikten sonra, o yılın sonbaharında yeniden çıkmış olduğu anlaşılıyor.64Gazetenin bu dördüncü devrinden elimize geçen tek nüshası olan 3Kanunuevvel (Aralık) 1922 tarihli ve 254üncü sayısında ayrı bir müdir-imes'ul gösterilmemesinden, Hâlis Turgut'un gazetede bir daha görev almadığını,hâlâ imtiyaz sahibliğini koruyan Selâhattin Bey'in gazeteyikendi başına çıkardığını öğreniyoruz. Selâhattin Bey'in yönetimi altındada gazete tamamen değişik bir şekil almıştır. 254üncü sayısında görüldüğügibi, ebadı büyütülmüş, sütun sayısı dörtten altıya çıkarılmıştır.Anı sayısında çok ilginç bir haber yer almaktadır. "Sahib-i imtiyazımızgitti" başlıklı yazıda, Selâhattin Bey'in Sivas'a pek uzak olanCebel-i Bereket kazasında memurluğa atanması bildirilir: "Gazetemizinsahibi mücahede-i milliyenin ilk naşir-i efkârı olmakla ilelebed iftiharedecek olan İrade-i Milliye'nin müdiri Salahattin Bey Pazarertesigünü deruhte ettiği yeni vazifesine, Cebel-i Bereket Tahrirat Müdirliğinegitti."Büyük bir ihtimalle İrade-i Milliye gazetesi kısa bir süre sonra bu şekildeömrünü tamamlamıştır, söz konusu sayı onun son sayısı bile olabilir.Bu bağlamda bir soru sorulması gerek: Selâhattin Bey'in Sivas'tanpek uzak bir yere gönderilmesinin sebebi nedir? Şayet, daha önce bir haksızlıksonucu memurluğundan azledilmişse bu, tabiî ki, Selâhattin Beyiçin bir fırsat hatta bir telâfi olabilirdi 65 . Fakat bu durum şu soruyu beraberindegetiriyor: Acaba, istenmeyen bir gazeteci olduğu için mi tayiniböyle çıktı?63. Ağustos 1926'da Sivas belediye seçimleri sırasında Kızılırmak gazetesinde HayriLûtfullah tarafından yapılan seçim propagandası ile ilgili bkz. Alkan (1989c), s. 16/208-17/209. Alkan, Kızılırmak gazetesinin değişik yazılarını tetkik ederek HayriLûtfullah'ın, aralarında belediye başkanı Abbas Bey'in de bulunduğu belediye meclisindekirakiplerine yönelik hesaplaşmasını gösterebildi. Alkan (1989 a, b, c).64. Gazete'nin 'gün aşın çıkar' belirtmesi ve 250nci sayısının 1 Mayıs 1922 tarihindenönce çıkması (bkz. Yust (1995), s. 124) İrade-i Milliye'nin son devrinin 1922 Kasımayında başladığı ihtimalini akla getiriyor.65. Mücahede-i Milliye, 20 Teşrinisâni, s.2., 'arkadaşımız' Selâhattin Bey'e tebriklerinisunar.502

Sonuçİrade-i Milliye gazetesinin, değişik bakış açılarını savunduğu birçokdönemler vardır. Bunları sıralarsak, 1919 yılını sonundaki birinci dönemdeMustafa Kemal'in kontrolü altında ve Selâhattin Bey'in yönetimindebulunan Millî Mücadele'nin ilk propaganda aracı olarak görevini sürdürmüştür.Gazete ikinci dönemde, 1920 yılının sonuna doğru Hâlis Turgut'unyönetimi altında Ankara'yı ve Sivas Vilayet idaresini giderek eleştirelyorumlara bağladığı halde, her zaman kemalist niteliğini korumuşgibi görünüyor. Bununla birlikte, kemalist millî hareketin başarılı olup olmamasınınhenüz kesinleşmediği bir zamanda gazetede yapılan eleştirilerSivas İstiklal Mahkemesi tarafından iki defa kapanışı için yeterli gerekçesayılmış olsa gerek. Kemalist harekete katılan, fakat eski tip bürokrat niteliğinikoruyan âmirler ise, adaletsiz bir şekilde uygulanan vergi toplamasınayönelik bir eleştiriyi, ne kadar kemalist ve iyi niyetli olursa olsun,'inkılâpçı bir gazeteyi' kapatmak için iyi bir fırsat biliyorlardı.Gazetede kemalist hareket ile ilgili yapılan eleştiriler konusundakibilgi gibi, gazetenin kapanışları sırasında çıkarılan İdare-i Milliye veGaye-i Milliye, daha sonra da Hâlis Turgut'un rakibi olan Hayri Lûtfullahtarafından çıkarılan Mücahede-i Milliye gazeteleri hakkındaki bilgilerimizde henüz sınırlıdır. Şimdiye kadar biriktirilmiş veri ise şöyle bir senaryoyudüşündürüyor:İrade-i Milliye gazetesi Mustafa Kemal tarafından Millî Mücadele'ninpropaganda aracı olarak öngörülmekle birlikte, Sivas'ta İttihatçılıkile kemalist pozisyonları savunan yerel güç odaklarının çekişmesindetaraf oldu. Bu şekilde basın, yerel eşraf gruplarının belediye meclisindekinüfuzları ile ilgili bir zıtlaşmaya zemin oldu. Bu gelişmeler ışığında MillîMücadele'deki Sivas basın tarihi, kemalist hareketin, 1925 senesinden itibarenSivas'ta (ve bütün Türkiye'de) muhalefeti tasfiye etmesine birtemel ve örnek olarak kavranılabilir 66 .Mevcut gazete sayılarının sistematik bir şekilde araştırılması ile -ki,henüz yapılmamıştır- bu konuda yeni bilgiler üretilebilir. Anadolu gazeteleriTürkiye Cumhuriyeti'nin değişik devirlerinde, hatta günümüze kadar,Kemalizmin en ücra vilayetlerinde de yerel ve bölgesel açılımlanyla nasılidrak edildiğini ve hayata geçirildiğini yahut hangi engellerle karşılaştığınıanlayabilmek için şimdiye kadar az kullanılmış bir hazine olma niteliğinikorumaktadır.Anadolu gazeteleri ve kaynak sorunuSon düşünceden hareketle birkaç önemli noktaya da değinilmesi gerekir.Millî Mücadele tarihinde ayrı, hatta sembolik bir yere sahip olan66. Bkz. Alkan (1989 a, b, c).503

İrade-i Milliye ve Sivas'ta çıkmış diğer gazeteler üzerine literatürde biriktirilmişveri ve bilgi yetersiz ve çoğunlukla anekdot şeklindedir. Rusça'dayazılmış olduğu için Yust'un 'Kemalist Anadolu Basını' adlı eseri ancakKoloğlu sayesinde birkaç yıl önce unutulmuşluk kaderinden kurtulmuştur.Böylelikle altmışlı yıllardan beri Millî Mücadele Basını üzerine bildiklerimizeönemli ipuçları ve bilgiler eklenmiştir. Millî Mücadele zamanındaAnadolu gazetelerinin çoğunu, sistematik bir şekilde değilse de, enazından içerikleri bakımından tasnif etmek açısından önemli ön çalışmalarındabulunan bir yazardır, Yust.Bu konuda temelli bir araştırma noksanlığından bahsetmek herhaldeyerindedir. Anadolu gazeteleri, Osmanlı devletinin sonu ile Türkiye Cumhuriyeti'ninilk devirlerine yönelik tarihsel tetkiklerde şimdiye kadarancak istisna olarak ve çok sınırlı bir şekilde kaynak olarak değerlendiriliyor.Elbetteki, bu çalışmalar genişletildiğinde çok önemli sonuçlara varılabilir.Kocabaşoğlu, Osmanlı devletinden Türkiye Cumhuriyeti'ne intikalsüresi ile ilgili, Birinci Dünya Harbi devrinde ve Millî Mücadele ileTürkiye Cumhuriyeti'nin kuruluş yıllarında resmî istatistiklerin hemenhemen bulunulmayışı dolayısıyla çok ciddi bir kaynak sorunundan bahsediyor:"Türkiye'de resmî örgüt ve kurumların yanısıra düzenli belgelemeve kayıt işlemlerini geliştirebilmiş özel kurum ve örgütler de bulunmadığından,anılan belge boşluğu vardır. Bu boşluğu doldurmada dönemin süreliyayınlarına başvurmak bir zorunluluktur. Oysa Türkiye'de basın tarihineilişkin olarak yapılan çalışmalar çok sınırlıdır ve büyük boşluklariçermektedir. Yayın örgütünün bu bağlamdaki çalışmaları da araştırmacılarayardımcı olmaktan çok uzaktır. Bu alandaki boşluk öyle ileri boyutlardadırki, pek de uzun bir geçmişi olmayan basın tarihimizin tümünükapsayacak çalışmaların bireysel olarak altından kalkmak olanaksız görünmektedir."67Araştırmacılar için bir başka sorun da özellikle Arap harfleriyle yazılmışAnadolu gazetelerine yönelik bilimsel çalışmalarda ortaya çıkanciddi zorluklardır. Vilayet gazetelerinden başlayarak İkinci Meşrutiyetdevri gazeteleri üzerine Millî Mücadele ve Türkiye Cumhuriyeti'nin kuruluşve devrim yıllarına kadar tam koleksiyonu mevcut olan çok az gazetevardır. Üstelik gazete nüshaları yahut koleksiyon kısımlarının Türkiye'nindört bir tarafında bulunan kütüphanelere dağılmış bulunmaları dabu kaynaklara ulaşmakta önemli bir engel teşkil etmektedir.Bugüne kadar bütün Türkiye çapında bu gazete koleksiyonları içerensistematik ve ciddi bibliyografik bir tarama denemesi yapılmamıştır.67. Kocabaşoğlu (1981), s. 95-96.68. Duman (1986); Çelik/Akyüz (1987); Eski Harfli Türkçe Süreli Yayınlar Toplu Kataloğu(1987).504

Gerçi, değişik kütüphanelerin gazete koleksiyonlarını kapsayan birkaçönemli katalog bulunmaktadır 8 . Ancak büyük küçük gazete koleksiyonları,tek tük nüshaların bulunduğu bütün kütüphane ve arşivleri de içine alacakşekilde merkezî bir katalog ise henüz mevcut değildir. Bu yoldaönemli bir adım "Millî Mücadele Dönemi Basını (1919-1923)" kütüphanekataloğudur 69 . Fakat bu çalışmada da, Türkiye'de yerel ve bölgesel nitelikteolan bütün kütüphane ve arşivlerin sistematik bir şekilde taranmasındanvazgeçilmiştir.Gerekli olan proje ise, İstanbul ve bütün Osmanlı vilayetlerinde çıkarılmışgazetelerden başlayarak Türkiye basın tarihinin bütün devirlerineait gazete ve dergi kataloğu şeklinde bilgisayar yahut internete bağlantılıbir kayıt sisteminin kurulmasıdır. Şimdiye kadar tarihî bir kaynak olarakaz değerlendirilen Anadolu gazete ve dergilerine yönelik araştırmalariçin, böyle bir katalog çalışması vazgeçilmez metodik bir unsurdur.Son söz olarak, özellikle Arap harfleriyle yazılmış Anadolu gazetekoleksiyonları olan kütüphane ve arşivler ile ilgili bir tespit yapılmalıdır.Var olan koleksiyonlar, sistematik bir derleme faaliyetinden çok tarihî tesadüflerinsonucudur. Sık sık taşra merkezlerinde bulunan bazı önemlikoleksiyonlar da ancak şans eseri Türkiye Cumhuriyeti devrinde tarihçiliğinbelki en büyük kâbusundan kurtulmuş olabildiler: Burada kâbus kelimesiylekasdedilen, sözde "gereksiz" belgeleri, aralarında eski gazetelerde bulunmak üzere, yığınlarla SEKA'ya gönderme "geleneği"dir. Cumhuriyetdöneminde resmî veya özel belgelere karşı gösterilen böyle bir ilgisizliğihem talihsizlik, hem de tarihsizlik olarak değerlendirebiliriz,çünkü bir ulusun tarih içerisindeki yolculuğunda bıraktığı ayak izlerininsilinmesiyle karşı karşıyayız.Bazı gazetelerin tek tük birkaç nüshası kaldı, çok gazetenin sadeceadları biliniyor; kaç gazetenin adının bile unutularak tarihe karışmış olduğuise tahmin edilemez. Bu alanda hiç de iç açıcı olmayan bir kaynak durumusöz konusu iken, eldeki bütün koleksiyonlara gerekli bakım yapıldığıda maalesef söylenemez.BİBLİYOGRAFYAAlbayrak, Hüseyin (1994) Trabzon Basın Tarihi ve Batum, Gümüşhane, Rize, Giresun,Ordu, Samsun Basını. Cilt 1: 1869-1928. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı YayınMatbaacılık ve Ticaret İşletmesi.Alkan, Ahmet Turan (1989a) İstiklâl Mahkemesi'nin Sivas Günleri ve Muhaliflerin TasfiyesiI: Tarih ve Toplum. 1989.62. s. 18/82-22/86.Alkan, Ahmet Turan (1989b) İstiklâl Mahkemesi'nin Sivas Günleri ve Muhaliflerin TasfiyesiII: Tarih ve Toplum. 1989.62. s.9/137-14/142.69. Güner/Kabataş (1990), s.309-374.505

Alkan, Ahmet Turan (1989c) istiklâl Mahkemesi'nin Sivas Günleri ve Muhaliflerin Tasfiyesini: Tarih ve Toplum. 1989.64.S.15/207-19/211.Aslanoğlu, ibrahim (1979) Her Yönden Sivas. Ekler ve Düzeltmelerle Üçüncü Baskı.Sivas: Kâmil Kitabevi.Aşkun, Vehbi Cem (1963) Sivas Kongresi. Yeni Vesikalar ilâvesinde ikinci Baskı, istanbul:İnkılap ve Aka Kitabevleri Koli. Şti.Aybars, Ergün (1995) istiklâl Mahkemeleri. Cilt I-11/1920-1927. İzmir: Dağaşan Matbaası.Başel, M. Fahreddin (1935) Sivas Bülteni. Sivas: Kâmil Matbaası.Coşar, Ömer Sami (t.y.) Millî Mücadele Basını. Gazeteciler Cemiyeti yay,. No.5. y.y.Çankaya, Ali (Mücellitoğlu) (1968-1969) 'Son Asır Türk Târihinin Önemli Olayları ileBirlikde' Yeni Mülkiye Târihi ve Mülkiyeliler (Mülkiye Şeref Kitabı). IV. Cild,1909-1923 Mekteb-i Mülkiyye Me'zunlan (Meşrûtiyet. Mütâreke ve Millî MücadeleDevri Mülkiyelileri). Ankara: Mars Matbaası.Çelik, Fevzi/Akyüz, Sevgi (1987) TBMM Kütüphanesi Süreli Yayınlar Kataloğu,T.B.M.M. Kütüphane-Dokumentasyon ve Tercüme Müdürlüğü Yayın No. 11. Ankara:TBMM Basımevi.Demircioğlu, Aziz (1982) 100 Yıllık Kastamonu Basını (1872-1972). 2. Basım. Kastamonu:Doğrusöz Matbaası.Duman, Hasan (1986) istanbul Kütüphaneleri Arap Harfli Süreli Yayınlar Toplu Kataloğu(1928-1928). İstanbul.Eski Harfli Türkçe Süreli Yayınlar Toplu Kataloğu (1987) Ankara.Goloğlu, Mahmut (1969) Sivas Kongresi. Ankara: Başnur Matbaası.Güner, Zekâi/Kabataş, Orhan (1990) Millî Mücadele Dönemi Beyânnâmeleri ve Basını.Atatürk Kültür Merkezi Yayını - Sayı 38. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih YüksekKurumu.Gürel, Ahmet Turan (1994) Sivas'ta Karanlıkta Kalan bir Geçmiş: Sivas Basını: RevakJ94. s.141-152.Güz, Nurettin (1991) Türkiye'de Basın-lktidar ilişkileri (1920-1927). Ankara: Gazi ÜniversitesiBasın-Yayın Yüksek Okulu Matbaası.iğdemir, Uluğ (1969) Sivas Kongresi Tutanakları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.Inuğur, M. Nuri (1993) Basın ve Yayın Tarihi. Gözden Geçirilmiş 3. Basım. İstanbul:DER Yayınlan.iskit, Server (1939) Türkiyede Matbuat Rejimleri. Matbuat Ummum Müdürlüğü Neşriyatından.istanbul: Ülkü Matbaası.Kâmil (Kitapçı) (1933) Kızdırmağın Tarihçesi. Rub'u Asır Evvel Ki Kızılırmak. Kızılırmak,Önuncu Yıl Cumhuriyet Bayramının Ayrı Sayı. Sivas: Kâmil Matbaası.Kocabaşoğlu, Uygur (1981) 1919-1938 Dönemi Basınına Toplu Bir Bakış: A.Ü. SiyasalBilgiler Fakültesi Basın ve Yayın Yüksek Okulu Yıllık 1981. Sayı VI. s.95-127.Kocabaşoğlu, Uygur/Birinci, Ali (1995) Osmanlı Vilâyet Gazete ve Matbaaları ÜzerineGözlemler. Kebikeç, 1995.2. s.101-121.Koloğlu, Orhan (1984) Kemalist Anadolu Basını (1918-1.5.1922). K. Yust, Anadolu Basını,Tiflis 1922, 213 Sayfa: Tarih ve Toplum. 1984.11. s.55-60.Oral, Fuat Süreyya (1973) Cumhuriyet Basın Tarihi 1923-1973. Ankara: Sanayii NefiseMatbaası.506

Önder, Ali Rıza (1972) Kayseri Basın Tarihi (1910-1960). Ankara: Ayyıldız MatbaasıA.Ş.Özkaya, Yücel (1985) Milli Mücadele Başlangıcında Basın ve Mustafa Kemal Paşa'nınBasınla ilişkileri: Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi. 1.3.Temmuz 1985. s.871-911.Öztoprak, İzzet (1981) Kurtuluş Savaşında Türk Basını (Mayıs 1919-Temmuz 1921). Türkiyeile ilgili Dış Haberler ve Bunların İç Basınındaki Tepkileri. Türkiye İş BankasıKültür Yayınları. Ankara: TlSA Matbaası.Sarısözen, Abdülkadir (1941) Ulus, 14..9.1941, s.5.Sivas 1973 İl Yıllığı (t.y.) Ankara: Önder Matbaa.Şapolyo, Enver Behnan (1969) Türk Gazetecilik Tarihi ve Her Yönü ile Basın. Ankara:Güven Matbaası.Şimşir, Bilâl (1981) Atatürk ile Yazışmalar I (1920-1923). Ankara.Tayla, Mustafa (1997) Bursa Basını (1868/69-1983). Bursa Gazeteciler Cemiyeti Yayınları.Eskişehir: Karaca Ofset.T.B.M.M. Zabıt Ceridesi (1959) Devre: I; Cilt 18; İçtima Senesi: 3. Ankara T.B.M.M.Matbaası.Tunçay, Mete (1981) Türkiye Cumhuriyeti'nde Tek-Parti Yönetimi'nin Kurulması (1923-1931). Yurt Yayınlan 1. Ankara: Yurt Yayıncılık.Tütengil, Cavit Orhan (1966) Diyarbakır Basını ve Bölge Gazeteciliğimiz (Bazı 'Ek'lerleYeni Basım). İstanbul: İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi.Ulusalerk, Selâhattin (1941) Ulus, 14.9.1941, s.5.Ünlü, Cemalettin (1987) Anadolu Basının Öyküsü: Yankı. 2 Eylül - 4 Eylül 1987.Varlık, Bülent (1985) Yerel Basının Öncüsü: Vilâyet Gazeteleri: Tanzimat'tan Cumhuriyet'eTürkiye Ansiklopedisi 1, s.99-102.Yaşar, Muammer (1971) Anadolu'da İlk Türk Gazetesi (Envar-ı Şarkiyye). Ankara: TürkTarih Kurumu Basımevi.Yıldırım, Hüseyin (1992) İrade-i Milliye Gazetesi: Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi,VIII. 23. s.325-330.Yust, K. (1995) Kemalist Anadolu Basını (Tiflis 1922). Yayına Hazırlayan: Orhan Koloğlu.Çağdaş gazeteciler Derneği Yay. No. 17. Ankara: Kozan Ofset Matbaası.Gazete ve DergilerBirlikDilekGaye-i Milliye Gazetesiİrade-i Milliye GazetesiKızılırmak GazetesiMücahede-i Milliye Gazetesi507

POPULATION CHANGE AND THE CREATIONOF THE TURKıSH REPUBLıCProf. Dr. Justin McCARTHY*In terms of both mortality and physical destruction, the events thatovertook the Turkish people between 1912 and 1922 were among themost disastrous in history. But that time is remarkable for more than thebrutality visited on the Turks. It is also remarkable that after World WarI, at a time when Europeans and Americans provided massive amounts ofaid to other peoples, no one cared about Turkish suffering. It is remarkable,in a world that readily catalogs human suffering and easily assignsblame, that very few have ever recognized Turkish suffering. And it is remarkablethat the Turks managed to survive their losses and create a nation.It is possible to describe Turkish suffering statistically. Even thoughstatistics do not portray the depth of human misery, they can help usgrasp the extent of suffering. The data are dawn from archival and publishedmaterial of the Ottoman and Turkish Republican governments.Where possible, tables and fıgures are given here by Republican provincialboundrais. However, due to the nature of the statistics, it is sometimesnecessary to give data for the larger Ottoman provinces (vilâyets).Figures on mortality offer the most meaningful picture of the sufferingof the Turks. In Anatolia, what today is Turkey in Asia, nearly threemillion Muslims 1 were lost in World War I and the Turkish War of Independencethat followed (Figüre One). The mortality in some provinceswas staggering: In Van Province, 62% of the Muslims who were presentbefore the wars were gone by the end of 1922. In Erzurum Province, 31%were gone; in Bitlis, 31% in Hüdavendigâr (Bursa), 10%; in Aydın(İzmir), 10%. By comparison, in what became the U.S.S.R., 8% of the* Department of History, University of Louisville.1. It is impossible to identify ethnic or linguistic groups in Ottoman statistics, becausethe Ottomans kept population records only by religion. Figüre One is drawn by subtractingthe Müslim population in 1922 from the population in 1912. It does not includeimmigrants from the balkan Wars, althouhg the figüre of almost 3 million lostdoes so.509

population disappeared in World War I and the Russian Revolution.France lost 1% of its population in the vvar. The populations of Germanyand Great Britain did not decline during the vvar.Mortality alone does not describe adequately the situation in Turkey.Those vvho remained in the Turkish provinces vvere not only the nativesof Anatolia and eastern Thrace vvho had survived the vvars. Waves of immigrantshad come to anatolia and Eastern Thrace, adding more misery toregions vvhere there vvas not enough food for those already there. 414.000Turks had been expelled to Turkey (i.e., vvhat vvas to become the area ofthe Turkish Republic) from the Balkan countries during the Balkan Wars.Nearly 300.000 fled from the Southern Caucasus primarily from Armenia,during World War I and the independence War. 431.000 more cameto Turkey after the vvars, primarily from Greece. After the vvars, approximately10% of the population of Turkey had come from other lands. Theyhad arrived as refugees, vvtihout possessions, dependent on the charity ofa destitute land and people.Table One indicates the scale of the "international immigration" (i.e.,from regions that had been part of the Ottoman Empire until conquered)to those Turkish Republican provinces that accepted the greatest numberof refugees from the Balkans. The actual proportions in 1922 vvere somevvhatsmaller, because some of the migrants had died, especially in the independenceWar. The population of the area of the Ottoman Edirne Province,occupied in both the Balkan Wars and the independence War, musthave died in great numbers. Nevertheless, in-migration assured thatEdirne actually gained population in the vvartime period~the only Turkishregion to do so. It became a province in vvhich half the inhabitiantsvvere nevvcomers. Nevvcomers also made up for some of the populationloss in the Western Anatolian provinces.Large number of internal migrants added to the international refugeesin the anatolian provinces. During the independence War, more than1.2 million Turkish refugees fled from the Greek invasion. In the East,there vvere more than one million Müslim refugees from the Russians andArmenians. When the vvars vvere över, many of these refugees returned totheir home provinces, but many did not. Many, of course, had died vvhileexiled. Figüre Tvvo, vvhich records the percentage of Turks vvho vvereliving the their district (kaza) of birth, indicates that the greatest proportionsof immigrants vvere found in the provinces that had been occupiedby Russians and Armenians (the East), the French and the Armenians(Cilicia), and the Greeks (The West).Most of the migrants in the Turkish provinces had come to their nevvhomes from some distance. This is demonstrated by the numbers vvho hadcome from other provinces or other countries (Table Tvvo). The figures inthe table are for 1935, because Turkey did not include data on birth dis-510

trict in the earlier 1927 census. If earlier data had been available, theywould have shown even higher proportions of residents born elsewhere,because of deaths of migrants and new births from 1927 to 1935. This hasthe effect of adding numbers born in the districts and subtracted some migrants.Had1922 fıgures been available, the percentage of migrants in thepopulations might have increased by 25% or more. (For example, the proportionof migrants in Edirne Province in 1922 was probably at least50%).Prior to the wars, the Anatolian Turks had primarily been a settledpeople. Despite often temporary migration for work and military service,most Anatolian Turks continued to live in the same regions as their forefathers.This vvas especially true of vvomen. Novv masses of people hadmoved permanently. For many, as vvill be seen belovv, their old homesand villages vvere destroyed, so living in nevv regions vvas to be expectedand perhaps vvelcomed.The mortality and migration of the Muslims changed the relativedemographic importance of the Turkish provinces. Figüre Three indicatesa shift in importance from the East to the West. While Northern andWestern Anatolia had for centuries been more densely settled and moreeconomically developed than Eastern Anatolia, the comparatively greaterdestruction in the East and migration to the Western provinces exacerbatedthis condition after the vvars. This undoubtedly contributed to themuch more rapid advancement of the West in Republican times. Wherepopulation is more dense, education are economy are more easily developed.Many Turkish cities lost population in the vvars (Figüre Four). Theyvvere reduced in size and changed in character. The Christian populationsof most vvere gone.Van and izmir vvere largely destroyed. In izmir, hovvever,the natural attractiveness of the region seems to have dravvn thousandsvvho rebuilt quickly. This vvas not true of Van, vvhich had become asmall city in a ravaged province 2 .Judged by its population, Anatolia vvas a much changed land in1922. The Turks had experienced great mortality and they lived in differentplaces. Demographic relationships betvveen provinces, betvveen regions,and betvveen the rural and the urban had ali changed.Figüre Four does not accurately reflect the scope of the changes thatfaced the Turks. In numbers, the city populations do not appear much different.There vvere stili significant populations in the Anatolian cities.2. Note that it vvas only possible to enumerate the populations of central districts (kazas)not cities themselves, because Ottoman statistics recorded kaza populations only. Figureson cities in the Ottoman period are usually lacking.511

Those populations, though, were often living in ruins. Wartime destruction(Table Three 3 ) of Western Anatolian cities meant that many city populationslived in rough housing, in tents, or vvithout roofs on dvvellings.Careful statistics compiled for the Turkish delegation at the LausannePeace Conference listed 54.300 buildings destroyed by the Greeks in thecities, 88.000 in the contryside. There were no comparable statistics forthe war zone of Eastern Anatolia, but the figures collected by the Americanobservers, Niles and Sutherland, leave no doubt that destruction wasas bad in the East as the West. The Americans stated that in the city ofVan only 3 of the 3.400 pre-war Müslim homes remained at war's end. Inthe Van Province, three-fourths of the Müslim homes had been destroyed.No Müslim houses remained in the city of Bitlis.It is difficult to estimate the extent of agrarian loss in Anatolia. Statisticsare nonexistent for much of the East, and changing borders make itimpossible to accurately compare Ottoman and Republican statistics evenin some provinces for which data exists. Table Four is indicative, however,of widespread destruction of livestock. When one considers the needof horses, donkeys, and mules for sowing and taking crops to market, theloss of so many animals must have put an incredible burden on agriculture.Moreover, the figures do not consider the lack of seed grain or otherfactors such as the almost complete destruction of olive trees in manyprovinces. Such loss would have contributed greatly to agricultural disaster.The conclusion to be dravvn is obvious: Not only were the Turks withouthomes to live in, they were without food to eat.Economic loss in Turkey matched other losses. indeed, losses offarms, city buildings, animals, and human beings were ali economic loss.Industrial loss was also great, as exemplified by îzmir. Prior to the wars,as enumerated in 1910, İzmir had contained 27% of the grain milis in Anatolia-30%of the grain milling capacity. It was a majör textile manufacturingcenter, the main center of box making, a majör center of productionof food commodities, printing, and publishing, and contained ali forof the biggest Ottoman oil companies (petroleum and vegetable oils).Aydın Province, of which İzmir was the center, paid more taxes than anyother province in Anatolia. It was the center of the latest technology,housing, for example, almost half of the steam-powered milis in Anatolia.In most areas of manufacturing, İzmir was second only to İstanbul in theOttoman Empire. Now it was ali destroyed, burnt to the ground.Other Western Anatolian cities naturally showed less destruction ofmanufacturing potential-there was less to destroy. Hovvever, it can benoted that 42% of the grain milis in Anatolia were cited in cities destroyedby the Greeks, as were a similar percentage of other industries.3. The names of cities in Table Three are listed as they appeared in the source. SeeSources.512

The most difficult of the Turkish losses to understand and explain ispersonal-psychological and social loss. It is impossible to quantify sorrowfor the dead, the anguish of seeing villages and homes destroyed, orthe fear that you and your children will soon die of starvation. Yet, nextto death itself, it was most likely the worst of ali the losses.One simple statistic (Table Five) can help explain part of the Turk'ssocial loss. The table illustrates the proportion of adult women to men inthree war-torn provinces (Ottoman boundaries), as recorded in the fırstRepublican census. In a normal population, the numbers of men andwomen would be similar. Both because they were fihters and becausetheir enemies singled them out for death, Turkish males died at a greaterrate than Turkish females. This left behind vvomen without husbands, fathers,brothers, and sons~women alone in a traditional society in vvhichthis had been largely unknown. The social burden and psychological stateof these vvomen can only be guessed. This is not, hovvever, the worst ofthe "psychological" anguish suffered by the Turks. That must have beenthe sorrow of children without parents, and of parents who watched theirchildren die.Strangely, the destruction of Anatolia is seldom considered as partthe history of the leadership Mustafa Kemal Atatürk. The perilous state ofthe Turks whom he led surely had a great effect on his leadership. ThoseTurks were in many vvays a different people than they had been in Ottomantimes. They were living in new places, with new neighbors, oftenfrom different lands. Not only the old political system was gone, but theold buildings, the old businesses, the old farms, even the old families.People who have suffered so much are likely to either withdraw almostcatatonically into their old ways, hugging to themselves what little is leftof their old happiness, or with the right leadership they can become opento change, knovving that change is needed if the disasters are not to be repeated.Indeed, they are likely to welcome change if they trust the authorof change. Atatürk's leadership meant that the Turks accepted necessarychange.It is impossible to properly appreciate the real difficulties facingAtatürk and his success in meeting them unless one understands the desolatestate of Turkey at the beginning of the Turkish Republic. The taskthat faced the survivors of the wars was immense. The success of theTurkish people and of Mustafa Kemal Atatürk is thus ali the more impressive.Atatürk did not simply take a land and change its politics, nordid he only take a poor land and make it richer. He took a destroyed landand built it anew. He took a broken land and made it whole. Knowing theterrible state of the land he rebuilt can only lead to an amazed respect forMustafa Kemal.It can be said, of course, that others suffered during the war years.Greeks, Armenians, and others also suffered. They also went on to reju-513

venation. But they did not do it alone. The vvorld assisted them. Americansalone egave more than $100 million to Armenians, creating orphanages,schools, agricultural programs, and industries. The Greeks, vvho acceptedgreat numbers of refugees, but whose land had not been destroyedin the vvars, received donations from America, Svvitzerland, Holland,Britain, and other countries. Loans to Greece at very favorable terms (onefor $60 million, another for $45 million) built water works, drainedsvvamps, and reclaimed land. A further $95 million in American governmentaland private business funding aided Greece and its industrial development.Europe and America vvere vvilling to aid the Greeks and the Armenians,and it vvas right to do so. Who vvas vvilling to help the Turks, vvhosuffered as much and more? No one. The Turks vvere on their ovvn. Nevertheless,Atatürk succeeded. The Turks succeeded, and survived, on theirovvn.SOURCESİsmet Paşa (İnönü), "Memorandum Respecting Turkish Claims Against Greece", Lausanne,20 January 1923, Public Record Office, F.O. 371-9061, no. E969.Justin McCarthy, "American Commissions to Anatolia and the Report of Niles and Sutherland",Proceedings of the Eleventh Congress of the Türk Tarih Kurumu, Ankara,1994., Death and Exile, Princeton, Nevv Jersey, 1995., Muslims and Minorities, New York, 1983., "The Population of Ottoman Europe", Illrd Congress on the Social and EconomicHistory of Turkey, İstanbul, 1990, pp. 275-298.Türkiye Cumhuriyeti, Baş Vekâlet, İstatistik Umum Müdürlüğü, 28 Teşrinievel 1927Umumî Nüfus Tahriri, Ankara, 1929.Türkiye Cumhuriyeti, Başbakanlık, Devlet İstatistik Enstitüsü, Osmanlı Dönemi Tarımİstatistikleri, 1909, 1913 ve 1914, hz. Prof. Tevfik güran, Ankara, 1997., Osmanlı Sanayii 1913, 1915 Yılları Sanayi İstatistik, hz. Prof. A. Gündüz Ökçün,Ankara, 1997.514

(-A

Müslim Losses1912-1922W 5-15o 15-25CDS 25-35c0) 35-45I 45 +FİGÜRE 1

FİGÜRE 2

FİGÜRE 4

In-Migrants to Turkey, 1 9 1 2 - 1 9 2 71912-20 1921-27 1922Refugees Migrants Population ProportionEdirne V. 132,500 125,420 476,069 .54Ankara V. 16,148 8,150 1,158,376 .15Aydın V. 146,723 56,912 1,400,949 .15Biga S. 4,033 10,856 140,715 .11Hüdav. V. 66,041 79,482 1,437,971 .10İzmit S. 6,771 20,470 259,712 .10İstanbul V. 11,109 35,487 510,648 .09Sivas V. 10,805 37,195 1,015,887 .05Konya V. 8,512 30,207 1,123,889 .03

TABLE 2Resident Population Born in OtherDistricts and Provinces, 1935Percent Not Born Percent Not BornProvince In Same District In Same ProvinceEdirne 41 40Kırklareli 50 48Tekirdağ 48 46Ağrı 39 33Kars 24 17İzmir 39 35Bursa 29 26520

Buildings Destroyed During the Greek Invasion of AnatoliaBuildingsBuildingsCities Destroyed Cities DestroyedManisa 13,633 of 14,773 Bozüyük 748 AUAlaşehir 4,350 of 4,500 Pazarcık 644 AUSalihli 2,000 of 2,200 İznik 615 648Kasaba 6,126 of 6,326 Karamürsel 830 847Gemdens 431 Ali Yalova 232 286Aydın 6,243 Ali Eskişehir 1,867 PartNazili 2,121 AU Mihalıççık 905 AUSenhe 1,731 Most Suşak 1,971 MostMihalıççık 1,965 AU Kedos 694 AUPazow_Keuy 408 AU Çevril 405 AUBilecik 2,245 AU Eşme 307 AUSoğut 948 AU Pandırma 1,305 MostYenişehir 1,187 Half Afyon K.H. 394 PartTotal 54,205to TABLE 3

TABLEAnimals Lostin theVVarofİndependenceSancaks for vvhichdata is availableDONKEYSHORSES & MULES SHEEP1913 LOST 1913 LOST 1913 LOSTİzmir 42,711 40,774 25,068 13,962 429,752 156,031Aydın 24,008 7,126 18,186 4,830 188,424 29,581Denizli 12,013 1,832 31,210 3,314 191,046 28,249Bursa 17,015 3,730 21,815 630 322,989 39,916Afyon 14,223 528 40,711 954 621,157 28,260Manisa 21,893 24,502 28,079 13,170 394,101 86,137Eskişehir 28,202 15,796 1,120,00952

TABLETurkey in 1927Excess of Females Aged 20+Aydın Vilâyeti 23%Hüdavendigâr Vilâyeti 30%Erzurum Vilâyeti 40%Aydın Hüdaven- Erzurumdigâr52

MİLLİYETÇİLİK İLKESİNİN UNUTULMUŞ BİRÖNCÜSÜ: AHMED FERİD BEYMasami ARAI*Atatürkçülüğün, daha doğrusu Cumhuriyet Halk Partisi'nin temelideolojisi sayılan 6 Ok'un önemli öğelerinden milliyetçilik, 6 Ok'unbaşka unsurları gibi, Atatürk'ün 1920'li yıllardan beri söylediği ve ZiyaGökalp'in de 1910'lu yıllardan beri yazdığı görüşlerin en son biçimidir. 1Ancak, Ziya Gökalp'in milliyetçiliğinin çekirdeğinde hem Osmanlılığınhem de Turancılığın etkilerinin bulunduğu bilinmektedir. Bu etkilerinyaygın olduğu İkinci Meşrutiyet döneminde bunlardan kurtulmak o kadarzor ki Yusuf Akçura Osmanlı aydınlarının hemen hepsinin Osmanlılıkçerçevesinden dışarı gidemediği söylemiştir; kendisi ise Pan-Türkizminönderlerinden idi.Aynı dönemde kurulup Cumhuriyet Türkiyesi'nin ilk yıllarında damilliyetçiliğin halka yaygınlaştırılması için etkin faaliyetlerde bulunanTürk Ocaklarının kuruluşunda önemli rol oynayan ve bu yüzden ilk başkanlığınaseçilen Ahmed Ferid Bey, bu iki etkiden kendisini kurtulanenden kişilerden biridir. Cumhuriyet'in ilanından sonra Ahmed FeridBey, iki yıl kadar İç İşleri Bakanı görevini üstlendikten sonra Atatürk'üniktidarını rakipsiz bir duruma getirdiği 1925 yılından emekliye ayrıldığı1943 yılına kadar, yani hayatın en canlı ve en verimli yıllarını, önceLondra'da sonra Varşova ve Tokyo'da büyükelçi olarak geçirmiştir. KendisineTek soyadını takan bu aydınımız Türk tarihi ve fikir tarihi uzmanlarıncaunutulmuş daha doğrusu dikkatlerinden kaçmıştır.Tebliğimizde, bu durumdan yola çıkarak Ahmed Ferid Bey'in hayatınave fikirlerine biraz da ışık tutmak için kendisinin Cumhuriyet öncesindekiçalışmalarını ortaya çıkarmaya uğraşacağız. Çalışmamız, bir yandanmilliyetçilik ilkesinin niteliğini daha da iyi anlamak amacını, öteyandan da sonra yapılacak araştırmamızın giriş niteliğini de taşımaktadır.* Tokyo Üniversitesi.1 Taha Parla, Türkiye'de Siyasal Kültürün Resmî Kaynakları, (cilt 3: Kemalist Tek-Parti İdeolojisi ve CHP'nin Altı Ok'u). İstanbul: İletişim, 1992, s. 39-40.I

yınlanraaya başlanmış olduğunu açıklar. 6 Ancak yazara göre bu yayın çalışmalarıda yeterli değildir. Çünkü bunlar da sadece hükümetin her yaptığınaözensiz bir hücumla yetinirler, ve "bu suretle de bazen kaş yapalımderken göz çıkarılıyor" der. 7Sözgelimi Ermeni sorununa ilişkin Osmanlı kamuoyu eleştirilir. 8Ferid Bey'e göre söz konusu kamuoyu şöyle özetlenebilir: Ermeni isyanlarıanlamsızdır. Çünkü eğer neticesinde özerk bir idaresi kurulursa memleketleriRuslar tarafından zaptedilecek ve milliyetleri de kaybolacaktır.Eğer Osmanlı idaresi altında kalırlarsa Ermeniliğe dokunulmayacaktır.Bu görüşe karşı Ahmed Ferid Bey, "burada nazarımızdan uzak tuttuğumuzbir nokta vardır" der ki o da "evvelâ birkaç bin seneden beri yaşamaktabulunan bir milliyet ne birkaç senede ne de birkaç yüz senede ortadankalkabilir... Saniyen bizde kaybettikleri, doğrudan doğruya hayat!"Ferid Bey devam ederek "isyan meselesine gelince zulümden şikâyetikimse men edemez." der. Ferid Bey'in gözüyle Osmanlı Devletinin durumuo kadar kötü ki isyan bile reddedilemezdi.Her şeyden önce yapılması gereken, durumu değiştirmektir. Durumudeğiştirmek için kendilerini değiştirmek gerekir. Sadece Anayasanın yenidenyürütülmesiyle halkın saadetinin temin edilebileceğini inanmayan,ve mazilerini övmekle hele "müdahale ve muavenef'i eleştirmekle durumundüzeltilebileceğini inanamayan Ahmed Ferid Bey, halkın ilmî seviyeleriniyükseltmeye çalışmayı ve "teşebbüs-i şahsîye say"i vurgular. 9Böylelikle 2 yıl önce Paris'te Prens Sabahaddin ve adem-i merkeziyet taraftarlarınakarşı çıkan Ferid Bey, müdahale ve teşebbüs-i şahsi kelimelerinikullanarak ne basit merkeziyetçiliğe ne de kolaycı direniş hareketinekatılabileceğini belirtmiş ve İmparatorluk içinde ulusal hareketi sürdürenTürk olmayan uyruklara da bir dereceye kadar sempati duyabildiğini göstermiştir.Ne var ki Ferid Bey de bir Osmanlı vatanseverlerinden idi. Mezkûryazının yayınlanmasıyla hemen aynı zamanda Kahire'deki Türk gazetesindeYusuf Akçura'nın "Üç Tarz-ı Siyaset" makalesi çıktıktan sonrabuna karşılık olarak Ali Kemal'in küçümseme niteliğindeki muhalif yazısıortaya çıkınca Ahmed Ferid Bey arkadaşını desteklemek için bir makalehazırlamıştır. Gerçi bu makalede Ferid Bey, Ali Kemal'in görüş noktasınıtek tek yıkmaya çalışır; fakat sonuçta arkadaşının fikrini de kabuletmeyerek Osmanlıların ittihadını savunmuştur. Ferid Bey'e göre, olanaksızlığınıAkçura tarafından belirtilen Osmanlı milleti siyaseti, yani hakimmillete başka milletleri özümlemek siyaseti, Tanzimat'tan beri uygulanmayaçalışılan bir politikadır ve "atiyen pek parlak neticeler va'd etmesede elyevm en sehlü'l-ta'kîb, en ziyade bir politakadır.'" 0 Elbette ki Ferid6 ıbid., s. 3/a-7/b.7 ıbid., s. 3/a-8b.8 ibid., s. 3/a-9/a.9 ibid., s. 3/a-10/a-b.10 Ahmed Ferid, "Bir Mektup", Akçuraoğlu Yusuf, Üç Tarz-ı Siyaset. İstanbul: MatbaaiKader, 1911/12, s. 60.528

Bey de tüm Osmanlı sınırının savunulamayaeağını ve sınır içindeki heruyruğun Türkleştirilemeyeceğini anlayabilir, ancak yine de şöyle der:"Biz tekmil elimizdekini müdafaa ve temsile, siyaset-i Osmaniyeyita'kîbe hasr-ı efkâr eyleriz."" Böylece Ermenilerilerin ulusal hareketinesempati duyabilen bir aydının özümleme siyasetini reddetmemesinde Osmanlılarınkaldığı zor durum iyice aksedilir. Ancak Ferid Bey fikrini dahada ilerletecektir.Meşrutiyetin ilanından sonra Ahmed Ferid Bey İstanbul'a dönüp biryandan Mülkiye Mektebi'nde siyasal tarih okutmaya başlamış, öte yandanda İttihad ve Terakki'ye bağlı Kütahya mebusu olarak Meclisteki faaliyetlerinebaşlamıştır. Ancak, bilindiği gibi, İttihatçılar arasında gücüelinde tutanlar Selânik'teki kadrolar olup Avrupa'da faaliyetlerde bulunanJön Türkler ise vatanlarına döndülerse de, Dr. Nâzım ve BahaeddinŞakir dışında, önemli rol oynayamadılar. 12 Böyle bir ortam içinde AhmedRıza bile Millet Meclisi başkanlığını üstlenirken de doğrusu rafa konmuştur.Onun isteği üzerine Ahmed Ferid Bey de Millet Meclisibaşkâtipliğini kabul ettiği halde kendi yeteneğini tümüyle gösterebildiğibir durumda bulunmadığı söylenebilir.Öte yandan Rıza Nur'un yazdığına göre Ferid Bey'in o sıralarda dayazmaya devam ettiği Şûra-yı Ümmet gazetesi 31 Mart Olayı öncesindeittihatçılara karşı çıkanların topladığı yayın organlarından biri olmuş, vebu gazetede en çok yazı yayınlananlardan biri de Ferid Bey'miş. 13 Bu gazetedeçıkan yazılarıyla ilgili olarak ayrıntılı bilgilerimiz olmadığı haldeFerid Bey'in ittihatçılara özellikle Selânik'teki Merkez-i Umûmî üyelerineyakınlık duymaması muhtemeldir. 31 Mart Olayından sonraki siyasalhayatında ise Ferid Bey'in İttihatçı kadrolarla arasının daha da açıldığıbelli olur. 1909 sonlarında Mecliste meydana çıkan Lynch sorunu ve İspirtolarKanunu meselesi üzerindeki tartışmalarda Ferid Bey, Rıza Nur'labirlikte Kabineyi ve arkasındaki İttihatçı kadroları eleştirmiştir. 14 Ertesiyıl kurulmaya başlayan İttihatçılar içindeki muhalefet gruplarından HizbiTerakki denilen bir topluluk içinde de Ferid Bey'in adı Rıza Nur veRıza Tevfık'inkinin yanında görünür. 15Bu yılın ilkbaharında Arnavutluk'ta patlayan isyan üzerine AhmedFerid Bey, Arnavut milletvekilleriyle birlikte hükümetin baskı politikasınıeleştirmiştir. 16 Hüseyin Cahid'in yazdığına göre bu sıralarda Ahmed11 ibid., s. 63.12 Erik Jan Zürcher, Turkey: A Modern History. London: I. B. Tauris, 1993, s. 98.13 Dr. Rıza Nur, Hayat ve Hatıratım, cilt 2, İstanbul: Altındağ, 1967, s. 294.14 Tank Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasal Partiler, cilt 3, İstanbul: Hürriyet Vakfı,1989, s. 61-63.15 ibid., cilt 1, İstanbul: Hürriyet Vakfı, 1984, s. 31.16 ibid., s. 541-542.III529

Ferid Bey Balkanlar durumu ile ilgili olarak dikkate değer sözler etmiştir.Şöyle demiş: "Bizi nasıl olsa Rumeli'den kovacaklar. Oradan atılacağımızakendiliğimizden bırakarak Anadolu'da toplansak daha iyi olmaz mı?'" 7Ayrıca Ferid Bey Balkan Harbi'nden sonra başkentin Anadolu'ya naklinisavunmuş, ve seçenek olarak Kayseri'yi göstermiştir. 18Böylece Ferid Bey, Türk olmayan Osmanlı uyruklarına olan baskılarıeleştirip Osmanlı Devleti'nden ayrılmak isteyenleri geri getirmeye çalışmaktansabir Türk Devleti için çaba harcamak istemiş gibi görünür. BirTürk milliyetçisi olarak Ferid Bey, 1911 Kasımında kurulmuş ve dahaönce kendisiyle birlikte İttihatçıları eleştirenlerin de içinde önemli rolleroynadıkları Hürriyet ve İtilaf Fırkası'na katılmamış ve 1912 yılı Temmuzayında kendi fırka kurmuştur. İkinci Meşrutiyet dönemindeki ilk milliyetçi-Türkçüparti sayılan ve dolayısıyla Hürriyet ve İtilaflılar tarafından"fahiş bir hata" ve "tehlikeli bir oyun" diye nitelendirilen bu fırka, 19 adınıMillî Meşrutiyet Fırkası olarak belirtilip Arap ülkeleriyle Arnavutluk veRumeli'de "temsil-i millî ve tevhid-i anâsır" politikalarından vazgeçtiğiniaçıkça duyurduğu için Yusuf Akçura tarafından övülmüştür. 20Şimdi arkadaşı Akçura'nın milliyetçi fikriyle Ferid Bey'in düşüncesiarasındaki farka geçip Atatürkçülük prensiplerinden Milliyetçilik ilkesininbir öncüsü olarak Ahmed Ferid Bey'in fikrinin önemini göstermeyeçalışacağız. 1914 yılında yayınlanan Nevsal-i Millî adlı bir kitap için yazdığıve 'Türk Ocağı: Genç Ocaklıya' başlığını koyduğu yazısında AhmedFerid Bey, önce Osmanlılığın temelini destekleyen unsurun, Habsburgİmparatorluğundaki Almanlar gibi, Anadolu Türklüğü olduğunu tespitedip Türk Ocağı'nın belirlediği hedefi över. 21 Ancak sonra Ferid Bey,"keskin kılıç kullananlar yanlış hamlelerden sakınmalıdırlar" diyerekOcaklılara faaliyetini sınırlamak ister. 22 Gerçekten Ferid Bey, milliyetçiliğinbaşka milletleri yaralayabildiğim anlayan bir milliyetçiydi. Bu yüzdengençlere söyle tavsiye eder: "hayalperverlikle birden Bahreyn veKen'an'a, İran ve Turan'a uçuvermemelidir" 23 Adı geçen yerler Arap ülkeleriyleİmparatorluk dışındaki Türk ülkelerini temsil eder. Şu halde buralarakarşı Osmanlı Türklerinin davranışları nasıl olmalıdır? Ferid Beyşöyle demekle açık bir cevap verir:"Filhakika hayalin zarif kanatlarına binerek Arap badiyelerinde dolaşmaktanne fayda çıkar? Osmanlı politikasının bu yanlış ilhamındanartık tamamen içtinap etmeliyiz. Çünkü kanlı misallerle kanlı17 ibid., s. 524; cilt 3, s. 462.18 ibid., s. 482.19 ibid., cilt 1, s. 353.20 A.Y., "Tanzimatçılık Aleyhine", Türk Yurdu, cilt 3, sayı 11, 1913, s. 350.21 Ahmed Ferid, "Türk Ocağı: Genç Ocaklıya," Nevsal-i Millî, s. 188-189.22 ibid., s. 189.23 ibid.530

ilde gördük: az tama bize çok ziyan getirdi. Binaenaleyh Türk, yinekaybetmemek isterse, Arab'ın bu necip îslâm kardeşinin hakikî vesamimî bir dostu olmalı ve Halep-Kerkûk hadd-i kavmîsinedindârâne riayet ederek faaliyet-i milliyesini bu hududun şumalinehasretmelidir." 24Turan sorununa gelince de:"Hudutların berisinde, milletler beyninde böyle ise, hudutların ötesindedevletler arasında evleviyetle böyle olmak lâzımdır... Turanhayali, bugün bir hayal-i mahal olmasına rağmen Moskof siyasetinibilüzum tahvif ve teşvik eyler." 25der. Ferid Bey'e göre: "Türk mefkûresi galip gelmek için dahilî ve haricîsiyasetinde itidal ve tedbiri kendine rehber etmelidir." 26 Ona göre korunmasıgereken vatan, önce "Türk ili hududunun demir kazıklan" saydığıEdirne, Rize, Rodos, ve Süleymaniye içerisindeki topraktır. 27 Şu kadar kidaha da önemlisi bu toprak içinde de Araplara gösterilecek olan itidal vetedbirin aynısı istenilmektir. Yine Ferid Bey'in dediğine göre:"Türklüğün şu mülk-i mahsusunda bile bi-perva yürümekliğimizeihtimal yoktur. Buralarda da yine mûtedil, ihtiyatperver, ve hatta lüzmundakalbimiz sızlayarak, fedâkar olmak mecburiyetindeyiz. Kürtlere,ba-husus Ermenilere, bize karşı akal-i kalîl olan şu kavim ve bumillete karşı da bugün iltizam-ı cebir ve şiddete değil, belki ihsân-ıimtiyaz ve fevaide müftakir bulunuyoruz." 28Artık söylemeye gerek yok ki Ahmed Ferid Bey terakki fikriyle birliktemilliyetçiliğin insaniyet için en sağlam ve gerekli ilke olduğu inanılanbir dönemde bu fikrin yararı olduğu kadar keskin kılıç diye nitelendirilecekbir özelliği de kavrayan bir kişiydi; ve bu yüzden "yurtta sulh,cihanda sulh" diyen Atatürk'ür savunduğu Milliyetçilik ilkesinin gerçekbir öncüsü olduğu da kuşkusuzdur.24 ibid., s. 189-190.25 ibid., s. 190.26 ibid., s. 189.27 ibid., s. 189-19028 ibid., s. 190.531

ATATÜRK TÜRKİYESİ İLE ROMANYAARASINDAKİ DİPLOMATİK İLİŞKİLERETOPLU BİR BAKIŞProf. Mehmet Ali EKREM*Büyük Önder, Mustafa Kemal Atatürk, Türk ulusunun "terakki vehürriyetine hizmet sağlayan bir Dehadır" 1 .Daha sonra milli kurtuluşunu gerçekleştiren ve bağımsız Türk devletinisağlayan, modern Türkiye'yi kuran muazzam bir şahsiyettir.Sunacağımız bildiri Atatürk Cumhuriyetinde, Türkiye ile Romanyaarasında diplomatik ilişkilere toplu bir bakış konulu iç ve dış kaynaklaradayanıyor.1918-1944 devresindeki, 26 yılı kapsayan, yalnız özetini, çok yönlüilişkileri kaleme alınıyor."Türkiye Cumhuriyeti ile Büyük Romanya arasındaki bağların evrimi""Balkan Antantı dahilinde Romen-Türk münesebetleri" başlığını taşıyor.Romanya Başbakanlık Arşivlerinden, Romanya Dışişleri BakanlığıArşivlerinden, Romen Merkezi Devlet Arşivlerinden, Milli Bilim AkademisiKütüphanesinden toplanan belgelerden, Romanya ve Türkiye'de yayınlanansöz konusu devrenin incelendiği tarihi kitaplardan, dergilerdenve yabancı dillerde çıkan kitap ve dergilerden kaynaklanıyor.Hatırlanan yıllarda Türk-Romen ilişkileri, her alanda, kayda değergelişme kaydetti. Bu tür gelişmenin başlıca nedenleri iki ülke arasındatoprak ihtilafı gibi sorunların bulunmamasıdır.Atatürk'ün "Yurtta Sulh, Cihanda Sulh" ilkesine dayanan Türk devletinindış siyasette de temkinli, iyi niyet ve anlayışlı davranışı, iki dünyaarasında başgösteren İtalyan ve Alman faşist rejimlerinin ve orta ve* Bükreş.1. "MİLLİYET": E. Pitard, "A' Travers 1' Asie Mineurs: Le vissage Nueveau de la Turquie".Paris. 1934, s.63.533

güney-doğu Avrupada başlayan toprak revizionism tehlikesine karşı ortakgüvenliği sağlamak ihtiyacı gösterilmektedir.Aralık 1918 yılında birleşmiş, hür ve bağımsız Romen devleti kurulmuştur.Bu devlet tarihte Büyük Romanya ismiyle de anılmaktadır. Odevrin Romen hükümeti ulaştığı yeni milli hudutlarını muhafaza edebilmesiiçin Orta,-güney-doğu Avrupadaki devletlerle ve diğer Avrupa devletleriile ortak güvenliği amaç tutan siyasi ve askeri ittifak teşebbüslerinegirişmiştir.Türkiye'nin durumuna gelince, birinci dünya harbinin yarattığıvahim neticelerden ötürü revizionist ülkeler saflarına kolayca kayabilirdi.Çünkü birinci dünya harbi Türk ulusunun geniş topraklarını kaybetmesineneden olmuştur. Fakat böyle olmadı. Dış politikada da tıpkı iç politikadaolduğu gibi, sağlam gerçekçiliğe dayanan Mustafa Kemal Atatürk,milli Kurtuluş harbi yolu ile çizilen milli hudutların ötesine geçmeyi hiçbir zaman düşünmedi. Bu prensip ruhunda dış politika yürüten TürkiyeCumhuriyeti, başta komşu devletler olmak üzere tüm devletlerle dostlukilişkileri kurdu.Atatürk'ün güttüğü bu dış siyaset ve o yıllarda Romen dışişleri bakanıgörevinde bulunan, seçkin diplomat Nikolaie Titulesku'nun küçük Antantıgüçleştirmek siyasetine paralel olarak Balkan ülkeleri arasındaki ilişkilerinipekleştirmek, bu bölgede barışı muhafaza etmek yönünde giriştiğisiyaset iki ülkenin, dış siyaset sahasında işbirliği yapmalarına elverişli zeminihazırlamıştı.İki komşu devlet Balkan Antenti'nin kurulmasında (1944) "TarafsızlarAntentinin kurulması denemelerinde ve böylece dış saldırıların önlenmesiuğrunda bölgevi ortak güvenliğin sağlanması hususunda işbirliğiyapmışlardır".İkili işbirliği ve ilişkilere gelince, Birinci Dünya Harbi dolayısı ilekesilen Türk-Romen ilişkileri 1923 yılında, Türkiye Cumhuriyetinin kuruluşundanbirkaç ay önce yeniden tesis edilmiştir.Romanya'nın Türkiye Cumhuriyeti ile iki dünya harbi arasındakiilişkilerinin en önemli dayanağını 12 Ekim 1933 yılında Ankarada imzalananDostluk, saldırmazlık, arbitraj ve uzlaşma paktı ve 9 Şubat 1934 teAtinada aktedilen Balkan Paktı teşkil etmiştir.Diplomatik ilişkiler yeniden kurulduktan sonra iki komşu ülke arasındakisiyasi, ekonomik ve kültürel temaslar artmış, çeşitli seviyelerdekarşılıklı ziyaretler yoğunlaşmıştır.Türk-Roman ilişkilerinin olumlu gelişmesi Romanya' daki Türk azınlığıiçin de hayırlı olmuştur. Türkiye devleti, hele Türkiye'nin o devirdekiBükreş büyükelçisi Abdullah Suphi Tanrıöver'in olumlu tutumları ve dik-534

katli davranışları ve ısrarları sayesinde bu cemaatin siyasi, milli ve kültürelhaklara riayet politikası hissedilir derecede fazlalaşmıştır. Milli kültürlerigelişmiştir.Ayrıca, Romanya'da Türk cemaatinin Atatürk'ün yönettiği MilliKurtuluş harbine ve daha sonra Türkiye Cumhuriyetindeki gerçeldeştirdiğidevrimleri modern Romanya seviyesine ulaştırmıştır.Özetini kısaca takdim ettiğimiz bu bildiride Türkiye'nin milli kurtuluşsavaşı ve Romen "kamuoyu" bölümünde milli kurtuluş savaşının Romanya'dauyandırdığı geniş yankılar, Romen devletinin Lapsanne Lausanne(Lozan) konferansındaki tutumu Türkiye devleti için hayati önemtaşıyan bu çalışmalar esnasında iki ülke delegeleri arasında bazen iyi vebazen soğuk münasebetler kaleme alınıyor" deniliyor.Montreux konferansı'nın hazırlanması ve cereyanı Türk-Romen ilişkilerindediğer önemli bir anı teşkil etmiştir. Çalışmalarda Romanya'yıtemsil eden dışişleri bakanı Nikolae Titulesku' Türkiye'nin çıkarlarını vetutumunu desteklemiştir.Montreux konferansına ve konferans esnasında iki devlet heyetleriarasındaki temaslara ve işbirliği ve konferans öncesi Türkiye'nin giriştiğihazırlayıcı mahiyetteki diplomatik faaliyete özel bir ilgi hasredilmiştir.1936 yılından itibaren Türkiye ile Romanya arasında aktedilen ekonomikve ticari ilişkilere ve bunlar arasında yer alan trafik anlaşmasınagirişildi.Mareşal Fevzi Çakmak'ın 1936 yılında Romanya'yı gezisi ve bu vesileile yapılan askeri ilişkiler, müzekereler ve daha sonra gerçekleştirilen"Üçlü" ve "dörtlü" askeri antlaşmaların gerçekleştirilmesi kararlaştırıldı.1947 yılında zamanın Romen dışişleri bakam Viktor Antenesku Ankara'yıgezdi ve bu vesile ile önemli anlaşmalar aktedildi.Hemen şunu ilave etmek gerek ki Atatürk'ün 1938 de vefat etmesiRomanya'da olduğu gibi bütün dünyada da üzüntü yarattı. Hele Dobrucahalkı bu haberi üzüntü ile mahalli gazetelerde kamuoyuna duyurdu 2 .Atatürk'ün ölümünden sonra Türkiye ve Romanya arasındaki münasebetlerinseyri Türkiye'nin yeni Cumhurbaşkanı İsmet İnönü'nün yönetmenliğindeTürk dış siyasetinin Atatürk'ün izinde geliştiği bildirilerek,Balkan Paktı ile ilgili Türk ve Romen ilişkileri üzerinde duruluyor. Bualanda, Cumhurbaşkanı İsmet İnönü'nün "Balkan Paktı'nın" önemi gittikçeartıyor, milli bağımsızlığının korunması, Balkan ülkeleri arasındakibağların devamlı şekilde pekleşmesinin zorunlu olduğu vurgulanıyor."Türkiye hükümeti bu yolda hareket etmiş ve edecektir", sözleri ile Balkanlarlailgili Türk siyaseti ifade ediliyor.2. "Türk Birliği", 13 Teşrinevel, 1934.535

O dönemde Romanya'da Türkiye'yi temsil eden Suphi Tanrıöverinbütün ve bilhassa Dobruca Türkleri arasında çok derin bir sevgi ve hürmetleanıldığını söyledikten sonra, şunları ilave etti: "Tarihin, pek büyüktarihçisi, edip ve diplomat olarak, kaydedeceği Suphi Tanrıöver'in her vesileile Romanya hakkında söylediği ve yazdığı teveccüh ve sevgi dolusözleri, her zaman kalbimizi kendilerine karşı minnet ve şükranla çarptırmaktadır"3 ."Türk Birliği" gazetesinde 29 Haziran 1939 da yayınlanan sayısındaşunlar kayıtlıdır: "Bu mesud haber Romanya'da, bilhassa Romanya Türkleriarasında çok sevinçli tesirler bıraktı. Memleketimize ayak bastığıgünden beri Türkiye'nin sadık dostu Romanya'da yaşayan Türklerin içtimaive kültürel durumları ile yakından alâkadar olarak Dobruca Türklerininebedi minnettarlığını kazandıran, iyiliklerde bulunmuştur".Yalnız Romanya'da yaşayan Türkler arasında değil, Romen kamuoyundada Atatürk'ün siması Romanya'da bir sembol şeklini almıştır. Romanya'nınmurahhaslarından ve ayan azalarından bay Floresku'nın şusözleri zikir etmeden geçemiyeceğim: "Asırlardan beri, Romen milletininTürk milletine karşı olan hissiatının bir tercümanı olan sözlerini, şu tarihihadiseyi anarak belirtiyor: Romanyanın en büyük voyvodu Stefan çelMARE, ölüm döşeğinde yatıyordu. Etrafındakiler büyük bir endişe ileOna sordular:- Sen ölürsen Meldevanın istikbâli ne olacak?Büyük voyvoda tereddütsüz şu cevabı veriyor:- Bütün milletlerin en dürüstü Türk milletidir. Onun dostluğuna güvenebilirsiniz"5 .Türk-Romen ilişkilerinde önemli bir konuyu Romanya'dan getirilecekgöçmenler oluşturuyordu. Göçmenler hakkındaki meseleleri görüşmeküzere İçişleri bakanı, zamanın sorumlusu B. Şükrü Yaya'nin başkanlığındaBükreş elçimiz ve dışişleri bakanlık genel sekreteri NumanMenemençoğlu ve yönetim başkanı hazır bulundular. Bu vesile ile birtakım kararlar alındı."Tan" gazetesi aynı vesileye hasrettiği yazıda şunlar kayıtlıdır: "Romanyahükümeti ile göçmen işleri üzerine yapılan müzakereler tam biranlaşma ile sona erdi. Bundan sonra Romanya'dan yurdumuza göç edecekmuhacirler eskisi gibi bütün emlaklarını ve işlerini tasfiyeye mecburkalmayacaklardır. Göçmek istiyenlerin emlaki Türk ve Romen azalarındanteşekkül edecek bir komisyon tarafından tesbit edilecek ve bunlarınkıymetlerini bildiren makbuzlar verilecektir" 6 .3. "Türk Birliği", Birinci teşrin.4. "Türk Birliği", 29 Haziran, 1939.5. "Türk Birliği", 13 Teşrin evel.6. "Tan", 24 Ocak, 1936.536

Türk-Romen ilişkilerinin diğer bir konusu şu olmuştur: TürkiyeCumhuriyeti Bükreş elçisi Suphi Tanrıöver, Romanya kültür bakanlığınezdinde yaptığı teşebbüs üzerine, Romanya'da yaşayan gagavuz çocuklarınınTürkçe okuyabilmeleri için müsade edilmiştir.Bunlardan biri Kavarna kasabasında ve diğerleri de Basarabya'daki(şimdi Moldova) Uzun Çadır ve Komrat kasabalarında bulunan Türk öğretmenleritarafından verilen ders okuyorlar.Kısaca takdim ettiğimiz "İki dünya savaşı arasında Türk-Romen ilişkileri",başlıklı bildiride devamlı şunlar ifade ediliyor: "Mareşal Antoneskuhükümeti, hele harbin başlangıcında, Türkiye'yi Mihver devletler saflarındayer alması denemelerine, bu alanda baskılarına rağmen, iki ülkearasındaki dostluk ilişkileri kesilmemiştir. Bilakis, Türk-Romen diplomatikilişkileri, hele büyükelçi Hamdullah Suphi Tannöverin Mareşal İonAntonesku ve Mihai Antonesku ile ikili temasları şeklinde, yoğun şekildesürdürülmüştür." 7Hele Mihai Antonesku Türkiye'nin Bükreş sefirine, Türk hudutlarıgüvenliğini ilgilendiren Balkanlardaki Alman hareketlerine ve durumlarınadair bilgi vermiştir, ikili temasları esnasında.Aynı vesilelerle Mihai Antonesku Türk hükümetinin "harb dışı" siyasetinekarşı takdirlerini de ifade etmekten çekinmemiştir.O yılların Romen yöneticileri, hele 1943 yılının sonuna doğru ve1944 yılında, Türk hükümeti aracılığı ile müttefik güçler ile ayrı barış denemelerindebulunmuşlardır. Antonesku iktidarı yıllarında Türkiye ileRomanya arasında birkaç ticari ve ekonomik antlaşma da aktedilmiştir."Vatan", "Tanin", "Haber" ve diğer gazetelerden aktarılan makalelerleTürk kamuoyunun Romen ulusunun geleceğine gösterdiği kaygı veromen devletinin ayakta kalmasının Balkan devletleri camiası için önemi,Hitler aleyhtarı koalision devletler ile Romanya arasında yapılan antlaşmalaratitizlikle riayet edilmesi, Romanya'nın, bizzat kararlaştırdığıyolda gelişmesine bağlıdır.Daha sonra vukua gelen durum bellidir. 1944 te Sovyet işgalindensonra Romanya'da komünist rejimi kurulmuş ve bu ülke bu yönde gelişmeyebaşlamıştır.7. "Türk Birliği", 29 Haziran, 1939.537

ATATÜRK VE MAKEDONYA TÜRKLÜĞÜProf. Dr. Yusuf HAMZA*Sayın Başkan, Sayın Başkanlık Divanı, Sayın Sempozyum Üyeleri,Türkiye Cumhuriyeti Devleti'nin Kuruluşunun 75. Yıldönümü münasebetiyledüzenlenen "Atatürkçülük ve Modern Türkiye" konulu uluslararasıbu sempozyuma Makedonya Türkleri'ni temsilen bana da katılmafırsatı veren Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu ve AtatürkAraştırma Merkezi'ne Makedonya Türkleri ve şahsım adına teşekkür ediyor,sizleri saygılarımla ve başarı dileklerimle selâmlıyorum.Bugün sunacağım bildirinin konusu "Atatürk ve Makedonya Türklüğü"dür.18 sayfadan, 40 dipnottan ve 33 bibliyografik nottan oluşan bubildiriyi hazırlarken en çok Türk, Makedon, Bulgar, Sırp, Hırvat, ingilizvd. kaynaklardan faydalandım.Efendim,Mustafa Kemal Atatürk, "Türk tarihi bir bütündür. Bu yüzden birbütün olarak araştırılmalı, incelenmeli ve okutulmalıdır" diyordu. Ancakbize, Makedonya'da yaşayan Türkler'e maalesef millî tarihimizi birbütün olarak okutmadılar, araştırmamıza ve incelememize izin vermediler.Bize bu uzun ve zengin tarihin sadece Osmanlı dönemini istediklerigibi okuttular. Osmanlı öncesi Türk ve Türkiye Cumhuriyeti tarihinin,Türkçülüğün, Atatürk ve Atatürkçülüğün okutulmasını istediğimiz andanitibaren çeşitli baskılara maruz kalıyorduk 1 .* Pedagoji Fakültesi, Üsküp.1. 1994 yılında bir Türk bilim adamı ve eğitimcisi olarak Makedonya Eğitim Bakanlığıtarafından kurulan Türk, Makedon ve Arnavut ilkokulları ve liseleri için Tarih DersiProgramı Hazırlama Komisyonu'na üye olarak alınmıştım. Ancak, Komisyon çalışmalarısırasında Türk tarihinin başlangıcından günümüze kadar bir bütün olarak okutulmasını,araştırılmasını ve incelenmesini ve bu doğrultuda programın düzenlenmesiniistediğimden ötürü, adı geçen bakanlık bu komisyonu dağıttı ve yeni kurduğukomisyona beni üye olarak almadı. Yeni komisyon Osmanlı öncesi Türk tarihine yervermeden tarih dersi programını hazırladı. Bkz.: Gayur Şeh, Zaman ve Hatıra.-Hilâl(Üsküp). Yıl: X(1997). Sayı: 86/87. Sayfa: 2.539

Küçük bir Balkan ülkesi olan Makedonya'nın yüzölçümü 67741km 2 'dir. Ancak, bu bölge Balkan Savaşları'nın neticesinde imzalanmışBükreş Muahedesi'yle Bulgaristan, Sırbistan ve Yunanistan arasında paylaşıldı.Bu paylaşımla Makedonya'nın % 14'ü Bulgaristan'a % 33'ü Sırbistan'ave % 53'ü Yunanistan'a verildi. Makedonya adının îlirler'denkalma bir kelime olduğu söylenmektedir 2 .Makedonya, 1991 yılında Sloven-Sırp ve Sırp-Hırvat Savaşı'yla tasfiyeedilmeye başlayan Yugoslavya'dan savaşsız ayrılmayı başararak 8Eylül 1991'de tam bağımsızlığını ilân etti ve Makedonya Cumhuriyetiadıyla 8 Nisan 1993 yılında Birleşmiş Milletler Teşkilatı'na kabul edildi.Makedonya'ya tarih boyunca çeşitli kavimler yerleşti. Bunlar arasında378 yılından itibaren Orta Asya'dan Karadeniz'in kuzeyine ve oradanAvrupa'ya ve Balkan Yarımadası'nin en güney noktasına kadar inen HunTürkleri de bulunuyordu. Bu Türk boyunun Makedonya'ya ayak basmasıylabu bölgede Türklük başladı. Bu Türklüğün bugün tam 1620 yıllıkbir geçmişi vardır. Ancak, 1620 yıllık bu uzun dönemi şimdiye kadarbilim müesseselerimizin olmayışı veya faaliyette bulunan Makedon bilimmüesseselerinde Türk bilim adamlarının bulunmayışı yüzünden araştıramamışızdır.1980'lerden sonra yaptığımız bazı kısmî araştırmalarla MakedonyaTürk biliminde hissedilen ihtiyacı karşılamaya, varolan boşluğudoldurmaya, açık ve tutarsız olan bazı Makedon, Arnavut, Sırp, Bulgar,Yunan vd. Balkanlıların bilim tezlerine cevap vermeye veya onları çürütmeyeçalıştık. Bu sırada, Osmanlı öncesi Makedonya, Sırbistan, Hırvatistanve Bulgaristan Türklüğü dahilinde Hun, Avar, Bulgar, Vardar, Oğuz(Uz), Peçenek, Kumaft, Selçuklu ve Osmanlı Türkleri'nden Makedonya'dave Balkan Yarımadası'nin diğer yerlerinde kalan maddî kültür izlerinideğerlendirmeye çalıştık 3 . Bu izlerin azı Hun, Avar, Bulgar, Vardar,Oğuz, Peçenek, Kuman ve Selçuklu, çoğu ise Osmanlı Türkleri'nden kalmıştır.Bu Türk izleri en çok Balkan unsurlarının dillerinde, kültürlerinde,antroponim, hidronim, toponim vd. nitelik ve değerlerinde hattâ fizyonomilerindebile görülmektedir 4 .Osmanlı Türkleri'nden önce Makedonya'ya ve Balkan Yarımadasınındiğer yerlerine iskân eden Türk kavimleri, bu toprakların tarihindeçok önemli rol oynadılar. Bu topraklarda yeni bir medeniyet çığırı açtılar.Yaptıkları büyük işlerle adı geçen yarımadanın sosyo-etnik yapısını, olaylarınve tarih akışının yönünü ve kaderini değiştirdiler. Onlar, bu topraklardaçatıştıkları Roma, Bizans, İlir, Gepid, Longobard, Slav vd. kavimle-2. Bkz.: Anastas Totev, Edna analogiya vo istoriyata na makedonskiot narod vo 1913g.-Makedonski pregled (Sofıya). God. IV (1992) Kn. 4, 100.3. Bkz.: Yusuf Hamza, Osmanlı Döneminden Makedonya'da Kalan Türk İzleri. - TürkDünyası Tarih Dergisi (İstanbul). Yıl: 1997. Sayı: 129, 17-18.4. İbidem, 17-18. Bu konu hakkında daha geniş bilgiler için bkz.: Yusuf Hamza, OsmanlıÖncesi Sırbistan Türklüğü (I-V). Beş bölümden tefrika. - Türk Dünyası TarihDergisi (İstanbul). Yıl: 1997. Sayı: 130, 27-28; Sayı: 131, 20-21; Sayı: 132, 24-26;Yıl: 1998. Sayı: 133,42-44; Sayı: 134, 18-20.540

in kültürlerinden üstün gelerek, bu kavimleri sosyoekonomik ve kültürelaçıdan etkilediler. Onlara her bakımdan hocalık, rehberlik yaptılar.Balkan Yarımadası'na İslâm Dini'ni getirdiler 5 . Ancak, Orta Asya'danKaradeniz'in kuzeyine ve oradan Balkan Yarımadası'na yeni Türk kafileleriningelmeyişi yüzünden 378-1371 yılları arasında bu topraklardakalan Türkler, yan yana yaşadıkları Slavlara, Macarlara, Romenlere, arnavutlara,almanlara, Rumlara vd. kıyasen azınlıkta kalarak, bu milletlerindillerini ve dinlerini kabul etmek mecburiyetinde kaldılar. Onlar arasındaeriyip kayboldular. Ancak, söz konusu Türk kavimlerinden kalan bazıgruplar Selçuklu ve Osmanlı Türkleri'nin Balkan Yarımadası'na gelmesinekadar Türkçe konuştular, din âyinlerini Türkçe yaptılar. Edebiyatları,sanatları, folklorları, müzik folklorları vd. nitelik ve değerleri vardı 6 . Görüldüğügibi Osmanlı'dan önceki Türkler, yerli Hıristiyanlar arasında dağınıkhalde yaşamalarına rağmen millî nitelik ve değerlerini, başka birsöyleyişle Türklüklerini korudular. Onlar 1292, 1336 ve 1362 yılındansonra Makedonya'yı ve diğer Balkan topraklarını fethetmeye başlayanSelçuklu ve Osmanlı Türkleri'ne katılarak, Balkan unsurlarına karşı savaştılar.Osmanlı Türkleri'nin Balkan ve Avrupa topraklarında hızlı ilerlemesineve iskân etmesine yardımcı oldular. Balkan Türklüğü'nün yaşamasındaçok büyük katkıları oldu. 1371-1912 yılları arasında OsmanlıDevleü'nin Balkan Yarımadası'nda kalması için zemin hazırladılar. Sözkonusu toprakları orduyla fetheden Osmanlı Türkleri ise eski Türk kavimlerindenkalan ve Anadolu'nun değişik yerlerinden getirilen binlerceTürk ailesiyle 550 yıl uzun bir süre içerisinde oldukça başarılı bir şekildeidare ettiler. Onlar bu dönemde Balkan Yarımadası'nin etnik yapışım milletimizinlehine değiştirdiler. Bu dönemde Sava ve Tuna'nın güneyindebulunan toprakların nüfusunun % 50'sinden fazlasını Türkler ve diğerMüslüman milletler oluşturuyordu 7 .Osmanlı Türkleri Avrupa ve Balkan tarih biliminin öne sürdüğü gibiAvrupa ve Balkan topraklarına istilâcı olarak değil, kurtarıcı olarak geldiler8 . İşte bu kurtarıcılar arasında Mustafa Kemal Atatürk'ün de ataları bu-5. Tuna Bulgar Türkleri 832-862 yılları arasında din tercihini yaparken, İslâm ile Hıristiyanlıkarasında hangi dini seçeceklerinin tereddütü içerisindeydiler. Ancak İslâmDini'nin coğrafi uzaklığı ve Balkan Yarımadası'ndaki zayıf etkisi yüzünden, komşuluktaolan Bizans'ın insafsız baskısına maruz kalan Tuna Bulgar Türkleri Ortodoksluğukabul etmek mecburiyetinde kaldılar. Bkz.: Yusuf Hamza, Makedonya'da TürkEğitimi. Osmanlı'dan Önceki Dönem. - Hilâl (Üsküp). Kasım Aralık 1997, 7.6. Makedonya'da bugün bu Türk boylarından kalan edebî ürünlere ve özellikle bazı efsanelererastlanmaktadır.7. Bu yıllarda Makedonya'nın Üsküp, Selânik, Manastır, Kavala, Serez, Dırama, Köprülü,Akşehir, yenicevardar, doyran, koçana, Iştip, Kalkandelen, Gostivar... vd., Sırbistan'ınBelgrad, Semendire, Niş, Leskovça, Vranye, Taşlıca, Pirot, Ujitse, Kurşunlu...vd., Kosova'nın Prizren, Priştine, Gillan... vd., Bulgaristan'ın Sofya, Filibe,Rusçuk, Plevne, Silistre... vb., Bosna'nın Sarayova, Mostar, Banyaluka, Tuzla, Zenitsa,Dervent; Doboy... vb. hattâ Hırvatistan'ın Osiyek bile bir Türk şehriydi.8. Osmanlı Türkleri Balkan Yarımadası'na gelmeden evvel bu yarımadada yaşayan halkkendi idarecilerinden ve din adamlarından çok büyük eziyet görüyordu. Bu yüzden,541

lunuyordu. Atatürk bu gerçeği "Benim atalarım Anadolu'dan Rumeli'yegelmiş Yörük Türkleri'ndendir" 9 sözleriyle dile getiriyordu.Mustafa Kemal Atatürk'ün doğduğu yıllarda Makedonya üçvilâyetten ibaretti. Bu Türk bölgesinin çok karışık etnik ve din yapısıvardı. Bu yıllarda Makedonya nüfusunun büyük çoğunluğunu Türkleroluşturuyordu 10 . Böyle olmasına rağmen, komşu Balkan devletleri Bulgaristan,Sırbistan, Yunanistan, Romanya ve bu bölgede yaşayan azınlıklarMakedonya'da yaşayan Türkleri imha etmeye çalışıyorlardı. Bu doğrultudasiyasî ve terör eylemleri düzenleyerek, 1878-1912 yıllan arasında buTürk bölgesini Avrupa'nın yanardağına dönüştürdüler. Makedonya'dayaşayan azınlıklar ise Osmanlı Türk Vatanı'nın yerine Makedonlar, Bulgaristan'ı,Sırbistan'ı, Yunanistan'ı ve Rusya'yı; Bulgarlar, Bulgaristan'ıve Rusya'yı; Sırplar, Sırbistan'ı ve Rusya'yı; Rumlar, Yunanistan'ı;Ulahlar, Romanya'yı ve Yunanistan'ı; Arnavutlar kurmaya çalıştıklarıArnavutluk'u; Yahudiler ise Filistin'de kurmaya çalıştıkları İsrail'i düşünüyorlardı.Türk Vatanı'nı Türk'ten başka düşünen yoktu. Bu yüzden üçkıtada toprakları olan Osmanlı Devleti'nin birlik ve bütünlüğünün korunmasısadece Türk milletinin omuzlarına kalmıştı. Ancak, aynı anda onlarcaisyanın bastırılmasına, sık sık Rusya, Sırbistan, Yunanistan vd. BalkanHıristiyanlarıyla savaş halinde olan ve binlerce şehit veren Türk milletininnüfusu günden güne azalıyordu. Bu yıllarda Osmanlı Devleti'ndeTürkler'in nüfus artışı % 8.8 iken, Bulgarların nüfus artışı % 21.4 idi 11 .Görüldüğü gibi Avrupa, Rumeli Türklüğü'nü bu şekilde imha etmeye çalışıyordu.XIX. ve XX. asırda genellikle isyanlar ve savaşlar OsmanlıDevleti'nin avrupa kesiminde çıkıyordu 12 . Bu isyanların bastırılmasına vesavaşlara sadecee Türkler katılıyordu. Avrupa gayet planlı birş ekildeönce Balkan, daha sonra ise Anadolu Türklüğünü 13 imha ederek "DoğuSorunu"na çözüm getirmeye çalışıyordu. Bu yüzden 1804-1912 yıllarıarasında Rumeli'de çıkarttığı isyan ve savaşlarla, özellikle 1875-1878Büyük Doğu Bunalımı ve 1912/13 Balkan Savaşları'yla Makedonya'dabu halk, Osmanlı Türkleri'ne kurtarıcı gözüyle baktı. Balkan halkı, Osmanlı idaresindenhiç bir baskı görmeden, gönüllü olarak İslâm'ı kabul etti. Çok âdil bir müesseseolan Osmanlı Devleti'nde beş buçuk asır huzur ve güvence içinde yaşadı. Bkz.: ÇedomirMitrinoviç, Naşi Muslimani. Sarayevo 1926, 27; Svetozar Markoviç, Sirbiyana istoku. Beograd 1926, 17; Hugh Seton - Watson, Nacije i dırjave. Zagreb Globun1980, 149.9. Bkz.: Makbule Atadan, Büyük Kardeşim Atatürk. - Yeni İstanbul, 1 Kasım 1952 - 22Mart 1953 tarihleri arasında tefrika halinde çıkan anılar. Aynı: Atatürk Ansiklopedisi1881-1908. Cilt: 1. Hazırlayan: Ömer Sami Coşar. İstanbul, Doğan Kardeş MatbaacılıkSanayii A. Ş„ 1973, 14.10. Bkz.: K. Gersin, Macedonien und das turkische Problem. Wien 1903, 24.11. İbid., 24.12. 1804 ve 1813 Sırp, 1821 Yunan, 1856 Romen, 1875 Bosna Sırp, 1876 Bulgar, 1878Makedon Kresna, 1903 Makedon Kuşova, 1909-1912 yılları arasında Arnavut vd. isyanlarçıkmıştı. 1876 Türk-Sırp, 1877/78 Türk-Rus, 1897 Türk-Yunan, 1911 Türk-Italyan ve 1912 Birinci Balkan Savaşı çıkmıştı.13. Anadolu Türklüğü'nü Birinci Dünya Savaşı ve Türk İstiklâl Savaşı yıllarında imhaetmeye çalıştı.542

dahil olmak üzere Rumeli Türklüğü'ne büyük darbe indirmeye muvaffakoldu. Bu savaşlar sırasında yüzbinlerce Türk katledildi, evinden oldu,malı mülkü gaspedildi. Böylece, Avrupa, söz konusu savaşlarla, BalkanYarımadası'nin etnik ve din yapısını Hıristiyanların lehine değiştirmeyeçalıştı. Ancak, istediği amaca ulaşamadı. Çünkü Balkan Savaşları'ndansonra da adı geçen yarımadanın Tuna ve Sava ırnaklarının güneyindebulunan topraklarda kalan Türkler'in Müslüman Arnavutlar'ın ve Boşnaklar'ınsayısı Hıristiyan unsurların sayısından daha çoktu. Bu yüzdenAvrupa ve Balkan devletleri ittifak kurarak Balkan Yarımadası'nı Türkler'dentemizlemek için İkinci Dünya Savaşı ve bu savaştan sonraki yıllardatotaliter rejimlerle 14 ve 1992-1995 yılları arasında süren Bosna Savaşı'ylatemizlemeye çalıştılar. Şimdi ise bu devletler bir de KosovaSavaşı'nı başlattılar.Mustafa Kemal 1881 yılında Selânik'te doğdu. İlk, orta ve yüksekaskerî eğitim ve öğrenimini Selânik, Manastır ve İstanbul'da gördü. Yaşadığıve eğitim gördüğü yerlerde dönemin olaylarıyla ve sorunlarıyla,oralarda yaşayanlarla, özellikle azınlıkların gösterdikleri faaliyetlerle ilgileniyordu.Onları yakından tanımaya çalışıyordu. Onların Türklüğe karşıbesledikleri düşmanlık duygularını, Osmanlı Devleti'ni ve Türk milletininasıl imha etmeye ve Rumeli'den Anadolu'ya nasıl atmaya çalıştıklarınıgördü. Bu durum O'nu çok düşündürüyordu ve çok üzüyordu. Ancak, O,Makedonya ve Rumeli Türklüğü konusunda karamsar değildi. O, büyükTürk düşmanlarının ergeç bir gün Osmanlı Devleti'ne ve Türk milletinekarşı taarruza geçeceklerini çok iyi biliyordu. Balkan Savaşlan'yla başlayanbu taarruzu önlemek için elinden geleni yapmaya çalıştı. Devlet yetkililerinefikirlerini söyledi. Ancak, onlar, Mustafa Kemal'i dinlemediler.Bu yüzden, O'nun Balkan faciasının neticesinde kaybolan Rumeli hakkındasık sık "Ben işin başında olsaydım Rumeli elden çıkmazdı" 15 dediğibilinmektedir.Mustafa Kemal, Makedonya ve Rumeli Türklüğü'nün çok zor şartlaraltında ayakta durabileceğine inanıyordu. Türk milletinin düşmanlarınınsayıca çok olduğunu bildiği için 16 Makedonya ve Balkan Türklüğü'nünhayatta kalabilmesi için çok çalıştı. Bu çalışmaları özellikle 1913 yılındamerkezi Sofya'da olmak üzere Sofya, Belgrad ve Tsetinye Ataşemiliterli-14. Yugoslavya, uyguladığı din, eğitim, kültür, ekonomik vd. baskılarla 1953-1990 yıllarıarasında 296 bin Türkün Türkiye Cumhuriyeti'ne göç etmesine sebep oldu. Bulgaristan1944-1989 yılları arasında yüzbinlerce Türkün Türkiye Cumhuriyeti'ne zorlagöç etmesini az bularak kalan iki buçuk milyon Türkün adlarını ve dinlerini değiştirmeyoluna gitti. Yunanistan, Romanya ve Arnavutluk da aynı metodlan kullandılar.15. Bkz.: Yusuf Hamza, Osmanlı İmparatorluğu'nda II. Meşrutiyet'in İlânı. Üsküp,Logos - A 1995, 292, (Dipnot No: 924).16. Türk milletinin ve Türklüğün tarih boyunca ve bugün en büyük düşmanları Yunanlar,Rumlar, Ermeniler, Ruslar, Sırplar, Bulgarlar, Yahudiler, İngilizler, Fransızlar, Almanlar,İskender Bey zamanında ve 1878'de Prizren Birliği'nin kuruluşundan sonraArnavut ırkçıları, XIX. asrın ikinci yansından itibaren Arap ırkçıları vd. milletlerdir.543

ği'ne atandığı sırada yoğunlaştırdı. O, Sofya'da bulunduğu şuada BalkanSavaşları'ndan sonra da Bulgaristan nüfusunun yarısından fazlasını oluşturanTürklerin dil, din, eğitim, öğrenim, sosyo-ekonomik, kültürel, siyasîvd. meseleleriyle yakından ilgilendi. Bu meselelere çözüm getirmeye çalıştı17 .Mustafa Kemal, Sofya'da, Osmanlı Devleti'nin ve Rumeli Türklüğü'nünhayatta kalabilmesi için yüksek bir politika izlemeye çalıştı. BalkanSavaşları'nda Yunanlılar'ın işgal ettikleri Türk topraklarında siyasîve silâhlı eylemlerde bulunabilecek Türk-Makedon silâhlı birliklerininkurulması için çalışmaya başladı. Bu amaca ulaşmak için Sofya'da faaliyetgösteren Sandanistlerle temas kurdu. Onlara, Makedonya'nın Yunanistankesiminde ve Trakya'da Yunanlar'a karşı silâhlı eylemlerde bulunmasıiçin gizli ödenekten iki bin altın lira verdi 18 . Bu sırada Yunanlılartarafından işgal edilen toprakların kurtuluşu için çalışan "Bulgar" generaliAleksandr Protogerov'un Makedonya Komitesi'yle temas kurdu. MustafaKemal'e "sıcak" bakan bu komitenin üyeleri hattâ bir kez O'naSofya'da "Printon Oteli"nin lokantasında bira şişesi atan bir "Bulgar" komitacısınıöldürdüler 19 .Mustafa Kemal, Birinci Dünya Savaşı'nda Çanakkale'de düşmankuvvetlerini denize döktü. Rusları Kafkaslar'da mağlubiyete uğrattı. Düşmankuvvetlerini başka cephelerde de yendi. Ancak, Almanya'nın mağlubiyeteuğramasından sonra, Osmanlı Devleti savaşı kaybetmemesine rağmenMondros Mütarekesi'ni imzalamak zorunda kaldı.Mustafa Kemal, 1919'da, Anadolu'yu ve Doğu Trakya'yı işgal edendüşman kuvvetlerine karşı Türk İstiklâl Savaşı'nı başlattı. Fevkalade iyiyönettiği bu savaşın sonunda Doğu Trakya'yı ve Türk milletinin ve Türklüğüngözbebeği olan Anadolu'yu kurtardıktan sonra 29 Ekim 1923yılında bugünkü modern ve güçlü Türkiye Cumhuriyeti Devleti'nikurdu.Mustafa Kemal, Türk İstiklâl Savaşı yıllarında Misak-ı Millî'nin hudutlarınıçizdi. Ancak O, bu hudutların dışında kalan Türkleri, özellikleRumeli Türkleri'ni asla unutmadı 20 . Fakat, Türk İstiklâl Savaşı'nda her17. Bkz: Atatürk Ansiklopedisi. Türkiye Cumhuriyeti Siyasî Tarihi. Cilt: 1. Hazırlayan:Kemal Zeki Gencosman. İstanbul, May Yayınlan 1981, 175, 186-188, 190-192, 196-200.18. İbid., 177-178.19. İbid., 178-180.20. Mustafa Kemal Atatürk'ün Ankara'da gazeteci Mc. Arthur'un "Türkiye'nin geleceğihakkında düşünceleriniz nedir?" sorusuna "Allah nasip eder, ömrüm vefa ederse,Musul, Kerkük ve Adaları alacağım Selânik de dahil olmak üzere Batı TRakya'yıTürk hudutları içine katacağım" dediği bilinmektedir (Bkz.: Samiha Ayverdi, VatanToprağını Nüfus Tutar. - Türk Dünyası Tarih Dergisi. Dördüncü Yıl (1990). Sayı: 42,41-42. Bu cevapla, Mustafa Kemal Atatürk, aslında, Türklerin büyük çoğunlukta olduklarıMakedonya'nın Ege kesimini de Misak-ı Milli'nin hudutları dahiline almıştır.544

şeyden evvel Anadolu kurtanlmalıydı. Çünkü, Türklük Anadolusuz yokolurdu. Anadolu Türklüğün anasıdır.Mustafa Kemal'in, Makedon halkının sempatisini kazanmak içinTürk İstiklâl Savaşı sırasında Yunan ordusuna zorla alınan, ancak bu ordudankaçarak Türk Ordusu'nu sığınan Makedon gençlerin son derecedikkatli ve iyi davranma emrini verdiği bilinmektedir 21 .Mustafa Kemal Atatürk, yaptığı köklü inkılâplarla ve koyduğu ilkelerlebütün dünyada, özellikle komşu Balkan ülkelerinde çok sevilen vetakdir edilen bir devlet adamı oldu. O'nun izlediği dış politikanın neticesinde27 Kasım 1933 yılında Belgrad'da Türkiye Cumhuriyeti ve YugoslavyaKrallığı arasında Dostluk, Saldırmazlık ve Uzlaşma Anlaşması, 9Şubat 1934'te ise Atina'da Türkiye Cumhuriyeti, Yugoslavya, Yunanistanve Romanya arasında Balkan Antlantı imzalandı. Bu anlaşmaların imzalanmasındansonra Yugoslavya Krallığı, orada yaşayan Türkler'e daha"esnek" bir tavır almaya başladı. İstibdad rejiminin uygulandığı bu ülkedeTürkler de dahil olmak üzere bütün azınlıklar ilköğretim okulunun sadeceIV. sınıfına kadar Sırpça eğitim görebiliyorlardı 22 . Bu dilde haftadaiki saat din dersi de alabiliyorlardı. Ancak, Yugoslavya Karalı I. Aleksander,Atatürk'e ve Türkiye Cumhuriyeti'ne beslediği saygıdan dolayı,Türkler'in din derslerini ana dilinde almalarına izin verdi.Atatürk'ün yaptığı inkılâplar Yugoslavya Krallığı'nda yaşayan Türkler'inhayatına yavaş ve zor yansıyordu. Çünkü, bu Balkan ülkesinde yaşayanTürkler'in ana dilinde okulları, gazete, dergi, kitap ve radyo gibi tanıtımaraçları yoktu. Türk yazar ve okurlarının sayısı da çok azdı. Buyıllarda Türkiye Cumhuriyeti'ne turist olarak veya başka bir sebeplegitme ve oradan gazete, dergi ve kitap getirme imkânı yok denecek kadarazdı. Bu yüzden bura Türkleri'nin Atatürk, Atatürkçülük ve TürkiyeCumhuriyeti hakkında bilgi edinme olanakları çok sınırlıydı. YugoslavyaTürkleri, Türkiye Cumhuriyeti'ndeki olayları ve gelişmeleri genellikleSırp basınından takip ediyorlardı. Sırp basınında ise Atatürk ve TürkiyeCumhuriyeti hakkında çıkan yazılar tatmin edici değildi. Ancak Atatürk'ünölümünden sonra O'nun bıraktığı eserinden ilham alan Makedonmüellifi Mite Svetovski 1938'in sonunda "Atatürk Türkiyesi" 23 ve Sırpmüellifi Dr. Zoran Tomiç 1939'da "Yeni Türkiye'nin Kurucusu-Atatürk" 24 kitabını çıkardı. Bazı hataların olmasına rağmen bu iki kitapAtatürk ve Türkiye Cumhuriyeti hakkında çok değerli bilgiler vererekbüyük bir boşluğu doldurdu, büyük bir ihtiyacı giderdi. Ancak, bu kitaplarıokuyan Türkler'in sayısı yok denecek kadar azdı.21. Bkz.: Necdet Atacı, Osmanlı İmparatorluğundan Sonra Türk-Makedon Birlikteliği. -Tanıtım (İstanbul). Yıl: 12 (1990). Sayı: 127/128. Sayfa: 49-53.22. Yugoslavya'da lise ve yüksek öğrenim görme, yüksek lisans, mastır ve doktorayapma imkânından yoksun kalan bazı daha varlıklı Türk çocukları Avrupa'da ve TürkiyeCumhuriyeti'nde öğrenimlerine devam ediyorlardı.23. Bkz.: Mite Svetovski, Ataturkova Turska. Beograd 1938.24. Bkz.: Zoran Sv. Tomiç, Kemal Atatürk - Tvorats Nove Turske. Beograd 1939.545

Makedonya Türkleri bu yıllarda Türkçülük, Atatürk, Atatürkçülükve Türkiye Cumhuriyeti hakkında istedikleri bilgileri Türk gazete, dergi,kitap ve radyo gibi kaynaklardan alamadıklarından dolayı, Türkiye Cumhuriyeti'ndenMakedonya'ya kaçan bazı kötü niyetli kişilerin ve çevrelerinAtatürk'ün ve Türkiye'nin aleyhine yaptıkları propagandaya maruzkaldılar. Atatürk'ün fikirleri ve önerileri üzerine TBMM'nin Saltanatı veHilâfeti kaldırmasını, Cumhuriyet'in ilânını, kıyafet, harf, hukuk, dil,tarih, sosyal, lâiklik vd. inkılâpları sindiremeyen bu kişiler, Makedonya'dafırsat buldukları zaman Atatürk'ü ve Türkiye Cumhuriyeti'ni kötülemeyeçalıştılar. Atatürk'ü, yaptığı inkılâplar yüzünden suçladılar. Aleyhineedebildikleri kadar kötü propaganda yaptılar. Başında bazı dinadamlarının bulunduğu bu çevreler belirli yerlerde etkili oldular. Kendilerinetaraftar topladılar. Türkler ve diğer Müslümanlar arasında Atatürk'ekarşı kamuoyu meydana getirmeye çalıştılar: Yaptıkları propagandanınetkisi bütün Makedonya'da görüldü ve hissedildi. Bu tür propagandalargünümüze kadar yapıldı ve halen yapılmaktadır.îkinci Dünya Savaşı'nda Makedonya'yı ve Yugoslavya'yı işgal edenfaşist güçler Türkler'e de büyük mezâlim yaptılar. Bu yüzden, bu güçlerekarşı yürütülen savaşa Türkler de katıldı 25 . Savaştan sonra kurulan Yugoslavya'nınve Makedonya'nın sosyo-ekonomik, kültürel ve siyasî hayatınaTürkler'in de alınması lâzımdı. Ancak iktidara gelen komünist idarecilerBosna'da ve Voyvodina'da kalan Almanlar'a yaptıklarını 26 ,Türkler'e de yapmak istediler. Başka bir söyleyişle Almanlar'ı ve Türkler'iYugoslavya'dan kovmayı veya eriterek yok etmeyi düşündüler. Budoğurultuda Türkler'e de dil, din, eğitim, öğrenim, kültür, sosyoekonomikve siyasî baskılar yapmaya başladılar. Türkler'in mallarını,mülklerini gaspettiler, zorla Sovyet tipi kolektiflere koydular. Girmek istemeyenleridövdüler veya ağır cezalara çarptırdılar. Angarya alarak aylarcayollarda, tünellerde, barajlarda çalıştıdılar. Türkiye radyolarını dinledikleriiçin hapis cezasına mahkûm ettiler veya çalışma kamplarınagötürdüler. Birleşmiş Milletler Teşkilatı'nda, Türkiye Cumhuriyeti temsilcisininSovyetler Birliği temsilcilerine verdiği sert cevaptan dolayı 27 ,25. Makedonya'da İkinci Dünya Savaşı sırasında hayatını kaybeden altı bin kişiden yarısıTürk'tü.26. Tito, İkinci Dünya Savaşı'ndan hemen sonra, Yugoslavya'da Avusturya-Macaristanİmparatorluğu'ndan kalan, ancak bu savaş sırasında Hitler'i destekleyen ve Almankuvvetlerine yardım yapan 600 bin Alman'ı doldurduğu trenlerle Avusturya hududunagötürerek hudud dışı etti. Tito çok kinlenmesine rağmen Türkler'e böyle bir harekettebulunamazdı. Çünkü Türkler de savaşa katıldılar. Fakat Tito, Sloven EdwardKardel, Yahudi Moşe Piyade, Sırp Aleksandr Rankoviç, Makedon Lazar Kolişevskivd. Türk düşmanlarının önerisi üzerine sinsice bir şekilde Türkler'i yaptığı baskılarlayıldırarak Türkiye Cumhuriyeti'ne göçe zorladı.27. 1947'nin sonunda Birleşmiş Milletler Teşkilâtı'nın Genel Kurulu'nda yaptığı konuşmasırasında Türkiye Cumhuriyeti'ni de sert bir dille eleştiren Sovyetler Birliği temsilcisiVişinski'ye Türkiye Cumhuriyeti temsilcisi Selim Sarper'in verdiği sert cevaptansonra Yugoslavya idarecileri Türkleri hedef aldılar. Komünist Bloku, TürkiyeBatı Bloku'nun "megafonu ve tahrikçisi"dir dedi. Moşe Piyade ise Belgrad "Borba"546

Türkler'e yaptıkları baskılan artırdılar. Bu baskıların artışı aslında dahasonra Türkler'e plânladıkları mezâlimin ön habercisiydi. Onlar Ağustos1947'de Makedonya Türkleri'ni cezalandırma kararını aldılar. Bu cezalandırmaylaaynı zamanda hem Türkiye Cumhuriyeti'ne, hem BatıBloku'na bir ders vereceklerini düşündüler.1944'te asmakla, kesmekle iktidara gelen komünistlerin kurduklarıplânları en erken ve en iyi sezen Makedonya Türk münevverleri aynıyılda teşkilâtlandılar, Türklük ve Atatürk inkılâplarını ve prensipleriniesas alarak Üsküp'te "Yücel" adında bir teşkilât kurdular 28 . "Yücel", teşkilâttançok Türkleri ve Türklüğü korumak ve yaşatmak için komünizmekarşı yönelik bir tepki hareketiydi 29 . Türklüğün ve Atatürkçülüğün bu hareketeyansımasını en iyi şekilde ona katılmak isteyen üyelerin içtikleriant'ın metninden görmek mümkündür. Ant metninin tamamı şöyledir:"Değil kendi çıkarları için Türk düşmanlarına hizmet etmek,Türk akıncılarının kanıyla sulanmış topraklarda,Atalarına yaraşır şekilde Türk'ün benliğini ve onurunu korumak,Komünizm gibi yabancı ideolojilere karşı koymak,Türkiye Cumhuriyeti 'ni sevmek,Türk'ün mutlu geleceği olan Atatürkçülüğü yaymak üzere,Bugünkü dünyamızda biricik hür Türk devleti olan Türkiye Cumhuriyeti'ninmenfaatleri için, icabederse canımı vereceğim" 30 .Türklükten, Atatürk ve Atatürkçülük'ten ilham alan Yücel Hareketi'ningayesi Makedonya Türkleri'nin eğitim, öğrenim, kültür ve bilim sorunlarınaçözüm getirmek ve millî şuuru kuvvetlendirecek faaliyetlerdebulunmaktı. Yücelciler komünizme karşı sert bir tepki gösterdiler. MakedonyaTürkleri'nin komünizmin âleti haline gelmesini önlemeye çalıştılar.Onlar, Atatürk'ün yaptığı harf inkılâbından esinlenerek Makedonya'dayeni türk harfleriyle "Birlik" Gazetesi'ni çıkardılar 31 . TürkçeGazetesi'nde yazdığı "Bosfor Düdükçiisü" makalesinde Türkiye Cumhuriyeti'ne veTürkler'e çok âdi bir dille saldırdı.28. Bkz.: Şerafettin Yücelden, Yücel. - Türk Dünyası (İstanbul). Yıl: IV (1969). Sayı:12, 6-8; Sabahattin Zaim, Hürriyetini Kaybetmiş Türkler ve Millî Türk Teşkilâtı"Yücel". - Türk Dünyası. Yıl: IV (1969). Sayı: 14, 1-4; Altan Deliorman, Yugoslaya'daMüslüman Türk'e Büyük Darbe. İkinci Baskı. İstanbul, Boğaziçi Yayınları1975, 187-193; Ahmet Cebeci, Balkanlar'da Türkçülük Hareketleri. - Türk Kültürü(Ankara). Yıl: XXVII (1989). Sayı: 311, 135; Ş. Yücelden, yugoslavya Türkleri. -Türk Dünyası El Kitabı. Ankara, TKAE 1976, 1086-1098; Mehmet Rasim, YugoslavyaTürkleri. - Ocak (İstanbul). Sayı: 6 (1973), 55-68.29. Bu harekete öğretmen, hoca, hâkim, memur, ulema, zanaatçı, tüccar vd. mesleklerdenolanlar katıldı. Bu hareket olayların içinde ve olaylarla beraber Türklüğün istikametindegelişti. Komünist idareden Türkler'in lehine bazı hak ve hürriyetler koparmayaçalıştı. Bkz.: A. Deliorman, op. cit., 189-192.30. Ş. Yücelden, Yücel, 6.31. Baskı ve terör yaparak iktidara gelen komünistler 23 Aralık 1944 yılında bu gazeteyide ele geçirdiler ve daha sonra komünist partinin Makedonya'daki Türkçe yayın organıyaptılar.547

okuma, yazma kursları düzenlediler. Bu kurslarda Türk dili ve edebiyatıve Türk tarihinden başka dersler de verdiler. Yetiştirdikleri öğretmenlerMakedonya'nın en uzak Türk köylerinde bile çalıştılar. Türk okulları içinyeni Türk harfleriyle ilk alfabeyi, ilk okuma ve başka ders kitaplarını hazırladılar.Bazı tiyatro eserlerini yabancı dillerden Türkçeye tercüme ettiler.Bütün bu çalışmaları yaparken, öğretmenlerde Türklüğe, Atatürk veTürkiye Cumhuriyeti'ne karşı olan sevgiyi artırmaya çalıştılar. Ancak komünistler1947 yılında Yücelcileri rejim ve vatan haini ilân ederek tevkifettiler. Onlar bu harektele Makedonya Türklüğü'ne büyük darbe indirdiler32 . Bu olaydan sonra Makedonya Türklüğü çözülmeye başladı. MakedonyaTürkleri maruz kaldıkları baskılar ve mezâlim yüzünden korku, güvensizlikve nefret dolu günler geçirdiler.İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra bir Komünist Balkan federasyonukurma hayaline kapılan Yugoslavya idarecileri Arnavutluk'un gönlünüalmak için Batı Makedonya Türkleri'ni Arnavutlar'ın eline bıraktılar. Bufırsattan faydalanan Arnavutlar, adı geçen bölgede yaşayan Türkler'e tamanlamıyla bir eğitim ve kültür soykırımı yaptılar. Türkler'in bir kısmınıArnavutlaştırmaya muvaffak oldular. Arnavutlar'ın bu jenosidine Makedonyave Yugoslavya idarecileri göz yumdular. Bundan dolayı bugün,Türİc kökenli olan ve Türkçe konuşan, ancak Arnavut gibi düşünen, Arnavutgibi yaşayan, kendine ben Arnavut'um diyen ve Arnavut ülküsü içinçalışanlara rastlamak mümkündür.1944 yılında kurulan Makedon-Arnavut ve Sırp-Arnavut ittifakınıngayesi Makedonya'da ve Yugoslavya'da çok önemli bir faktörü oluşturanbiz Türkleri eriterek Arnavutlaştırmak veya Türkiye Cumhuriyeti'ne göçezorlayarak her zaman için Türk meselesine çözüm getirmekti.1948"de Yugoslavya'nın Sovyetler Birliği'yle arası açılınca, bu devletinidarecileri sözde daha "esnek" bir politika izlemeye, bu sırada Türkiye'yeve Batı demokrasisinin diğer ülkelerine yaklaşmaya başladılar. Bupolitikanın neticesi olarak Yugoslavya basınında II. Dünya Savaşı'ndansonra ilk kez Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti'yle ilgili olumlu yazılarçıkmaya başladı. Böyle bir hava içerisinde 1953'te Tito, Ankara'yı ziyaretetti. Bu ziyaret sırasında imzalanan anlaşmalar arasında Yugoslavya32. Ağustos 1947'de tevkif edilen Yücelciler'in adlî tahkikatı altı ay sürdü. Üsküp Mahkemesindeyapılan duruşmaların sonunda çok sert kararlar alındı. Şuayip Aziz, AliAbdurrahman, Nazmi Ömer ve Âdem Ali idama mahkûm edildiler. Haklarındakikarar 33 gün sonra infaz edildi. Şerafettin Yücelden, Refik Şerif, Kemal Râsim, AbdülkerimSezen ve Şefik Ersoy 20, Fettah Süleymanpaşiç 15, Muzaffer Süleyman 13,Fazlı Fanda, Sait Hacı Bilâl, Mehmet Daim ve Kemal Rıfat 12, Ali Halil Mustafa 10,Hüsamettin Vardar 9, Ahmet Halil Mustafa 8, Refik Osman, münir Süleyman, HalitŞükrü, İdris Sait Yunus 5, Burhan Haşim 4.5, Halil Yusuf 4, Fahrettin İsmail 3, ZekirEyüp, Yunus Eyüp Yunus, Mustafa Hûrşit 2.5 yıl ağır hapis cezasına çarptırıldı. Busırada 2, 1.5 ve 1 yıl ağır hapis cezasına mahkûm edilenlerin sayısı da çoktu. Bkz.: S.Zaim, op. cit., 3-4; A. Deliorman, op. cit., 189-192.548

ve Balkan Türklüğü'ne en büyük darbeyi indirmiş olan "Serbest Göç Anlaşmasınabulunuyordu. Bu anlaşmanın imzalanmasından sonra, TürkiyeCumhuriyeti, Yugoslavya Türkleri'ni, Boşnaklar'ı ve Müslüman Arnavutlar'ı kabul etmeye başladı. Böylece Yugoslavya'dan Türkiye Cumhuriyeti'neyoğun Türk göçü başlamış oldu.Mustafa Kemal Atatürk, "Türkün yaşadığı her yer Türkündür" 33 gerçeğindenhareket ederek, 1923-1938 yılları arasında Dış Türkler'in TürkiyeCumhuriyeti'ne göç etmesini uygun görmedi. Ancak onlara, yaşadıklarıülkelerde bütün temel hak ve hürriyetlerin temin edilmesi içinfaaliyetlerde bulundu, tedbirler aldı. O'nun 29 Ekim 1933'te Dış Türklerleilgili "...Köklerimize inmeli ve olayların böldüğü tarihimizin içinde bütünleşmeliyiz.Onların (Dış Türkler'in) bize yaklaşmasını bekleyemeyiz.Bizim onlara yaklaşmamız lâzımdır..." 34 dediği bilinmektedir. Ancak,Türkiye Cumhuriyeti yetkilileri Atatürk'ün bu talimatına saygı göstermediler.O'nun izlediği Dış Türkler politikasından vazgeçtiler. Bu Türklerleilgilenmemeye başladılar. Onları ihmal ettiler. Bu ilgisizliğin neticesindeBalkan devletleri taarruza geçtiler. İkinci Dünya Savaşı sırasında ve busavaştan sonra Balkan Türklüğü'ne Balkan Savaşları'ndan sonra enbüyük darbeyi indirdiler. Onlar, Türkiye Cumhuriyeti 'yle çeşitli göç anlaşmalarıimzaladılar. Bu anlaşmalar arasında bulunan "Serbest Göç Anlaşmasınında imzalanmasıyla onbinlerce Makedonya ve YugoslavyaTürkü'nün Türkiye Cumhuriyeti'ne göç etmesine sebep oldular. BöyleceMakedonya'yı ve Yugoslavya'yı Türkler'den boşalttılar.1953-1959 yılları arasında yapılan "Yoğun Göç" sırasında MakedonyaTürk münevverlerinin ve Yücelcilerin çoğu Türkiye Cumhuriyeti'negöç etti. Göç edenler arasında çok sayıda Türkçü ve Atatürkçü vardı. Bugöçle Makedonya'daki Türkçülüğe ve Atatürkçülüğe de büyük darbe indirildi.Göçün azalmasından sonra, parçalanan aileleri ve yakınlarını ziyaretetmek için Türkiye Cumhuriyeti'ne giden Makedonya Türkleri, orada,Türkçülük, Atatürk ve Atatürkçülükle ilgili kitapları, çeşitli gazete ve dergilerdeçıkan yazıları okudular. Bu kitaplardan ve neşriyattan Makedonya'yada getirmeye başladılar. Ancak, Makedonya hududunda bu kitaplaraiâde edilmemek şartıyla el koydular. Buna rağmen Türkler çoğu defaTürkçülükle, Atatürk ve diğer konularla ilgili olan kitapları gizlice Makedonya'yagetirmeye muvaffak oldular. Bu kitaplar başlangıçta Türklerarasında elden ele dolaşarak okundu. Fakat, zamanla Türkiye Cumhuriyetineyapılan ziyaretler yoğunlaştıkça Makedonya'da sözü edilen konularhakkındaki bilgiler de arttı.33. S. Ayverdi, op.cit., 41-42.34. Bkz.: Bu Önsezinin, Bu Talimatın Gereği Yapıldı Mı? - Haber Bülteni. Ahmet YeseviÜniversitesi Muhtevelli Heyeti Başkanlığı Yayın Organı (Ankara). Yıl: 1 (1997).Sayı: 1. Sayfa: 4; Balkanlar'da Türk Kültürü (Bursa). Yıl: 6 (1996). Sayı: 21, 2.549

1960'ların başında Dünya Bağımsız Devletler Hareketi'nin lideriolma hevesine kapılan Tito, Yugoslavya'da yaşayan azınlıklara eğitim,öğrenim, kültür, bilim, sosyo-ekonomik ve siyasî hakların genişletilmesiniemretti. Genişletilen haklar arasında Türk liselerinin ve liselere dengimeslek okullarının, Pedagoji Akademisi'nin dahilinde Türk Dili ve EdebiyatıBölümü'nün açılması 35 , "Sesler" Dergisi'nin çıkması, TV'de Türkçeyayınların yapılması, Yugoslavya'nın dışına turist veya işçi olarak serbestçıkışa iznin verilmesi, Türk münevverlerinin Anavatan TürkiyeCumhuriyeti'nde düzenlenen seminerlere katılması gibi haklar bulunuyordu.Ancak, Yugoslavya'da ideolojik planda hiçbir gevşeme olmadı.Yine tek partinin diktatörlüğü devam etti. Düşünce, basın ve yayın hürriyetisağlanmadı. Adalet ve insan hakları diye bir şey yoktu. Her şeye Komünistpartisi müdahale ediyordu. Bu parti, hoşuna gitmeyen bir kelimeiçin bile insanları işinden eder veya hapise çarptırırdı. Bu partinin başındabulunan ve Makedonya'yı kendilerine mal etmeye çalışan ırkçı Makedonlarazınlıkların milliyetçiliklerinde Makedonya ve kendileri için büyüktehlike gördüklerinden dolayı, Makedon ırkçılığının dışında faaliyet gösterenbütün milliyetçiliklere ve milliyetçilere karşı insafsız savaş açtılar.Bu savaşın neticesinde suçsuz olmasına rağmen çok insan hapis vb. cezalaraçarptırıldı.Bu yıllarda Türkiye Cumhuriyeti'ne yapılan ziyaretler de yoğunlaştı.Türkiye Cumhuriyeti Eğitim Bakanlığı tarafından Makedonya Türk münevverlerinedüzenlenen seminerlerde Türk dili, edebiyatı, tarihi, folkloruve müzik folklorundan başka Atatürk inkılâpları ve ilkeleri, Türk İstiklâlSavaşı, Türkiye Cumhuriyeti tarihiyle ilgili çok değerli bilgiler verildi.Bu yıllarda Üsküp "Birlik" Gazetesi'nde, "Sesler" ve "Sevinç" dergilerindeAtatürk ve Türkiye Cumhuriyeti hakkında kıymetli yazılar çıktı. "Sesler"Dergisi Atatürk'ün 100. Doğum yıldönümü münasebetiyle Kasım1981 sayısının tamamını Atatürk'e adadı 36 . Ancak basında ve yayında yapılan"gevşeme" Türk eğitiminde, öğreniminde ve biliminde hissedilmedi.Bu "gevşeme"den sonra da Makedonya'da her şeyi kontrolünde tutanKomünist partisinin diktatörlüğü devam etti. Bu ideoloji diktatörlüğüTürklük'te ve Atatürk milliyetçiliğinde de asılsız olarak tehlike gördü.Makedonya'daki Türklüğün ve Atatürk milliyetçiliğinin gayesi başkaetnik kökenden olanların bütün nitelik ve değerlerine saygı göstererek,hattâ onların bütün ihtiyaçlarını bile tanıyarak Makedonya Türkleri'ninve bütün Türk milletinin yükselmesi ve yücelmesi için çalışmaktı. Böyleolmasına rağmen Makedon idarecileri bu milliyetçiliği de hedef olarak aldılar.Onlar, Atatürk'ün, Türk İstiklâl Savaşı'nın, Türkiye Cumhuriyeti veOsmanlı öncesi Türk tarihinin, Türk öğrencilerine okutulmasını yasakladılar.Derslerde bu konulara temas etmek, hattâ Atatürk'ün adını bileanmak yasaktı. Böyle olmasına rağmen, biz Makedonya Türk eğitimcilerive bilim adamları bulduğumuz her fırsatta sistematik bir şekilde talebele-35. 1975'ten sonra bu bölüm Filoloji Fakültesi'nin dahilinde faaliyet göstermeye başladı.36. Bkz.: Sesler (Üsküp). Yıl: XVH (1981). Sayı: 160, 51-128.550

imize Türkçülük, Atatürkçülük, Türk İstiklâl Savaşı, Türkiye Cumhuriyetive Osmanlı öncesi Türk tarihine vd. konulara gizlice temas ederek talebelerimizegerekli olan bilgileri verdik. Makedon, Sırp, Arnavut, Bulgarvd. Balkanlıların biz Türkler için öne sürdükleri tutarsız tezleri verdiğimizdoğru bilgilerle çürütmeye çalıştık. Çok şeyi aydınlığa kavuşturduk.Böylece çocuklarımızı ve gençlerimizi hiçbir konuda tereddüt içerisindeve bilgisiz bırakmadık. Onları Türklük ruhunda eğitmeye ve yetiştirmeyeçalıştık. Böylece bu çocukları ve gençleri Atatürk'ün dediği gibi gelecektedaha büyük işler yapmak için hazırladık. Onlar mutlaka gelecekte kendilerindedaha büyük kuvvet bulacaklardır. Bütün bu faaliyetleri komünizmdiktatörlüğü ve terörü altında yapmaya muvaffak olduk. BöyleceMakedonya Türk münevverleri olarak kendimize düşen Türklük görevinigayet vicdanlı ve gayet başarılı bir şekilde icra ettik.1990'larda çöken komünizmin yerini çok partili sistemin almasındansonra, Makedonya'da millî ve dinî esaslara dayanan onlarca cemiyet, dernekve siyasî parti kuruldu. Biz Türkler de Türk Demokratik Birliği'nikurduk. Bu teşkilat bütün Türkleri kendi çatısı altında topladı. Teşkilâtınprogramını Türkçülük, Atatürk inkılâp ve ilkelerine göre düzenledik.Fakat ne y azık ki, biz Makedonya Türkleri'nin tek yol olarak benimsediğiTürkçülüğe ve Atatürkçülüğe rağmen geleceği tehlike ve kuşkularladoludur.1992'de siyasî partiye dönüştürülen Türk Demokratik Birliği,"Yücel" Teşkilâtı'ndan sonra Türklüğün ve Atatürkçülüğün esaslarına dayanarakkurulan ikinci bir Türk teşkilâtıdır. Bu teşkilâtın dahilinde faaliyetgösteren ve başkanlığını yaptığım Eğitim, Öğrenim ve Bilim Komisyonu'nuninsiyatifi üzerine Aralık 1990'da Atatürk'ün 110. Doğumyıldönümünü kutlama programı düzenledik 37 . Bu program uyarınca 1991yılını Atatürk'ün 110. Doğum yıldönümünü kutlama yılı olarak ilân ettik.Bu etkinliklerin dahilinde yerli 38 ve Türkiye Cumhuriyeti'nden gelenbilim adamları 39 22-24 Nisan 1991 tarihleri arasında Üsküp, Kalkandelenve Gostivar'da toplanan binlerce Türk'e Atatürk ve Atatürkçülük ile ilgilikonferanslar verdiler.Atatürk'ün doğum günü 19 Mayıs'ı, 1991'den itibaren çeşitli etkinliklerleGençlik ve Spor Bayramı olarak kutlamaya, Atatürk'ün ölüm gününüise her yılın 10 Kasımı'nda anmaya başladık.37. Bkz.: Yıl Süresince Atatürk Saygıyla Anılacaktır. - Birlik (Üsküp), 12 Ocak 1991,19.38. Yerli Türkler'den Doç. Dr. Yusuf Hamza, Prof. Dr. Muzafer Tufai, Prof. MustafaKarahasan ve gazeteci-yazar Avni Engüllü konferans verdi. Makedonlar'dan da konferansveren oldu. Üsküp'te Akad. Dr. Manol Pandevski, Kalkandelen'de ise Dr. GligorTodorovski verdi. Bkz.: Atatürk'ün Milliyetçiliği Gerçekçidir. - Birlik, 25 Nisan1991, 12.39. Türkiye'den gelen bilim adamları arasında Prof. Dr. Yaşar Yücel, Prof. Dr. HasanEren, Prof. Dr. Utkun Kocatürk, Prof. Dr. Nihat Nirun, Prof. Dr. Hamza Eroğlu, Prof.Dr. Cevdet Küçük, Prof. Dr. İsmail Parlatır ve Doç. Dr. Cihat Özönder bulunuyordu(İbidem, 12).551

Türklük, Atatürk ve Atatürkçülük bugün biz Makedonya Türkleri'nineğitim, öğrenim, bilim, kültür, sosyo-ekonomik ve siyasî hayatındaiyice yerleşmiştir. Başta "Birlik" Gazetesi, "Sesler", "Vardar" ve "Sevinç"dergileri olmak üzere, Makedonya'da bütün gazete ve dergilerde bukonularla ilgili yazılar çıkıyor. Radyo ve TV'de özel programlar düzenleniyor,belgesel yayınlar yapılıyor. Ders programlarında olmamasına rağmenTürk ilköğretim okullarında, liselerde, meslek liselerinde ve fakültelerdeher fırsatta Türkçülük, Atatürkçülük, Türk İstiklâl Savaşı, TürkiyeCumhuriyeti, Osmanlı dönemi ve bu dönemden önceki Türk tarihiyle ilgilibilgiler veriliyor, araştımalar ve incelemeler yapılıyor. Ancak böyle olmasınarağmen günden güne Türk nüfus sayısının azalması ve Makedonile Arnavut baskılarının artması yüzünden Makedonya Türklüğü'nün hiçbirgeleceği kalmamıştır. Bu Türklük bugün Makedon-Arnavut ittifakınınkurbanıdır. Bu iki unsurun esareti altında bulunmaktadır. Makedonlar veArnavutlar biz Türkleri her alanda kenara itmişlerdir. 378 yılından itibarenyaşadığımız, ancak Makedonlar'dan, Sırplar'dan ve bazı diğer Balkankavimlerinden önce yerleştiğimiz bu topraklardan atmaya çalışmaktadırlar.Biz bu topraklarda 1620 yıl önce, özellikle 1292 ve 1371 yılındansonra yeni bir medeniyet çığırı açtık. Çok değerli maddî kültür izleri bıraktık.Komşu kavimlere çok şey öğrettik. Her alanda onlara yardımcıolduk. Ancak onlar bugün tarih boyunca yaptığımız büyük iyiliğe karşılıkolarak bizleri eritmeye veya 1620 yıllık malımızdan, mülkümüzden etmeyeçalışıyorlar. Makedonlar bizi Arnavutlara karşı kışkırtmaya çalışıyor,ancak belirli durumlarda ortak dinimiz İslâm'ın yüzünden onlarla özdeleştiriyorve onlara uyguladıkları politikayı bize de uyguluyorlar. Arnavutlarise bize "siz Türk değilsiniz. Siz Türkleşmiş veya sadece Türkçekonuşan Arnavutsunuz" diyerek Arnavutlaştırmaya çalışıyorlar. Böyle birMakedon-Arnavut kıskacında bulunan biz Türkler çıkışı Türkiye Cumhuriyeti'negöç etmekte arıyoruz. İşte Makedonya Türklüğü'nün vaziyeti,dramı veya trajedisi böyledir.Makedonya Türklüğü'nün izah edilen vaziyeti için kabahati sadeceMakedonya ve Yugoslavya idarecilerinde aramamak lâzımdır. Bu kabahatiMustafa Kemal Atatürk'ün ölümünden sonra Türkiye Cumhuriyeti'ninyetkililerinde de aramak lâzımdır. Çünkü bu yetkililer söz konusugöç anlaşmasını imzalamakla tarihî bir hata yapmış oldular. Onlar Atatürk'ünDış Türkler politikasını izlemediler. Bu politikayı izleselerdi, MakedonyaTürkleri'ni Türkiye Cumhuriyeti'ne getirmeyeceklerdi. Böylece1953 yılında Makedonya nüfusunun 40 % 25'ini oluşturan Türkler'in sayısıbugün 800 bine ulaşacaktı. Bu sayı bugün Makedonya'da, Balkan Yarımadası'ndave Avrupa'da çok önemli bir faktörü oluşturacaktı.40. Bu yılda yapılan nüfus sayımında bu Balkan ülkesinde 1304514 kişinin yaşadığı tespitedildi. Bkz.: Statistiçki godişnik na Republika Makedoniya. T. XXXII. Skopye,Zovod za Statistika na R. Makedoniya 1997, 94.552

KEMALİST TÜRKİYE'DE VE ARNAVUTLUK'TAKADIN HAREKETİ (TARİHİ KIYASLAMALAR)Prof. Dr. Petrika THENGJILLI*Her millet yüzlerce yıllık tarihinde ünlü şahsiyetlerini çıkarmıştır.Bu şahsiyetler belirli tarihi aşamalarda oynadıkları rol ile ulusal boyutlarıaşmış, kendi düşünceleri ve eylemleri ile ise tarihi aşamanın sınırlarını daaşarak değerlerini sonraki aşamalarda da korumuşlardır. Bu şahsiyetlerzaman ve mekan açısından geniş yankılar uyandırmışlardır. Türk halkınınmeşru evladı ve Arnavutluk halkının dostu Mustafa Kemal Atatürk de buşahsiyetlerden biridir. Atatürk, 75. kuruluş yıldönümü nedeniyle bu bilimseltoplantıda bir araya geldiğimiz Türkiye Cumhuriyeti'nin, bir çağdaşdevletin mimarıdır. Bu 75 yıllık dönemde Türk devletinin konumuöyle bir düzeye yükselmiştir ki, birçok ülke ve halk buna imrenebilecektir.Ekonomik, siyasi, sosyal, eğitim ve kültür alanlarında önemli başarılarelde edilmiştir. Bu tebliğimde, çağdaş Türkiye'de kadın hareketine değinerekbunu Arnavutluk'taki ile kıyaslandıracağım. Ortak ve özelyönleri belirtmeye çalışacağım.Genellikle Osmanlı İmparatorluğunda, özellikle Arnavutluk'ta kadınhareketi gecikmiştir. Osmanlı İmparatorluğunda 1792'de basılmış "KadınHakları Savunması" adlı ilk kitabın yayınlanmasından tam 100 yıl sonraerkek tarafından Osmanlı vatandaşı olan kadınların bazı basit hakları hakkındailk fikirler yayılabilmiştir. O dönemde kadınların eğitim ve kültürdurumu çok kötü idi. İlk Türk parlamentosunda Arnavut milletvekiliAbdül Frasheri 1878'de şöyle diyordu: "Bu ağır, yüzlerce yıllık uykudanne zaman uyanacağız? Kadınları hiç takdir etmediğimizi ilave etmek istiyorum.İstanbul'da bile de bir kız okulu yok. Kızlar ve kadınları insanolarak niye nitelemiyoruz? Kızların eğitiminin erkeğin eğitiminden öncegeldiğini unutmamalıyız. Biraz düşünün, cahil bir anne nasıl sağlamhuylu çocuklar yetiştirebilir?"İlk kadın derneklerine rağmen, kadının eğitim ve kültür düzeyi 1912yılına kadar aynı düzeyde kalmıştır. Kadınların yüzde 90'ından fazlasıokuma yazma bilmiyordu. 1912 yılından sonra kadın hareketi yürümeye* Tirana Üniversitesi.553

aşlamıştır. Türkiye'de teşkilatlanmış kadın hareketi Mustafa Kemal'inadına bağlıdır. Atatürk'ün kadınlara ve haklarına özel bir saygısı vardı.Kadınlar için söylediği sözler de (çağdaş, gelecek, az sözlüler, rüyadagördüklerimiz vb.) bunu kanıtlıyor. Atatürk'ün hayatını konu almış yazarlaragöre, kadına saygı, Atatürk'ün çocukluğuna bağlıdır. Daha çocukluğundakadına saygı duygusunu hissetmeye başlamıştır. Annesi ZübeydeHanım, kızkardeşi Makbüle ve genel olarak ailesi ve akrabaları Atatürk'üngerçekleştirdiği birçok reformun girişimcileri olmuştur. Atatürktoplumun gelişmesini kadının katılması ve kalkınması olmadan düşünemezdi.Bunun için yasa yoluyla, üretimde, devlet makamlarında, yasamamakamlarında, eğitimde ve diğer alanlarda erkek ile kadın arasındaki eşitlikilan edilmiştir.Mustafa Kemal'in genel olarak reformları, özellikle kadın reformlarıZogucu Arnavutluk'ta iki farklı yankı bulmuştur, ilerici basın bu reformlarıcoşkuyla karşılayarak Türk kadınının ülkesinin siyasi hayatına katılmasınıtakdirle karşılarken, devlet basını reformları yalnız çarşafın kaldırılmasıylaindirgemeye çalışmıştır. Böylece Arnavutluk'ta devletmakamlarının bu taleplerin karşısında korkusu ifade ediliyordu. Daha1923 yılında Arnavut yurtsever yazan Mihal Grameno Türk parlamentosundabir kadının seçilmesiyle ilgili olarak bazı Arnavut milletvekillerininfanatik tutumuyla alay ederek şöyle yazmıştır: "Maazallah... biz şerefliadamlar bir kadının parlamentoya girmesini kabul etmeyiz. Bir kadınınmecliste bulunmasına izin vermediğimizi göstermek için, bizim uçaklarve denizaltılarıyla Türkiye'ye savaş ilan edeceğiz." Kemalist Türkiye'dekadının konumu hakkında geniş bir devrim yapılırken, Arnavutluk Kraliyeti'ndebazı ilerici unsurlar kadın sorunlarını basında yansıtmaya çalışıyordu.Savaş iki ülkenin kadın hareketinde bir dönüş noktası idi. Kadınlarınhangi durumlarda silaha sarılarak savaştıkları bilinir. Arnavut ideologu veAbdül Frasheri'nin kardeşi Şemsettin Sami Frasheri şöyle yazmıştır: "Birsavaş sırasında kadınlann hangi cephede bulunduklarına bakın. O tarafhaklıdır, çünkü kadın dayanılmaz bir durum olmadıkça silaha sarılmaz."Bu anlamlı sözlerin doğruluğunu Türkiye'de antiemperyalist devrim gibiArnavutluk'ta antifaşist savaş da göstermiştir. 1923 yılında MustafaKemal bir konuşmasında şunları söylemiştir: "Anadolu'da kadınların çabalarınıdünyanın başka bir ülkesinde ya da halkında göremeyiz. Dünyadahiç bir kadın Anadolu kadınının halkın kurtuluşu ve zaferi uğruna verdiğihizmeti veremez."Arnavutluk'ta da kadınlar özgürlük ve demokrasi ülküleri adına AntifaşistDünya İttifakının parçası olan savaşa önemli bir güç olarak katılmıştır.6000 Arnavut kadını silaha sarılarak kocaları ve kardeşleriyle birliktesavaşmış, diğer yüzlerce ve binlercesi de geri cephede faaliyettebulunarak savaşı var güçleriyle desteklemiştir.554

Kadın haklarıyla ilgili olarak Kemalizmin başlıca özelliği kadınerkekfarklarının kaldırılması ve kadının İnsan kelimesine dahil edilmesidir.Bugün de dünyada kadın konusunda yapılmış büyük ilerlemelere rağmen,birçok sosyolog kadın sorununu, ikinci derecede bir sosyal durumdabulunan bir grup insanın parçası olarak ele alıyor. Daha 1930'lu yıllardaAtatürk toplumun gelişmesini kadının katılması ve katılması olmadan anlayamazdı.Atatürk'e göre, "Soyun yalnız yarısıyla yetinen bir toplukzayıf kalır. Bir millet ilerleyip modernleşmek isterse, bu ilkeyi rehberalmak zorundadır."1920'li yıllarda Türkiye Cumhuriyetinde hayatın bütün alanlarındaerkekle kadın arasında eşitlik ilan edilmiştir. Arnavutluk'ta ise 1914 yılındasavaştan sonra ilk yasalar erkekle kadın arasında eşitsizliğin hukuki temeliniortadan kaldırmıştır. İlk kez olarak Arnavutluk kadını oy hakkınıkazandı ve iş, ücret, sosyal sigorta, eğitim vb. alanlarında erkekle eşit konumuyasal yol ile aldı.Atatürk'ün kadın konusunda kapsamlı ve özgün anlayışları vardı. Bualana geniş katkıları var. 1923 yılında İzmir'de yaptığı bir konuşmadaşunun üzerinde durmuştur: "Bu dünyada her şeyin kadının eseri olduğunagüvenmeliyiz." Her şeyden önce üretime katılmasıdır. Türkiye Cumhuriyeti'ndeelde edilen başarılara rağmen, Mustafa Kemal Türk toplumununsosyal aksaklıklarını tahlil ederek bunları kadınla ilgili tutuma bağlıyordu.O şunları belirtiyordu: "Toplumumuzda aksaklıkların nedeni kadınlarımızagösterdiğimiz küçümseyici tutuma bağlıdır. Yaşamak, faaliyettebulunmak demektir. Bu nedenle, toplumun bir yapısı faaliyet içinde bulunursave başka bir yapısı çalışmazsa, bu toplumun faaliyeti çok azalır."Komünist Arnavutluk'ta kadınların işe katılması yönünde köklü dönüşümlergerçekleştirildi. İkinci Dünya Savaşı arifesinde, tarım üretimidışında hayatın bütün kesimlerinde 668 kadın çalışıyordu, bunların yüzde94'ü de okuma yazma bilmiyordu. 1989 yılında ise kadınların işe katılımı% 80,1 idi. 1940-1960 yıllarında ileriye yönelik adımlar atıldı. Kadınlaraiş yerleri açıldı, maaşlarda eşitlik uygulandı, ücretli doğum izinleri verildi,sağlık ve sosyal merkezler şebekesi, ilk önce kentlerde ve daha sonraçocuk yuvası ve anaokulu şebekesi kuruldu ve genişledi, çok çocuklu annelereikramiye verildi. Bu nedenle Arnavutluk'ta kadınların işe katılımı% 41,3'e çıktı, Polonya'da ise % 36, Bulgaristan'da % 27,6 idi. DemokratikTürkiye'den farklı olarak komünist Arnavutluk'ta kadınların işe katılımıekonomik etkenler ve devletin sosyal ekonomisi tarafından, ideolojiksosyalizm çerçevesinde gerçekleştirilmiştir. Kadın sorunu büyük bir sosyalsorun, işçi sınıfının mücadelesinin parçası, sosyalizmin inşasının zorunluluğuve sosyalist devrimi hayatın bütün alanlarında ilerletmek içingenel devrimci hareketin parçası olarak ele alındı. Devlet partisinin subjektivistsiyaseti hazır ideolojik şemaların kölesi olduğundan dolayı gerçekdışı idi. Bu siyaset toplumun özel olarak kadınların menfaatlerine ters555

düşerek siyasi sistemi sınırlandırıcı sisteme dönüştürdü. Elektrikli beyazeşyalann var olmaması, en gerekli besinlerin sınırlı olması, birçok ana tüketimmalı ve içme suyu sıkıntısı gibi etkenler kadınların işe katılımınıçok zorlaştırıyordu. Arnavutluk kadını aile içinde ve dışında çok yorucuişlerle karşı karşıya bulunuyordu. Bu durum demokratik dönüşümler dönemindeetkisini göstermiştir. Teknolojik geri kalmışlık gerekçesiyle, tesislerve fabrikaların kapatılmasından sonra 1993 yılında kadınların işekatılımı % 50'ye düştü. Kadınlarda işsizlik oranı % 10.8'den % 24.1'eçıktı.Mustafa Kemal Atatürk Türk toplumunun kalkınması ve ilerlemesinikadınların yücelmesine çözülmez biçimde bağlı olarak bakıyordu. Daha1920 yılında şunu vurguluyordu: "Halkımız kuvvetli halklar arasında yeralmak istiyorsa, bugünkü zorunluklardan biri kadınların yücelmesidir."Atatürk'e göre, kadınların yücelmesi erkekler ve kadınlar arasında eşiteğitim ve kültürle birlikte devam etmeliydi. Atatürk kızların kapalı eğitiminekarşı idi, bunu Tanzimat dönemindeki saray ve konak eğitiminebenzetiyordu. Atatürk iki cinsiyet için eşit olan genel eğitiminden yanaydı.Arnavutluk'ta da aynı siyaset izlendi, ancak bazı belirleyici özelliklerle.Mustafa Kemal çocukların eğitimini ve kültürleşmesini İslam dininede dayandırıyordu, izmir'de 31 Ocak 1923 tarihinde şunu açıklamıştır:"Hiçbir zaman dinimiz kadınların erkeklerin arkasında kalmalarını istememiştir.Allahın emrettiği şey kadın ve erkek Müslümanların berabercebilim ve kültür öğrenmesidir. Kadın ve erkek bilimle kültürü arasın, bunlarıbulup araç olarak kullansınlar. Türk toplumunun hayatında kadınlarbu alanlar ve diğer alanlarda geri kalmamalıdır, belki de daha ileriye gideceklerdir."Türkiye Cumhuriyetinin kurucusunun talimatı üzerinde, çağdaş Türkdevletinde kitlesel nitelik kazanan ve çeşitli genel ve meslek okullarındanoluşan büyük bir eğitim sistemi kuruldu.Komünist Arnavutluk'ta erkekler ve kızların eşit eğitim görmelerinegelince, Marksizm-Leninizmin ilkeleri Arnavut milliyetçilik ilkeleriylebirlikte rehber alındı. Türkiye Cumhuriyeti'nde olduğu gibi Arnavutluk'tada zorunlu ilk öğretim sistemi kuruldu, genel okullar, meslek okulları,bir üniversite ve bazı diğer yüksek eğitim okullarından oluşan eğitimsistemi kuruldu.İki ülkede kızların eğitim görmesi alanında gerçek bir devrim yapıldı.Osmanlı İmparatorluğu'nda 1913 yılında 3083 erkek okulu ve 388 kızokulu vardı. Erkek öğretmenlerin sayısı 6913 iken bayan öğretmenlerinsayısı 983 idi. Erkek öğrencilerinin sayısı 243.445, kız öğrencilerin sayısıise 40.455 idi. 1930-1931 ders yılında İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakül-556

tesinde yalnız 3 kız öğrenim görürken 1970-1971 ders yılında bu fakültedekız öğrenci sayısı 2030'a çıktı. Bu ders yılında Türkiye'nin Üniversitelerindekız ve erkek öğrencilerin orantıları aşağıdaki gibiydi:Fakülteler Kızlar Erkekler(%) (%)Dil-Edebiyat 51,92 48,08MatematikTıp45.0837,0956,9263,91Sosyal Bilimler 29,57 70,43Uygulama Bilimleri 33,36 66,64Tarım ve Ormancılık 27,61 72,39Teknik Bilimler 19,70 80,30Sanat 56,86 43,13Kız öğrencilerin yüksek eğitime geniş biçimde katılması ilerlemeningöstergesidir.Arnavutluk'ta 1938-1939 ders yılında 643 ilkokul ve 11 lise vardı.Diktatörlük yıllarında kızların eğitim görmesi konusunda ilerlemeleroldu. Arnavutluk'ta 1970-1971 ders yılı çizelgesine bakalım:Okul Toplam öğr. Kız sayısı KızlarsayısıTirana Üniversitesi 7141 2446 34,2Tıp Fakültesi 1427 632 44,3Doğal Bilimler Fakültesi 1340 484 36,11Siyasi-Sosyal Bilimler 259 102 39,3Jeoloji-Madencilik 396 30 7,5Tarih-Filoloji 1240 762 54,1İktisat 700 279 42,9Mühendislik 1779 229 12,9Bu mukayeseye bakarak bazı fakültelerde rakamların uyumlu oldukları,bazılarında ise farkların az oldukları neticesine varılıyor.1990 yılında 45 yaşına kadar Arnavutluk kadınları öğrenimliydi.1000 kişi başına 8 üniversite öğrencisi ve 234 öğrenci vardı, bunların yarısıkız idi. Doktor, öğretmen, hukukçu gibi bazı mesleklerde görevlilerinçoğunluğunu kadınlar teşkil ediyordu. Kadın öğretmenler ilkokul öğretmenlerinin% 59'unu ve lise öğretmenlerinin % 49'unu oluşturuyordu.Üniversite öğretim üyelerinin % 32'si kadındır. 1994 yılında doktor unvanınasahip olanların yüzde 19'u kadın idi. Yargıçların yaklaşık % 30'u kadındır.Kadınların eğitim haklarına siyasi alanda hakları da ilave edildi.Türk kadınları köy muhtarlığından belediyelere ve Türkiye Büyük MilletMeclisi'ne kadar seçilme hakkını kazandı. 1935 yılında Büyük Millet557

Meclisi'nde 18 kadın milletvekili vardı. O yıldan 1983 yılına kadar 121kadın Türk parlamentosunda milletvekili olmuştur.Komünist Arnavutluk'ta da bu alanda siyasi ve ideolojik nedenlerdendolayı büyük bir ilerleme kaydedildi. 1966 yılında kadın milletvekilisayısı 1945 yılınkine göre 13 kat arttı. 1966'da kadın milletvekilleri toplammilletvekili sayısının % 16,3'ünü teşkil ediyordu, 1970'te ise bu orantı% 27,3'e çıktı. 1996 yılında seçilmiş yerel makamların görevlilerin% 36'sı kadınlar tarafından teşkil edilirken, 1970 yılında bu rakam% 45,9'a yükseldi. Görünen o ki, bu yükselme zorla yapılmış, toplumungerçek ilerleme düzeyini göstermiyordu. Komünist diktatörlüğün devrilmesindensonra hissedilir bir düşüş oldu. 1992-1996 yılları Arnavutlukparlamentosunda yalnız 21 kadın milletvekili vardı, toplam milletvekilisayısı ise 140 idi. 64 belediye başkanının yalnız 2'si, 310 komün başkanındanyalnız 2'si kadın idi. 12 validen hiçkimse kadın değildi. 36 belediyekurulu başkanından ikisi kadındı. Belediye kurulları üyeleri toplam sayısı920 iken kadınlların sayısı 98 idi. İl kurulları üyeleri toplam sayısı930 iken, yalnız 94'ü kadındı.Bugün Arnavutluk kadın milletvekili sayısı toplam milletvekili sayısının% 5,5'ini oluşturuyor. Eski komünist Doğu Avrupa ülkelerinde isebu rakam % 13-16'dır. Avrupa parlamentosunda 143 kadın milletvekilivardır.Sonuç olarak şunları belirtebiliriz: Türkiye Cumhuriyetinde olduğugibi kadın hareketi, başlandığı ve geldiği noktalar esas alınarak, büyük birilerleme kaydetmiştir. Ancak yine toplumlarımız erkekseldir. Ama bugünküdünyamızda kadınların gördüğü muamelelerin erkeklerinkiyle eşitolduğu bir toplum henüz yoktur.558

EVOLUTION OF THE KEMALİST DOCTRINE,FROM A GREEK A STANDPOINTConstantine D. ZEPOS*I would like first to thank the Dean of the faculty of Political Scienceof the Ankara University Professor Dr. Celal Göle for the honour of hisinvitation to me to participate at this international Conference. Thepresent occasion is indeed unique. It combines oportunities to pay tributeand appraise the historic role of Kemal Atatürk in the formation of modernTurkey, with the celebrations of the 75th anniversary of the establishmentof the Turkish Republic.Thanks to eminent historians and experts on Turkish history whoparticipate at this conference, we shall look vvith a renevved interest uponthe daunting events centerring around the year 1923. Events vvhich fashionedthe course of a nevv Turkey, under a leadership vvhose political imprintis strongly felt to the present times. My ovvn contribution does notaspire to be a breakthrough in historical research. It is only guided by anavvareness of how closely vvere interlocked developments in Greece andTurkey at that time. Also by a concern of how shall develop Greek-Turkish relations at the davvn of the 3rd millennium, the nevv era whichshould open nevv horizons of peace, humanity and vvelfare.Regarding the first point, I presume you vvould agree that the establishmentof the Turkish Republic is correlated to a great extent to Greeceitself, not necessarily vvith the events vvhich led to the outbreak of vvar in1912, the first Balkan vvar, but rather vvith the fate of that part of Hellenismwhich for two and a half millennia vvas deeply rooted in Anatolia andThrace. These territories, Kemal Atatürk determined, vvould constitute theseat of the sovereign Turkish people, designating incidentally the nevvvvestvvard borders of Turkey.Approaching the main theme of this conference, I shall seek to dravvas best as I can a general comparative evaluation över the events underrevievv, an approach vvhich as I have just indicated, may help to shed in aRetired Ambassador, Athens.559

dispassionate manner some further light to the long term significance ofthe achievements of Kemal.The stature of Kemal Atatürk dominates modern Turkey and thesame can be said for the influence of the Kemalist ideology in presenttimes. The six principles contained in the first proclamation of the People'sRepublican Party, form the gist of that ideology. They act as guidinglines in the Constitution and serve political options made by TurkishGovernments. It is obvious that Turkey vvas and will remain "kemalist",although the need for a revision of the official doctrine is manifest, andthe requirements for modernisation are always persent.Among the six principles vve can distinguish those vvhich basicallyneed not to be altered, namely those confirming the republican characterof the state, its popular foundation (halkçılık), vvhich confırms the sovereigntyof the people, and that of the secular state, vvhich denotes the definitive separation of religion from state affairs. The question may be putvvhether the remaining three principles should not, for the sake oef thebest interests of Turkey, undergo a revision. In this respect one couldname the principle of nationalism, insofar it points to a total homogenisationof ethnic, cultural, religious and other distinct features of the Turkishsociety and to what was believed should be a uniform frame oef nationalityor nationhood. The next would be the principle of "statetism" (or "etatism"),insofar it rejects generally accepted models of development in theframe of a liberal economy, and fınally the principle of reforms, whichlacks suffıcient precision.The last remarks should not be seen as spreading seeds of doubt onthe kemalist doctrine. It is notevvorthy that the doctrine itself determinesthat its components are far from static or frozen, and should be seen asapt to renewal, while preserving ali their vitality 1 . In that spirit should beseen some laudable attempts advocating for the revision of the initial conceptof nationhood, by vvhich it was suggested that a monolithic and compactTurkish nation should succeed to the previous amalgam of ethnic, religiousand cultural elements, which was characteristic of the socialpattern of the Ottoman state. These diverse elements, it vvas thought, retaineda large degree of autonomy, incompatible with the idea of a centralistnational state, vvhich Kemal Atatürk imposed by his svveeping reforms.Against a structurally centralised state, to which total allegianceby ali citizens vvas expected, there vvas no room for the religious internationalismpropagated by islam to flourish and for that same reason, neitherof much freedom for social and economic distinction and "cohabitation"of non Turkish ethnic minorities.1. See Athanase E. Paresoglou, "The Turkish Political System", in "Turkey Today", Ed.(in Greek) ELIAMEP and I Sideris, 1995.560

Again, for the sake of comparison against the events which under theleadership of Atatürk led to the building of a centralised modern state,one is inclined to recall the support given at the beginning of this centuryby a few Greek idealists to the idea of preservation of the Ottoman empire,which they thought should take the form of a multinational federation.They held a sincere belief that the cultural ties which existed betweenthe multiethnic inhabitants of Anatolia vvere suffıcient to securetheir coexistence and cooperation 2 . It proved at the time an utopian vision.Hovvever in our times that vision reflects the ideological undercurrentof a vvhole system of political and legal precepts, aimed at the protectionof minorities. It corresponds as well to the norm of preservation ofthe territorial integrity of multinational and federal states.In the same vein of thoughts I would wish to refer to that cardinalcatastrophic event of exodus of Greeks from Anatolia and Thrace 3 , aswell as of Turks from Greece, a topic that cannot be ignored as we arepassing under review the stages of creation of the Turkish Republic. Ishal not speak of my own thoughts when referring to the tragic eventswhich again occurred 75 years ago, but of those of a most talented writerand an enlightened mind of modern Turkey, Yaşar Kemal who some timeago, speaking in public, deplored the lack of political courage and visionwhich, as he put it, vvould have prevented to submit 1.500.000 Greeksand 500.000 Turks to the most cruel fate of forced expatriation. WhatYaşar Kemal said should not be heard as a lament on things past, of whatcould have been avoided, but rather as an appeal for the acceptance of the"otherness", an appeal to national tolerance, and as rejection of ethniccleansing.The events of 1923, namely the outcome of the war of independence,form a new historic departure for Turkey. She then enters into a new relationshipwith the western world and aspires to a new European identitywhich atatürk is striving to secure to her. On the other hand, the sameevents mark for Greece the end of a historic period, loaded with visionsnot of Byzantine splendour, but of a purposeful irredentist move to expansioninto territories where lived millions of Greeks. It can be said withcertainty that page of Greek history, and that of the Great Idea since thenwere defınitively closed. It would be groundless to argue othenvise.However a new page in the relations of the two countries did openbetween Greece and Turkey, after the final settlement of territorial issues,the exchange of populations and other important matters by the signing of2. See Professor Thanos Veremis, "History of Greek-Turkish Relations, 1453-1998",Ed. (in Greek) ELIAMEP and I Sideris, p. 53.3. On ythat issue the "Centre for Asia Minör Studies" of athens, under the directorshipof Professor P. Kitromilidis remains the main source of research and historiographicmatterial published under its aegis.561

the Peace Treaty at Lausane, as well as by the Treaty of Friendship, Neutrality,Coneiliaion and Arbitration and other acts signed in 1930. In theaftermath of these developments there should have been opportunities oefbuilding a new relationship betvveen the two countries.At this juncture one could argue that the magnitude of a conflict betvveenpeeoples which have engaged against each other in war, establishesto each one of them a deep traumatic phsycological experience, which inthe course of time becomes a common feature of their respective consciousness.What each people experienced separately becomes a commonavvareness of the hardships of war and of devastation, while the causesoef conflict beceome irrelevant in the course of time. The example of theEuroepean nations which confronted each other during the 2nd WorldWar -Greece being among themis propitious to show that the commonsharing of traumatic experiences caused by cruel confrontation overridesthe reasons which led to the conflict. Previous conflictual attitudes weretransformed to a new behaviour of mutual respect, enhanced by the desireof conciliation among peoples, after having committed themselves to thesame values and to a new form of conduct in the servie of peace. Unfortunately,and in spite of many individual examples reflecting a shared convictionfor the need of a common conduct to safeguard peace, Greece andTurkey have not reached that common ground, which at any rate is visiblein the direction of Europe.Stili, some fırst steps to that direction were made, as far Greece andTurkey are concerned, by their respective leaders, after they sealed withthe signing of the treaties mentioned, almost exactly 68 years ago, the beginningof a true peace era 4 . Venizelos and Atatürk can be recognised ashaving performed a twin role. They both excelled as revolutionaries asthey started their respective ways to power. They were the protagonists tothe conflicts as well as to the building of peace betvveen the two nations,while they devoted themselves with passion to modernise their respectivestates. Venizelos, it must be said, usually an uncontested political leader,often faced an acute antagonism within the democratic and parliamentarysystem of which he was a strong proponent. He lost power at the hight ofthe Anatolian campaign, in November 1920, after an electoral defeatwhich was reminiscent more of the ostracism of Aristide the just by theAthenian assembly, than the result of fatigue of an electorate which wasabout to complete a ten years war effort.Ladies and Gentlemen,The political heritage of Kemal Atatürk is as vast as the countrywhich he led to national independence, to which he gave a national iden-4. Among other important sources see: Alexander Alexandris "Historical framework ofGreek-Turkish Relations" Chapt. B "Greekturkish friendship (1930-1938)", Ed (inGreek) Gnosi and ELIAMEP, 1988.562

tity and for which he strived to pave the way to a modern vvorld. His famouspronouncement "Peace to Turkey, peace in the vvhole vvorld" vvasnot a cry of necessity, but rather an act of faith to a nevv destiny, althoughthere has not been since a clear end to the tumultuous and often dramaticupheavals vvhich shake internally this conutry. It is at a Turkey of internaland external peace the vvorld is placing its expectations.Stili, one does not have to look too far to take note of the commitmentof Turkey to the same values defended by the West, reading theSummit Declaration of the Countries of South Eastern Europe, made inAntalya along similar lines as those initiated exactly a year aego by thesame conference in Crete. A fırm commitment to peace and a commonvvill to strengthen good neighbourly relations, to promote democratic values,the rule of law, human rights, including rights of persons belongingto national minorities emanate from this declaration, and point the vvay amodern "kemalist" Turkey is engaged in. In contemporary terms "modernity"and "modernisation" are equivalent to the values and principlesvvhich have just been mentioned. As previously stated, they should not beseen as static or frozen, but as the source of a constant trend to a final andeffective improvement. From this standpoint, the kemalist doctrine determinesthe principles upon vvhich a modern Turkish society should bebuild. On the other hand, from the evaluation of this forvvard movement,as regards its acceleration and fırmness, stem the diffıculties encounteredby Turkey in her relations vvith the European Union. To be absolutelyclear, the point of contention betvveen Turkey and the E.U. derives fromthe emphasis the latter is giving to the alignment of Turkey "..of humanrights standards and practices on those in force in the European Union".We are at a deadlock, as the strict and indiscriminate requirementsfor accession formulated by the E.U. in vievv of its enlargement on theone hand, and the lack of efficient diplomacy, on the other have preventedTurkey from consolidating her grip on the E.U. vvhich could have beenthe result, beyond her association relationship, of her participation to theEuropean Conference.Such outcome in the long run vvould have given to Turkey the opportunityto fulfill in a different manner the important role to vvhich she is alreadycommitted in the oil rich areas of the Caucasus and Central Asia.Her special influence in that area is due to a variety of ethnic, cultural andother factors. Hovvever that role is facing the risk of being accomplishedin isolation. Turkey could be seen as a server or intermediary of majör economicinterests of the industrialised West, rather than acting from an enhancedposition of a country vvhose European identity and profile are notin doubt. As a multicultural country of secular and Islamic currents, ofthe Kurdish and other traditions present in one vvay or another as minoritiesvvhich have enriched its physionomy, Turkey vvould enjoy a special563

kind of solidarity from her European associates, as long eas she would beable to reform, extending to modern requirements the precepts of thekemalist doctrine and to meet the european political standards to vvhichshe aspires.There are more than one barrier to this evolution, vvhich have to beovercome. This is a task vvhich among other necessitates total freedomfrom vvrong perceptions in this country, which sometimes sees herself ina state of siege from her vvestern neighbours, namely the Greeks. Whichalso does not see the merits to her ovvn best interests of letting her brothers,those vvho are members of the Turkish Cypriot Community, to benefıtof the vvelfare and security advantages the accession of Cyprus as avvhole to the E.U. can provide to them, in anticipation of a future accessionof Turkey.I shall not dvvell on other equally important and emphatic points theE.U. is raising vis-â-vis Turkey, in particular those regarding its relationsvvith my ovvn country. Instead, I vvould vvish to conclude by quoting a fewvvords taken from the Crete and the more recent Antalya Summit Declarations,relating to a simple truth and a great ambition, and I quote:"...Europe cannot be complete vvithout the countries of South EasternEurope, vvithout our peoples representing civilisations and cultures,vvhich have traditionally contributed to the formation of a contemporaryEuropean identity".This is a commitment capable of liberating us from a number of dangerousmisconceptions.Thank you.564

AZERBAYCAN TARİHÇİLİĞİNDE YEÜNİVERSİTE KURSLARINDA ATATÜRKÇÜLÜKKAVRAYIŞIProf. Dr. Elmira MURADALİYEVA*Oğuz köklü, dili bir, gani bir, kültürü bir olan Azerbaycan'ın Türkiyeile münasebetinin tarihi özelliği var. Azerbaycan Türkiyeni sadecegonşu bir devlet gibi deyil, kartaş gibi kabul edir. 1918 yıl Ermeni kırgınındanAzerbaycan Türkünü hilas eden Türkiyeli kartaçlarına hemişeminnettardır. Bugün 75. yıldönümünü kayt etdigimiz Türkiye Cumhuriyetihakkın, edaletin, bağımsızlığın, demokrasiyanın simbolu gibi yaşayırve bütün Türk dünyasının ümididir.Başa çatan XX. yüzyıle nezer salarken görürük ki, bu yüzyıli ferglendirenen büyük elametlerden biri dağılan imparatorlugların üzerindeyeni, bağımsız milli devletlerin doğulmasıdır.Artık XX. yüzyılın başlangıcında Rus imparatorluğunun dağılmasıTürk ve Müselman dünyasında ilk olarak Cumhuriyet ilan olunması ilebaşa çatdı. Bu, AZERBAYCAN HALK CUMHURİYETİ idi (28 Mayıs1918). 23 ay yaşamış bu Cumhuriyet Azerbaycan halkının tarihinde ve taleyindemühüm hadise oldu. Azerbaycan Cumhuriyeti'ni yaradan şehsler,başda MEHMET EMÎN RASULZADE olmakla, Azerbaycan Türkleri'ninşerefini hilas etdiler.Aynı zamanda "Ya istiklal, ya ölüm" şuarını ireli atmış ölümsüzATATÜRK'ün önderliği ile 29 Ekim 1923 yılında TÜRKİYE CUMHU-RİYETİ'nin temelleri goyuldu. Lakin, Osmanlı Türkiye için de zamanhadiseleri çok keskin goymuşdu. Birinci Dünya Savaşı'ndan yenik çıkandevletlerden biri de Türkiye idi. Türkiye, müttefiklerinden daha uzun süresavaş içinde kalmıştı. 1911'den 1918'e kadar: önce İtalyanlara, sonra Balkandevletlerine, en sonunda da Batı İttifakı devletlerine karşı. 1918'deyenik düşen devletler arasında, silaha yeniden sarılan ilk ülke Türkiyeoldu ve Kurtuluş Savaşını kazandı.* Azerbaycan Devlet Üniversitesi, Bakü.565

Birinci Dünya Savaşı'nın baçlanması erefesinde Avrupa devletleriOsmanlı Türkiyesi'ni öz aralarında bölüştürmek hakkında danışıklarabaşlamışdılar. Onların 1915-1917 yıllarda birbiri ile bağladıkları sazişlerimparatorluğun demek olar ki, bütün topraklarının elinden alınmaşını veöz aralarında bölüştürülmesini nezerde tuturdu; Doğu vilayetleri-Rusya'ya keçmeli idi; Surya ve etrafı -Fransa'ya; Mesopotamya, îzmir-Aydın demir yollarının keçdigi erazi- İngiltere'ya; Anadolu ise Almanlariçin nezerde tutulurdu.Osmanlı İmparatorluğu'nun taleyane 10 Ağustos 1920 yıl İstanbulhükümetinin Antanta devletleri ile imzaladığı Sevr barışması hukuki cehettenhail etdi. Barışmanın şartlari ile Osmanlı Türkiyesi öz ordusunuburakmalı (Antantanın nezaretine tabe olan cemi 15 bin asker saklaya bilerdi),herbi donanmasını eslinde leğv etmeli idi; Türkiye özünün Surya,Felestin, Arapistan yarımadası, Transiordanya ve Mesopotamya'daki topraklarındanmahrum olmuş, Doğu Frakiya'dakı erazisinin ekseriyetiniitirmiş (Türkiye'de şerti saklanılmış olan İstanbul ve onun etrafındanbaşga); İzmir ise eslinde Yunanistan'a verilmişdi. Ermenistan'a bağımsızlıkverilmesi ve onun erazisinin Erzurum, Van, Trapezund ve Bitlis vilayetlerinekadar genişlendirilmesi barışmada ayrıça matte gibi nezerde tutulmuştu.Kürdüştan hükümeti yaratılacağı da barışmada kayt edilirdi.Barışmanın şartları ile Türkiye'ye yalnız Merkezi Anadolu yaylası kalmalıidi. Barışmanın maliye-iktisadi meselelere hasr olunmuş matteleri bütövlüktegaretçi mahiyete malik idi. Barışmaya göre Osmanlı Türkiyesieslinde müstekil bir devlet gibi öz feliyyetini dayandırırdı. O dövrü sonralarAtatürk özü böhle deyerlentirmişti: "Osmanlı memleketleri tamamileparçalanmıştı. Ortada bir ovuc Türkün yaşadığı bir ata yurtu kalmıştı. Sonmesele bunun da bölüştürülmesini hayata keçirmekten ibaret idi. Osmanlıdevleti, onun istiklali, padişah ve halife, hükümet-bunların hamisi özmezmununu itirmiş ifadelerden ibaret idi". Böylece Atatürkün önderliğialtında Türk halkı, bir yandan emperyalismi azimkar biçimde reddederken,öte yandan da ulusal bağımsızlığını elde etmek amacıyla yiğitçe dögüştü."Ya istiklal, ya ölüm" şuan altında Atatürk ilk bakışta mümkün olmayanbir şeraitte tarihde öz layikli yerini tutmuş olan Milli özgürlük mücadelesinebaşçılık etti. Mudros barışmaşı ile başlanan (30 Ekim 1918) veSevr mükavilesi ile hayata keçirildigi zenn edilen Türk halkını Anadolutopraklarından çikartmak ve tarihten silmek istehen korhunc sihaset baştutmadı. 1918-1922 yıllarda kalebe çalmış Milli özgürlük mücadelesi bağımsızTürkiye Cumhuriyetinin yaradılması ile neticelendi.11 Ekim 1922 yılında Antanta devletleri ile imzalanan Mudanya barışmasıile bülh şaraitine kecildi. Türk ve Yunan küvvetleri arasındaki döyüşlereson koyuldu. 1 Kasım 1922 yılında Türkiye Büyük Millet Meclisi'ninkararı ile Saltanat ve Halifelik birbirinden ayrıldı ve Saltanat leğvedildi.566

Artık növbe sülh hakkında görüşlere gelmişdi. 20 Kasım 1922 yılındaLozan sülh konferansı toplandı. Aylarla devam eden görüşler keçirildi.Nehayet, 24 Temmuz 1923 yılında Antlaşma imzalandı. Türkiyenin esastoprakları öz iktiyarında kaldı ve yeni Türkiye Devleti'nin bağımsızlığıbütün dünya terefınden testik olundu. Diplomatya sahesinde elde edilenbu sonluk çok ehemmiyetli idi. Bu barışma, Atatürk'ün ifadesi ile, "Türkmilleti aleyhine yüzyılliklerden beri hazırlanmış ve Sevr barışması ilebaşa çattırıldığı zenn edilen büyük bir sui-gesdin leğvini ifade eden birsened idi.'"Nehayet, 29 Ekim 1923 yıl Meclis toplantısında Cumhuriyet ilanolundu ve millet vekili Mustafa Kemal Cumhurbaşkanı seçildi. Cumhuriyetinilanı ile devlet kurumunun dünyavileştirilmesi lazım idi. HalifeliCumhuriyet ola bilmez. Buna göre 3 Mart 1924 yılında BMM'nin kabulettiği bir yassayla halifelik kaldırıldı. Bundan sonra devletin modern birşekil alması ve milletin müasir sivilizasya seviyesine en kısa zamandaçata bilmesi yolunda büyük devrimlerin yolu açılmıştı. Amaç yeni TürkiyeCumhuriyetini tam bağımsız, çağdaş bir devlet haline getirmekti.Teokratik devlet aparatının dünyavi siyasi kuruluşla evez edilmesiMustafa Kemal'in büyük tarihi hidmetlerinden biri idi. "Bütün şeyimizTürkiye'de çağdaş, batı devletleri nümunesi ile bir hükümet kurmaktır". 2Halifeliğin yüzyıllar boyu hükümranlık ettiği bir cemiyette böyle bir radikaltetbir çesaretli olmakla büyük terekki idi. Mustafa Kemal'i merakayönelten bir konu da halkın bu devrim eylemlerini nasıl karşıladığı idi.Bunu öğrenmek için, Mustafa Kemal Anadolu'nun birçok kentini gezdi,devrimin gerekliliğini anlattı, yapılan devrimlerin halka benimsetilmesineçalıştı. 1934 yılında BMM hususi bir kanunla Mustafa Kemal'a "ATA-TÜRK" soyadını verdi. Atatürk'ün Türk halkına hadihe ettiği en büyüktarihi eseri Türkiye Cumhuriyeti'dir.Atatürk'ün önderliği ile Türkiye'de aparılan reformların ümumbeşeriehemiyeti inkaredilmezdir. Atatürk ilkeleri; cumhuriyetçilik, milliyetçilik,halkçılık, devletçilik, layiklik, devrimçilik birçok ulus, ilk önce yeniyaranmış Türk Cumhuriyetleri için örnek olmuşdur. Türkiye Cumhuriyeti'nin10. yılında Atatürk öz tarihi konuşmasında Sovyetler Birliği'nin gelecekdeparçalanacağını uzakgörenlikle kayt etmişti: "Bugün SovyetlerBirliği idaresinde dili bir, inancı bir, özü bir karteşlerimiz vardır. Onlarasahip çıkmağa hazır olmalıyız. Hazır olmak yalnız o günü susup beklemekdeğildir. Hazırlanmak lazımdır. Milletler buna nasıl hazırlanır? Maneviköprülerin sağlam tutarak. Dil bir köprüdür... İnanç bir köprüdür...Tarih bir köprüdür...". Bugün Atatürk'ün bu uzakgörenliği gerçekligeçevrilmiş. Altı bağımsız Türk devleti mövcuttud günümüzde.1. Utkan Kocatürk. Atatürk. Bakû, 1991, s. 602. Orada, s. 61567

Sovyetler Birliği'nin çökmesi ile (1991) bağımsızlık gayesi bir siyasimeram olmuş, yaranmış yeni Türk Cumhuriyetleri için Atatürk ilkeleriöne çekilmiştir. Azzerbaycan Milli demokrasi mücadelesinin önderi EbulfezElçibey bir siyaset adamı gibi Türkiye'nin, Türk halklarının özgürlük,kurtuluş yolundald rolunu çokgüzel bilirdi. Onun "Azerbaycan'ın yoluTürkiye yoludur. Azerbaycan'ın yolu Atatürk yoludur" fikri büyük bir tarihibağlılığın ifadesi gibi seslendi. Elçibey'in halle 60'cı yıllarda başlayansiyasi faaliyetinde Türkiye bir siyasi model gibi, devlet ve iktisadiyetöznegi gibi araştırılırdı. 3 1990 yılda o, verdiği müsahibede demişdir: "BenAtatürk sistemini çok hoşlahıram ve Atatürk ağlının heyrini çok görmüşem,tecrübeden çıkmış görmüşem, ondan da istifade etmek isteyirem...Mustafa Kemal'in fikrini, hettini daha çok sevdiğime göre ona müraciyetedirem." 4Keçmişde Türkler Kök Tanrıya sitayiş edirdiler. Orhon Kitabelerindedeğilir: "Ey benim halkım! Özüne dön! Sen özüne dönende büyükolursan!" Bu şuar Türk halklarını özüne kayıtış, özünü derk etmeğe çağırır.Milli özünüderk ve özünütestik, milli şuurun formalaşması Atatürkdüşünce sisteminin mühüm terkip hissesidir: "... Köklerimize inmeli veolayların böldüğü tarihimizin içinde bütünleşmeliyiz". Bu anlayışlar ilkönce tarihi bilikler aharında gelişmektedir.Atatürk için Kurtuluş Savaşı ne kadar büyük bir önem taşımışsa, öyleceTürk tarihi davasını da her işin üstünde tutmuştu. Atatürk'den önceTürklerin tarihi İslam tarihi, Osmanlı tarihi içinde eridilirdi. Bunun içinTürkçülük tarihinin, coğrafyasının ve kültürünün derinliğini, genişliğiniaraştırmak, yanlış fikirlere cevap vermek, dünya sivilizasyasında Türklerintarihi, hakkı ve kültürü olduğu hakkta araştırmalar aparmak esas vazifeidi. Bu araştırmaların cacibliği ondan da irli gelirdi ki, son yüzyıllikleriçinde Türklerin tarihi dünya tarihinden silinmek, yok olmak tehlükesigarşısında idi, unutmağa, unutturulmağa meruz kalmıştı, hatta TürkünAvrupa, Anadolu, Kafkas coğrafyasında yeri, hakkı, tarihi olmadığı birfikir sürülürdü.Böylece, Türk halklarının etnocoğrafı ve etnotarihi problemleri herzaman keskin siyasi tartışma mövzusu olmuş ve elede olmaktadır. Türkçülüğünçağdaş missiyası Milli şuurun gelişmesi için gereklidir. Ayni zamandaMilli şuur Milli bağımsızlığın gazanması, onun dönmezliginin teminatındahalledici amildir. Meselenin tarihine enerek görürük ki, Çarlıkve Sovyet İmparatorluklarında yaşamış Azerbaycan Türklerinin, Türküstanhalklarının, Kırım ve Volga Tatarlarının, Balkar ve Garaçayların, Gagauzlanntarihi öz kökünden kopardılarak çoksaylı zerbelere meruz kal-3. Kâmil Veli Nerimanoğlu ilk defe konsepsiyon şeklinde Elçibey'in hidmetiniaçıklayıp. // Ebülfez Eli Elçi Bey. İstanbul, 19924. Ebülfez Elçibey.,Bu benim talegimdir. Bakû, 1992, s. 74, 113568

mışlar. Neyin bahasına olursa olsun Türklükle, Milli-azadlık ideyası ilebağlı olan düşünceleri, fikirleri komünist vetenperverligi, Sovyet beynelmilelçiligiile evez etmek idi. Türk halklarını bir-birinden ayırmak, onlarıngedim devlete, kültüre malik olduğunu göstermemek Sovyet milli siyasetininbaşlıca istigameti idi. Çünkü vaktile çok büyük erazide yaşayanve yüzyıllikler boyu bu erazilerde Türk kültürü ve tarihinin kalıklarınısübüt eden halkın büyüklüğünü, menevi zenginliğini kabul etmek emperyanınmilli siyasetine kaüyan uygun gelmirdi. Yakın zamana katar, mütehassislerinezere almasak, ehalinin büyük ekseriyeti Türk halklarınıngedim tarih ve kültürü, devlet kuruluşu ile, keçmiş Sovyet imparatorluğuerazisinde heyli Türk halkın yaşadığını ve onlar arasında tarihen maneviyakınlık olduğunu bilinirdiler. Çokcildli "Vsemiranaya istoriya", "İstoriyadrevnego mira" (3 cildde), "İstoriya srednih vekov" (2 cildde), "Sovetskiyensiklopediçeskiy slovar", habele yüzlerle tariha aid derslik vemonografyalarda Türk halkları için ağlasığmaz bir yaranış nezeriyesi uydurulmuştu.Böyle ki, Türk halklarının ümumi tarihi arasında sün'i uçurumlaryaratılır, bir-birinden tecrid halda araştırılır, ümumtürk kökündenuzaklaştırılır, bu halklar "gelme" adlandırılmışlar.Tarihi biliklerin kütlevi esası olan öğrenv kitapları emperyanın nezaretialtında sifarişle hazırlanırdı ve böylece içtimai fikir esil hakikattanuzaklaştırılırdı. Bu şifarişin icracıları olan bir para yerli alimler Merkezin(Sankt-Peterburg ve Moskova) konsepsyası ile yüklenmişdi.Azerbaycan tarihi üzre akademik ümumileşdirici neşrlerin 5 esas götürülenkonsepsyonun başlıca tezileri bunlar olmuşdur: Azerbaycanlılar(Azerbaycan Türkleri değil) özünün Türk köklerinden kopartılıp, İran-Kafkas soykökünden töreyib doğulduğu, Medya tarihi ve medyalılar ile"gohumluğu" inandırılır. Güya azerbaycanlılar Türk dillerinin birinde("Türkdilli halk") danışan bir halk gibi bu topraklara XI. yüzyılda gelmişler,onların tarihi İslama, Mongollara, Türklere karşı mübarizeden ibarettir;Rus halkı Azerbaycanlıları nasıl Doğu istibdadından kurtardı; milliyetçiAzerbaycan Halk Cumhuriyetine karşı Rus inkilapçıdemokratlarınınmübarizesi ve hilasedici rolu, kommunizmin işıglı yollarındakazanılan kalebeler, çiçeklenen Azerbaycan, Sovyet halklarının kartaşlıkailesine mensupluk, karşılıklı yardım ve emektaşlık Azerbaycanhalkını geniş inkişaf yoluna çıkartmış, iç ve dış düşmenlere kalip gelmegeimkan vermişdir. Azerbaycan terekkisini başga bir istikamette aktaranlar,onu SSRİ'den kenarda, bağımsız görmek isteyenler halkın düşülenleridirler.Lakin mühtelif vaktlarda Azerbaycan uyanışının önderleri olmuşdur.60. cı yıllerden Sovyetler Birliği'nde Azerbaycan Türkolojinin esas mer-5. Azerbaycan tarihi. 3 cildde. Az. SSR İlimler Akademisi. Bakû 1958, 1960, 1963;İstoriya Azerbaydjana. Az. SSR İlimler Akademisi. Bakû, 1979.569

kezine çevrildi. Azerbaycan'da Türkçülüğün inkişafı manevi hayatınbütün sahelerine küclü tesir gösterdi. Ama Sovyet ideolojisi buna maneolurdu. Böhle ki, 60. cı yıllerin sorlürondü Azerbaycan tarihini milli zemindeyazmağa karar veren, "partiyalılık prinsiplerinden kenara çıkmış"Z. Bünyatov, M. İsmayılov, S. Aliyarlı gibi tarihçiler çok ciddi tezyigemaruz kaldılar. 6 Eyni zamanda Azerbaycan'ın tarihini, edebihatını millikonsepsiyon esasında hazırladığı için, Azerbaycanlıların soykökünü Türkköküne bağladığı için, Azerbaycan Tarihi haritalarını düzgün verdiyi içinI ci cild Azerbaycan ensiklopedisi leğv edildi.1975 yılında kazak şairi Olcas Süleymanov'un "Az i Ya" eseri Sovyetimparatorluğunda partlayış etdi. Hakim Rus milliyetçiliğine, şovenizminegüçlü bir zarbe vuruldu, iki hisselik "İgor Destanı"nın Türk menşeineve kadim Türk-Şumer ilişkilerine hesredilmiş formaca ilimi-bedii esse,mazmunca politik pamflet idi. Avrupasentrizmini, Rus şovenizmini ifşaeden bu eser milli türkolojinin, tarihçiliğin inkişafında çok büyük rol oynadı.Azerbaycan Sovyet tarihçiliğinde ilk olarak 1983 cı yılında İlimlerAkademisi'nde keçirilen "Azerbaycan halkının etnogenezi" adlı ilmi seminardabir kurup tarihçi alim -Y. Yüsifov, S. Aliyarlı, G. Geybullayev,K. Aliyev- yeni ilmi faktlarla çıkış ettiler. Derin araştırmalar esasındaonlar sübut etmişler ki, Azerbaycan Türkleri "gelme" olmamış, erkendövrden Türk dilinde danışmış ve heç bir başka halktan dönmemişler. Buçıkışların yazısı o vaktlar için görünmemiş başlık altında neşr edildi. 7Prof. S. Aliyarlı'nın bu topluda çap olunmuş mekalesi- "Ob etnoganazaazerbaydjanskogo naroda" -1990cı yılında ABŞ- da yeniden çap olundu 8 .Böylece Azerbaycan tarihçiliğinde soykök problemi üzre ilmi konsepsiyonunyaradılması yönünde uğurlu bir attım atıldı. Lakin 80 ci yılların ortalarındaMoskova'da çıkan Merkezi wurnallarda ("İstoriya SSSR","Voprosı istorii") Azerbaycan Türklerinin esil soykökünü araştıranlarakarşı kampaniya başlandı. Azerbaycan aydınlarına yene "Türkçü", "Pantürkist"gibi siyasi damğalar vuruldu.Ümumiyetle, SSRİ dövründe Azerbaycanlıların etnik kimliyi üzre neİlimler Akademisi nezdinde, ne Üniversite kuruluşunda mütehassis hazırlanmamışdı.Bu problemin tarihi Merkezin gösterişi ile bir para tarihçinininhisarına verilmişdi. Bu bir daha onu testikleyir la, Sovyet tarihçiliğindeetnogenez problemi "bağlı", gadağan olan mövzu idi.6. Bak: Sov. İKP XXIV kurultayının kararlan ile alakadar olarak ideoloji işi daha dagüçlendirmek sahesinde respublika partiya teşkilatlarının vazifeleri hakkında materiallar.29-30 ekim, 1971. Bakû, 1972, s. 387. K probleme etnogeneza azerbaydjanskogo naroda. Bakû, 19848. Aliyarov Süleyman. On the Genesis of the Azerbaidzanian People (To Ward aFormulationof the problem). // Soviet Antropology and Archeology. New-Ûork, 1990570

Sovyetler Birliği'nin çökmesi ve Türk Cumhuriyetlerin bağımsızlıkkazanması neticesinde tarihçiler için ilmi esaslarla eserler yazmağa, düzgünbilige kütlevi yiyelenmek imkanı yaranmışdır. Atatürk'ün "tarih gerçekleritehrif eden bir sanat değil, eksine, onu açip gösteren bir ilim sahebiolmalıdır" fikri yalnız devletin ve milletin bağımsız olması ilegerçektir.Artık günümüzde Azerbaycan tarihinin bir çok mövzuları hakkındahakiki ve tam bilige kütlevi yiyelenmek imkanı yaranmıştır. İlimin Üniversitemerkezlerinde aydınların bu sahede araştırmaları ümumileştirilmişeserlerde, dersliklerde öz eksini tapmışdır. 9"Azerbaycan tarihi"nin (1994) müellifi merhum Prof. Y. LüsifovAzerbaycan Türklerinin soykökü hakkında yazırdı ki, "bezi tetkikatçılarımızartık çeynenmiş konsepsiyon ile silahlanarak halkımızın güneydaFarslar'dan, guzeyda Kafkas dilli Etnoslar'dan dönme gibi esassız fikritarihimize zıramağa çalışırlar. Halbuki ne Farslar'ın, ne de Kafkas dilleriailesine mepsup olan Etnoslar'ın kütlevi surette Türkleşmesini gösterenheç bir tarihi sübüt yoktur. Tarih boyu Azeri Türkleri Farsmenşeli ve Kafkasdakibaşga Etnoslarla konşu olmuş, onların müeyen kismi Azerbaycan'dameskan salmıştır". 10Prof. S. Aliyarlı'nın redaktesile yazılmış "Azerbaycan tarihi" kitabıAzerbaycan tarihçiliğinde uğurlu bir hadise oldu. İller boyu ilimi seminarlarda,konferanslarda, öğrenciler auditoryalarda ireli sürülen konseptualideyalar, Azerbaycan tarihinin mühüm problemleri büyük zehmet hesabınahazırlanmış ve bu kitapda öz eksini taplıştır. İlimi adamlarındeyerine göre, bu kitap Azerbaycan'ın bağımsızlığının ifadesidir. Kitapdauzun yıller Azerbaycan tarihinin saktalaştırılmasına hidmet etmiş yanlışve sererli konsepsiyonlardan farkli bir konsepsiyonun -milli konsepsyonunyaradılması yönünde uğurlu bir attim atılmış ve en esası ise Azerbaycantarihçi alimlerin gerçek ilimi esaslarla eserler yazmasına yol açılmışdır.Kitapta yenilik çoktur. Bunlardan biri- yeni kaynakların kitapa düşmesidir.Prof. F. Kırzıoğlu Yunandilli kaynaklarda eski Türklerin önAsya, Aralık, Gara ve Hezer denizleri bölgelerinde yaşaması hakkında birsıra yeni melumatlar üze çıkarıp ye bunlar "Azerbaycan tarihi" kitapındageniş istifade olunup. Vey Şah İsmayıl'ın Musa Durgutoğlu'nun adınafermanı ilk defe kitapta istifade edilip böyle kaynaklar çoktur.9. M. Ismayılov. Azerbaycan tarihi. Bakû, 1992; Azerbaycan Tarihi (en kadim zamanlardanXX esredek). I cild. Z. Bünyatovun ve Y. Yüsifovun redaktesile. Bakû, 1994;Azerbaycan tarihi. Uzak keçmişden 1870 ci yıllara kadar. Prof. S. Aliyarlı'nın redaktesile.Bakû, 199610. Azerbaycan tarihi, Bakû, 1994, s. 209, 210571

Bu eserin yeni alfabe ile (latın alfabeşine dayanan) neşr edilmesi deAzerbaycan tarihçiliğinde önemli bir hadisedir, çünkü Türk halkları ilearadaki harf duvarları yıkılır. Kitapın büyük bir bölümünde AzerbaycanTürklerinin yaranışı problemi "sosyal sifariş"den uzak, ilimi prinsipleresasında araştırılmış ve Azerbaycan tarihçiliğinde yaranış problemininöğrenilmesinde elde edilmiş yeni ilimi bakışlar esaslı şekilde testiklenmişdir.Kitapta kayt olunur ki, "dünyanın bir çok ölkeleri gibi, Azerbaycanda tarihen çokmilletli bir memleİcetdir. Burada uzak keçmişden başlayarakKafkas-îber dillerinde danışan (Udinler, Mizgiler ve b.) ve İrandilli(Tatlar, Talışlar ve b.) toplumlar çoklukda olan Türksoyköklü bir halk ileyanaşı ve birlikde yaşamışlar ve yaşamaktatırlar... Ama dünya tarihindekökçe bir-birine yakın olan veya olmayan her halkın öz yaranış yolu vardır"."Azerbaycan Türklerinin bir halk gibi tarih sehnesine çıkması ilimdebüyük marag doğuran mövzulardan biridir. Ancak buğüne gibi bir sıratarihçiler bu mövzuya ilimi bakımdan değil, en'enevi imparatorluk siyaseti"bakımından" yanaşmaktadırlar. Kitapta problem üzre "tarihçilik emperializmi"araştırılır. Kibin her hangi kökden yaranıp dünyaya gelmesiMerkez-Sankt-Peterburg ve Moskova- ilim adamlarını sanki bu halklarınözlerinden daha çok rahatsız edirdi. Bu heç de tesadüfi değildi. Öz"büyük siyasetini" bütün sahelerde yapmak isteyen Merkez, üzerindeağalık ettiği halkların keçmişine yalnız özünün "ölçüp biçdiyi" bir kalipvurmağa çalışırdı. Türk halklarının "ilkin veteni" yalnız Altay bölgesi sayıldı.Onların hepsinin IX-XI yüzyıldan önce Iran ve Kafkas-İber kökündenolduğu, yalnız sonralar dönüp Türkleşmeğe uğradıkları inandırılırdı.Buna uyğun olarak "Türkdilli halk" anlayışı ortaya atılıp vetendaşlık gazandı.S. Aliyarlı kayt edir ki, "tarihçilik emperializmi" eslinde bu probleminöğrenilmesi üzerine yasak vurmuştu.Son zaman "tarihçilik emperyalizmi"ne karşı- Çinlilerin, Farsların,Rusların inadlı cehdlerine bakmayarak, çağdaş Türk halklarının coğrafive siyasi tarihlerinin möhkem temeli goyulup. Bu, o demekdir ki, Atatürk'ün"tarih bir milletin kanını, hakkını, varlığını heç bir zaman inkarede bilmez" fikri çağdaş tarihçiliğimizde öz tezdiğini tapir.Analoji olarak Azerbaycan Sovyet tarihçiliğinde taleyüklü başka birprobleme de bakış ziddiyetli idi. Güzey Azerbaycan'ın Rusya terefındenişğalı (1801-1828) ve Azerbaycan'da sümürgecilik sisteminin kurulmasıhakkında gerçek konsepsyon yok idi. Kaynakların melumatları inkar edilerek,"'birleşme' könüllü bir akt, müterekki tarihi hadise" gibi verilirdi.Böhle bir deyerlendirme hetta kitapların baçlığına çıkarılırdı. 12 Azerbaycantarihinin bu probleminden yazan müelliflerin çoku Azerbaycan'ınRusya terefınden içgalına hakk gazandırlağa, buna medenileşdiricilik dongeyindirmege çalışırdı.11. Azerbaycan tarihi, Bakû, 1996, s. 156-12. Azerbaycan'ın Rusya'ya birleştirilmesi ve onun iktisadiyat ve medeniyet sahesindemüterekki neticeleri. Azerbaycan SSR İlimler Akademisi. Bakû, 1955.572

60 cı yılların sonunda S. Aliyarlı "Kuzey Azerbaycan'ın Rusya ilebirleştirilmesi ve ekonomik vaziyeti" adlı ilk dolğun, çitti araştırmayapdı. 13 Bu resmi teze karşı çıkmak idi. 14 Yeni araştırmanın neticesiondan ibaret ede ki, "birleştirme" adlanan proses herbi sümürgeclik boyunduruğuidi, "birleşmenin" neticesinde Güzey Azerbaycan Rus metropolyasınıniktisadi sömürgecine ve hammal bazasına çevrilmişdi. Bu konsepsyonakarşı metbuda kampaniya başlandı, "birleşmenin" resmiideoloji esasında müterekki ehemiyeti müdafıe olundu. Bugün bu meseleüzre sifarişsiz, ancak ilimi-tarihi bakış üstünlük teşkil edir. Bu konserpsyonundüzgün olduğu Bakû Üniversitesinin 75. yıldönümüne hesr edilmişyığıncakda en yüksek devlet seviyesinde testiklendi. 15Çarlık Rusya'nın Kafkas'da y erittiği sömürgecilik siyasetinin başlıcacehetlerinden biri de burada köklü etnodemografya deyişikligi yaratmağaçalışması idi. Ipyotrun vaktında Rus hükümeti ile sık elage saklayan Ermenikilisesi yeni Hıristiyan devletinin bölgede möhkemlenmesini arzulamaklaKafkas'da Ermenileri hehemon etnosa çevirmek ve tarihi Türk topraklarınıbenimsemek maksadleri ğüdürdü. XIX. yüzyılın evvellerindeRusya'nın Kafkas'da apardığı iri mikyaslı savaşlar şeraitinde bu planınreallaşması için elverişli zemin yarandı. Rus işğalı zamanı neinki halkınsoyadı inkar edildi, hapçine ölkenin adının- "Azerbaycan" mefhumununresmi devlet senetlerinde işlenmesi leğv olundu ve sonralar ise haritelerdende silindi. Bu vaktdan Rusya'nın resmi senetlerinde, o cümledenRusya ve İran arasında bağlanmış Gülüstan (1813) ve Türkmençay(1828) barışmalarında Kafkas Azerbaycan'ının adı yok, keçmiş hanlıklarınadları kayt olunmuşdur. 16 Yalnız 28 Mayıs 1918 yıl Azerbaycan adınındevlet anlayışı gibi Halk Cumhuriyeti terefinden testik olundu. MehmetEmin Rasulzade 1925 yılında İstanbul'da okuduğu kendimühazereleri zamanı kayt etmişdi: "Rusya idaresindeki müselmanlara"Türk" dedirtmek indi artık kazanılmış bir davadır. Yalnız "Türk" kelmesideğil, "Azerbaycan" adı da kazanılmışdır". Azerbaycan Halk Cumhuriyetidevrildikden sonra da Azerbaycan adı resmen mühafize edildi. AzerbaycanHalk Cumhuriyeti mövcudluğunun tarihi ehemmiyetinden biri demehz bu faktdır. 27 Nisan 1920 yıl istilası ile devlet faktilu bağımsızlığınıitirse de, Azerbaycan SSR gibi formal da olsa bağımsız kaldı.Bugün Azerbaycan'ın milli bağımsızlığa kavuşması Atatürkçülüğünbeyinlere ve yüreklere hakim olması için şerayit yaranmış ve bu yoldabüyük çalışmalar gerektir. Sosializm rejiminin demir perdeleri Atatürk'çü13. Bu barede bak: Taha Akyol. Azerbaycan Sovyetler ve ötesi, istanbul, 1990, s. 122,12314. Sov. İKP XXIV kurultayının kararları..., s. 3815. Bakû Devlet Üniversitesi'nin 75. yıllık yubileyine hesr olunmuş tenteneli merasimdeAzerbaycan Respublikası prezidenti H. Aliyevin nitki. // Azerbaycan gazetesi,29.XI.1994, s. 2.16. Azerbaycan tarihi, Bakû, 1996, s. 602-607; 618-624573

düşünce sisteminin yayılmasına imkan vermişdi. Sovyetler Birliği'ndemeşhur siyasi ve herbi hadim Gazi Mustafa Kemal'in seçilmiş eserleriRus dilinde iki defe neşr olduğu halda, 17 Azerbaycan Türkçesinde ilk defeolarak yalnız 1991 yılda işık üzü görmüşdür. 18Son yıller M.E. Rasulzade adına Bakû Devlet Üniversitesi'nde birsıra ilimi çalışmalar müdafye olunmuşdur. Bunlara Atatürk'ün eserleri,nutukları tarihi kaynak gibi istifade edilmişdir. 19Keçmiş Çarlik ve Sovyetler Birliği döneminde tarih bir ilim gibi esasenson 70 yılde hamılıkla okunurdu. Lakin bu tarihde ilmilik siyasiideolojimeyarlarla evez olunmuşdu. Neticede bu tarih Türk halkları içinöz tarihlerinin öyrenilmesine değil, unudulmasına hidmet edirdi. Orta veAli mekteblerde esas dikkat Rusya tarihinin öğrenilmesine yöneldilmişdi.S SRİ dağıltımdan sonra Türk dünyası tarihini esaslı araştırması ile yanaşı,onun öğrenmesi için de geniş imkanlar yaranmışdır. Azerbaycan Üniversitelerikuruluşunda Türk halkları tarihi kürsüleri açılmış ve öğrencileriçin müvafik kurslar okunumaktadır. 20Prof. Dr. Turan Yazgan'ın başkanlığı ile Türk Cumhuriyetlerindeaçılan Türk mektepleri, kitap mağazaları, kongrede toplantılar, seminarve görüşler, "Türk Dünyası Araştırmaları", "Türk Dünyası Tarihi", "SosyalSiyaset" dergileri Türk dünyası için çok büyük bir hizmetter. 1990 yılındaKayseri'de keçirilen Birinci Büyük Üluslar Arası AzerbaycanKongresi Azerbaycan'ın tarihine dahil olmuş büyük tarihi olay idi.Son yıllar Azerbaycan'da Türkçülük fikrinin yayılmasında AzerbaycanAraştırmaları Vegfı önemli yer tu tur. 1997 yılında Azerbaycan'daTürkçülük ve Azerbaycançılık problemlerine hesr edilmiş ilmi-nezerikonferans keçirildi. Konferansın materiallerı toplu şekilde neşr olunup. 21Türkçülük ve Azerbaycançılık problemlerine bir çok tetkikatçılar cevapaktarır. Prof. Süleyman Aliyarlı kayt etmeşdi ki, indi Transkafkas ölkelerintarihi coğrafyası, etnik (ulusal) kimliği mövzusu çok mühümdür. Tesadüfideğildir ki, London Üniversitesi bu yakınlarda "Transkafkas ser-17. Kemal Mustafa. Put novoy Tursii. T. I-IV. Moskova, 1929-1934; Atatürk Kemal.İzbranıyye reçi i vıstupleniya. Moskova, 196618. Utkan Kocatürk. Atatürk. Tercüme ve kaytlar Dünyamalı Veliyevindir. Bakû, 1991.19. Rövşen Kilasov. Revolütsii v peryov çetverti XX veka. (Dva etapa turetskogo revolütsionnogodvijeniya). M.E. Rasulzade adına BDÜ. Bakû, 1993; Igbal Ağayev.1917-1920 ci yıller Azerbaycan tarihi Türkiye tarihşünaslığında. Avtoreferat. M.E.Rasulzade adına BDÜ. Bakû, 199320. Medhiyeva Nisbet. Rusya impariyası terkibindeki halklarının tarihi. 1800-1917. M.E.Rasulzade adına BDÜ. Bakû, 1993; Mehdiyeva N. Türk halklarının tarihine dair materiallar.BDÜ. Bakû, 1994; Türk ve Kafkas halkları tarihinin bezi meseleleri. BDÜ.Bakû, 1997.21. Azerbaycanın Türkçülük ve Azerbaycancılık problemleri. Azerbaycan AraştırmalarıVekili'nin 25-26 Nisan 1997 yılda "Azerbaycan'ın Türkçülük ve Azerbaycancılıkproblemleri" mövzusunda keçirdigi ilmi-nezeri konfransın materialları. Bakû, 1998574

hedleri" başlığı ile geopolitik seryada ayrıca bir kitap çap etmişdir. 22Azerbaycan tarihçiliğini deyerlendirerek, S. Aliyarlı yazır ki, indi tarihçiliğimizözümlü bir keçid aşırımına gelmişdir. O, ciddi bir meselenin üstündedayanır. Bezi tarihçilerimiz saya gelmez eski çetinliklerin üstüneyenisini getirirler: Güzey Azerbaycanı "Azerbaycanlılıkdan" çıkarmağaçalışır, "burası Azerbaycan değil, Şirvan olmuşdur" söyleyir ve yazırlar.Güya Şirvanda XX. yüzyıle gibi yalnız İrandilli Tatların yaşaması, bu sonuncularınise "yalnız Azerbaycan'da Sovyet hakimiyeti kurulduktansonra geti olarak Türkleşmeye başladığını" yazırlar. 23 Buna cevap olarakS. Aliyarlı yazır: "Eger Şirvan'da yaşayan toplum yalmz 1920 ci yılındansonra "Türkleşmeye başlamış" idise, Ağamesih Şirvani, Nişat, Mehveşi,Vaiz Efendi, Esger, Gasım, Mehcur, Şeker, Nabi Efendi, Lahıcı, Asef,Bahar, Naci gibi XVIII-XIX. yüzyıllarda Türkçe yazıp yaradan onlarca"Şirvani"ler tarihimizde olmazdı. 24Kitapta çap olunmuş Prof. Şövket Tağıyevan'ın megalesi de bumövzu ile sesleşir. Burada Azerbaycan tarihinin saktalaştıran, onun tarihibütövlüğünü inkara çalışan İran müelliflerine tutarlı cevap verilir. Yıllarboyu Azerbaycan adı etrafında mübahiseler siyasi mahiyet taşımaktadır.Bugünde İran tarihçileri gerezli bir yazılarla çıkış edirler ki, "Arran veŞirvan topraklar bezen Arran ve Şirvan, bezen ise Kafkas adlandırılmışdır.25 Keçen yüzyılın evvellerinden başlayan Güneyli-Guzeyli ayrılık ehalinin,bütöv halkın yaddaşında uzun yıller boyu yaşamışdır. Müellif bufaktı testikleyen bir resmi senedi -Rusya devletinin İran'daki memurununmelumatını verir. 1903 yılda Rusya'nın Tebriz'deki baş konsulluğununAzerbaycan eyaletinde yerli ehalinin bu devlete münasibeti hakkında neticesiböhledir: "Buradaki Azerbaycanlılar onları iki hisseye ayırdığımıziçin bize nifret besleyirler".Konferansın önemli ceheti o oldu ki, mövzularla bağlı ilk defe olarakilim adamları ile yanaşı siyaset adamları da Türkçülüğün ve Azerbaycançılığınçağdaş yozumunu vermeğe çalışmışlar. Bu ilimi ve siyasi mühitlerarasında temasın güçlenmesi bakımından da az ehemiyet kesb etmir.Problemin ideoloji bir sistem gibi gavranılması da dikketi calp edir. Buiki anlayış bezen eynileştirilir, bezen ise karşı-karşıya goyulur. Bu baredesohbet açanlar Azerbaycancılığı yegane ve mümkün ideoloji sistem, milliideoloji gibi kabul edirlir. Lakin bu fikre olan opponentler/Nesib Nesibza-22. Transcaucasian Boundaries. The SOAS/GRC Geopolitiks Series. London. 1996.Kitabın "Azerbaycan Respublikası: devlet serhedleri keçmişde ve indi" adlananaltıncı bölümü S. Aliyarlı terefinden yazılmışdır.23. Neskolko zameçaniy po povodu keniçeskih prosesov v Şorvane. // Dokladı AN Azers.SSR, t. XLII. Bakû, 1986, s. 72.24. Aliyarlı S. Türkçülük ve Azerbaycancılık tarihi kaynakların İşığında. // Azerbaycan'ınTürkçülük ve Azerbaycançılık problemleri, s. II, 12, 2125. Tağıyeva Ş. Azerbaycan adı etrafında mübahiselerin siyasi mahiyeti. II Azerbaycan'ınTürkçülük ve Azerbaycancılık problemleri, s. 32575

de, H. îbrahimli ve b.kayt edirler ki, bu işte klassik irsden istifade zeruridir,Azerbaycancılığı Türkçülüğün haricinde aktaranlar yanlış fikirdedirler.Konferansda kabul edilmiş ortak beyanatda kayt olunmuşdu ki,Türkçülük, Azerbaycanın heyatı ehtiyaclarmdan doğmuş, milli bağımsızlığınve tehlükesizligin teminatına yönelmiş, milli şüurun, milli medeniyetin,dilin formalaşmasında, gelişmesinde müstesna rol oynamışdır. O,hehemonçuluga, tecavüze karşı dayanan özünü müdafıye ve mühafıze telimidir.Azerbaycançılık özel Azerbaycan medeniyeti ve bu medeniyetdendoğan milli bağımsızlık siyasi idealinin gerçekleşmesi barede telimdir. Oistiklaliyeti, unitarlığı, vahidliyi- milli bütövlüğü hedef ğötürmüşdür. 2626. Konferansda kabul edilmiş ortak beyanat, s. 157576

COMMUNICATION BETWEEN TURKREPUBLICSProf. Dr. Anvar KASIMOV*The problem eonfronted at fırst by the new Turk republics foundedwithin the borders of the former Soviet Union and Turkey, dialect fromthe current profound difference in dialect between the Turk communities.These communities spoke two dialects before the 1917 October Revolutionand easily communicated with these dialects. Before the OctoberRevolution Çağatay and Anatolian Turk were spoken, there was no diffıcultyin communication, books published in istanbul, Tashkent, Kazanand Baku were read easily every where and there was profound political,social and cultural communication.Within the Soviet period, as a result of the attempt to create differentnations and in this way, to spoil the unity of the Soviet Union, languagelost its identity of a "common" element to every nation and turned to anumber of different languages. Indeed, differences in the alphabet andreading were created that made it difficult to read a book in region otherthen the Turk region where it was published. On the other hand, withinthe same period, Turkey experienced an alphabet revolution.Among the examples to be given in this cultural communicationframework are the lOOth anniversary celebrations of 2İst March NewrozHoliday and the lOOOth anniversary celebrations of Manas Epic, celebrationof Al-Bukhary, Al-Fergany and Al-Horezmi.Hovvever, with the development of relations, it was seen that it wasalso a wide gap in communication relations between the Turk republics.Turkey started communication of the interstate level by being thefırst country to recognize Central Asia Turk Republics. The first step towardsmass communication started with the broadcast of the Voice ofTurkey radio station was to crate for the language needs of Central Asia.The fırst step other independence, it is the start of broadcasting of Eur-University of World Economy and Diplomacy, Tashkent.577

asian TV that was established on 27 April 1992 as a unit depend on TRTTelevision Office. With the need for the formation of many-sided communicationsources, the first step of the "News Agencies Union of theTurk Speaking Countries" vvere taken. This Union vvas organized on 26-27 November 1992 in Ankara, vvith the cooperation of TICA andUNESCO. Ones again, vvithin this framevvork, the formation of the "Unionof Eurasian Press" vvas decided on vvith the conference on the "Roleof the Press in the Meeting of the Turk Republics". This decision vvasreached on 20-21 October 1993.In addition of these, such project as joint film and cinema production,joint project for the Eurasian Station, joint attempts concerning televisioneducation, a relationship betvveen private television in Turkey andTV stations broadcasting in the other Turk Republics and joint press publicationvvere created. While some of these projects vvere materialized,some of them vvere not.Moreover, such good example of cooperation as the Council of TurkWorld Writes and the Occasion of Turk World Poetry vvere seen amongcooperators.With Eurasian Television, a broadcasting policy has been through ofvvith the aim of enabling the Turk countries and communities having acommon language, culture, race and history to come closer, and of realizingcooperation becoming the joint station of ali the Turk Republics. Jointnevvspaper and magazine publications betvveen the Turk republics andTurkey have been mostly produced vvith Turkey as a source, and havegreatly materialized. Today "Zaman" nevvspaper that being printed for alithe Turk republics is functioning as a bridge to communication by publishingthe nevvs both about Turkey and ali the Turk republics.It's important to note that even TICA's Eurasian studies magazinedirected tovvards Turk publics and published in their dialects, is a jointcommunication activity.The fırst step of the Nevvs Agencies of Union of Turk SpeakingCountries (NAUTSC) that vve vvill approach as one of the fırst attempts ofproducing an important communication netvvork vvere taken at 26-27 November1992 at the Conference of Cooperation in Communication held inAnkara.The inability of the Nevvs Agencies of Union of Turk SpeakingCountries to reach the expected goals, and the inability to take concretesteps in the matters dealt vvith at the general council meeting stem fromthe fınalcial diffıculties that the Turk republics novv confront and that vvebelieve are temporary.578

Apart from the fınancial diffıculties, another reason why NAUTSCeannot aehieve the effieiency and suecess is the defıciency in such technicalmaterials as telephone, fax and modem. Moreover, there are the humansources that are inexperienced in the international circulation ofnews and inefficient in the display of the required performance.After the Central Asia and Azerbaijan, Turk Republics gained theirIndependence, the attempts at cooperation mass communication have notuntil now produced the desired results.A majority of the reasons that account for the inability of the attemptsto develop are economic.The most important reason for NAUTSC not to be of the desiredquality despite the excitement of its supporters of its foundation and theirpointing out to its need, lies it these economic problems.It should be noted here that the NAUTSC is the most important elementin the cooperation of mass communication started among the TurkRepublics, and that it is desired to function on a horizontal communicationmodel. The reason for this inefficiency is the fact that the NAUTSCoffıces of some of the republics are deprived of the necessary technologicalinfrastructure. The telephone communication is expensive, and thatthere is not enough paper to place in the fat machine. Another problem ofthe offices of NAUTSC outside Turkey is the absence of suffıciently experiencedpersonel in the flow of international news.It is seen that there is fruitful cooperation with respect to newspaperand magazine publication. Hovvever, is the variety of the informationneeded by the Turk public option related to the Turk republics is takeninto consideration, it would be useful of the newspapers and magazinesincreased the news and information they gave the Turk republics.The foremost issues that come out in the researches made about thecontent of the massages communicated via the TV station may be cited asfollows:1. Dealing with the epies that have a joint cultural value (i.e.,Köroğlu, Manas, Borkurt Oğurhan and the like)2. Dealing with the parsons that have devoted themselves both to theTurk culture scientific life and art, and to humanity (i.e., Ahmed Yesevi,Ibn-i Sina, Alisher Navoi, Fizuli, Yunus Emre, Mevlana, MahmatKaşgari, Ali Kuşçu, Mahdum Kuli, Abay, Genceli Nizami, and the like)3. Trade and economic activities.579

It is obvious that this joint channel will gradually be watched morewith the dramas, documentaries, music and other programs produced inthe Türk republics. It is natural that in order for this joint channel to materializethe necessary infrastructure needs to be created.This infrastructure does not consist of the "Joint Broadcasting Council".In addition to this council, there is a needed for the establishment ofa Eurasian TV bureau. The responsibility of this bureau for the flow ofnews, and the creating of a forum that does program research and production.The Turk film, music, culture, art, and folk festivals and competitionsshould be held by means of some inions.Moreover, joint awards in the branches of journalism, poety, art andprofession should be considered within the framework of these activities.The project of connecting the Turk republics to the Internet viaTICA is continuing. In addition to this attempts have been made to establisha Turk world information bank and to transfer information betvveenthe Turk vvorld libraries and Universities. Hovvever, a concrete result hasnot been obtained from these projects. We hope that efforts vvill continuevvith the same eagemess and enthusiasm as at the onset.580

USING THE EXPERIENCE OF TURKEY INECONOMY REFORM OF THE REPUBLIC OFTAJIKISTANProf. Dr. Inom A. ASROROV*The Republie of Tajikistan is young sovereign state of Central Asia.To find its place in the world system, it is necessary to reform economyby intensive rate.Before 1992, the Rebuplic of Tajikistan was the part of USSR, andits economy was subordinated to the aims of common economic complexof USSR. Forming structure of economy in RT was quit up to the requirementsof economy of common large state. However, after disintegrationof USSR, after distraction of economic relations between union republics,such structure couldn't suit demands on independent economy of sovereignstate. It's having to reconcile in motion. It's the fırst. The second,the Republie of Tajikistan is transition from comand-administrative to themarket economy. So, economy must be demand on the market, i.e., itshould be effective, rentable, export orientally and responsive to the science-technicalprogress and realization these problems demand on seriouseconomy reform.The third, economy of Tajikistan is in crisis conditions and sufferedin the result of the civil war (1992-1994). Way out of the crisis is impossiblewithout economy reform. The processes of economy reform is complicated,demand to take into account not only concrete local conditionsof each state, but also international experiences in decision of analogousproblems.Turkish experience of economy reform is more interesting. The fırst,Turkey has 75 years of experiences of independent development of economy.Turkish Republie was proclamed in 23 Oct., 1923. The large experiencesin decision of political the economical problems were gain in thecourse of this period.* President, Inst. of World Econ. and Int. Reis., Dushanbe.581

The second, Turkey is one of the nearest our neighbour and ourproblems are likeness. The problems have been already decided successfullyby Turkey and the ways of their decision are interest for us. Let'scali some of them.1. Providing with progressive structural improvement in economySystematic works vvere conducted in Turkey. With the coming to thegovernment in 1994, civil government by the head of Mr. T. Osal vvorkedup the nevv economic programm, vvhich considerable grovvth of the shareof industries, and the sphere of services envisaged in the number of fırstturn- measures. 1984 vvas particular for Turkey-the year interval betvveenforth and fifth of fıve-year plan. The rate of GPP in a vvhole, as comparedvvith 1983 totalled 5,9%, including agricultural vvere 3,7%, industry vvas9,3% and the sphere of services-5,2%. First of ali, the success is explainedby more rapid development of export of the productions, theshare of agricultural goods and ravv materials also considerable camedovvn. So, by the grovvth of export on 28,5%, the share of product vvas increasedat 72,1%, but agricultural goods came dovvn at 24,5%, as for ravvmaterials of external industry its share totalled 3,4%'.In 1985, the nevv fıve-year plan of economic and social developmentvvas addoption, vvhere the structural changes in economy vvere payed specialattention. The sphere of the structure of investment vvittness about itsshare of industry and energy totalled 34,7%, agricultural-20,7% and othersphere-15,4%.It's to shovv preference to investment in industry, able to product export.In the result of such structural policy of the government, the share ofindustry, energy and building totalled in 1989-33,3% against 28,6% in1980. There vvere 3113,5 thous. peoples in industrial sector of economy,vvhich totalled 18,5% of economic active population of the country. Ascompared vvith 1962 there vvere 1350 thous. people in the industry or10,5% of economic active population 2 . The share of the sphere of servicesin GPP are considerable increased. It totalled 58,4% in 1990, and in1993—61,8% 3 . The change of structure of economy pirmited Turkey toincrease the product of GNP: in 1987-7,5%, in 1988-3,6%, in 1990-9,2%,1993-5% 4 . The rate of GNP in developed market states (USA, Japan,Great Britain, Germany) totalled 2,3%. The volume of export in 1990 totalled$13 bili., and in 1993-$4,8 bili 5 .1. Tapuna: HOBUC LEMEMM accHOMmeacoro RA3AMW B 80-e ronn. M: Hayıca, 1991, c.2. TaM »E;CIO73.3. Amu Apı*a ceronHa, 1994, NQ 2, C: 12.4. Ayayı A®pnca ceroniM, 1994, Nq 2, c: 12.5. Ayavı A®pnca ceronH», 1994, Ne 2, c: 12.582

2. Providing vvith competitiveness of goods of turkish firms onthe world economy.The experience of intriduction of achievement of sciences, techniquesand progressive technology in the industry are interest for Tajikistan.There are some ways of decision of the problems.The first, it's to creat joint ventures with investment or attractive theinvestment in the way of the building of private foreign enterprises ortheir branshes. For example, the competitivenesty of productions ofchemistry industry were achieved in that way. The production of thechemistry means of protections of plants, varnishes, dyes and some kindof dye-staffs. Private investment take active part in the development ofmachine and electrican industries. Progressive world technology strike inindustries of Turkey by this way. Production and assembly of transportationby the licence of vvesteuropean and american companies are takenleading place in machinbuilding.The transnational coorporations active work in auto-tractor assemblyindustries of Turkey, such as "Ford", "Fiat", "Reno", "Mersedes", "GamblerBens", "British Motor", "Crasler", and others closely coorperatingvvith local large privare capital.The second vvay, it's the development of nevv productions, determiningof NT in the ali branches of economy. From the begining of 80-yearsthe nevv branches of radio and electronic industries are formed and intensivelydeveloped. The production of telephone, radio and teletechniques,electronical apparatuses, assembly of computers are increased on the baseof vvide applying of vvest technology.The third vvay is introduction nevv techniques and technologies. It'screation ovvn sciences-techniques base, the vvork up the science problemsand introduction its result. The centre of science-technics investigations"Tubitac" is monitoring for the research activity of universities and otherorganizations, coordinating of their activities, follovving the novelties, usingin ali sectors, search fınances for nevv researches and so on.Ali three vvays of introduction of achievement of science and technicsare interest for RT.3. Conducting the agrarian reform in TurkeyIn autumn 1984, the lavv on agricultural reform vvere vvork up andproduce shovvn to Majlis. The complex juridical provosions promoting todecide the urgent problems of the landovvneship and landtenure contain inthe lavv.In what articles of the lavv and their realization are RT interest for?583

The neeessity and the methods of struglle are pointed out in articleN2 1 . These problems are big scourge for national landovvneship. Our experiencewitness about it: After October revolution the land of landlordwere given to the peasants. It was impossible to effectively use the agriculturaltechniques because of their small size. At present time, large statefarms and collective farms are reorganizing and forming small farmer ontheir place.There is no private property on the land in Tajikistan. But the mostinternational organozations (IMF, World Bank) insist us to impelementthe private property on the land. I consider, that if this happend, then privateproperty on the land must have the limites as in Turkey. The strip,receiving by peasants coressponding the mention law isn't carried out tobuy and sail, leasing and passing to other person in any form, besidesheir-at law.It's interesting the methods of setting up of land the strip for a onefamily: The strip must provide to the owner the gross income in the volumeof 1 bili. lir (accor. to the prices of 1984).4. Privatization of the state propertyTo the moment of intensive conducting of economy reform (80-years) the leading place in system of property placed the state property inTurkey. At present time in Tajikistan, the share of the main funds of stateenterprises increas 95% of ali the main foundation of economy. Stateproperty is not anly in Turkey, but also in developed countries show onthe bad side.The state enterprises, confrotation between departments managmentof state enterprises in the problems of employment, wages, investmentplans, demand on loans, reconsilation of producting process and othersare influence for their manoeuvrebilty. So, in other countries (in England,during Mrs. Thatcher), as in Turkey in the aim of increasing effectivenessproduction begin to limit the strenghening the participant of the state,in the process of production and starting to privatization of the stateproperty. For development the process of privatization in Tajikistanshould be used some forms of privatization, using in Turkey. The follovvingfactors are:a) "Buying" of state privatization. The means consist of that state enterprisesbecome joint company of private and its shares selled to personallsof this enterprises. They can be selled as in credit, as at the expenseof special funds.b) Selling to people the right for using and extract income from explotationstate enterprises buildings and so on.584

The right for using the fırst bridge through Bosfor was selled in thatway. It was not selled the bridge, but it was selled the income of its andadjoing access road for gaining receipt means to use for the furthering investmentsfor payment of expenses for building and appearing creditordebts. Such form of privatization should be used in Tajikistan accordingto the land. Providing with land in the state property can be seli the rightfor using the part of land to a property.c) State creates an enterprises or the state enterprises to take to privatecapital for exploration on the definite condition and definite time, includingin right to sale of goods and services. The list of such enterprisesdefine by high coordination council on economic questions and declarebymany enterprises in Tajikistan, which aren't worked. These enterprisesshould be take to the private capital for exploration.d) Leasing form. In Turkey, the law No 3226 was passed in 1985, incorresponding to leasing form of movable and unmovable property werelead to the local and foreign leaseholder, leasing system is used both inTurkey and in the foreign countries. By leasing relationship of leaseholderwith state realize through the leasing company. There are many otherforms of privatization in Turkey. But Tajikistan is great interest to theabovementioned forms.5. The measures of reducing of budgetary deficitThe budget of Tajikistan is deficient, so any experiency of its redusing,including the experience of Turkey are great interested.First, the government decide to release itself from considerable partof these expenses, by means of strengthening of local budgets. The second,the Government begin to pay attetion to creation and using out budgetaryfunds. There are 100 out budgetary funds.The source of their formation are taxes, early receipting in state budget,special increment to the import from own activity. The aims of thesefunds are to give the subsides and privilege credits to the state private enterprises,cooperatives, and also to the individuals. Another out budgetarysource of financial resources state are loans. State emit securities guaratedincome. It permite the state to attract considarable means from monetarymarket. The third non-inemissiv financial source is savings of compulsion.In April 1 1988 the law N 3417 was adopped. The law is establishingthe compulsory deducation from wages of ali vvorkers originally inthe rate of 2% and from the businessmen's income -3%.These rates were increased at 4 and 6 % correspondingly. Accordingto the law, collected in that the private savings-account in agriculturalbanks and ali these are using for investment. The accumulation on these585

account are the personal property of their owners. However, they will beable to use this only after 15 years and take only 60% of accumulationsum.6. The development of foreign tourismThe tourism is payed more attention in Turkey and it's not accidently.This sphere is one of the main chanel of receipt of currency, whichplay considerable role not only in descharge of state budgetary defîcit,but also in development of economy of Turkey. Turkey received $2,7bili. from the tourism in 1990 6 .Can Tajikistan use the experience of Turkey in this plan? Have weobject, which can attract the foreign tourism? Of course! The first, it's archaeologycalobjects, historical monuments, having more 2-3 thous. age.We can turn some of our cities (Panjakent, Khudjant, Ura-Tube, Kulob)to the tovvn-museum as bukhara, Khiva and Samarkand in Uzbekistan.The second, these are resorts; sanatoriums, using the recreation resources,natural resources of the republic.The third, it's the mountaineer. The forth, it's the various faun ofmauntain regions. But Turkey have the advantage in the development ofnet infrastructure of tourism. Tajikistan should be study the turkish experiencein the sphere of tourism.7. Reforming of external economic relation of TurkeyThe investigation the economy reform of Turkey, we should pay attentionto the reforming of external economic relation of Turkey, whichare also interest for Tajikistan. In 60-70 years Turkey conduct the policyof import of substitution. This policy was directed at creation of the baseof national industries. It leaded to strengthening of the state sector ofeconomy and state industries. The policy rested on protectionism, meaningthe defence of national industries from compititions of foreign goods.So, fırst of ali import was particulaly hard regulated by means of licences,quotas. As to export, it wasn't hard controle. But in spite of this,the import of substitution model, oriented the production at the satisfactionof home market reguirements, in defınite degree, redused the opprtunitiesnot only export, but also ali economy.The stabilization programm of civil government, which came topower in 1983, work up on the base of monetary conseption of marketmechanism, envisaged the role of state by every kind of encouragement6. TypiMH: HOBtıe TeHnemm sKOHOMmeacoro pasamıa B 80-e ram. M: Hayıca, 1991, c.63.586

of initiative private eapital in development of export and competition.The principle of market effectiveness spread the extrenal economicsphere. It was means of change of hard state regulating foreign trade, particulalyimport, is liberalization. But, for ali that the state don't forfeit itsregulation role, so long as keep the aim of every kind encouragement ofreceipt of currency, but switched över the limititation import to everykind of encouragement of export.Liberalization of import in Turkey have began in 1984. The quotasvvere disaffırmation. Accor. to the nevv import regime, ali imported goodsvvere included in one of the three lists. Goods, vvhich vvere ban to import,including in the first list. Goods, vvhich must took the permission from offıcialpovver to import, included in the second lists. This list called thelimiting. In the third lists vvere that goods vvhich exported free and thislists called the liberalization. In 1985 the first list vvas considerable reduced.At present time the third lists aren't maked at ali.Liberalization of import had for an object to creat the competiton ofhome goodsproducers, producting the analogous goods they to vvork övercompetitiveness of ovvn productions.At present time, insignnifîcant limited of import have an object toproviding the development those spheres of industries, vvhich productionaren't competitiveness.At present time the main measures are taken, directing to creation ofcompetitiveness of industries and realization the transition from the policyof encouragement of export to the policy of exportoriented industrialization.The financial-economical measures of ecouregment of turkish exportare interest for Tajikistan. These measures are the follovving:1. For production of competitiveness goods grant the spot exportloans, to free from taxes;2. To grant the loans according to the special foundations of encouragementof export.3. If receipts from export come into the country in the fıxed dates,the taxes, including in the cost of goods completely or partially payingback to the producer.4. From the special foundation of stabilization price are payed theecouregment premium.5. The produsers of exported goods allot the assignation for importneccessary components.6. Export industries free from tax.This experience can be use by vvork up of external economical policyof the Republic of Tajikistan.587

TURKEY'S CHALLENGES IN THE ARAB WORLDDan TSCHIRGI*Kemal Atatürk's dictum to the effect that Turkey's foreign policyTurkey should seek "peace at home and peace abroad" carried farreachingand clear implications. In the fırst place, those few words left nodoubt as to Kemalist political priorities: pride of place was given to domesticgoals. Foreign policy was, therefore, the handmaiden of domesticpolicy, the latter's instrument for national objectives seen as enhancingthe internal vvellbeing of the Turkish state. A second majör implicationemerged as a necessary corollary to the fırst. If Turkey's approach to foreignaffairs was to remain steadfast as a tool for promoting interests thatwere ultimately of a domestic nature, pragmatism and flexibility in theconduct of international relations must be preserved. In this, Atatürk'soutlook paralleled that of the founding father of another republie, GeorgeWashington, who cautioned his countrymen to retain an unswerving commitmentto their state's own "interest and duty" and shun "habitual hatredor ...habitual fondness" for other countries in the conduct of foreign affairs.In the years since the establishment of the Republie of Turkey, theKemalist approach to foreign policy has generally been maintained. Nowherehas this trait been more evident than in the modern history of Turkishrelations with the Arab World. Although Turkey has not infrequentlybeen accused of having maintained an unhealthy "aloofness" from theArab World, the record demonstrates varying and seleetive levels of interactionbetween Ankara and Arab capitals, particularly in the decadessince World War II. Economic, political and social ties neitiıer vvitherednor were placed in abeyance during this period, although they were visiblycalculated, in keeping with Turkey's concepts of its own interests.On the whole, Ankara has reason to be satisfıed vvith the outeome ofits approach to Turkey's Arab neighbors. This is not, hovvever, to say thatTurco-Arab relations have been free of friction. On the one hand, a degreeof tension arose in the 1950s as Arab Nationalist currents grew bothsuspicious and resentful of Turkey's role as a pro-Western bastion duringThe American University, Cairo.589

the Cold War. Even more serious, and enduring, has been the legacy ofthe Kemalist Republic's pre-World War II incorporation of Hatay, tovvhich Syria has never relinquished its claim. This underlying source oftension betvveen Turkey and Syria has led to further complications in relationsbetvveen the tvvo states, particularly once the Kurdish issue cameto provide a point of increasing strain betvveen Ankara and Damascus.More recently, of course, Turkey's support of the international coalition'svvar against Saddam Hussein's Iraq plunged relations vvith that country toa low point as vvell. In the years since, repeated Turkish military incursionsseeking to deny northern Iraq as a base for Kurdish separatists havefurther soured relations vvith Baghdad. Finally, both Syria and Iraq havebeen alarmed and offended by Turkey's massive project for the developmentof southeastern Anatolia, vvhich has reduced the flovv of vvater tothose tvvo Arab countries.Despite such elements of stress vvith the tvvo Arab states immediatelyon its borders, Turkish-Arab relations since World War II have been generallypositive. Moreover, the current level of tensions vvith Iraq is probablybest vievved as an abberation occasioned by the combined impact ofSaddam Hussein's sudden challenge to the vvorld community and the aftermathof the Gulf War, vvhich left northern Iraq effectively beyond thelimits of Baghdad's mandate. The relatively high levels of trade betvveenthe tvvo countries that prevailed prior to the Gulf War, as vvell as theirshared political interest in combating Kurdish separatism, vvill probablyreemerge as strong inducements for a mending of fences once SaddamHussein's regime passes from the scene. Seen in perspective, even thelong-standing frictions betvveen Turkey and Syria have been handled byboth sides vvith the clear purpose of avoiding outright conflict. The dynamicsof the tensions that broke out betvveen the tvvo states in the fail of1998 seem to reinforce this point.On the other hand, the Arab World's very diversity has helped Turkeydevelop fruitful relationships vvith Arab states. Turkish contractorsand manufactured goods found markets in the Gulf States, North Africaand Egypt. While overall levels of trade remained modest in comparisonto Turkey's economic relations vvith Europe and other areas, they vverenot insubstantial. Arab oil producers (including of course Iraq prior to theGulf War), vvere unvvilling to sacrifice the Turkish market on behalf ofArab nationalist ideology or Syria's territorial claims against Turkey.Turkey's adhesion to the Islamic Conference in the 1970s vvas more indicativeof the value it accorded to economic ties vvith the Arab Worldthan of any erosion of secularist Kemalist principles vvithin the regime.In short, then, by the closing decades of the Tvventieth Century, Turkey'srelations vvith the Arab areas över vvhich the Sublime Porte onceheld almost unchallenged svvay had metamorphosed into a rather satisfactorypattern of interstate relations, marred but not seriously disrupted by590

tensions with Syria—to which later those with Iraq were added. The ArabWorld remained important to Turkey, primarily as a source of petroleum,but decidedly overshadowed in Ankara's foreign policy perspective byother regions—Europe and the United States.Only in the 1990s did there begin to emerge signs that the futuremight see Turkey inclined to pursue a more energetic approach to theArab World. As Mustafa Aydin has shown, the Gulf War marked somethingof a minör watershed in high policymaking circles'. Prime MinisterTurgut Ozal's enthusiasm for a reinvigorated Turkish presence in the affairsof the Middle East was a departure from Ankara's earlier determinationto retain its distance from the tumultuous world of inter-Arab politics.This tendency vvas opposed by many vvithin the forign policyestablishment, vvith the result that Ozal found himself largely constrainedby the more traditional outlook. Nonetheless, the late prime minister'searly eagerness to enhance Turkey's regional role may yet turn out tohave been a harbinger of things to come.In the late 1990s, another indication of Turkey's moving tovvard apossibly greater role as a regional actor came in the form of Ankara'sstepped up military relationship vvith Israel. This development vvas vvidelyseen in the Arab World as going beyond simple joint exercises; being,in fact, a scarcely veiled strategic alignment. Turkish efforts to persuadeArab critics that Turkey's military ties to Israel vvere not aimed againstany other regional actor have been resoundingly unsuccessful. With theArab-Israeli peace process steadily becoming more tattered, feeling in theArab World vvas strongly opposed to the potential emergence of a Turkish-Israeliaxis that might dominate the region's foreseeable future.Finally, the 1998 dashing of Turkey's hopes for an invitation to jointhe European Union raised serious questions about the country's foreignpolicy goals. To the grovving and politically signifıcant Islamist trends inTurkey, the EU's stance not only stood as proof that Turkey should neverhave given greater priority to ties vvith the West than to those vvith the IslamicWorld but also that the time had novv defınitely come for Turkey togive far greater attention to Middle East affairs.Whatever the merits of this vievv, factors not directly related to internalTurkish politics seem to support the prospect that Turkish policymakersvvill indeed have to become more involved vvith the Middle East, andparticularly in the Arab World, in the coming years. Chief among theseare the Arab World's general political instability and the nearly insatiabledesire of Arab regimes to acquire cutting-edge vveaponry; the burgeoning1. Mustafa Aydin, Turkish Foreign Policy During the Gulf War of 1990-1991, CairoPapers in Social Science, Vol. 21, No. 1 (Spring, 1998), (The American Universityin Cairo Press, 1998).591

power of Islamist political currents and the attendant social changes thatmark leading Arab states; and, finally, the heightening prospect that theArab-Israeli conflict will remain a potentially explosive issue for years tocome. These are not discrete, but rather interrelated, phenomena whichtogether form a welter of challenges that will demand the attention ofTurkish policymakers.The Arab WorldThe Arab World has justifıably gained recognition as one of themost problematical areas on the planet. History dictated that the Arabswould, in general, become fully responsible (at least technically) for theirown affairs only in the wake of World War II. The legacy of a past thathas impinged forcefully on the recent history of the Arabs is a factor thatcannot be discounted. Most Arab states function within boundaries establishedby external imperial actors, and do so within a corresponding traditionof authoritarianism that provides little inspiration for "popular" initiativesin civic affairs. indeed, the dominance of the state is so ingrainedin Arab societies that a self-conscious concept of "civil society" hasemerged in the past decades only slowly, painfully and in multiple andconfused forms. While much ink and breath has been expended in recentyears touting the development—or condemning the lack of development--of "civil society" in Arab states, many discussions along these lines reveala glaring diffıculty in their basic premise. To address the question of"civil society" without qualification is to presume that an unambiguouslyrecognized national society exits. It is precisely here that conditions inmuch of the Arab World raise inevitable questions.Whether one refers to Jordan, Syria, Iraq, the Gulf states, or evenEgypt as well as most of North Africa, the identification of state nomenclaturewith "society" is problematical. Significant numbers of Jordanians,Syrians, Iraqis, Egyptians and citizens of other Arab states do notsimply equate their passport with their social identity. Religious, tribal,regional and class affiliations often play a far greater role than mere citizenshipin defıning societal identity. The bottom line, of course, comes torest on the cliche that the Arab World is stili very much involved in theprocess of state-building—but one must recall that cliches exit becausethey are so obviously true.The importance of this is that much of the internal instability of Arabstates, most of the pattern of inter-Arab frictions and hostilities, much ofthe catalogue of Arab-non-Arab tensions and, finally, the prevalence ofauthoritarian regimes (and correspondingly low levels of political institutionalization)that mark the Arab World can be linked to problems arisingfrom the tenuous societal base upon which state-building has perforcehad to proceed. Arab regimes have had little recourse but to seek to sustaintheir legitimacy through any means possible, and the easiest of these592

has frequently been to rally support against some real or imagined threat,whether internal or external.A natural consequence has been that Arab regimes are distinguishedby their drive to acquire and amass sophisticated military capabilities. Initself, the high level of modern armaments prevailing in the Arab Worldprovides valid grounds for concern on the part of ali who interact with theregion. In such an environment regimes may find the temptation to utilizemilitary force irresistible and political tensions can therefore ali too rapidlyescalate into overt conflict. Quite apart from the enduring Arab-Israeliconflict, the frequency of inter-Arab armed clashes since World War IIstands as sad proof of this. On the other hand, the determined pursuit bymost Arab regimes of ever more technologically advanced weaponry portendslittle likelihood that the threat of sudden military confrontations inthe region will diminish in the foreseeable future. As shown by the 1990-91 Gulf War, the Arab World's resources and its strategically importantgeographical position not only preclude the possibility that the world canremain indifferent to majör upheavals in the area but also heighten theprospect that such eventualities will be further complicated by one or anotherform of external intervention.While the struggle to create and sustain regime legitimacy has been amajör factor in the Arab World's militarization-and, therefore, in the region'sunderlying instability—the pursuit of economic development hasbeen another majör avenue through which the search for regime legitimacyhas proceeded. It too, both historically and at present, has been a fieldin which policies have in effect been double-edged swords demonstrablycapable of promoting regional instability. The post-World War II era witnessedthe rise of directed economies throughout the Arab World (withthe exception of Lebanon). Whether one looked at the traditional states ofthe Arab Gulf or the so-called competing progressive states that sproutedin the wake of the rise to power in Egypt of Gamal Abdel Nasser, the storywas essentially the same. Command economies predominated and theauthoritarian bent of Arab political systems was justifıed by the rhetoric(or, in the case of the rentier Gulf States, the practice) of the state's roleas the economic engine whose efforts would rebound to the welfare of alicitizens.By the early 1970s, however, the failures of state-controlled economiesin the Arab World were evident. Över the next twenty-five years neoliberalperspectives slowly gained ground in the region. A variety of factorshave intervened to make the Arab World's switch from state-centricto market economies a protracted, somevvhat tentative, and uneven process.Among these, of course, are limited resources, the legacy of populist-welfareideologies, the endemic political instability that stili wracksthe region, and the full range of interlocking structures built up to sustainthe state's erstvvhile economic role. Hovvever, the chief constraint hasbeen, and remains, political.593

Put bluntly, the issue boils dovvn to the reluctance of established authoritarianelites to relinquish political povver vvithin the context of a diminishedrole for the state in economic affairs. At a more sophisticatedlevel, the issue is more accurately described as fınding and developingthe optimum relationship betvveen political and economic subsystems. Itmust be kept in mind that the Arab World's svvitch to neoliberal modelsof economic development has been part of a generalized trend markingthe so-called Third World for över tvvo decades and, furthermore, that itremains yet unknovvn vvhether this market-oriented approach vvill be thekey to self-sustained economic grovvth. In any event, vvhile it is clear that"economic liberalization" must have political consequences, it is by nomeans evident that these vvill necessarily promote "political liberalization"(defined as "democratization". indeed, I have argued elsevvhere thatcomparative empirical evidence so far tends to indicate a high probabilitythat-depending on cultural and historical factors—the politically liberalizingimpact of economic liberalization measures vvill vary vvidely. In othervvords, in some national contexts, economic liberalization may leave authoritarianpatterns of political life virtually unchanged, or perhaps evenstrengthened, vvhile in others economic and political liberalization maycorrelate positively to varying degrees 2 .On the vvhole, the Arab World's "deep history" as vvell as its morerecent experience appear to give little reason to hope that economic liberalizationvvill correlate smoothly, or to any great degree, vvith political liberalization.The contemporary vveakness of civil societies in the ArabWorld strengthens this conclusion.The most likely prognosis must therefore be that despite its pursuitof economic development through neoliberal market-oriented measures,the political environment in the Arab World vvill remain predominantlyauthoritarian. Thus, the preservation of regime legitimacy can be expectedto remain an immediate and high-priority concern of governmentsthroughout the region. The inevitable corollary is that most of the ArabWorld can also be expected to continue being characterized by relativelyvveak levels of political institutionalization.Apart from such generalities, there is little that can be maintainedvvith any strong probability regarding the likely political impact of economicon the Arab World in the foreseeable future. Nonetheless, the caseof Egypt-currently the leading Arab state that has most seriously committeditself to eradicating a command economy legacy through economicliberalization—provides a possible scenario of more general import.While Egypt's experience obviously need not necessarily herald vvhat is2. Dan Tschirgi (ed.), Development in the Age of Liberalization: Egypt and Mexico.(Cairo: The American University in Cairo Press, 1996).594

to come in other Arab countries, it just as obviously connot be ignored asa possible harbinger.The plaudits from the International Monetary Fund and other Westreninstitutions that Egypt came to enjoy for its commitment to economicliberalization by the late 1990s should not obscure the fact that those no wproviding the accolades had long been singing a totally different tune.Egypt's first moves toward liberalizing the command economy erectedunder Gamal Abdel Nasser came under Anwar Sadat in the early 1970s,together with the country's overall redirection of foreign policy. Althoughstrenuously applauded and encouraged by the West, it was notlong before international proponents of neoliberal economics voiced frustrationöver the pace of Egyption economic reform. Throughout most ofthe 1980s and early 1990s, the regime of Hosni Mubarak came under increasingpublic criticism from the World Bank, the IMF and the Americanembassy in Cairo for footdragging and a lack of will in effecting keymeasures required by structural adjustment.Such accusations vvere routinely dismissed by Egyptian spokesmen,who argued that vvhile the regime's commitment to liberalization vvas unshaken,the pace of reform vvas dictated by the regime's better understandingof Egypt's national life. In the mid-1990s, hovvever—and particularlyafter a nevv cabinet took offıce in early 1996~a much publicizedinvigoration of Egyptian liberalization occurred. Privatization moved forvvardat an unprecedented speed, the Cairo stock exchange blossomed,greater efforts vvere made, and vvith some success, to attract foreign investment.The private sector responded enthusiastically and the internationalcommunity began to sing Egypt's praises as an example of successfuleconomic reformer.Of interest here is not an appraisal of the economic effectiveness ofEgypt's long drive to liberalization, for that is stili highly debatable 3 . Instead,the political developments that have accompanied Egypt's economicliberalization are important in this context. By the late 1990s, thesehave begun to crystallize into broadly identifiable patterns that do notbode vvell for those hoping that economic liberalization vvill be accompaniedby political liberalization-that is, "democratization" or the movementtovvard a more inclusive and participatory political system.Put briefly, Egypt's slovv process of economic liberalization has resultedin a limited expansion of political participation, a process throughvvhich the bureaucratic old guard of Egypt's dominant political party has3. It must be noted that even this applies particularly to both the scope and significanceof the heightened drive tovvard liberalization that has characterized the country sincethe mid-1990s. Although there is no gainsaying the fact that the pace of Egypt's economicreform increased sharply relatively to earlier years, it is by no means clear thatthe private sector is on the vvay to becoming the majör engine of economic grovvth.595

lost influence to more reform-minded cadres and, more signifıcantly, tomembers of the country's small, but increasingly active, entrepreneurialclass. In effect, the regime's relationship with the latter appears to havedeveloped on the basis of a bargain vvhereby in return for its political supportand growing participation in Egypt's economic life, the entrepreneurialclass has won a degree of influence in economic policymaking 4 .Beyond this, hovvever, the regime has made it increasingly plain thatit will not countenance any erosion of Egypt's authoritarian political system.Thus, it has taken particular care in recent years to constrain demandsthat economic liberalization be accompanied by democratization.Associational groups aiming to build up Egypt's nascent civil societyhave come under particularly strong government pressure. By the summerof 1998, existing legislation, which in itself already virtually eliminatestrue associational autonomy in Egypt, was in the process of beingamended in ways that would erect even stronger structures. After themid-1990s, press laws were altered with a view to giving the governmentfar greater legal power to impose sanctions, including jail terms, for theexpression of opinions deemed unduly critical of the regime. Inevitably, amajör target of official muscle-flexing was Egypt's liberal intellectualcommunity—a heterogeneous and largely unorganized mass of thinkers,writers and artists that includes classical liberals with whom John StuartMili would feel comfortable and various shades of Marxists, Nasseristsand traditional Arab Nationalists. Although obviously divided along multipleideological lines, such intellectuals have tended to share at least twocharacteristics. First, while largely suspicious of economic liberalization(at least insofar as it constitutes a goal of Egypt's current regime), theyhave nonetheless accepted that liberalizing economic reform cannot beavoided; yet, they insist that it must be paralleled by true political liberalization.Second, such intellectuals in the main cling to a secular view ofpolitics.Without being privy to the innermost councils of the Mubarak regime,it is impossible to know with certainty the calculations behind theEgyptian authorities'campaign to restrain and intimidate the country'sliberal, politically secular intellectual community. Hovvever, the undeniableincrease in official action against this group in the past few years suggestsan obvious underlying rationale. Thus, the fact that most of thespate of legal actions against journalists, vvriters, university professorsand human rights groups have been justifîed on grounds of Islamic law ormorality indicates that the regime seeks not only to silence critics whohope to transpose economic liberalization into the political realm but also4. On majör trips abroad, President Hosni Mubarak is now often accompanied by sizeablegroups of businessmen. For example, when visiting France in the spring of 1998,Mubarak journied with över 130 top Egyptian businessmen.596

to enhance its own legitimacy in the eyes of Egypt's largely apoliticalmasses by projecting itself as a defender of Islamic values.If, as seems the case, this is true, serious questions arise. CanEgypt's largely secular new entrepreneurial class be bolstered by a regimewhose repressive policies are increasingly justified in terms thatpromote the predominance of conservative Islamic social outlooks? Indeed,will a society in which the ambience appears to be sliding more andmore into a conservative Islamic mode be conductive to successful economicliberalization that aims at the country's integration into the vvorldsystem? Will the apparent contradictions in life-styles and values thatseparate the largely secularist entrepreneurial class from the masses of theEgyptian public fade away as a by-product of successful economic reform,or will they catalyze social unrest before the hoped for "trickledown" effect of economic liberalization occurs?Such questions will be answered by events in the coming years. Atthe moment it is quite clear that Egypt's economic reform amounts to arace against time. Success will be marked by the beginnings of sustainedeconomic grovvth; failure will be most likely be marked by extensive socialupheaval. In the meantime, the Islamist factor will continue to be amajör feature of the country's political life. By so ostentatiously linkingits search for legitimacy to Islamic values, Egypt's current regime tacitlyacknowledges that the majör domestic political challenge it faces comesfrom political, rather than militant, Islamic movements. Although the latterare capable of carrying hurtful terrorist actions, they do not pose a seriousthreat to the regime's survival, nor does it seem likely that they willdo so in the foreseeable future.Egypt's organized political Islamic movements are another matter.Whether openly active, such as the country's Labor Party, or quasiclandestine,such as the now banned Müslim Brotherhood, these groupspossibly do stand as credible competitors for the support of Egypt's middleand lower middle classes; or at least they would were the politicalsystem liberalized and freely competitive in the electoral marketplace.This, of course, is why the Müslim Brotherhood and its fellovv travelersin the Islamic political opposition share with secular liberal intellectualsthe sting of legalized repression.It is not inconceivable that there may be a budding irony in the regime'sfurtherance of a conservative Islamic atmosphere in today'sEgypt. For if and when the Müslim Brotherhood and other Islamic politicalgroups are allowed free scope to operate, the broader Egyptian publicmay fınd them more appealing than the incumbent regime.In this sense, Egypt is similar to other majör Arab countries thathave long been under the rule of authoritarian regimes. Although the riseof political islam has so far been blocked in the Arab World, its potential597

as a mobilizing force capable of challenging the status quo has grown.Turkey, long since divided över the role of islam in its own affairs, cannotremain unaffected by the fortunes of political islam in the ArabWorld.Significance for TurkeyThe regional context in vvhich Turkey must face future relations vvithits Arab neighbors is marked by lovv levels of political institutionalization,highly charged desires for modern armaments, and tenuous politicallegitimacy vvhich is increasingly challenged by Islamist political ideologies.Complicating the equation is the fact that the leading Arab states inevitablymust soon face leadership changes, if only because of their currentleaders' age. This is true of Egypt, Syria, Iraq, Jordan and others. Analready uncertain and problematical region vvill therefore soon undergosignifıcant changes that cannot be foreseen.At the same time, five specific issues—four of vvhich directly involveTurkey vvhile the fıfth could conceivably come to affect Turkey directly—continue to generate various degrees of tension and carry the potential oferupting into overt conflict. The four issues in vvhich Turkey is directlyinvolved are: Turkey's traditionally strained relations vvith Syria över theHatay/Alexandretta region; Turkey's struggle against Kurdish separatism;Turkey's development of the southern Anatolian region and the ensuingreduction of vvater resources available to Syria and Iraq; Turkey's currentintervention against Kurdish forces in northern Iraq. The fıfth issue that,as demonstrated by the 1990-91 Gulf crisis, has the potential of involvingTurkey in a general regional upheaval, is the stili unresolved Arab-Israeliproblem.It is clear that Turkey's most immediate problems vvith the ArabWorld are linked to its relations vvith Syria and Iraq. While a change ofregime in Baghdad might easily lead to a cessation of Turkism militaryactivity in northern Iraq as vvell as to a restoration of productive ties betvveenTurkey and Iraq (based largely on both countries economic needsand shared dislike of Kurdish nationalism) 5 , any radical improvement inrelations vvith Syria is apt to require far more time and be more problematical.Turkey's massive development scheme for southeastern Anatoliahas caused frictions vvith both Syria and Iraq but Ankara's apparent vvillingnessto ensure suffıcient supplies of vvater to both countries has containedthese. As Syria and Iraq's need vvater requirements increase in the5. Turkey's purchases of Iraqi oil and Iraq's reliance on pipelines through Turkish territoryfor exporting part of its oil are only one aspect of economic links between thetvvo countries that have been disnıpted since the 1990-91 Gulf War. Prior to that conflictTurkey and Iraq also benefited from the formers role as the bridge for overlandmovement between Europe and the Gulf area.598

future, the question will be whether Turkish flexibility will be suffıcientto ensure that water does not become a majör point of contention with eitherof Turkey's immediate Arab neighbors.The Arab-Israeli problem is of course essentially beyond Turkey'scontrol. Hovvever, so long as it remains unresolved that issue has the potentialto spark a generalized regional conflict into vvhich Turkey mightbe dragged. This consideration leads to tvvo conclusions. First, to the extentpossible, Turkey vvould do vvell to remain alert to any opportunity toencourage Arabs and Israelis to reach a final settlement. Rather than remainingas distant as possible from the Arab-Israeli problem, this vvouldimply a more proactive stance as a neutral, but interested, third party.Second, Ankara vvould best handle very gingerly any further developmentof Turkey's recently heightened military ties to Israel. Under currentlyprevailing regional circumstances, nothing could so ünite the Arab Worldin an anti-Turkish perspective as the further development of a Turco-Israeli strategic military partnership.In sum, Turkey's challenges in the Arab World fail into tvvo categories.On the one hand, there is the overall political context of the ArabWorld, marked by authoritarian structures, vveak institutionalization, therise of a highly competitive Islamic political ideology, and inevitably impendingchanges of regime in majör Arab countries. Ali this indicates anenvironment that vvill long be problematical and probably chronicallyprone to crises vvhose nature cannot be foreseen. On the other hand, thefive outstanding issues that currently or potentially promote tensions betvveenTurkey and Arab countries constitute more immediately pressingareas that Turkish foreign policy must continue to address.The Arab World, though broadly sharing common characteristics, isnot homogenous. I have argued elsevvhere that this provides vvide scopefor Turkey to pursue a mixed approach to the region that vvill maximizebenefits by developing closer ties vvith some Arab states vvhile reducingfrictions and the potential of friction vvith others 6 . In achieving this, thelegacy of Atatürk's approach to foreign policy vvill be key. Flexibility andpragmatism based on the clear principle that foreign policy must servethe basic domestic interests of the state and its population vvill undoubtedlybe the most effective pillars upon vvhich to base Turkey's future relationsvvith the Arab World.6. Dan Tcshirgi, "Turkey and the Arab World: Regional Partnere or Regional Rivals inthe tvventy-fırst Century", (Ankara: Ankara University, 1998)...incomplete citation.599

THE FOREIGN POLICY OF TURKEY ıN THEMıDDLE EAST AND THE ACTUALıTY OFATATÜRK'S THOUGHT: FROM THE PACT OFSAADABAD TO THE PEACE PROCESSProf. Dr. Robert ANCIA UX*Turkey belongs to four regional under systems: the Eastern Mediterranean,the Middle East, the Balkans and the Caucasus-Central Asia(since the implosion of Soviet Union). It is moreover an essential landand air crossway between Europe and Asia, and, by sea, between Russiaand the Mediterranean.This capital geostrategic position of Turkey brings normally thegreat powers to bring pressure över Turkey in order to make it enter intheir alliance system.The management of Turkey's foreing policy appears then as a verycomplex matter and is essentially defined by some variables as the stateof international relations, and by three stable parameters: the political andeconomical integration of Turkey in the Western World; the need to preservethe sovereignity and the territorial integrity of the Republie; thewillingness to develop friendly relations with the neighbouring states andto improve regional security and stability in the peripheric areas in orderto secure its security and to be able to concentrate on the accomplishmentof its project for society.The end of the cold war being a source of geopolitical mutationsTurkey is confronted to a fundamentaly instable political environementwhich is likely to create e threat for its security. Threated by the turmoilsthat wave at the same time the four regional under systems to which it isbound, Turkey is fundamentally in position to be set up as a stabilizingelement as it was under the rule of Atatürk. The current situation beingone of the most critical and uncertain of the seventy fıve years of existenceof the Turkish Republie, an inereasing number of political responsi-* Üniversite Libre de Bruxelles.601

and realism at the level of the evaluation of the balance of povver and themanagement of international relations.II. Turkey in the cold warThe neutralist policy inaugurated by Atatürk was duly followed byhis successor, İsmet İnönü, until the end of the second world war.Immediately after the end of the second world war, its territorial sovereignetybeing threatened by the expansionist views of the Soviet Union,Turkey got the protection of the United States, entered the cold war as apart of the Western bloc and became a NATO member in 1953. Thechoice made by Turkey was not only tactical but also affective as the political,economical and cultural anchoring to the West constituted one ofthe fıındamental targets laid down to the Republic by its founder.The cold war provided then to the Turkish Republic the conceptualframework by which was expressed its political and social choices untilits end.Hovvever, the entry of Turkey in the cold vvar opened, betvveen 1950and 1963, a highly controversial period for its diplomacy, mainly regardingits policy towards the third vvorld and the Middle East."In Turkey proper, as stated by Kemal Karpat, a number of people,espacially contemporaries of Atatürk vvho were faithfull to his neutralistpolicy objected to membership in NATO if in exchange Turkey assumedobligations incompatible with her interests in the Middle East". 2From about 1950 to 1963, Turkish diplomacy conformed strictly tothe line of policy defıned by the United States and to an approach of theproblems and the evolution of the Middle East viewed through the americanprism of East-West competition.In this context Turkey appeared as the fırst muslim country to recognisethe State of Israel and to establish diplomatie relations with it. Evenit Turkey, given its internal political tendencies, was more in accordancewith Israel than with the Arab countries, the nature of its relations with Israelwas more in accordance with the requirements of the vvestern alliancethan with its proper national interest in the area.Moreover, as far as the Turkish political deciders are concerned, theyshowed a complete misunderstanding of political developments and ofthe nature of the evolution that affected the arab vvorld. This was in great2. Karpat, Kemal H., Turkey's Foreign Policy in Transition: 1950-1974, E.J. Brill, Leiden,1975, P. 116.604

part due to the fact that the Turkish Republic since its foundation did notpay any attention to the arab vvorld, given its behaviour tovvards the OttomanEmpire during the first vvorld vvar, as the Arabs vvere considered asinconsistant and unreliable.With a vvrong appreciation of the real political evolution of the MiddleEast in mind, the Turkish governement, at the beginning of the fıfties,planned to bring Turkey in the position of a keystone of a pro-Westernmiddle eastern military alliance. This policy resulted in the establishment,in november 1955, of the Baghdad Pact vvhose members vvere Turkey,Iraq, Iran and Pakistan. From the very beginning the Pact vvas consideredby most of the Arab States as an imperialist military tool placed at thedisposal of the United States and directed against the arab nationalist regimes.Turkey vvas therefore regarded vvith high suspicion by the counriesof the third vvorld. At the Bandung Conference in 1955, Nasser receivedan acolade as a leader of the Third World, vvhile Turkey became isolatedbecause of her strong defense of NATO and blistering attacks on nonalignement,neutralism, socialism and communism 3 .Nevertheless, the Baghdad Pact contributed to strengthen its tiesvvith Iran, vvhose relations vvith Turkey vvere already friendly since thefoundation of the Republic.In Turkey itself, the Baghdad Pact vvas bitterly criticised by opponentsinspired by the neutralist tradition initiated by Atatürk. For thesecritics the identification of Turkey vvith vvestern imperialism vvas counterproductive as it isolated Turkey from the vvorld outside of the vvestern alliance4 . Nevertheless vvhatever the bitter criticism of the foreign policy ofthe Menderes government can be justified as being in complete contradictionvvith the principles inherited from the period of Atatürk, one has torecognise that the vvorld order originated by the cold vvar until 1963 leftalmost no choice to littel and middle size states except a more or lessstrict alignement on one of the süper povvers, especially if they vvere, asTurkey, directly threatened by Soviet territorial claims. As far as theTurkish governement vvas concerned in the fifties, it remained neverthelessin relative accordance vvith Atatürk's legacy globally on at least threepoints: the rejection of communism, the defense of the territorial integrityof the Nation, vvhich implied at this moment strong military ties vvith theWest, and the pursuance of vvesternisation of the country on social, economicaland political grounds. Moreover, it is obvious that in the framevvorkof the cold vvar and the division of most of the vvorld into tvvo antagonistblocs left no vvay for practising a policy of neighbourlinessvvhich vvas the basis of Atatürk's foreign policy of proximity, and a fun-3. idem, pp. 118-119.4. idem, p. 120.605

daraental step in the establisment of international relations based on hismain slogan "Peace at Home. Peace in the world".This period of total conformity to American guide lines gave place,from 1963, to a phase of diversification and autonomisation of Turkey'sforeign relations.The passage to new guide lines in foreign policy, more in accordancewith the Kemalist philosophy in international relations was encouragedby the new prospects opened by the detente and the growing disagreementwith the west about the question of Cyprus. The passivity of GreatBritain, one of the three vvarrants of the respect of the Cypriot Constitutionregarding the intercommunal conflict in the island, and the banningof Turkey from intervening in the Island as one of the three warrants ofthe status of Cyrpus resulted in worsening the relations between Turkeyand its western allies.In order to gain support for its position on Cyprus, Turkey, while remainingfaithful to NATO, worked to improve its relations with the communistbloc and to draw closer to the third world countries, and especiallyto the Arab States.One of the main caracteristics of the new way the foreign policy waslooked at, is the trend to reestablish neighbourliness with the Balkanstates and, in particular, with Middle Eastern neighbours. In this respectTurkey resumes in April 1963 its diplomatic relations with Egypt, head ofthe progressist arab world and one of the leader of the non aligned countries.Thereafter, Turkish missions travelled throughout the Middle East,from december 1964 to january 1965 to explain of Turkey's position andto touch on the prospect of a turco-arab conference in order to settle contentiousproblems. At the same time Turkey proceeded to a readjustementof its position in the israelo-arab conflict.A ne w step in the way of reidentification of Turkey's foreign policywith the spirit of Atatürk's teaching was made when the Prime Ministerdeclared in 1965 before the Great National Assembly that "the TurkishRepublie, in conformity with a tradition established since its foundationremains concerned with the elimination of colonialism and the emancipationof the afro-asiatic peoples." 5Besides these openings towards the third world, Turkey got moreand more heavily involved in the international islamic organisations. Thepositive results of this initiative became quickly perceptible since 1964 asthe Müslim World Congres and, since 1969, the Organisation of the IslamicOnference, support at each meeting Turkey's theses about the Cy-5. T YIR, ehronology, 1965.606

prus question. In turn, Turkey condemned at these same meetings the occupationby Israel of arab lands. The rapraochment between Turkey andthe arab countries proved also beneficial on the economic level and in1970 the "Chamber of Commerce reported that the Turkish exports toArab countries increased by about 38 percent över the previous year." 6The progression of the volume of exchjanges between Turkey and theArab countries increased spectacularly in the eighties. The deepening ofthe turco-arab relations proved particularly beneficial vvith Iraq as it gavevvay to the construction of a pipe-line linking the oil fıelds of Kirkouk toDörtyol and of a gas pipeline bringing gas to Turkish industrial centers,so that Turkey could benefit of oil and gas at attractive prices.Sole problem, the relations vvith Syria remained tense for most of thetime, given the fact that, besides the dispute about the province of Hatay,Syria feels, moreover, his vvater supply threatened by the great hydraulicvvorks knovvn as GAP project, undertaken by Turkey in order to promotethe development of South-East Anatolia.From 1974 until the end of the seventies the reference to the legacyof Atatürk in the making of the foreign policy of Turkey vvas oftenstressed especially in the governements led by Bülent Ecevit. This trendis vvell reflected in tvvo speeches. In the first one it vvas said that Turkeymust normalise its relations vvith the non aligned nations and vvith the nationsvvhich have recently gained their independance (...) Turkey must usethe honour and the prestige it gained as a country vvhich has inauguratedthe vvars for national independance of our century 7 . In a second speechthe prime minister declared that Turkey had not to limit its role in theMiddle East as a guarantor of the interest of the great povvers 8 .Since 1963, the evolution of Turkey's foreign policy focuses vvithpriority on the national interests vvhich brings often Turkey to adopt positionsin opposition to the United States' positions, especially about theMiddle East. So, vvhile asserting its anchorage to the West and its belongingto the familiy of the liberal democraties to vvhich it is bound by its politicaland economic culture, Turkey assumed, at the same time, it middleeastern identity and deepened its relations vvith the Arab and muslimvvorld.This new political line vvas obvious in the treatment of the Palestinianquestion, Turkey voting at the UN ali the resolutions favourable to thePLO's theses and its international recogniton. In november 1974, Turkeyvoted resolution 3.236 recognising the inalianable rights of the Palestin-6. KARPAT, K„ op. cit., p. 132.7. TYIR, 1973.8. TYIR, 1974.607

ian people to selfdetermination, idependance and national sovereignity. In1979 an Office of the OLP was opened in Ankara. Despite, the comingdown in favour of the Arab vievvpoints on the question of the Arab occupiedterritories and on the resolution of the Palestinian problem, Turkeyendeavoured to maintain serene relations vvith Israel vvhich, in the contextof the cold vvar, as Turkey belonged to the vvestern bloc.At the same time Turkey played a role of grovving importance in theOIC in the economic and financial fıelds, but the deepening of Turkey'sinvolvemet in the international islamic insitutions vvas not felt by theTurks, vvith reason, as to be in contradiction vvith the secular principles ofthe Republic.Since the presidence of Turgut Özal the presence of Turkey developedessentially an economicist approach of foreign relations. Under theleadership of President Özal Turkey conducted an active policy of penetrationof the middle eastern markets not only in the fields of constructionand civil engineering but also in the field of the. setting up of a netvvork ofservices. In the same time Turkey, faithful to a tradition of non immixionin internal affairs of other states since the foundation of the Republic, endeavouredto observe a strict neutrality in the disputes betvveen the variousstates of the Middle East. This is why Turkey remained neutral in theIraq-Iran conflict, despite pressures from both its vvestern allies and theArab countries, and tried to maintain friendly relations vvith the IslamicRepublic of Iran in spite of radical contradiction betvveen the tvvo modelsof society.III. Ups and downs of the post cold vvarThe end of the cold vvar and of its bipolar order vvith its rigid systemof alliances gave Turkey's foreign policy more autonomy., and evenmore possibilities for flexibility. Nevertheless the end of the cold vvar resultedin a recomposition of the geopolitcal environment and the implosionof the communist bloc placed Turkey in an area of unrest and instability,and, as far as the ancient satellites of Soviet Union are concerned,economically stricken. At the same time the end of the cold vvar resultedin a grovving distanciation from its vvestern allies tovvards Turkey, and adrastic diminution of vvestern aid.Turkey proceeded then at a redeployement of its foreign policy takingadvantage of pertaining to three regional systems consisting of theBalkans, the Middle East and the Caucasus-Central Asia. The establishment,at Turkey's initiative, of a zone of Cooperation of the States of theBlack Sea is one of the most signifıcant examples of the dynamism andthe adaptability of Turkey's foreign policy.In August 1990, the second Gulf vvar gave Turkey a nevv opportunityto enhance the value of its geostrategic position as an adavanced strong-608

hold of NATO in an area vital for the economic interest of the industrialisedcountries. But the Turkish contribution to the success of the internationalanti Irakian coalition did not prove to be globaly benefîcial for Turkey.Of course, the geostrategic importance of Turkey was againrecognised by the United States which resumed its aid. but this aid wasfar to compensate the loss of the Iraki market and the downswing of theinvestment capacity of the Gulf States whose fınancial capacities wereconsiderably affected by the cost of the Gulf crisis of 1990.Nevertheless, at the end of the Gulf war, Turkey managed to solve ina relative satisfactory way most of the equations produced by the consequencesof the end of the cold war. It actually recoverd a relatively favourableplace in United States' strategy and could again rely on its protection.Moreover, Turkey, in accordance with a Kemalist tradition, couldmaintain its neutrality in regional disputes and remain on neighbourlyterms with almost ali its middle eastern neighbours until 1996. During thefırst half of the nineties, Turkey was consistently invited by the Arabstates to play fully its role of a regional power in order to work on theside of the Arab and Müslim world at the constitution of a stable andpeaceful regional order in the Middle East.With the European Union Turkey's diplomacy was less successfullas it continues to rebuff Turkey's demands to join the Union making theargument of democratic defıciencies in the political life of the country, ofthe non respect of human rights, and especially about the way Turkeydeals with the Kurdish question, and finally the already unsolved problemof Cyprus. Of prior importance is also - besides ali what is left unsaid -the dispute with Greece which actually vetoes the admission of Turkey.After a period of euphoria aroused by the conclusion of the Osloagreements and the prospect of the achievement of a comprehensivepeace for the Middle East which was felt as a majör issue for its sucurityand its economic acvity, Turkey, which was actively participating in multilateralmeetings devoted to the peace process, faces a degradation of thegeneral situation in the Middle East and of its relations with most of itsmiddle eastern neighbours due, to a great extent, to the consequences ofthe stalling of the peace process, and also to its dispute with Greece andits tradtionaly tense relations with Syria which brought Ankara and Damason the verge of a clash.Given their conflictual relations with Turkey, Greece and Syriawhich both supported Kurdish claims - espacially Syria whose supportwas both of a political and military nature - concluded military agreementsin 1995.This event considered by Turkey as a majör threat for its securitywas, follovving certain sources, one of the main reasons of the conclusionof its two military agreements with Israel in February and August 1996.609

Other reasons are to be found in security issues as the willingness of thetwo States to fight terrorism and islamist activities, the possibility forTurkey to benefît from the sophisticated military technology of Israel andthe necessity for Turkey to give some insurances to its American partner.Whatever it may be, the military agreements betvveen Israel and turkeywere considered, despite the denials of Turkey, by Arab states as an anti-Arab alliance. This impression was moreover strengthened after the jointmanouvres of January 1998 with Israel and the United States.These agreements being concluded with the governement of Netanyahuwho is seen by the Arabs as the responsible for the stallin of thepeace process, could only lead to a deterioration of Turkey's relationswith the Arab and other Müslim States. An indubitable sign of this deteriorationwas the way Turkey's military agreements with Israel were indirectlycriticized at the Islamic summit hold in Teheran in December 1997.These evolutions are fraught with consequences for the stability ofthe Middle East. The first consequence of this situation leads to a viewof international relations based on the balance of forces and the formingof objectively antagonistic alliances of unbalanced military power asis the Turk-Israeli alliance compared to the Cairo-Damas-Riyadh axis,politically of signifıcant importance but military weak. In such a situationthere is no more room for regional cooperation as a basis of peaceful relationsbetvveen States of the area. For Turkey, in particular, the conclusionof these military agreements vvith Israel will inevitably have some negativeeffects on its econmic relations vvith the muslim and Arab vvorld. Finallyas Turkey seems to give up, in the eyes of the arab countries, itsneutral position in the Israel-Arab dispute, it will loose its possibility tobe a mediator in the crisis and, as it is involved in a military alliance, toplay the role of a stabiliser State in the Middle East.The atmosphere of suspicion and tough rivalry that arise actually inthe Middle East favours the outburst of situations of confrontation andthe upsurge of terrorism. At the end of this century one was never so far,in the Middle East, from the kemalist vision of a vvorld order based onpeace and cooperation betvveen peoples.ConclusionTo conclude let us say that Atatürk's device "peace at home, peacein the vvorld" has an universal import and proves valid at ali time and forevery state. But if such a general satement can be considered as a globalguide line for political action it doesn't provide any solution likely tosolve the political problems created by the actual vvorld in transition andthe unstable and volatile situations it generates. The attitudes of Atatürkin some critical situations can most certainly be a source of inspiration forcontemporary political deciders, but one can hardly consider kemalism as610

a true theory of international relations even if some of his political decisionscould constitute a hasis for a political theory of conflict prevention.Such are, among other decisions:• his refusals to take at the end of the Lausanne Conference the vvarindemnities due by Greece, in order to improve greco-turc relationsand avoid further conflict inspired by revenge.• his neighbourliness and regional cooperation policy betvveen statestraditionally opposed in history, of vvhich a concrete example is tobe found in the Balkan Pact of 1934 aiming at improving regionalstability and security and detering the expansionist impulses ofgreat povvers.One can adhere fully to the foreign policy of the various governementsvvhich came in povver after the death of Atatürk or criticize more orless bitterly the vvay follovved by some of them but it is obvious that regardlessof the changes of governements and of political parties in povver,and considering the necessities imposed on foreign policy given the evolutionof the international relations system turkish diplomacy is caracterizedby a remarkable continuity. This continuity is due to the fact thatTurkey's foreign policy rested continuously on the three stable parametersmentionned at the beginning of this article.Regarding neighbourliness, the third parameter, even if it appears asan invariant in the philosphy of foreign policy of proximity, it can alsoappear as a variable follovving the constraints imposed by the evolution ofthe international relations. Given this evolution, and also local circumstances,national security concerns can override the importance granted toneighbourliness. Neighbourliness can thus be defined both as a variableand an invariant follovving the needs of the current situation. In factneighbourliness is essentailly to be considered as an invariant vvay to realizethe first condition of the establishment of an international order likelyto promote peace in the vvorld.In this respect the comparision betvveen the foreign policies initiatedin the fıfties and after 1963 gives clear indications about the various vvaysa policy of neighbourly terms can be conceived.In the fıfties the governements led by Adnan Menderes conceived itsrelations vvith its Middle Eastern neighbours in terms of Turkish leadershipin the vvake of United States' policy. But this appreciation is to bequalifıed as, from 1946 until 1963, the cold vvar, in its hard stage, left almostno freedom of movement to the allies of the tvvo superpovvers. Conversely,since 1963, the detente allovved Turkey to redifine in a most autonomousvvay its choices concerning its foreign policy, and specially itsforeign policy of proximity vvith prior regard to its national interests; This611

position brought Turkish diplomacy to distance itself on several questionsfrom the positions adopted by Turkey's western allies.With the end of the cold war Turkey benefıts of a greater autonomyof decision and was able to take several particularly fortunate initiatives.But at the same time, Turkey, in the heart of an area of chronic instabilityand turmoils, seems inclined to give priority to security matters, ratherthan to neighbourliness.In fact, Turkey being confronted both to a very awkward internationaland regional situation, continues to search a political line likely to expressthe assertion of its identity and its originality on the internationalscene in full accordance vvith its true national interests.At present, Turkey has a clear understanding of the fact that the middleEast market can not be considered as an alternative to the ties vvith theEuropean Union, but that the Middle East is at the same time an indispensableelement for its economic prosperity. In this respect the statementmade by the Minister of Foreign Affairs, ismail Cem seems to shovvthat Turkey is building up a vvay of its ovvn vvhen he told an Americanjournalist: "We no longer perceive ourselves as a country on the outer peripheryof Europe. Of course vve are part of Europe. But novv vve see ourselvesas a pivotal country in the emerging geography of Eurasia." 9Words in the pure tradition of Atatürk's vie w on Turkey's role in thevvorld.9. İnternational Herald Tribüne, August 3, 1998.612

THE PLAN OF THE GHAZY MOSTAFA KAMALPASHA IN THE INDEPENDENCE W AR AND THEEGYPTİAN ATTITUDE TOWARDS THİS WAR1920-1923According to the Egyptian ArchivesDr. Youssef Mouhamed IRAKI*In the fırst World War, the Ottoman Empire had been defeated, suchas many other wassat Countries (Axis). In fact, England and its Alliesshackled such defedated countries by hard treaties. For instance Thievert'streaty had been contracted with the Ottoman Empire at the Frenchcity, "Thiever", in 1920. Apparently, that treaty's conditions were too oppresiveand had strong intrusion upon the Turkish affairs and their freedomwhich they used to enjoy.Naturally, the Turks disapproved that treaty which enabled Greece tooccuply large areas from Anatolia (the minör Asia). It is known that Anatoliawas the original home from whcih the ancestors departed to establishthe great Ottoman Empire which headed the vvorld and terrified Europefor many centuries. In spite of Great Britain's pretensions to followan impartial policy, England provided-during that period, the Greeks withthe necessary succours against the Turks.On March 16th in 1920, England and the Allies (France & Italy) hadannounced the occupation of Al-Assetana (Istanboul), i, e Ottoman EmpireCapital) martially. On that day, the historical city and its residentshad been offensively insulted. Allied armies had attacked the Müslim'houses; arresting the men, disgracing Müslim women and ladies' dignityand violating ali the sacred Islamic traditions 1 . Furthermore, the Englishautohirites had intended to arrest the Turkish leaders exploiting the badconditions which the country had suffered during the great war. The Englishpolicy- through such aggressive conducts - had exposed neither truthnor justice on which their rulers and thinkers used to pride themselves.* Ain Shams University, Faculty of Arts, History Department, Cairo.1. AlLevvaa, Al Mesry, 20/9/1921. No.25.613

The Importance of The Independence War "The Greek-TurkishWar"This war had attracted People's attention ali över the vvorld, easterlyand vvesterly. Orientals had been preoccupied vvith it due to the deep religious,social and historical relations vvhich connected them vvith the OttomanEmpire." On the other hand, the Europeans vvere interested in thisvvar, vvherever the historians and authors had profoundly studied it andthe military had ciritcally analyzed it. Accordingly, most of them hadagreed that the Turks vvere vvorthy victory because of many reasns, as follovv2 .It was knovvn that the Turkish nation vvas a militant nation, and itshistory-for fıve centuries, vvas evidently full of endless exploits. Undoubtedly,military acumen-according to the Turks vvas a natural instinct. Thisquality of the Turks vvas not easily accompolished for the Greeks - vvhovvere dominated by the Turkish Empire for more than five hundred years- to encounter their previous governors face to face (vis - â- vis). Hovvever,some spiteful people had accused the contemporary Turks that theydid not belong to the ancient conquerors' lineage vvho had founded thebroad ottoman Empire until they had reached Vienn 3 .But this opinion had been criticized by the European thinkers themselvessuch as Mr. SinoBosk-in his famous book entitled (Turkey &Turks). He could, during his actual participation in that vvar analyze anddisprove such rootless claims and pretensions.For example, El-Dardanelle Campaign vvhich England and Francehad equipped vvith enormous navies, armies and developed equipments -to attack Al-Assetana had failed before the firmness and resolution of theTurkish troops. Surprisingly, the English officiers as vvell as the soldiersvvere astonished by the Turks' marvellous courage.It is fair enough to set El-Dardanelle Campaign - vvhich the Turksrushed into during the great vvar - as an evidence that the Turkish nationvvas truely the successors of the anicent conquerors 4 . Undoubtedly, Englandand France failure to break into that strait and occupy Al-Assetanaduring only tvvo vveeks ~ as they pretended - vvas adistinct confession thatthe Turks vvere eternally courageous vvorriors and had high fîghting efficieny.Of Course, the Turkish soldier's emotions in the independence vvarvvere impassioned because he vvas defending his homeland and unless he2. A. Levaa, 28.8.1921, No.6.3. Ibid.4. Ibid.614

triumpled, he vvould be enslaved by peoples and monarchies vho, onceupon a time, were his ovvn obedient subjects 5 . It vvas impossible for thatindomitable nation vvhich had these amazing historical qualifıcatkns, moralsand situations to be easily dominated as Europe had imagined.The vvhole vvorld eagerly follovved the Turkish victories in spie ofthe bad circumstances they faced. Moreover, the Islamic vvorld felt reigiousbrotherly sympathy vvith the combatant Turks.The War Lord, Mostafa Kamal Pasha, had virtually proved his gallantryand dexterity at the battle. In addition, his successful tactics revealedthat he vvas an experienced veteran in fighting.The Turkish heroes sacrifıced their blood and souls in order to shovvthe vvhole vvorld that they vvere vvorthily the ancient conqueors. Theycould achieve triumph and dictate their coditions at "Lozan" Conference 6 .In this context, vve cannot ignore Egypt's honourable attitude vviththe Turks; vvherever the Egyptian press vvas preoccupied vvith follovvingthe latest independence vvar nevvs and the Turkish leaders' efforts to liberatethe country from the Greeks.In this paper, vve try to pinpoint these important developments andtheir different dimensions depending on many original sources from theEgyptian Archieves.The Plan of The GahzyEarly 1921 The Ghazy drevv up his plan not to engage in vvar vvithGreeks until; they reached (Kasstamony Ankara) line. This vvas intendedto sap their strength, and to distace them from their military bases 7 .The Turks stopped the Greeks in the area of (Ashaak an Brossa), andthe Greek troops vvere forced to retreat, meanvvhile, the Allies claimedthat the Turks vvere unable to stop the Greeks from storming (Ankara)vvithin ten days. Nevertheless the Turkish triumphed över the Greeks at(Askishaher) in early April 1921, vvhere the Greek loss vvas round 7000soldiers, according to Reuter. This victory boosted Turkish morals, andthousands of Turks volunteered to serve in the army. It is notevvorthy thatmany vvomen vvere among the volunteers 8 .5. Al-Ahram 27.8.1921.6. Al-Lewaa 28.8.1921.7. Al-Moqattam, 9.4.1921, No. 9753.Al-Menbbar, 12.8.1920, No.1845.8. Al Lewaa, 23.3.1922, No.26.Al Moqattam, 9.4.1921, No.9753.Ibid, 3.4.1921, No.9748.Ibid, 5.4.1921, No.9749.615

One of the main results of this victory vvas the Italys' and France'srapprochtıent to Turkey in the economic domain, a matter which angeredBritain.Tte Turks achieved many other success against the Greeks in (Karahissarand Bolthly), thanks to Essmat pasha's efforts (late August 1921).The Ghazy vvas novv commander - in - Chief (21-8-1921) and he addresssedhis soliders urging them to eliminate the enemy" vvith the help ofCod" 9The Greeks forces numbered about 170,000 soldiers, and Britainsupplied them vvith light and heavy vveapons. King Konstantin marshedin order to occupy the Turkish first defence line (Askyhahir-Kotahia-Affion), constituting tvvo flanks and a heart of his troops. The Ghazy leftthe Grreks to penetrate into the three cities vvithout resistance until theheart proceeded 100 k.ms, and then the Turks charged upon the GreekFlanks heavily. The Greek defeat vvas tremendous. The Greek claim, that(Ankara) had fallen into their hand, vvas a big lie 10 .The Greeks suffered another defeat in the battle of (Sakkaria). Britaintried to save the Greeks, so Lord (Curzon) advised the Greeks to concludea truce vvith the Turks, hovvever, fıgting continued until finally on 9September 1922 the Turks entered (Azmir), and eventually the Greeksvvere driven out from Anatolia 11 .The Ghazy and his men restored istanbul, Thrace and (posphor andDardanelle). Political efforts and negotiations vvere running high until theagreement of Midania at Oct. 1922 vvas reached, in preparations vvereruning high until the agreement of Midania at Oct. 1922 vvas reached, inpreparation for the "Lozan" conference from November 1922 until 1923.Thus the Ghazy and his fellovv fıghters proved to be the heroes ofboth vvar and peace, accomplishing independence for their country andvvorld admiration for their heroic deeds 12 .9. Al-Lewaa, 31.8.1921, No.8.Ibid, 29.8.1921, No.7.Ibid, 26.8.192l,No.4.Al Moqattam, 22.6.1921, No. 9816.10. Al Levvaa, 31.8.1921, No.8.Ibid, 1.9.1921, No.9.11. AlMoqattam, 28.8.1921, No. 9818.Al Lewaa, 8.9.1921, No.15.Ibid, 10.9.1921, No.17.Ibid 11.9.1921, No.16.12. Al-Afkaar, 23 23.11.1922, No.843.Al-Lewaa 9.4.1922, No.41.Al-Akhbar 4.10.1922, No.794.Al-Ahram, 4.1.1923, No.13937.Al-Siassa, 5.4.1923, No. 136.Al-Akhbar, 10.10.1922, No.799.Ibid, 11.10.1922.Ibid, 14.11.1922.L'express, 27.10.1922, No.36.616

Egypt's attitude tovvards the vvar of Turkey's Independance(1920-1923).In spite of the British occupation of Egypt and the Egyptianquestion.Egypt could not stand a loof from the events in Anatolia. TheTimes Newspaper (13th March, 1922) confessed that the relations betweenEgypt and Turkey were as strong as ever, for Egyptians hold goodfeelings to their co-religionsists the Turks 13. These good feelings wereshared by ali segments of the Egyptian society. Furthermore, the Egyptianswere irritated by the British support of the Greeks against theTurks.In Mid, April 1921, the Egyptian "Express" paper saluted Anatoliafor its heroic achievements, "Egypt being the sister-country of aliOriental countries, greets and lauds the Anatolians with heartfelt emotions.'"4This article of the "Express" was representative of feelings of ali theEgyptian people. After the victory of 'The Great Leader", The local Moqattampaper issued the results of that victory in Alexsandria city, as amodel for ali other Egyptian big cities. It should be noted, here, that asubstantial Greek Community had been living in Alexandria since theearly days of Alexander the Great. Both Egyptians and Syrians in AlexandriaCelebrated that vvonderful Turkish victory över the Greeks' 5 .It was an open secret now that Greece was only a tool in the hands ofGreat Britain. The Greeks in Alexandria were well-aware of the fact thatthe Greek Government was dragged to vvar vvithout popular support. Theevidence for that is the fact that many Greeks recruits deserted the battlefıeld, and sought help from the Egyptian authorities 16 .Moreover, a delegation from the "National Party of Egypt" had travelledto istanbul and Ankara to congratulate the Turkish people on thpeirvictories 17 . The delegation met with Moustafa Kamal himself, vvho welcomedthem vvarmly and discussed with them many issues, and invited13. Al-Lewaa, 29.3.1922, No.32.Al-Menbbar, 21.8.1920, No.1852.14. Al-Moqattam, 14.5.1921, No.9782.Al Lewaa, 6.5.1922, No.63.Al-Akhabar, 3.10.1922, No.793.L'express, 29.9.1922, No.33.15. Al-Moqattam 14.5.1921.L'express, 29.9.1922, No.31.16. Al-Lewaa, 28.3.1922, No.31.L'express, 29.9.1922, No.33.17. Al-Ahram, 3.1.1923, No.13937.ibid, 8.1.1923, No. 13941.Al-Mahrossa, 27.10.1923, 4003.617

them to attend the session of the Turkish "National Assembly", vvherethey met the Turkish parliamentarians. He also presented them vvith hisovvn signed portrait and a copy of the National Turkish Charter. It is itnerestingto mention that the Ghazy vvas fully informed about the Egyptianaffairs under British occupation, a matter vvhich surprised the memers ofthe Egyptian delegation 18 .In Egypt, a committee under the name of "Egyptian feelings tovvardsThe Caliphate State" vvas established, in 1923, to collect money to send,gifts to the Ghazy, his men, and the Caliphate State as a vvhole 19 . Egyptiannobles as vvell as ordinary people contributed vvillingly in that invitation.Many parts in Egypt protested against British exportation of Egyptianresources to the Greeks at that time. Some Egyptians asked their fellovv-citizensto boycott the Greeks completely, in support of the Turkishcause.Any Egyptian vvho did not abide by this cali, vvas considered a traitor20 . In Alexandria and the provinces, great protest took place becausesome Alexandrian Greeks deceived some Egyptian vvorkers and persuadedthem to travel to Syria and Palestine to join the Kamali Army, vvhile infact they vvere shipped to Greece instead 21 .It is essential to pinpoint here, that both Muslims and Copts in Egyptstood firmly together in support of the Turkish cause. There are manyexamples to testify to this fact, suffıce to mention the attitude of thecopts and Muslims of the city of Bebla i.e. (province of Gharbiya) againstthe Greek trick vvith the fooled Egyptian vvorkers mentioned above, "aliof vvhich is a disgraec to the honour of his Majesty, the King of England!"22 .18. Al-Ahram, 8.1.1923.Ibid, 3.1.1923.Al-Lewaa, 10.5.1922, No.67.19. Al-Mahrossa, 1.10.1923, No.3979.Al-Afkaar, 2.12.1923, No.581.Ibid, 5.12.1923, No.584.Al, Lewaa, 14.9.1921, No.20.20. Al-Shaab Al Mesry, 11.6.1923, no.9.Al-Lewaa, 15.9.1921 no.21.Ibid, 11.9.1921, no.16.Ibid, 17.9.1921, no.22.21. L'express, 30.9.1922, no.34.Al-Lewaa, 17.9.1922, no.22.22. Al-Mahrossa, 29.11.1923, No.4030.Al-Lewaa, 17.9.1922, no.22.Al-Siassa 13.4.1923, no. 143.618

One more evidence of the Egyptian attitude is to be found in the positionof the Egyptian vvorkers vvho protested about loading Cargo shipsto Greece from Alexandria 23 .Many doctors and nurses volunteered to go and extend medical aidto the Turkish fıghters. Among the volunteers vvas Doctor Ali Al-Aghizi(a citizen from Tanat) vvho graduated from England, had declared hisvvillingness to travel to Turkey in Mid-April 1921 for this purpose. Anothername is that of Al Sayed Mohamed Khalil, ca citizen from Tantatoo, vvho vvorked as a nurse for the vvounded Turkish soliders in HeliopolisCamp. He vvas fluent in Turkish as vvell 24 .Many Egyptian names are recorded as fighting volunteers vvith theTurks, such as Mustafa Al-Damassi, vvho vvas a simple paper distribütör,together vvith tvventy of his companion from the city of Met-Ghamr 25 .In April 1921, an organization of the "Egyptian Crescent" vvas set upto nurse vvar victimes in Anatolia 26 .As for fînancial support, many Egyptian from ali classes donatedmoney for the Turks vvithout hesitation. This vvas organized by a committeecalled the "Anatolia Relief Committee" vvith its headquarters in Cairo,headed by Prince Omar Tousson, and branches ali över the Country, in1920. There are many lists to testify to that i.e. List No.7 dated August1921. The donations amounted to £ 8,665 (Egyptian Pounds) 27 .In September 1921, Al-Levvaa Paper reported the amount of donationsfrom Cairo alone at £ 9431. Alexandria contributed vvith £ 2925 inthe same month. This shovvs that donations vvere doubling year afteryear 28 .In Alexandria, a committee headed by Musatafa Maher Pasha, andtreasured by Daoud Bey Takla, and membered by Mousa Bey Esmat,23. Al-Lewaa, 1.4.1922, no.34.Al-Siassa 16.4.1923, No. 145.Al-Lewaa 16.9.1922, no.21.24. Al-Moqattam, 14.4.1921, No.9760.Ibid, 11.4.1921.Ibid, 4.4.1921.Al-Shaab Al Mesry 4.6.1923, no.3.25. Al-Moqattam, 17.4.1921.Ibid, 11.4.1921.26. Al-Mahrossa, 29.11.1923, no.4030.Al-Moqattam, 11.4.1921, no.9754.27. Al-Lewaa, 13.9.1921, No. 19.Ibid 29.8.1921, No.7.28. Al-Moqatam, 4.4.1921, No.9748.Al-Lewaa, 1.9.1921, No.9.Ibid, 12.9.1921, no.18.619

Bushra Bey Hanna, George Bey Wessa, and Mohamed Bey Al-Shareef,was set up to colleet donations from Summer visitors in Alexandria, andto send it ali to the headquarters in Ciro 29 .The evidence is that ali segments of the Egyptian people, rich andpoor, Müslim as vvell as Copt, stood fırmly behind the the Turkish vvar ofindependence 30 .Even Theatre bands and artists contributed part of their financial resourcesfor the same purpose. An example of that vvas the "Abu-Al-Houl"band in the Al-Hambra "Teatro", vvhich appropriated the vvhole input ofSaturday, 24th September 1921, for the Turkish cause. People flocked tothe Al-Hambra on that particular occasion 31 .Even ordinary schoolboys vvere eager to share in that cause; such asthe pupils from Moharem Bey school in Alexandria, vvho vvith theirteachers, headed to prince Tosson to offer the Second amount of donationfor the Turks 32 .Simple labourers, like poor barbers and hired hands and housekeeperscontributed as much as they could afford. In list no. 18 of the donations,the reasurer Hanafy Bey Naji declered the amount of £ 1258 in donation.Ankara sources estimate Egyptian donations to Anatolia fıghtersat £18,158, in 28 March 1922. 33In addition to that, relations and contacts vvith Ankara vvere maintained,especially vvith the representatives of the "National Assembly",i.e. the contacs betvveen Galal El-Din Aaref Bey in Rome, vvho sent acable to prince Tousson telling him that the "Red Crescent" in Ankarahad received the amount of 10,000 Liras, in early April 1922 34 .Aaref Bey vvas extending thanks to the prince and the Egyptian peoplefor their attitude. Egyptian press vvas urging ali Egyptians to contrib-29. Al-Akhbar, 1.10.1922, No.791.Al-Lewaa, 19.9.1921, no.24.30. Al-Akhbar, 5.10.1922, no.795.Al-Lewaa, 17.4.1922, no.48.Ibid, 19.9.1921, no.24.31. Al-Moqattam, 1.4.1921, no.9746.Al-Lewaa, 19.9.1921, no.24.32. Al-Akhbar, 3.10.1922, no.793.Al-Lewaa, 23.3.1922, no.26.33. Al-Akhbar, 6.11.1922 no.822.Al-Lewaa, 1.4.1922, no.34.Ibid, 30.3.1922, no.33.34. Al-Akhbar, 5.12.1922, no.847.Al-Lewaa, 9.4.1922, no.41.620

ute to the cause of Turkey, in order to alleviate the sufferings of the solidersand the Turkish people 35 .The Egyptians supported with equal vvarmth the committee for "Orphanswelfare", which was established in istanbul to look after childrenwho lost their fathers in war 36 .In the holy month of Ramadan (April) 1922, a prominent figüre proposedto allot ali "Zakat" of Al-fıtr for the welfare of the orphans of Anatolia.This cali was met with great reshonse and enthusiasm 37 . Egyptianpress particular Al-Lewaa paper, kept urging the people to contribute tothis noble purpose, who were estimated at 80,000 orphans. A new ideamore many for these orphans was the donations of the price of exchangedgift at the Fitr "Eid" (Feast), ali över Egypt. In June 1922, we fınd the listNo.21, at the value of £ 22382, vvhich is a sign of increasing donationsyear after year 38 .To sum up, the two crescents, both Turkish ang Egyptian, were infull contact thoughout the war, side by side with the "Committee ofBrotherly co-operatrion", in order to collect money from prayer performersin the mosques, especially on Friday Collective Prayers 39 .From the a fore-said documents, it is clear beyond doubt, that theEgyptian people, unanimously, stood strongly supporting their Turkishbrothers in their Turkish brothers in their cause, until the great leader Al-Ghazi M.K. achieved his noblest goal of independence and created modernTurkey. We sincerely hope that this brotherly spirit continues asstrong as it had been in the days of the Great Attaturk, regardless of anytarnsformations in global affairs.35. Al-Akhbar, 15.10.1922, no.803.Al-Lewaa, 30.4.1922, no.58.ibid, 9.4.1922, no.41.36. Al-Akhbar, 9.10.1922, no.798.Al-Lewaa, 23.3.1922, no.26.37. Al-Moqattam, 1.4.1921, no.9746.Al-Lewaa, 30.4.1922, no.58.ibid, 29.4.1922, no.57.38. Al-Akhbar, 5.10.1922, no.795.Al-Lewaa, 25.5.192, no.80.ibid, 8.6.1922, No.93.ibid, 10.6.1922, no.95.39. Al-Akhbar, 2.10.1922, no.792.ibid, 6.11.1922, no.822.Al-Lewaa, 27.5.1922, no.82.ibid, 5.6.1922, no.90.621

THE LAST PITCHED BATTLE OF THE FIRSTWORLD WAR AND THE DETERMINATION OFTHE TURKISH-SYRIAN BOUNDARY LINEDr. Yücel GÜÇLÜ*Given the thankless and impossible task of shoring up the Ottomanfront in Palestine as the commander of the 7th Army on 16 August 1918,Mustafa Kemal Pasha (Atatürk) 1 departed almost immediately to take uphis new assignment. He reached Nablus, the headquarters of the 7thArmy, on 27 August after an exhausting journey on the railvvay. None ofthe three so-called armies on the front -4th, 7th and 8th Armies- eouldmuster the strength of a well found division and the troops were in thelast extremity of deprivation and despair. British superiority on the frontwas about two to one, even leaving aside questions of fıtness, morale andsupplies and there vvas no reasonable prospect of being able to stop theimpending British attack. British forces struck on 19 September, less thana month after Atatürk's arrival, and immediately broke through the 8thArmy on Atatürk's right. The Ottoman front crumbled and a large part ofthe 8th Army was destroyed in the confused fighting of the next threedays. Under continual air attack and with majör British forces alreadycompletely round his flank and joining from the north in the assaults beingmade on him from the south, Atatürk nevertheless succeeded in vvithdrawingmost of his 7th Army and the remnants of the 8th to the east ofthe river Jordan on 24 September 2 .After a few days in the Dera district attempting to reorganize theshattered and badly mixed units which had come from the west of the riverJordan, Atatürk continued the withdrawal north to Damascus on 27September vvith the 7th Army, leaving the 4th Army to cover its retreatvvith vvhat forces could be gathered from the East Bank. Multitudes of* Embassy of Turkey, Vatican.1. The brackets denote surnames assumed in accordance vvith the law of 2 July 1934.2. Tevfık Bıyıklıoğlu, Türk İstiklal Harbi (Turkish War of Independence), Vol. 1,Mondros Mütarekesi ve Tatbikatı (Moudros Armistice and its application), TurkishGeneral Staff Military History and Strategic Studies Directorate, Ankara, 1962,pp. 17-18. Cyril Falls. Armageddon 1918, London, 1964, pp. 171-172.623

sick, wounded and hungry soldiers vvere in disarray as Ottoman armieshad collapsed and vvere in need of reorganization. The army group(knovvn as Lightning Armies) commander German general Otto LimanVon Sanders had an appreciation of Atatürk's strength as a strategist. Anotherbright spot in the othervvise bleak scene vvas the presence in Palestineand Syria of his old friends and associates, Ali Fuat Pasha (Cebesoy)and Colonel ismet bey (inönü), vvho vvere serving as army corps commandersin his ovvn 7th Army 3 .Damascus had to be abandoned on 30 September and on 2 OctoberLiman Von Sanders ordered Atatürk to vvithdravv his forces and breakcontact vvith the enemy. Atatürk's troops vvere not pursued by the Britishand so the next day Von Sanders ordered him and his staff to go farthernorth to Aleppo and reorganize the 7th Army. A special commission vvasset up for the purpose and the vvork of reorganization proceeded apace. Itvvas Von Sanders vvho issued the final order. But it vvas in effect Atatürkvvho from then onvvards commanded. On 5 October Atatürk and Cebesoyreached Aleppo, vvhere they set about the task of recreating the 7th Army,incorporating the surviving units of the 4th and 8th Armies in it as theyarrived. inönü arrived there about the same date, but he had fallen ili andafter some days spent semi-conscious in a hospital he vvas recalled to istanbulto assume the post of the Undersecretary of the Ministry of War 4 .The 2nd Army guarding the Gulf to iskenderun against possiblelanding from the sea vvas also placed under the Lighting Armies Groupcommand and after tvvo vveeks Atatürk had succeeded in restoring a frontand some order. It vvas him in person vvho directed the reorganizationalefforts, often on horseback. Tvvo nevv divisions vvere gradually assembled,one of them at Katma, commanding the mountain roads to the northand vvest, leading dovvn to the port of iskenderun. Von Sanders transferredthe greater part of his staff beyond the port to Adana and in a littlevvhile follovved himself, thus virtually retiring from the scene of the battle5 .It appeared that actual fıghting against attack vvas only possible onthe mountains above Aleppo. The command of the Group of LightningArmies realized the diffîcult situation and sent instructions to the 7thArmy saying that, vvhile no ground vvas going to be yielded vvithout due3. Falih Rıfkı Atay, Atatürk'ün Hatıraları 1914-1919 (Atatürk's Recollections 1914-1919), Ankara, 1965, pp. 63-81. İsmet İnönü, İnönü'nün Hatıraları (Inönü's Recollections),Vol. 1, İstanbul, 1969, pp. 192-203. Ali Fuat Cebesoy, Milli MücadeleHatıraları (Reminiscences of the National Struggle), İstanbul, 1953, pp. 10-12.Hüseyin Hüsnü Emir (Erkilet), Yıldırım (Lightning) 1917-1918, İstanbul, 1921, pp.78-91. Otto Liman Von Sanders, Five Years in Turkey, Annapolis, 1927, pp. 306-320. Franz Von Papen, Der Wahrheit Eine Gasse, Munich, 1952, pp. 109-110.4. Ibid.5. Ibid.624

cause, the neighbourhood of Aleppo had to be evacuated in the face ofsuperior enemy forces and the resistance vvas to be continued on themountains. In accordance vvith these directions, the 7th Army deployed itselfin depth. On 17 October the 20 th Army Corps vvas stili belovv Aleppovvhilst the 3rd Army Corps vvas in Müslimiye, a station on the Baghdadrailvvay betvveen Aleppo and the bridge över the Euphrates at Birecik,vvhere the line from Anatolia branched off to the lines in Syria and Mesopotamia.Müslimiye station served as a junction for the Hijaz and Baghdadrailvvays. In this vvay the 7th Army commanders had gained tvvelvedays in which to create a military force capable of defending the hillsnorth of the city, the gatevvay to Anatolia itself. This front, running parallelto and slightly south of the present Turkish-Syrian border, vvithstoodthe first probing attacks of the over-extended British forces tovvards theend of October 6 .In these days the movements of Allied ships in the Gulf of iskenderunbecame more active. On 14 October tvvo torpedo boats and a guardship entered the gulf and bombarded the harbour batteries of iskenderun.Here one of the vessels hoisted a vvhite flag and landed some officers.They conferred vvith the local Turkish commander and returned to theirships, vvhich then left the gulf. As soon as the army group learned of this,such negotiations vvere strictly prohibited and headquarters of the 4İstTurkish Division, heretofore on the Belen Pass southeast of iskenderun,vvas transferred to the latter place. In the Gulf of iskenderun, Britishand French ships vvere observed on 23 October. In front of Arsuz, southvvestof iskenderun, a ship appeared at dusk, bombarded the coast andattempted to land troops. The attempt vvas repulsed by the detachments ofthe 4İst Division. This ship returned to the high sea. Defensive measurestherefore had to be taken both in the tovvn and vicinity of iskenderun 7 .The importance of iskenderun as a nodal point in the Turkish railvvaysystem and of its vulnerability to an amphibious assault from the seavvas at once apparent. An Allied thrust inland, either in a northerly directionfrom iskenderun tovvards Osmaniye or eastvvards from iskenderunand Antakya against Aleppo, from a fırm base secured in the Gulf of iskenderun,vvould have effectively severed Turkish railvvay and road communicationsvvith istanbul. The loss of this vital port-cum-railhead togethervvith a thrust tovvards Aleppo vvould have a disastrous effect on theTurkish vvar effort in general and on the movement of troops and suppliesin particular.Major-General H.J. Macandrevv, commander of the British 5th CavalryDivision, appeared before Aleppo on 22 October. This British divi-6. Ibid.7. Sanders (1927), pp. 314-316.625

sion was the only formation able to make the long march north from Damascusto Aleppo. On 23 October the British 15th Cavalry Brigade, comprisingthe Jodhpur Lancers, the Mysore Lancers and the İst HyderabadLancers, established contact with elements of the Turkish 20th ArmyCorps, 20 kilometers southvvest of Aleppo. The newly formed 20th ArmyCorps, whieh consisted of the skeletal İst and llth Divisions under thecommand of Cebesoy, was the fruit of the organizing power of Atatürk,who was responsible for the defence of Aleppo and beyond. A demand tosurrender Aleppo was rejected and the British emissary, Captain R.H.M.Mclntyre of the 7th Light Car Patrol, was courteously treated by theTurks, but the written message from the chief of staff of the 20th ArmyCorps, Majör Naci (Tınaz), which he brought back was brief, curt, stiff,laconic and to the point. It ran: "The commander of the Turkish garrisonof Aleppo does not fınd it necessary to answer your note." The Turks hadabout 8,000 troops in the city and was not impressed by Macandrew'sslight column. Macandrew therefore decided to wait for the remainder ofhis force before attacking and 24 and 25 October passed vvithout activity 8 .On the afternoon of 25 October Arab bedouin pillagers attackedAleppo from the east and broke in. Liman Von Sanders describes this asthe first hard fighting since his troops had left Palestine. Von Sanders wasat Adana, över 150 kilometers from the scene, but he describes accuratelywhat followed and gives the strength of the bedouins at about 1,500,which is correct. They appeared at one moment to have captured the citadeland government building. Then they attacked the headquarters of the7th Army. After gaining a temporary footing there they were thrown out.Atatürk heard firing in the street outside his headquarters. He went outand sardonically observed that certain inhabitants of Aleppo, whom theTurks aspired to defend, were throwing grenades at them from the rooftops.His men moved svviftly down the streets and dispersed the bedouins.They were driven out of the city and order was soon restored. The commanderof the Group of Lightning Armies goes astray at this time aboutthe British. He states that they brought up a strong force of infantry intrucks, whereas what the Turks actually saw was a supply column and themaintenance vehicles of the cars 9 .But the time had come to evacuate Aleppo. Apart from Macandrew'simminent advance there was a danger of a landing in the rear at iskenderun.A disembarkation in the area had previously been discussed amongthe Allies and the scheme had been very much in the mind of the Britishmilitary authorities. At midnight on 25 October the Turkish commander8. Atay (1965), pp. 59-61. Sanders (1927), pp. 317-318. Official History of the GreatWar, "Military Operations: Egypt and Palestine", Edited by Cyril Falls, London,1930, Vol. l,p. 610.9. ibid.626

had withdrawn his troops intact from the city. The 7th Army pulled backfıve kilometers to the north during that night and the army headquartersvvas transferred to Katma. On the early morning of next day, British forcesadvanced cautiously to find the Turkish defences evacuated and theymoved forvvard to the southern suburbs of Aleppo. There they vvere todiscover from the inhabitants that the Turks had withdrawn. Thus Macandrewvvas able to enter the city vvithout opposition and practically reachedthe northern limits of the Arabic-speaking land. The British commander,hovvever, vvas soon going to experience a disillusion. 12 kilometers northvvestof Aleppo a body of about 2,500 strong and well-equipped Turkishinfantry, vvith 150 cavalry and from eight to ten guns took up positionastride the Aleppo-Iskenderun road. Here the Turks had organized a nevvdefensive position of strength 10 .At 10.45 a.m. on 26 October, the British forces made up of the 15thCavalry Brigade and an armoured car column and accompanied by Arabrebels attacked Turkish positions. British cavalrymen trotted forvvard and,as they topped a slight ridge, came in sight of the little village of Haritanand at the same moment came under machine-gun fire. The commanderof the 15th Cavalry Brigade, Brigadier-General C.R. Harbord, ordered theMysore Lancers to move round the ridge and charge and the remainingsquadrons of the Jodhpur Lancers to follovv them. While the armoured carcolumn attempted to turn the Turks' right, the cavalry charged in on theirleft and galloped through the lines. The horsemen in particular sufferedseverely from intensive and accurate machine-gun fire. They fell back aquarter of a kilometer, dismounted and took up a position straddling theroad. The Lancers got no support from the light cars; the 12th Light ArmouredBattery, moving över higher ground, vvas so hotly engaged by theTurkish machine-guns that it drevv back after a number of tyres had burst.Lieutenant-Colonel H.N. Holden, the Senior Special Service Officer vviththe Jodhpur Lancers vvas killed under heavy fire and the two leadingsquadrons retired in confusion. The British forces vvere thus encounteredby a stiff resistance and they vvere gallantly repelled and speedily repulsedby the toughest defensive fıghter in the vvorld, Turks, vvith big casualties.These fresh and rested Turkish troops fought their last importantengagement in vvar fıercely and the remainder of the Turkish line stoodfirm".Despite the long and painful retreat to the north the Turks vvere stilifull of fıght. In the last tactical action of the vvar Turkish troops had littlediffıculty in brushing aside the advancing British 15th Cavalry Brigade.According to a liaison officer of the İst Hyderabad Lancers, the Turksstood up to the charge of the Jodhpur and Mysore Lancers unflinchingly10. Atay (1965), p. 63. Sanders (1927), pp. 318-319. Falls (1930), p. 612.11. Ibid.627

and before these over-eonfident horsemen could recover from the shockof the head-on collision with the Turkish fırst line, the Turkish infantry,vvith bayonets gleaming in the sun, vvere soon bearing dovvn on the dazedBritish forces, vvith the aplomb, steadiness and discipline of troops on aceremonial parade. Little vvonder that British veterans of the First WorldWar vvho participated in the operations in Palestine, Syria and Mesopotamia,talked vvith avve and respect of the incredible physical hardiness andravv courage of the Turk. To one and ali he vvas a brave soldier. Perhapsthe Ottoman offıcers of Arab origin, vvho fought vvith the Turks againstthe British, and later vvith the Arab rebel forces against the Turks, vverethe best judge of the relative professional skill and fighting quality of theOttoman and British armies. These men vvere unanimous in their vievvthat for sheer fighting ability, ravv discipline and the ability to survive andmore importantly, fıght under the most adverse conditions conceivable,there vvas no army to equal the Ottoman and no commanders thatequalled the Turk in professional competence and personal bravery 12 .The entrenched Turks, under the resolute and inspiring leadership ofAtatürk, proved to be as stubborn and valiant as ever. The Anatolian soldiersfought at Haritan vvith the dour courage and phlegm characteristic ofthe Turkish nation - almost immovable and unyielding in the defence andbold and fearless in the attack. They vvere sound of limb and of heart andas fighting men they proved themselves superior to the polygot Britishforces arrayed against them. On 26 October the Turkish soldier's moraleand fighting spirit vvas in no vvay affected by the earlier reverses vvhichvvould undoubtedly have broken the vvill and soul of most armies in thevvorld. The battle at Haritan indicated that in case vvhere the Turkish soldierhad equality in arms, training, leadership and equipment he vvas virtuallyequal to any. He could almost match any other in every militaryquality. It vvas undoubtedly due to Atatürk's boundless energy, enthusiasmand determination that the Turks vvere able to gain such a greatachievement. He vvas a meticulous organizer vvith great capacity for fıttinghis plans to his resources. A potent combination of tactical prudenceand brazen audacity vvas the characteristic feature of the Turkish generalat the battle of Haritan. He vvas the most capable field commander theTurks had during the vvar. By one of those striking ironies of fate, the lasttriumph of the Ottoman army came on the very plain of Mercidabikvvhere almost exactly four centuries earlier, the troops of Sultan Selim Ihad vvon a decisive victory - the victory vvhich made the Ottomans mastersof Syria.British military authorities emerged from the vvar vvith a healthy respectfor the provvess and gallantry displayed by Turks at Haritan. In the12. Syed Ali El-Edroos, The Hashemite Arab Army: 1908-1979, Amman, 1980, pp.187-188.628

very words of Captain Cyril Falls, the writer of the offıcial British vvarhistory, "so the last action of the Palestinian campaign of the British endedvvith a success for the Turks." He also held that "the Arab rebelsproved to be little more than a gadfly to a reorganized Turkish army.'" 3Again according to the same source, for the Turks, one man, and onealone, had gained it. The first reason why the Turks had fought as stoutlyas they did and had shaken off their demoralization vvas to be found in thepersonality and organizing povver of Atatürk. The majority of his forceshad gone through the disastrous battles and retreats, but they had recovereda good part of their traditional quality after being rested, re-equippedand inspired afresh. Atatürk did not lead his army from behind. With theunruffled aplomb and total disregard for personal safety, Atatürk vvasvvell forvvard, physically leading his men in the battle. And the ruggedand courageous Anatolian soldiers invariably responded favourably to thepersonal leadership and example set by their commander. Eyevvitnesseslater testifıed that the Turkish general personally fought among his menin the battle at Haritan. Thus an Ottoman officer of Arab origin vvhopassed during the vvar into the service of Sherif Hussein of Mecca informedCaptain Falls later that he fought a machine-gun in the battle atHaritan and that the fire vvas controlled and directed by Atatürk in person14 .In ali fairness the same could not be said of Atatürk's British counterpart.Major-General Macandrevv did not measure up to the professionalcompetence and qualities of battlefıeld leadership vvith vvhich the Turkishcommander vvas endovved. Burdened by the deadvveight of an outdatedmilitary tradition, Macandrevv appeared content to remain riveted to thearmy base at Aleppo vvhile his troops vvere fıghting for their lives on theslopes of Haritan 15 .In effect, the Turks vvere novv fighting on their ovvn soil, for thosehills and mountains behind them formed the natural boundary betvveenAnatolia, the Turkish heartland, and the Arab provinces of the OttomanEmpire. The historic land route betvveen Aleppo and Anatolia vvound upbehind the tovvn of iskenderun to the Belen Pass över the southern Amanusrange. This narrovv passage at an altitude of 730 meters vvas about 15kilometers southeast of the tovvn and that vvay vvas the direct road fromAleppo. The Belen Pass, knovvn as the Syrian Gates in history, had beenused from time immemorial as a commercial, administrative and militarylink of communication betvveen Syria and Cilicia. The passage of the SyrianGates vvas singularly adapted by nature for strategic control of thetraffıc.13. Falls (1964), pp. 171 and 167.14. Falls (1930), p. 616.15. Edroos (1980), p. 36.629

At nightfall on 26 October the Turks resumed their march to a positionin the hiils about 30 kilometers northwest of Aleppo on the iskenderunroad and they held the southern gateway to Anatolia. Beyond thisline, to the north, the Turks organized a formidable position of greatstrength along the Anatolian frontier under the direct and dynamic controlof Atatürk 16 .The position proved too strong for the single depleted British divisionand armoured cars. The task of breaking through was beyond the capacityof Major-General Macandrevv. He was obliged to cali up reinforcementsfrom Damascus. Supply and medical services could not keep upwith an advance över devastated and malarial terrain. Disease was nowrampant in the British cavalry. Macandrevv's division was incapable offurther effort and it was decided to avvait the arrival at Aleppo of the AustralianMounted Division before resuming the offensive. The presence ofthe 7th Army was enough to prevent any further advance by this onevveakened division. Had the Turks not been about to sign the armisticeBritish 5th Cavalry Division would have been in a perilous position. Despiteali diffıculties the 7th Army proved to be a formidable fıghting machine,commanded and led by a Turkish general of outstanding abilityand of great personal courage. 7th Army, repeatedly attacked but neverdefeated, was for the fırst time defending, not Arab territory, but the soilof Anatolia itself, of which this was the natural frontier. Recognizing thatnot only that Syria was lost but that the Ottoman Empire would have tosue for peace, Atatürk revealed his thoughts to Cebesoy that out of thisdebacle might come the birth of a new nation comprising those regions ofthe empire populated by Turks. It was in Asia Minör, behind this range ofmountains, that both the past and the future of the Turkish nation lay. Heheld the idea of defending the independent existence of the Turkish nationfrom the stronghold of Anatolia and accepting the loss of Turkishrule of Arab lands 17 .The fıghting at Haritan was the final fıerce combat betvveen the Ottomansand the British - actually the last pitched battle of the First WorldWar - and it could in addition be considered as the first military operationof the Turkish War of Independence. In fact, several events vvhichlater took place proved that the ideas of Atatürk as regards the liberationof the country by an armed national struggle were already defınite at thetime and it was again at Haritan that he had started to apply them effectively.The conviction was formed and action flowed from it.On 30 October, at 9.40 p.m., negotiations that had begun three daysearlier betvveen the representatives of the Ottoman Empire and Britain,16. Atay (1965), pp. 64-65.17. Cebesoy (1953), pp. 13-14. Henry Somer Gullett, The Australian Imperial Force inSınai and Palestine: 1914-1918, Sydney, 1984, pp. 778-779.630

the latter acting on behalf of Allied Powers, resulted in the signing ofMoudros Armistice on the Aegean island of Limnos. Atatürk, when he receivedthe news of the armistice and the order to cease fire, vvas stili resistingvvith his forces to the British advance in the hills northvvest ofAleppo. "In the fıghting of the last few days," wrote Liman Von Sanders,"the army held high the honour of its arms." In the closing days of thevvar, Atatürk gave a final display of his exceptional skills. Thus, after fourlong disastrous years of vvar, Atatürk emerged from the general carnageas the only Turkish field commander, vvho had not suffered a single defeat.A recent historian's judgement has him "the greatest Turkish militaryhero of the vvar.'" 8By 30 October the Turks held a position at least 40 kilometers inlength bestriding the sharply bending road to iskenderun at tvvo points 20kilometers northvvest of Haritan, vvith outposts 6 kilometers in advance.The front extended from the slopes of the heights rising there, from Maratato Babulit and Halebli, thence crossing railvvay and road, from Tennibto Tatmarash and Ain Dakni, from there across the Aleppo-Kilis road tothe southeast of Djibrin. Turkish line of defence stretched from the mouthof the Asi river, vvent south of Antakya, passed eastvvards to Tel Rifat andended upon the Euphrates at Deyrizor. The Turkish position vvas held bythe 24th and 43rd Divisions of the 20th Army Corps, totalling about8,000 rifles ali under the command of Atatürk, vvith headquarters at Katma.A fevv kilometers to the north of Katma the lovv, grey-ash foothills ofthe Taurus mountains vvere clearly visible. The Turks stood at the bottomof the very ramparts of Anatolia. They vvithdrevv to the slopes of theTaurus mountains and solidifıed their positions in the very dravvbridge ofthe Ottoman Empire formed by the cul-de-sac of the Amanus mountainsresting on the triangle formed by iskenderun, islahiye and Antep. Tvvo divisions,4İst and 44th, vvere deployed in the Gulf of iskenderun, vvith the23rd and 47th along the coast in Tarsus 19 .Here it is both interesting and important to remark that Captain WilliamYale, the American military observer vvith General Edmund Allenby'sEgyptian Expeditionary Force in Palestine and Syria during theyears of 1917 and 1918, maintains the idea that "this striking force, gatheredby Atatürk, might vvell have driven the British and Arab advancedforces out of northern Syria had it not been for the signing of the Armisticeat Moudros on 30 October 1918." 20With the conclusion of the armistice Atatürk vvas formally appointedLightning Armies Group Commander in Liman Von Sander's place. Plac-18. Ibid. Sanders (1927), p. 319. See also Fahri Belen, Birinci Cihan Harbinde TürkHarbi, 1918 Yılı Hareketleri (Turkish War in the First World War, Movements ofthe Year 1918), Vol.5, Turkish General Staff Military History and Strategic StudiesDirectorate, Ankara, 1967, pp. 110-115.19. Ibid.20. Ibid. VVilliam Yale, The Near East, Michigan, 1958, p. 249.631

ing Cebesoy in command of the 7th Army he set off instantly for Adana,vvhere Von Sanders had rejoined the group headquarters, travelling nonstopuntil he got there and assumed command on 31 October. The armistice,for Atatürk, vvas not an end. At the farevvell party given for the departureof the German general, Atatürk responded to the former's speechto the effect that for them vvhile the vvar against the Allies might be över,the vvar for Turkish independence vvas beginning at the very moment. Undefeatedin battle he vvas more than ever undefeated in spirit. Therevvould novv be peace of a kind. But he knevv that a just peace vvould haveto be fought for and that the struggle vvould be hard and long. Atatürk endeavouredto reorganize and reinforce against any eventuality the tvvo armies(2nd and 7th) remaining under the commad of Lightning ArmiesGroup and established contact vvith the 6th Army to his east in Mosul. Atthe end of four years of vvar, the fighting morale of the Turkish army vvasby no means affected as the British, French and Italian occupation forcesand the Greeks vvere to find out to their cost in the immediate postvvaryears 21 .But it vvas only on 3 November, vvhen he vvas sent the full text of thearmistice that he realized vvhat sort of terms the Prime Minister and DefenceMinister Ahmet İzzet Pasha's (Furgaç) government had agreed to.The armistice generally demanded the retention of ali forces on bothsides behind the line of contact as of noon 31 October. Although this apparentlyassured the Turkish heartland in Anatolia against an Allied invasionfrom the south, a number of pretexts for vvidespread Allied armedpresence throughout both Asia Minör and eastern Thrace vvere suggestedby several clauses. Atatürk sensed in these vagaries a deliberate Britishattempt at deception. As the Turkish leader subsequently observed, it containedclauses vvhich gave Entente Povvers potentially complete control ofthe country: specifıcally, the immediate demobilization of the army, theright of the Allies to occupy any strategic point (to be defıned by the victors)deemed necessary in the Ottoman Empire and control över themeans of communication 22 .The fırst political necessity novv became clear: to bring the armisticeterms under control by close defînition or if necessary revision, and to resisttheir misinterpretation by the British, by threat of force if need be. Heat once vvired back to the Prime Minister requesting clarification of theclauses affecting his army. "The Armistice of Moudros is not intended tosecure the safety of the Ottoman Empire. The clauses are not explainedclearly. They are vague and have vvide meanings. It is necessary to clarifythem explicitly or today the Allies vvill demand the Taurus line and tomorrovvthe city of Konya". In a hectic telegraphic correspondence vvith21. Kemal Atatürk, Nutuk (The Grand Speech), Vol. 1, istanbul, 1934, p. 257. Cebesoy(1953), pp. 28-30. Bıyıklıoğlu (1962), pp. 20-29.22. Ibid. See also Ali Fuad Türkgeldi, Mondros ve Mudanya Mütarekelerinin Tarihi(History of the Armistices of Moudros and Moudania), Ankara, 1948, pp. 44-46.632

the Prime Minister över next week Atatürk, aware now of the former'sconsiderable naivete about Entente intentions tovvards Turkey, progressedrapidly from lecturing him on the need for fırmness, to a refusal to obeymilitary orders, to open defiance of the personal instructions of the PrimeMinister, and vvithin seven days to resignation 23 .The armistice vvas in Atatürk's opinion an agreement by the OttomanEmpire to surrender itself unconditionally to the enemy. Not only that,but a promise to aid the enemy in its invasion of the country as vvell. Duringthe truce negotiations at Moudros the Ottoman delegation had missedthe hidden menace of clauses giving the Allies the right of occupyingstrategic points 'in case of disorder'. He realized that it vvould have to beresisted eventually and already on the fourth day of the armistice he beganto think of vvays and means. He vvas especially concerned about theclause demanding the vvithdravval of ali Turkish garrisons from Syria. Theexact northern frontier of Syria vvas unknovvn. Where, by defınition, vvasthe frontier of Syria? Did it follovv the line of the mountains northvvest ofAleppo? Or vvas it to be prolonged dovvn into the southern Anatolia, to includethe district of iskenderun? The British vvas novv claiming that hisgarrison, the 7th Army, vvas stationed in Syria, hence liable to surrender.British military authorities vvere making use of antiquated geographicalterms such as Cilicia, instead of the Province of Adana and Sanjak ofMaraş, vvhich had been put in the Moudros Armistice to occupy largerportions of Turkish territory 24 .The Prime Minister replied that the armistice did not give the Britishthe right to occupy iskenderun. Since, hovvever, the railvvays to the south,vvith their bridges, had been destroyed during the Turkish retreat, therewas a verbal gentleman's agreement that they should be allovved to usethe port and the road to Aleppo for the transport of their vvounded andsupplies to their forces. But the port and tovvn of iskenderun vvere to remainunder Turkish control. Atatürk vvas requested to inform the Britishcommander accordingly 25 .In his reply, Atatürk persisted in his objections, arguing that the Britisharmies had access to ample food supplies in Aleppo itself and in thesurrounding districts and that their real purpose vvas to occupy iskenderunand thus cut the retreat of the 7th Army and force it to surrender. On 5November Atatürk ordered that a British landing at iskenderun be opposedby force. He vvas convinced that the British request to use the port23. Atay (1965), pp. 63-64.24. Ibid.25. Ibid. pp. 68-69. The tovvn of iskenderun had great strategic value from both a navaland military standpoint. The port vvas of vital importance and vvas generally regardedas being one of the finest in the eastern Mediterranean. The area possessed a splendidnatural naval base. It vvas connected by rail vvith Toprakkale and thus vvith the mainlines running vvest to Ankara and istanbul.633

and the road from there to Aleppo to supply their army in Syria was amere pretext: the demand for the surrender of the 7th Army in Syria confırmedit. The Prime Minister had seen no harm in granting this "justifiablerequest" 26 .On 6 November, in reporting his action to the Prime Minister in atelegram marked "Penalty of death for delay", Atatürk said: "The Britishrequest is not justifıable. I assure you that the intention is not to supplythe British army at Aleppo, but by occupying iskenderun and movingalong the Iskenderun-Kınkhan-Katma road to cut the line of retreat of the7th Army and to place it in a position where it cannot avoid surrender,just as vvas done to the 6th Army in Mosul. The fact that the British havetoday put Armenian gangs into action in islahiye lends strength to thissuspicion. Therefore I am excused in having been the means of informingthe British commander in Syria of the state of affairs. I have ordered thatthe British are to be opposed by force if they try to land troops at iskenderununder any pretext vvhatever, and I have ordered the 7th Army to leavea vveak outpost organization on the line it occupies today and to move toits main body in the direction Katma-Islahiye and to get vvithin the Cilicianborder. Since my character is not suited to carrying out these ordersand since I vvould naturally be open to many accusations if I could not actin accordance vvith the convictions of the Chief of the General Staff, Imost particularly beg that the person vvhom you vvill appoint in my placebe designated svviftly in order that I may relinquish my command immediately."27iskenderun had been occupied by tvvo squadrons of British troops on9 November, the Turkish garrison of the tovvn only vvithdravving from itafter repeated refusals to do so had been met by a threat that a landingvvould be made by force if the locality vvas not instantly evacuated. Accordingto Atatürk, the British troops had no right to advance beyond theline vvhich they actually occupied at middayjan 31 October 1918 and underthe terms of the armistice this extension öf the British occupation vvasnot in order. During the vvithdravval Turkish military authorities left behindlarge numbers of armed soldiers in the guise of gendarmerie, vviththe object of embarrassing the Allies and obtaining Turkish control of theiskenderun region. It vvas mainly his opposition to the orders receivedfrom the Sublime Porte for the evacuation of iskenderun that promptedAtatürk to resign his military command and move in on istanbul to tacklethe political situation head on 28 .The victory at Haritan had enabled Atatürk to fix a natural boundaryline belovv the Taurus and Amanus mountain ranges on the southern fron-26. Ibid.27. Les Souvenirs du Ghazi Mustafa Kemal Pasha, Revue des Etudes Islamiques, I(1927), p. 174.28. Atatürk (1934), p. 526.634

tier of Asia Minör. The exceptionally able and far-seeing Turkish leaderissued an order that the enemy must not be allovved to cross this line andthe British never did. The actual military front at that moment ought toset the outside limit for the permanent political frontier of the futureTurkish state. The linguistical map of Asia Minör showed that the Arabsspread some 20 to 50 kilometers south of the Baghdad railway line. Thusthe advance of the British army was halted at the approximate linguisticalline of demarcation between Turkish and Arab peoples. In the dark andbitter months ahead, when it became necessary to define the national territoriallimits of the new Turkey, Atatürk chose this line, traced, as hesaid, by Turkish bayonets. A common language was not the only possiblebond of modern nationality, yet it was the most obvious and prevalentone. There was Turkish linguistic unity north of the line drawn on 26 Octoberand such a delineation of the border conformed, on the whole, to theprinciple of nationalities. Thus the Mazzinian-Wilsonian ideal of linguisticself-determination came closer to realization in Turkey than elsewherein the Middle East.In the Erzurum Congress of 13 July - 7 August 1919, held withAtatürk's participation and under his direction, it was particularlystressed that the territories which were controlled by the Turkish armieson 30 October 1918 were a single invisible whole and could not be separatedfrom each other. The acceptance of national boundaries at Erzurumwas the fırst big step on the road to the new national Turkish state. Laterthe Turkish leader was to remark: "I confess that I, too, tried to define thenational border somewhat according to the humanitarian purposes of theAmerican President Woodrow Wilson's principles. On the basis of thosehumanitarian principles, I defended boundaries which Turkish bayonetshad already defended and laid down. Poor Wilson, he did not understandthat lines that cannot be defended by the bayonet, by force, by honour anddignity, cannot be defended on any other principle." The judgement ofAtatürk was condescending in its phrasing but apt in its substance 29 .The Sublime Porte, under unrelenting pressure from the British,could not accept Atatürk's definition of the Syrian frontier as the area beingactively defended by Turkish bayonets. Atatürk tried to oppose surrenderto foreign occupation of territory he regarded as geographicallyand linguistically Turkish. He had by this time developed a Western-stylenational consciousness of a sort not uncommon among educated Turks,many of them from the offîcer class. His nationalism, so far as it had atheory, derived it from the French revolution. By 1918 nationalism was adoctrine familiar enough and congenial enough to the Turkish intelligentsiawho had some contact with Western ideas to enable them to seize onWilson's principle of the self-determination of peoples as a means of savingthe Turkish nucleus of the Ottoman Empire after the defeat. In resistingforeign occupation the Turkish leader thus insisted that the Turks29. ibid. p. 83.635

should recognize the rights of Arabs to self-determination, while claimingto be masters themselves in their own Anatolian homeland.As developments later proved, Atatürk's drastic attitude was not amere bluff but had a very definite bearing on the formation of the Nationalistmovement. This nationalistic spirit was irremovably at the bottom ofhis dealings vvith other states. Regarding his ovvn immediate plans, hevvas to state several times during the next fevv years that it vvas his armisticeexperiences at Adana that decided him on the course he follovvedthence to the creation of the Turkish Republic in 1923. Thus as early asthe first vveek of November 1918, Atatürk vvas able to predict events inthe years to come 30 .On 3 November, in a circular sent to the military and civil authoritiesof southern Anatolia commenting on the armistice clauses stipulating theevacuation of Syria, Atatürk considered as the northern boundary of Syriaa line vvhich began from Ras-Ibn-Han, on the Mediterranean, at 10 kilometersfrom the north of Latakia and covered iskenderun, Antakya, andtheir environs as vvell as a notable part of the Province of Aleppo. Theline betvveen the Turkish and Arabic-speaking populations vvould verycertainly class the region of iskenderun, Antakya and their dependenciesvvith Asia Minör, not vvith Syria 31 . In this conjunction it is signifıcant thatAtatürk's opinion on the determination of the Turkish-Syrian frontier lineis confumed by the British military intelligence sources vvhich indicatedthat a line dravvn from Birecik on the Euphrates vvestvvards to Sajur andthen southvvest to a point on the coast some 16 kilometers north of Latakiavvould roughly coincide vvith the Turkish-Arabic linguistic boundary 32 .On the other hand, the assertions of the Arab nationalists that thenorthern limits of the Arabic-speaking lands extended up to the Taurusrange vvere unrealistic by ali accounts and definitely did not correspondvvith the facts. That certainly vvas not the case.The line laid dovvn by the Franco-Turkish Ankara Agreement of 20October 1921 as the frontier betvveen Turkey and Syria began at a pointsouth of Payas, 15 kilometers north of iskenderun, passed eastvvardsthence to a point on the Baghdad railvvay some 45 kilometers north ofAleppo and thereafter follovved the course of that railvvay to Nusaybin insuch a vvay as to place the actual railvvay line in Turkish territory. Thestations and sidings of the section betvveen Çobanbey and Nusaybin belongedto Turkey as forming parts of the track of the railvvay. From Nusaybinthe nevv frontier turned north-east to the Tigris at Cizre. The Turk-30. Türk Harp Tarihi Vesikaları Dergisi (Turkish Revievv of Documents of War History),9 (1960), document no: 767.31. Ibid. 27 (1959), document no: 715. See also Yunus Nadi Abalıoğlu, Our Grand Chiefand the National Cause, Cumhuriyet, 5 June 1937.32. Handbook of Asia Minör, Naval Staff intelligence Department, Vol. IV, Part 2,London, 1919, p. 109.636

ish nationalist demand for the territory north of the 1918 armistice linewas mostly accepted in 1921 - vvith the exception of the district of iskenderun,Antakya and their environs (Hatay) vvhich vvere later to join themother country in 1939 - in simple recognition of the fact that the Turkshad themselves vvon back Cilicia (and the cities of Maraş, Antep and Urfafurther east) from the French vvho had advanced from Syria. The defınitivepeace treaty betvveen Turkey and ali the Allied Povvers vvas signed atLausanne on 24 July 1923. The frontier fixed in the Ankara Agreementbetvveen Turkey and the French mandated territory of Syria vvas subsequentlyadopted and confırmed by Article 3 of the Treaty of Lausanne.Victory över their enemies gave Turks tremendous confıdence intheir ovvn strength and ability and raised the morale throughout the vvholenation. It vvould have been easy to adopt a dangerous and ambitiouscourse of aggrandizement and unrealistic expansion. Yet this vvas notdone. Turkey's post-Lausanne policy fırmly rejected the pursuit of any irredentistclaims. The Hatay affair vvas only an apparent exception; for theTurkish case rested on a special agreement vvith France vvhich Turkey insistedon renegotiation at a time vvhen France vvas ready to relinquish itsSyrian mandate.Atatürk, vvhen laying the foundations of the nevv Turkey, clearly renouncedali desire to incorporate Arab lands vvithin the national state. Forhe thought that discontented subjects in such territories vvould vveakenrather than strengthen his country. Turkey vvas to become a compact homogeneousstate removed from extraneous elements. It vvas certain thatTurkey vvould give no trouble to Syria, but vvould on the contrary seek toremain on the best of terms vvith it. Although such appraisals are not centralto this paper, there vvas no reason to suspect Turkey of adventurousdesigns or of any desire to seize Arab territory. The Turks had acceptedtheir existing frontier and the statement that they had no vvish to governnon-Turkish territory rang true.Turkey's foreign policy vvould be based on peace, friendship andtrade vvith ali nations - vvhich called for the use of ali resources for internaldevelopment and the betterment of the citizen's life. Turkey's nationalenergies vvere almost entirely concentrated on reconstruction at home.Abroad its only desire vvas for the long-term peace vvhich vvould enable itto pursue its reform program undisturbed. Facts, not fancies, dominatedAnkara. Atatürk did not conduct foreign policy from theory, but accordingto the dictates of geography and the needs of the time. Possibly themost important feature of Atatürk's thinking in matters of foreign policyvvas to define the national interest strictly in accordance vvith the country'sovvn need for peace, development, stability and security rather thanforeign adventurism. Turkey had no expansionist aims. It did not vvant torecover the former Arab provinces of the old Ottoman Empire and countedit an asset that these had been struck avvay. It vvas a sound and healthyattitude in ali respects.637

BİN ABD AL-KARIM'S AND KEMAL'SMOVEMENTS IN THE 1920s:WHAT CONNECTIONS?Prof. Abderrahmane el MOUDDEN*I vvould like to start this paper vvith a disclaimer: the scope of thistopic as vvell as the material needed to deal vvith it are much larger thanthe documentation and the approach used here. Hence, the treatment givenhere, I am afraid, is rather tentative. My hope is to be able to carry outa more thorough treatment based on substantial data including availablearchival material, in a more ambitious project.In the early 1920s, follovving World War I, several national movemets,aroud the Mediterranean, resisted the nevv colonial deal. Some ofthem took the form of vvars of liberation and soon evolved into nation andstate building. Among these, the Kemalist movement in Turkey and theRifian movement in Morocco, on both the Eastern and the Western sidesof the Mediterranean, vvere the most important. In many vvays, bothmovements held similar characteristics in their early stages, but they vveresoon to bifurcate in different directions.A comparison of the tvvo experiments leads to a series of questions:What vvas the reception of the Kemalist movement in other countriesSouth of the Mediterranean? What vvas the attention given by early KemalistTurkey to other national movements around the Mediterranean?What vvere some of the Arab attitudes tovvards early Kemalism and hovvdid they change? Were there any differences betvveen the Maghrib andteh Mashriq in this respect?These are, among others, the issues I vvill deal vvith in this paper,relying on some contemporary reports. The main goals are to find oft ifand hovv these tvvo movements interacted, and to replace them in the intricaciesof Arab-Turkish relations.* Muhammed V University, Rabat.639

It is certainly an easy task to determine reciprocal assistance betweenmovements of liberation and states in the making in terms of materialgoods or financial helpy. For one it is quantifiable, and usually, it is documentedin detail, whenever documents are stili extant. It is much of aharder endeavor to assess mutual assistance when it comes to psychologicaleffects such as the feeling of solidarity for instance. If the formerdeals with measurable facts, the letter rather tackles feelings and emotions.Their impact on the unfolding historical events, hovvever, may holdthe same strength in both cases.By the end of the second decade of the 20th century, Morocco andthe remnant parts of the Ottoman Empire were undergoing profound and,to a certain extent, similar transformations.On the left hand of the map, since 1912, the international status ofMorocco was that of a double-protectorate: the Northern and Southernparts of the country had been given to Spain while the central parts, by farthe richest and most populated, had been allotted to France, through a seriesof international agreements betvveen the main colonial powers on theeve of World War I. The real occupation of ali these parts, hovvever, vvasto take more than 22 years, as a number of resistance movements brokeout ali över these regions. The most important among these vvas undoubtedlythe Rifıan war of liberation which attained its peak in the decisivevictory of Anwal in July 1921, under the leadership of Muhammed Bin'Abd-al Karim al-Khattabi, more frequently known as 'Abd al-Karim. 1He drove the Spanish forces back to the presidios, i.e. the Spanish enclaveson the Moroccan shores of the Mediterranean: Sabta and Malilla.It vvill take the Spaniards and the French who came to their rescue fouryears later several years before they could overcome the Rifian resistance,in 1926, thus cutting short a political experiment at state building.On the right hand of the map, the Ottoman Empire vvent into the warto the side of the Central povvers and, in 1918, found itself among the losers.In 1919, with its capital under real if not legal occupation, it lookedlike bound to a colonial fate and become just one of the other protectoratesand mandates that took över its former possessions. Here again, anew leader, Mustafa Kemal, of the traditional leadership, will carry onthe resistance to the occupation forces and eventually establish a fully politicalnew regime: the Turkish Republic.1. It is, perhaps, worth noticing an interesting parallel: both leaders gained fame undernames different from those given to them originally. Abd al-Karim, the name bywhich the Rifian leader came to be known to many scholars as well as to the publicat large, is in fact his father's name. His actual name being Mihammad. See Abd el-Krim et la r£publique du Rif, Paris: François Maspero, 1976, p. 165. As for MustafaKemal, his eventual name, Kamal Atatürk, certainly overshadovved his given nameof Mustafa. See Volkan, Vamik and Norman Itzkowitz, The Immortal Atatürk aPsychobiography, Chicago: The University of Chicago Press, 1984, pp. 36-37 and300-302.640

Strong similarities emerge from a quick glance at both experiments:a catastrophic colonical situation threatening of territorial occupation andloos of national sovereignty; humiliated local traditional authorities,either under colonial rule or supervision; new leaders, taking roots in socialand geographical peripheries, who prove able to gather national momentumagainst foreign occupation whom they fıght, at least at the fırststages of their action, on behalf of the very traditional authority they weresoon to replace vvith nevv institutions. In this respect hovvever, Turkeypresented a much more clear cut picture than the Rif, vvhere some confusionvvas maintained about vvhether the nevv institutions put in place afterAnvval vvere to fully replace the old regime or just to prepare for its renevval.This leads us to point out that the dissimilarities betvveen the tvvo experimentsvvere no less salient. While in Turkey clear choices vvere madefor secularism, a republican regime and vvholesale vvesternization, in Morocco,the nature of the regime established by Bin 'Abd al-Karim, its relationshipto the Moroccan monarchy and to the vvestern culture, are ali stilimatters vvidely open to debate.1. Moroccan urban elite, poetry and Kemalist movementLike in many other parts of the Müslim and Arab vvorld, the Kemalistmovement, at its early phase, held in Morocco the importance of an inspiringmodel. Among other things that account for the deep interest ofMoroccans -especially the urban elite, vvell avvare of the happenings of internationalpolitics- in the nevv developments of Anatolia, there is the factthat many of a family decided to give the name of Mustafa or MustafaKemal at once to their nevv born male babies. 2 Stili today, people in theirsixties recall hovv their fathers kept in their libraries copies of translatedbooks about the Kemalist epic movement. 3 They vvere 'ulama' (scholars)2. Bu-Talib, 'Abd al-Hadi, Dhikrayat, sahahadat wa wujuh (Memories, testimoniesand fıgures), al-Sharika al-Sa'udiya lil-abahath wal-taswiq, 1992: p. 130 "The years1923-1924 vvitnessed a real competition among fathers to give the name of Mustafato their boys", and al-Kittani, Ali and Khalid al-Kattani, al-'allama al-mujahid Muhammadbin ibrahim bin Ahmad al-Kittani hayat 'ilm wa jihad 1325-1411 (Thescholar and mujahid Muhammad al-Kittani, a life of cholarship and jihad) Matbaa'atal-najah al-jadida, 1992, p. 237 "On 7 Rebi' al-'awwal 1342 [/1924], a cousinof ibrahim al-Kittani had a new born hoy and gave him the name of MuhammadMustafa Kemal". The Kittanis belong to a big family of Idrisid sharifs (descendentsof the Prophet or alledged to be so), religious scholars and leaders from the spiritualcity of Fez. As leaders of the Zawiya (or tariqa, religious order, brotherhood) holdingtheir name, the Kittania, they had a important following in large areas in NorthernMorocco, both in cities and in the countryside. They played key roles both prior toand after 1912, i. e. the establishment of formal french and Spanish protectorates, eitheragaist foreing penetration or, later, in support of the French.3. Oral communication of Prof. Brahim Boutaeb, Rabat, (May 29, 1998).641

and tujjar (merchants) vvho frequently gathered in clubs (nadi) in importantcities like Fez or Rabat, to debate on vvorld affairs. Not only vverethey familiar vvith the stili unfolding Bolshevik revolution and Wilson's14 points message, they above ali shovved a passionate interest in theKemalist movement. 4 TTıe novel al-Inqilab al-'uthmani [The Ottomanrevolution] by Jorji Zaydan, describing the dark years before the YoungTurk revolution and the complexities of the Ottoman years before WorldWar I, vvas a success of readership among Moroccan urban youth vvellinto the 1930s. 5Hovvever, these youth did not have access to only a bookish knovvledgeof the Middle eastern state of affairs. Some of their elders had hadfırst hand acquaintance vvith it through their travels or through pilgrimage.Some of their family members have emigrated to the eastren landsupon the institution of the protectorate, but remained in contact vvith themin many vvays.Among salient fıgures of this early Moroccan diaspora, one is vvorthmentionning, as he relates directly to the topic at hand: Muhammad binJa'far al-Kittani. The Kittanis belong to a big family of Idrisid sharifs(descendents of the Prophet or alledged to be so), religious scholars andleaders from the spiritual city of Fez. As leaders of the Zawiya (or tariqa,religious order, brotherhood) holding their name, the Kittania, theyhad an important follovving in large areas in Northern Morocco, both incities and in the countryside. They played key roles both prior to and after1912, (i. e. the establishment of formal French and Spanish protectorates,)either against foreing penetration or, later, in support of theFrench. Muhammad bin Ja'far al-Kittani, influential member of the Zawiyajust mentioned is knovvn for his pamphlet: Nasihat ahi al-Islam (anadmonition to Muslims) vvhere he analyzed the different ills from vvhichthe people of islam suffered. When the threats of French and Spanish occupationmaterialized in 1912, he decided to leave Morocco and vvent toMecca. During the vvar, he moved to Damascus. When Mustafa Kemal,soon surnamed "Ghazi" (literally, holy vvarrior), launched his campaignagainst the Greek occupation of izmir, one of his religious advisers, Ahmadal-Sannusi, convinced him to invite Muhammad al-Kittani to Anatoliato implore God, in his quality as a religious master (shaykh) and saintlyman (sharif), to secure victory to Kemalist vvarriors. Kemal sent4. Rivet, Daniel, Lyautey et l'institution du protectorat français au Marov 1912-1925, Paris: Ed. l'Harmattan, 3 t., T 3, p.235: "Moroccan elite paid a passionate attentionto the Kemalist movement, the epic territorial restoration of Turkey as well asthe fırst measures of modernization."5. Bu-Talib, op. cit. p. 130: "The youth would borrovv it from each other. its contentnurtured the National movement leaders' cali for reform in the secret cells... In thethirties, we used to swallow up its pages and devour its unfolding events... it was atthat time one of the best novels and the few great epics."642

envoys to accompany al-Kittani to Anatolia where he performed his religiousblessings. We do not know what conversation if any al-Kittani hadvvith Mustafa Kemal. But it is interesting to knovv that the same Kittanihad been a former teacher at al Qarawiyyin, the famous university of Fez,vvhere he had among other disciples, in particular, Muhammad bin 'Abdal-Karim. His Admonition vvas read and commented on in popular meetingsin the Rif. Further, he kept regular correspondence vvith the Rifıanleader. To vvhat extent vvas he a bridge betvveen the tvvo movements, atleast informing each side of the developments of the other? More reseacrhis certainly in order before tempting a satisfactory ansvver to sucha question. It is hovvever safe to assume that such human links, certainlymore frequent than usually admitted, betvveen Morocco and Turkey andthe Middle East in general in that period, vvere undoubtedly propitious toincreasing the avvareness of and interest in each other's vvhereabouts, especiallyamong the urban young population. 6It vvas in this feverish context that a young Moroccan poet from anintellectual club of Rabat, Muhammad al-Jazuli, vvrote a series of poemsexalting the feats of Ghazi Mustafa Kemal. 7 A member of the traditionalurban elite, he belonged to the segment vvho did not totally reject the colonialorder, but found vvays to compromise vvith it. The French Protectorateadministration under Lyautey made a big deal of preserving the formertraditional structure of Moroccan sultanate, the Makhzan (litteraly,the storing room, name traditionally given to the Moroccan precolonialgovernment structure). Although the sultan kept a semblance of traditionalstructure vvith a Sadr or grand vizier, and ministers of Justice and hubus(religious endovvments), he vvas actually under close supervision ofthe French Resident general.Al-Jazuli's life offers an interesting profile. Holding a position in theHigh Court in Rabat, he must not have refrained from criticizing the colonialorder, though more implicitly than overtly. For instance, he vvas keenon learning and commenting on nevvs from the rest of the Arab and Müslimvvorld. The Sadr vvho alone received the Famous Egyptian nevvspaperal-Ahram vvould pass it on to al-Jazuli vvho vvould read it vvith the greatestinterest Many like al-Sazuli 8 used the debate about international affairs,particullarly those of Kemaliste Turkey, as an inderect vvay of questionningthe state of affairs in Morocco under the double protectorate. 9Some of them even tried their hands at journalism to spread vvord of their6. al-Kittani and al-Kittani, op. cit., pp. 284-285.7. See al-Jazuli, Muhammad, Dhikrayat mın rabi' al-hayat (Memories of youthfulyears), Rabat: Matba'at al-Umniya, [1971], p. 5-16, on which I rely heavily in thissection. I vvould like to thank prof. Abd al-Karim Kurayim for drawing my attentionto this important source.8. id. p. 70.9. Rivet, op. cit., p. 236.643

convictions. One of them, Badr al-din al-Badrawi, from Fez, published anevvspaper titled al-Akhbar al-Maghribiya (Moroccan News, March1921) in which he manifested a clear eagerness to propagate informationabout the developments of Mustafa Kemal's resistance and reforms. 10 Despitethe French agreement with the Turkish nationalist authorities aboutCilicia, the yougn Moroccan interest in these developments was not withoutcausing serious concern to the French Resident general who soonerthan later banned Badravvi's newspaper.In this context, It should not come as a surprise if a poet likeal-Jazuli, whose extant poetry about Kemal's early achievements is todate, to my knowledge, the most substantial in Morocco, was harrassedfor his ideas and opinions. Although he does not allovv for specificson the subject, probably by caution, he nevertheless clearly statesthat he was dismised from his position." Leaving government office, heworked for his own in the private sector, as a farmer fırst, then as a promoter.He benefited from the prosperity that preceded the 1929 crisiswhich hit him badly. After ups and downs, during which he put asidehis creative activity, he decided to publish his youthful poetry at theage of 70.Poems dealing with the Kemalist action constitute an independentunit in the vvhole volume, and were given the telling general title: "Praiseof the Turkish struggle for existence and freedom". Each one of the fourpoems of the unit, celebrates one of the majör steps of the Turkish war ofliberation against the Greeks.The fırst poem fulminates against the Greek occupation of izmir in1919, considering it as a British not a Greek occupation. The title: "Englandand islam" reveals the broad picture into which he puts the struggle:after mentioning the British manipulation and stirring of the ethnic andreligious issues in the Ottoman empire to the effect of dismembering it,he goes on to point to the real intentions of the British, and state that theyare the real invaders, the Greeks being the obedient instrument for Britishpolicies.Enough, enough, sons of the Thames,you exagerated in falshood and accusationsAli your covered policies came to light...Be then frank whith the people of islam10. Baida, Jama "al-Badrawi, Badr al-Din bin al-Fatimi", in Ma'lamat al-Maghrib alaqsa(Encyclopedia of Morocco), Sale: Matabi' Sala, 1991, vol. 4, P. 1108 a.11. al-Jazuli, op. cit., p. 76. His prefacer explains though: "He held bold liberal opinionswhich testifıed to his genius and open mindedness. Despite the harrasment he constentlysuffered for his opinions, he met the situation with patient endurance until hecould not bear it..." p. 1.644

and say that you want to tear them up vvith svvord and penYou vvant to rvive the crusades vvar...Ask the troops of the sons of Greece about vvhat they metfrom lions, the lions of vvar and confrontation...They trapped themselves obeying your ordersMay God be vvith the Turks, vvhat have you left of their land?May God be vvith Egypt vvho uprised so many timesbut her rights are lost since you are the judge and the oppositparty... 12The second poem deals vvith one of the majör defeats of Greek attemptsat carving inroads in the Anatolian heartland in March 1921. It istitled "the struggle betvveen justice and injustice". It is a burst of prideand jubilation at the Turkish victory vvhich is felt as a purificatory actavenging not only the Turks but ali dominated peoples.O God, be compationate for the sufferings of the TurksO God, be compationate for the hunger and illness of Anatolia...May God protect you, protectors ofthe sons of "Uthman, you the spearheads of islam since longagoYou embrassed death amongst spears andamongst blazes not frearing any nationYou dragged their faces in the dust butout of magnanimity, you did not deign to put your sandals ontheir cheeks...You pleased God and the homelands vvhich areboasting your deed against ali other nationsYou saved the homeland of the ancestors from hardshipyou saved the Turkish reputation from disgrace...No, the Greeks did not fîght you aloneas vvolfs fear lions in the jungleNo, their helpers the English assisted themvvith troops, funds, ammunition and laborWhen you defeated the Greek forces, you actually defeatedthe forces of the mighty and determined English 13In addition to the recurrent theme of the Briish deep involvement inthe vvar, there is a sence of pride and satisfaction at the Turkish achievements.12. al-Jazuli, op. cit., pp 6-7.13. Id.p.8-10.645

The third poem praises the French attitude after the settleraent of theCilicia question to the benefıt of the turkish national authority, by the endof 1921. It bears the seemingly neutral title of "France and the Turks ofAnatolia". In fact, the whole poem is a glorification of France for its retreatfrom the alliance against the nationalists in Anatolia.Hey France, may God reward you for your noble deed...You stood by the Turks supported byyour people, well known for his pride...You agreed to peace with the Turks as the Greekswere out of breath due to their defeatYou revived the age of Süleyman the Greatand Henry the Third who was fırm in opinion and decision...This is great America who possessestoday the best fınances and valuesIt was you who saved her unity...You went to Mexico to save and assist herand it vvas you who created Greece from nothing...You are the mother of the free men, you help themvvith svvord and pen in every battleYou called during the great Revolution for the freedom ofideas, religions, opinions and institutions...You brought dictators down from their throneswhen you decided that the peoples had the right to choose theirrulersGod blees you! If only your system vvas extendedto ali countries including Arabs and non-arabsMay you, France, continue to put yours in the Turks'hands to deter any predatorThus, you will please the vvhole nation of islam.. . 14From these excerpts, it appears clearly how the poet rejoyced at theTurco-French settlement. Praise is due to France, but to a certain France,that of the defense of civil and human rights, and that of the support offreedom cause. This poem was somewhat curious on the tongue of a Moroccanin the 1920s, when France vvas stili engaged in deadly encountersvvith Moroccan tribal resistance in many parts of the country. One vvay tolook at it is to grasp through it hovv, for al-Jazuli, jubilation at one Müslimland's victory may even make him overlook the hardship of the situationof his ovvn mother land. Solidarity vvould in this interpretation overshadovvnational feeling. In fact, closer attention to the themes treated byal-Jazuly may suggest a more relevant interpretation of this poem. It isclear that the poet cali upon the French rich heritage in civil rights and14. Ibid. pp. 10-12.646

freedoms. Focusing on this shining side of the French experience was to acertain extent implicitly criticizing the ongoing territorial occupation ofMorocco, vvith its familiar toll of dramas and traumas. Only vvith this secondinterpretation can vve make sense of the vvish expressed by al-Jazulito see France extend her system to ali countries, as if it vvas not already inMorocco. As a matter of fact the majrity of Moroccans had not seen yetmuch of the shinning side of the French heritage. 15The fourth and last poem is devoted to the Turkish victory of izmirand its recorvery against the Greeks in September 1922. It is titled: "Morocco'sdelight at the victory of the Turks". By far the strongest in tone, italmost asserts the examplarity of the Turkish model for ali the peoplesunder foreign domination. This must have been the kind of poetry thatraised ali the concerns of the French Resident general.After recalling the Anglo-Greek plot against the Turkish independence,he describes hovv the British satisfıed the other colonial povversvvith small pieces reserving the best parts for thermselves. But vvhen theybelieved the victim vvas ready to be slaughtered, she rised up to the deepfear of her enemies.They vvondered: "Can the dead rise up out of his shroud?can the Turks' specter become threatening again?"Yes, they savv the lion bringing out his clavvsand shovving his teeth, sharpened like spears...He inserted in the Greeks his tooth and claw...He teared them into tvvo arts, one to his svvordand the other vvas shackled vvith chains of humiliation...Turks and Greeks defied each other to the battle fieldAnd only the svvord vvas to decide...The only speech betvveen the tvvo parties vvas that of the cannon...Thus the Greek armies melted avvay as if they vverestatues of snovv över blazing fire...The Greeks vvere abandonned, on the day of their disaster,by those vvho enticed them, after ali vvhat they savv...Like foxes, you, Greeks, retreated to your densvvhen you found out that the Anatolian land vvas the lair of lions...O sons of Turks, may your hand ne ver be paralyzed...O sons of Turks, you have defended the sanctuary of the Eastfor longbut your deed today earned eternity15. To the credit of al-Jazuli, we should put emphasis on his familarity with the progressiveside of French history and culture, and the accuracy of his statements, vvhich vvasstili rather uncommon at this early stage of the protectorate.647

O sons of Turks, history books narrate your past glorybut you added to it today a book vvell adornedYou removed from islam the sign of humiliationand put on it the gown of your honoryou raised its flag high amongst other nationsEven from far away, he vvho identifies to it feels ennobled...O Mustafa [the chosen] from the elite of his peopleyou, the rescuer of homelands from the grip of the enemiesO heroe of Turks, savior of their bloodby spilling the blood of those vvho attacked the homelandBe satisfied that you singly beared vvhatthe one vvith the crovvn could not bear, as he became shackled...From nothing, you raised army and established povver...After gruesom days, you gave back a smilling face to the Eastand made it forget ali the suffering it endured. 16Such vvere a fevv examples of the keen attention the young urbanelite paid to the unfolding transformation of early Kemalist Turkey. As amatter of fact, these young men often joined in their discussion commentson the tvvo experiments that seemed to be strong enough to stand up tocolonial occupation, that is the Rifıan and the Kemalist movements. Onemay vvonder vvhat vvas the reception made to the nevvs of the Kemalistmovement in the Rifıan region and especially among the leadership of theRifıan republic. For vvant of archival research, vve can only make peripheralinroads in the subject, relying mostly on journalistic and indirectdata. But before dealing vvith hovv Bin 'Abd al-Karim savv Kemal's experiment,let's try to find out hovv Turkish opinion, this time, follovvedBin 'Abd al-Karim's ovvn struggle for independence.2. Kish opinion and Bin 'Abd al-Karim' struggle for independenceThe Turkish interest in Moroccan affairs during the early decades ofthe XXth century vvas knovvn to North Africanists through an article by aFrench scholar, J. Deny, about the memories of some former member ofthe Turkish military mission in Morocco in 1909. 17 These memories vverepublished by the Turkish nevvspaper Vakit, on 8 June 1926. J. Deny'sconcern vvas to shovv hovv the Ottoman Empire in the Young Turks eraendeavored to establish a political infuence in Morocco. But in passing,he mentions that the publication of these memories vvas part of a presscampaign in favor of the Rifıan leader Muhammad Bin Abd al-Karim,16. al-Jazuli, op. cit. pp. 13-16.17. Deny, Jean, "Instructeursmilitaires turcs au Maroc sous Moulay Hafidh", in MemorialHenri Basset, Paris, 1928, pp. 221-227.648

who had just recendy (end of May) surrendered to the French. It was agood guess to try to see further what was the material published by thisnewspaper in an attempt to determine what information was available inTurkey, at least to the readership of this nevvspaper about the events ofthe Rif.This leads us to wonder what kind of paper Vakit vvas, and whowrote in it, at least about Morocco.Vakit 18 vvas founded by Ahmet Emin and Mehmet Asim in November1917. Both men had vvorked in another nevvspaper, Sabah, as editörin chief and vvriter, respectively. As such, they vvere closely acquaintedwith world affairs in the troubled years of the vvar and its aftermath. AhmetEmin vvent for intance to Germany to cover the vvar events there. Afterthe occupation of istanbul in November 1918 by the Allies forces inapplication of Mudros Armistice (30 October), Emin vvas one of theTurkish elite members who opposed in one way or another, foreign occupation.Military commanders, political leaders, representatives and nevvspaperwriters or editors like Emin vvere banished by the British to Malta.Vakit continued publicaton under Mehmet Asim's responsibility. Thenevvspaper had already earned a vvide popularity by attacking the malversationsof some high ranking officials in the Ottoman government of thelast months of the vvar. In the confused months follovving Mudros, Vakit,under the direction of Asim, shovved some sympathy to the Anadolumovement and its leader, Mustafa Kemal, vvhom it stili called Pasha, despitethe ruling of Damat Ferit's government to the effect that it vvas aerime to apply this title to Kemal or his companions. Asim vvas frequentlysummoned before authorities and courts, ineluding the martial court.This brought the nevvspaper eloser to the Kemalist circles in istanbul, especiallyto ismet Pasha, later named Inonu, vvith vvhom Asim maintaineda elose relationship vvell into the Republic era. 19This short incursion in Turkish press history vvas necessary to shedsome light on the keen interest of Vakit in the Rif events in the mid1920s. For vvant of an exaustive consultation of Vakit issues betvveen1921-1926, I cannot asses the frequency nor the importance of coveragethe nevvspaper devoted to the Rifian movement and political structure.Nor can I assess the range of interest in other Turkish nevvspapers of thetime. Yet, the sustained coverage of the developments of the Rifian vvar,evolving from a vvar betvveen the Rif and Spain to one betvveen the Rif18. I would like to thank both Süleyman Tugral and Abdelhafıd Tbaili for their help withobtaining copies of some of Vakit articles about the Rif. Tugral further helped withtranslating some of them into Arabic.19. For more details about Vakit and its performance both prior to and under the Republic,see Nuri Inugur, Türk Basın Tarihi, istanbul: Gazeteciler Cemiyeti, 1992, pp.32-35.649

and Spain and France together in 1925, demonstrate the depth of concernof Turkish opinion about the case. Obviously, one cannot infer from thisdata the offıcial position of the authorities of the the young Turkish Republie.Only a thorough use of the archives of that period vvould allovvconclusive ideas about this position and the connections betvveen the tvvomovements, if any. Meanvvhile, hovvever, the links vve identifıed betvveenthe nevvspaper and some high ranking officials of the nevv regime, allovvsome speculation to the effect that these officials vvere not only serutinizingthese developments, but they perhaps vvanted them to be vvidely publicizedamong the Turkish public opinion.Much of the data published by Vakit vvas dravvn from vvhat European,basically French nevvs agencies and nevvspapers made public. Often,pieces of information are merely signed by the Turkish nevvs ageney: AnadoluAjansi. Hovvever, some articles dealing vvith developments of specialimportance vvere signed by Mehmet Asim himself. Tvvo of these appearedon 11 and 12 July 1925 and seem to cali speciall attention. First,they provide a elose shot of the picture of the Rifıan question at that crutialjuneture, vvhen France decided to support Spain to press the defeat ofBin 'Abdal-Karim, Second, in these articles Asim does not content himselfvvith a deseriptive account of the international vvires about the question.He also endeavors to provide his readership vvith a specifıc analysisof the turn of events, vvhich may east some light at least on the segmentof public opinion familiar vvith Vakit.On 12 of July, Asim gives an account of the recent victories of Bin'Abdal-Karim över the French forces. After having pushed the Spaniiardsback to the Mediterranean shore, of Bin 'Abdal-Karim started attackingthe French on the southern border of the Rif and achieved sustained success.While detailing military operations, Asim points out to the internationaldiplomatic context. In addition tho the French-Spanish negotiations,there vvere rumors about contacts betvveen the British and theFrench in order to compensate each other in the Maghrib and the MiddleEast, France abandonnig any claim Mosul and Britain leaving the Frenchfree in the Rif. Building on that, Asim goes on to suggest that the realgoal of French military operations vvas not to contain Bin 'Abdal-Karim'sstruggle to the profıt of Spain, but to occupy the Rifian region to its solebenefit. To the contrary of ali expectations, the outeome of the French attacksended in nevv victories for Bin 'Abdal-Karim.The question of Morroco is reaching a nevv stage... In fact,the recent victories of 'Abd al-Karim 20 are of great importance,as they aimed to take both Fez and Taza. If these citiesfail under 'Abd al-Karim's control, France vvill remain vvith20. Asim uses the name most familiar to the French.650

only half of her former possessions in Northen Morocco...Ifvvill remain with onl half of her former possesssions in northenMorocco...If this happens, this will certainly ruin theFrench presence in Morocco, which took them ten or twelveyears to establish. As the French become convinced that themilitary means actually available in Morocco novv, cannoteradicate 'Abd al-Karim's resistance, they turn their effortsto establishing a fırm blockade against the Rifıan shores.France assumes that if the assistance that 'Abdal-Karim receivesby sea is stopped, his resistance vvill fade avvay spontaneously.This is vvhy some measures in this respect vveredecided by the French and the Spaniards in the Conferenceof Madrid. Hovvever, it is doubtful that either negotiations,decisions or measures can stifle or contain the movement ledby 'Abdal-Karim in the Rif. 21A clear effort of restraint emerges from Asim's vvriting although hisleaning tovvards Bin 'Abdal-Karim's cause is doubtless. The article publishedthe follovving day under his signature is more revealing in this respect.Significantly enough, Asim gave to his article the follovving title:"The independent state of Rif [Müstakili Rifistan]."When vve asserted yesterday that the Moroccan question vvasentering a important phase, vve vvere for from thinking thatthe events vvere going to prove us ture vvith such rapidity.We could not knovv that in the same time news vvires vverereporting on the advant of a nevv independent Müslim statein Morocco, after Turkey. But, from the historical events, itseems that an independent state is about to take form in theRif region, under the presidency of the mujahid [holy vvarrior]'Abdal-Karim... The Franco-Spanish conference in Madriddecided to propose peace through giving independenceto 'Abdal-Karim, on the condition that he recognize the sovereigntyrights of the Moroccan sultan... In fact, this is notthe first time the French and the Spaniards propose peacetalks to 'Abdal-Karim.. .but in earlier propositions, the Rifindependence vvas never agreed to. This is why 'Abdal-Karim declined it ali. At last, this time, France and Spainagreed to the formation of a nevv independent Müslim statein the far West of North Africa.One thing calls for coution, though: so far, it is not clear tovvhat extent the French and Spanish decision is a genuineone or not. It is probable that the French and Spanish propositionstems from their desire to stop 'Abdal-Karim's successfulattacks by a counter attack from another nature. It is21. Vakit, 11 July 1925.651

also probable that France and Spain, vvhile proposing peaceon the basis of indenpendence to 'Abdal-Karim, vvill on purposeprolong the time negotiation so that they can preparethemselves militarily and attack him, by surprise, onceagain... Anyvvay, if this proposition is not genuine today, itvvill be tomorrovv. After Turkey, this is the second nation inthe Müslim vvorld to gain its independence from the Westernpovvers though armed struggle and holy vvar.Turks knovv more than any other nation vvhat are the risksand problems the independence path is paved of. For thisreason, Turks do not believe that the matter vvill be settledvvhen the French and the Spanish say to mujahid 'Abdal-Karim "Let's recognize independence and agree to peace".Nevertheless, they appreciate the importance of the roundthat the Rifıans gained on the path of their independencecause. 22Asim set out to see in the Rifıan state in the making a sister experimentof Turkey's. As a matter of fact, the acuracy of Asims informationvvas paralled vvith relevant foresights. While expressing a jubilant vvelcometo the nevv state, he vvarns against the intricacies of Western diplomacyand strategy. History proved many of his foresights to be true. Theprocess led to Bin 'Abd al-Krim's surrender in May 1926.3. Afiya Bin 'Abd al-Karim and Atatürk (outline)In this section, I vvill revievv some of the salafi attitudes tovvard bothMustafa Kemal and bin 'Abd al-Karim, basically through the materialpublished by al-Manar, the vvell knovvn salafi periodical appearing inCairo in the late 1920s and 1930s. Kemal vvill evolve from a heroe statusto a devil status as the his action vvill progressively put emphasis on secularismafter the abolition of the caliphate. Meanvvhile Bin 'Abd al-Karimvvill gain the position of the nevv heroe of islam. It is in the same periodicalthat vve find some indication about hovv Bin 'Abd al-Karim vvas vvellavvare of Kemal's modernization measures, and hovv he tried to fınd inspirationin some of them. His eventual failure put on the account of bothforeign encirclement and local traditional oppositions, mainly from thetariqas.In conclusion, it is relevant to emphasize the close attention paid byimportant segments of the Moroccan and Turkish societies to the unfoldingevents each of them vvas experiencing. I addition, it is interesting tonotice that for many Moroccan intellectuals, the debate about such sensitiveissues as the caliphate, vvas much less heated than in the East althoughraising much concern as vvell.22. Vakit, 12 July 1925.652

STATE-SOCıETY RELATıONSHıP ıN TURKEYAND ıNDıA: A COMPARATıVE STUDYDr. Arshi KHAN*Study of state and society essentially involves study of interactionbetvveen different structure and sub-structures of society and the structureof the state. Specially study of relationship betvveen these two — state andsociety is under the process of revival in the recent decades. It was a majörfocus of a philosophical-cum-political discourse in later part of 18thcentury and at in 19th century. It is again getting a strong ground of academicdebate and discussion in order to examine the nature of interactionbetween the two. The project of modernity and the overarching role of thestate have by and large undermined the importance of society. Bipolarityhas been created betvveen state at one end and society on the other. Thereis no mediating space betvveen these tvvo. In real situation bipolarity hasbeen challenged time and again. Indeed it has become an obligation for ademocratic state to promote the possibility of coherence and interactionbetvveen the state and society. A democratic state exists for society vvhichimplies that government rests on the consent of the governed. In othervvords, consent or dissent of the people shall have outlets for democraticexpression on various occasions such as in periodic elections, in conferences,in press, and in public demonstrations.Success of a democratic polity depends upon the nature and vvorkingof the government vvhich is the state's machinery having supreme authorityto make and enforce lavvs. One of the emerging tasks of a democraticgovernment is the unavoidable obligation of securing compliance betvveenstate and society. Perhaps this vvas the main reason vvhich motivatedpublic mass against colonial authority, dictators and monarchial rules.It is significant to note that many Afro-Asian countries sought to builddemocratic polity on the debris of colonialism and imperialism. India isone among them vvhich singled out its objective of building secular, federal-democracyin the country. Whereas Turkey, having a quite distinctexperiences from the Western vvorld, dismantled the institutions of Sultanateand Caliphate to introduce republican regime in the country. Unlike* Hamdard University, Nevv Delhi.653

India's struggle against the British rulers, Turks fought against invadingforces of Allied powers and indigenous institution of power, i.e., Sultan.This is a very historic and ceremonial year — 75th year of the TurkishRepublic and 5İst year of India's independence. Hovvever, both thecountries — Turkey and India began the political experience of democracy,raultiparty politics and free elections in 1950 and 1952 respectively.The only difference is that the Turkish Republic introduced freecompetitiveelections after 27 years of its establishment whereas in Indiacompetitive elections were held soon after seeking independence in 1947.Hovvever, it is a fact that Turkey and India have established historicprecedents to perpetuate democratic institutions and experiences in orderto strengthen state-society relationship. Moreover, their commitment tosocio-economic development, diversification of economy, expansion ofopportunities, improved communications, increased freedom of expressionand opening up of the political system have contributed to the developmentof a more pluralist society. They have also developed variousmechanisms to process smooth relationship betvveen state and society.There are follovving factors vvhich have been instrumental in the processof state-society building in Turkey and India.ConstitutionIt is a supreme institutional document and a collection of principlesaccording to vvhich the povvers of the government, the rights of the governed,and the relations betvveen the tvvo are adjusted. Both Turkey andIndia have a strong legacy of constitution-making and participatory politics.Supremacy of Constitution is the main attribute of democratic governancein both the countries. Moreover, their Constitutions have evolvedthrough a long process of historical experiences and political-legal necessities.Judiciary has played role of guardian for upholding the Constitutionin India and Turkey. Moreover, Turkish armed forces claim to haveplayed the role of guardian too.Turkish ExperienceDuring the Ottoman's last phase, constitutional experiments vveremade in 1876, 1909 and 1921. After defeating the occupying forces ofAllied povver and the istanbul government of the Ottomans, Turkish nationalistKemal Atatürk drafted the Turkish constitution in 1924 vvhichestablished a parliamentary republic vvith ali povvers concentrated in theTurkish Grand National Assembly. The enumeration of individual rightsand freedoms vvere taken from most liberal European constitutions 1 . In1. VValter F„ Weiker, The Turkish Revolution 1960-1961, Washington, The Brookingsinstitution, 1963, p.65.654

the follovving years, European models vvere used as the basis for civil, penalcommercial and other codes.During these years, significant transformations took place in Turkishpolity and society. Military-bureaucrat elites replaced Ottomanism vvithTurkish nationalism and Kemalism. Despite strong resistance from thetraditionalists and the periphery, the Republican People's Party Consolidatedthe Republican ethos in governance. Priority vvas given to state andits agencies. But the introduction of multiparty politics (in 1945) and victoryof the Democrats in 1950 elections heralded a nevv era of statesocietyrelationships. For the first time the periphery (non-elites and peopleat the grass-root level) felt empovvered against political dominance ofthe bureaucrats, armed forces and RPP leaders vvho perceived the Democratsand their sympathisers as the emerging group of reactionary elements.In 1960, Democrats vvere overthrown by armed forces vvho unveiledtheir objective to control party politics and to strictly adhere toKemalism.The 1961 constitution vvas framed both to perpetuate Kemalism, democracyand the influence of armed forces. Political freedoms vvere givenmore permanent legal status. The Republic vvas proclaimed "nationalistic,democratic, secular and social State" under Article 2 of the Constitution.Scope of judicial revievv of governmental action and legislations vvas expanded.A nevv Constitutional Court vvas created. A number of changes inthe electoral system vvere affected to provide vvider choice of electorates.The introduction of provincial primaries to select the candidates and theaccepting of proportional representation as the basis to divide the seats inmulti-member electoral districts vvere notable examples of these electionrelated changes 2 . Hovvever, the main philosophy of this nevv constitutionvvas to cement Kemalism vvhich under Article 153 vvas mentioned to"safeguard the Reform Lavvs". Some of these reform lavvs have been criticallydebated by religious nationalist parties vvhich observed these lavvsas the source of restrictions on freedom of religion and faith. Islamic religiouspeople and groups in Turkey have expressed their resentment överthe lavvs. Such resentments have culminated into the formation of somepolitical parties opposed to restrictions över socio cultural rights and values.Follovving specific reform lavvs vvould neither be repealed nor interpretedas unconstitutional:1. The lavv on the unification of education, of March 3, 1340(1925), No. 430.2. The Hat Lavv, of November 25, 1341 (1925), No. 671.2. Ilter Turan, "Stages of Political Development in the Turkish Republic", in Ergun Ozbudun,ed., Perspectives on Democracy in Turkey, Ankara, Sevine Matbassi, 1988,p.84.655

3. The Law on the closing down of dervish convents and mausoleums,and the abolition of the offıce of keepers of tombs, andthe Law on the abolition and prohibition of certain titles, of November30, 1941 (1925).4. The conduct of the act of marriage according to article 110 of theCivil Code of February 17, 1926, No. 743.5. The Law concerning the adoption of international numberals ofMay 20, 1928, No. 1288.6. The Law concerning the adoption and application of the Turkishalphabet, of November 1, 1928, No. 1353.7. The law on the abolition of titles and appellation such as efendi,bey, of November 26, 1934, No. 2590.8. The law concerning the prohibition to wear certain garments, ofDecember 3, 1934, No 2596.After the proclamation of the Second Republic, formation of coalitiongovernments became a permanent feature of Turkish polity. After thefırst coalition experiment of coalition government during 1961-65, theJustice Party won parliamentary majority in 1965 and 1969 elections. Butby late 1960s political violence and terrorism engulfed Turkey. Thearmed forces intervened indirectly to maintain law and order and affectedconstitutional changes to expand povvers of governments. But political instabilityremained due to vveak coalition governments. Armed forcesagain intervened in 1980 to vveed out grovving political violence and terrorism.Faced vvith diffıcult situations and crisis experienced in past, the1982 Constitution vvas framed to provide political stability and effectivegovernment. Under this Constitution, the fundamental objective and dutyof the State is to safeguard the independence and integrity of democraticTurkish nation and to ensure the welfare, peace, and happiness of theindividual and society 3 . Like its predecessor the 1982 Constitution includesa detailed bili of rights covering the social, economic and politicalrights and liberties of citizens..So much of involvement and efforts in framing constitutions havecertainly contributed to State-society building. It is, hovvever, said that alisuch political activism of pro-Kemalism elites (military, bureaucracy, intelligentsiaand press) is aimed at strengthening the Kemalist Establishmentand to marginalise periphery in governance. Certainly the TurkishState has given priority to Kemalism. For example, 1924 Constitution assumedthat only the nation holds the right to sovereignty. On a politicalbasis, the nation is represented by th TGNA, and the sovereignty of thenation cames from its povver of legislation, execution and judgement. UnderArticle 4 of the 1961 Constitution, sovereignty is vested in the TurkishNation. The Nation shall exercise its sovereignty through the author-3. Paul M. Pitman III, ed., Turkey:A Country Study.656

ized agencies (also mentioned under Article 6 of the 1982 Constitution).Some parts of 1961 Constitution reflected the biases and preferences ofthe centralist elites. Formation of the National Security Council prepareda concrete ground for the armed forces to interfere in decision-makingprocess. Some of these provisions provided enormous power to the TurkishState vis-a-vis society in order to safeguard national integrity andKemalist order in order to construct homogenous nation State.But there have also been many provisions in Turkish constitutions tostrengthen the process of civil-society building in the country. Like itspredecessor, the 1982 Constitution incorporates economic and social provisionsas well as fundamental rights and duties. Accordingly ali individualspossess "inherent fundamental rights and freedoms vvhich are inviolableand inalienable". Primary education is novv compulsory and free ofcharge in State schools. There are many other provisions vvhich providefreedom to individual, associations and political parties to participate indemocracy. Turkish Constitutions seem to have been instrumental in sustainingdemocratic and competitive party politics. Under Article 126 ofthe 1982 Constitution, central administrative structure is based on provinceslovver level of administrative units. Devolution of povvers at thegrassroots level and periodic local elections are instrumental in statesocietyrelationship.Indian ExperienceAfter seeking freedom from the British, the Constituent Assemblytook more than tvvo years to draft, discuss and debate provisions of the IndianConstitution. The framers of the Indian Constitution prepared a comprehensivedocument to sustain secularism and federal democracy vvithfundamental rights and the Directive principles of State Policy. The IndianConstitution is based on the spirit of socio-cultural and religious pluralism.The vvorking of the Constitution has proved productive for Statesocietybuilding in India. A vvide netvvork of representation through thetvvo Houses of Parliament, 4000 members of state Legislative Assembliesof 25 states and 7 Union Territories and the 3-tier level of local-self governments(Municipalities/Districts, Blocks and Villages) have providedmulti-layered channels of political participation. Thus freedom, participationand social justice (for vveaker sections of society) have strengthenedstate-society relationship in India.Hovvever, it is argued that the Indian Constitution is the replica ofthe Government of India Act, 1935 vvhich resulted into creating a verystrong Centre vis-a-vis Indian States/regional/provincial governments andsociety. Even today, centralizing tendencies can be perceived in the governanceof the country. Some of the constitutional provisions (Article 3,248, 249, 256, 257, 355, 356, ete.) have given enormous povvers to thecentral government. Many problems in states — Jammu and Kashmir,657

north-eastern states, Assam, are attributed to the mismanagement of theCentre. The Centre or Union Government of India has enacted strict lawsto eontroi vioienee and terrorism. These laws have been criticized on humanitarianground. But these criticisms cannot be and ought not to be thebasis of execuse to deny democratic spirit of the Constitution.Accommodation of diversities is quite evident from constitutionalprovisions vvhich underline the merits of fundamental rights and rights ofreligious minorities to maintain their socio-cultural and educational prerogatives.As a result, many minority based educational institutions vvereestablished. Minorities are also given freedom to follovv up their respectivepersonal lavvs and religious codes. On the other hand, ScheduledCastes and Scheduled Tribes, who are historically and socially deprivedand depressed people, have been provided vvith their "secured reservations"in educational institutions, employments, promotion and in electedbodies. Similarly debate is going on for reservations for vvomen in electedbodies and jobs. Main purpose has been the empovverment of people andelimination of inequalities. Therefore, there has been a positive trend tovvardsbuilding state-society relationship.Political Parties and Participatory PoliticsPolitical parties are unavoidable aspects of democracy. Their institutionalizationhas facilitated participatory politics. In fact, political partiesplay important part in bridging gap betvveen elites and masses and in integratingpeople vvith the state. Political parties have also been catalysts inthe democratization process of Turkey and India. Democracy and politicalparticipation is sustained through the involvement of more than onepolitical party in seeking people's mandate. Huntington said, "modernState is distinguished from the traditional State by broadened extent tovvhich people participate in politics ... The most fundamental aspect ofpolitical modernization ... is the participation in politics beyond the villageor tovvn level by social groups throughout the society and the developmentof nevv political institutions, such as political parties, to organizethat participation 4 .TurkeyThe decision of the ruling Republican People's Party in 1945 to allovvopposition party and competitive elections vvas a majör breakthroughin the history of Turkish democracy. The Democrat Party, established in1946, took a great lead in the democratization process of electoral politics,government formation and governance. The Democrats emphasizedlocal initiatives and satisfaction of people at the grassroots level. They initiateda strong movement against statists and centrists including military-4. Samuel P. Huntington, Political Order in Changing Societies, New Haven, 1968,p.36.658

ureaucracy elities. The Democrats remained in power for a decade(1950-60) till the military take-over. They went beyond the Constitutionof 1924 to moderate State's attitude towards islam in Turkey. The Democratsgot the support of local notables (earlier an ally of the RPP) and themass public. Ballot box and voters became the political reality in formingthe government. In the words of Ilter Turan, "the most signifıcant outcomeof the initial multi-party period was the integration of the peasantryand the urban masses to the political nad economic life of the country" 5 .He further says, "the integration of the mass electorate to national politicallife produced two consequences. First, government came to effectmore intensely the life of very citizen. The distributive and redistributefunctions of government received increasing emphasis, while the prevalenceof the extractive fünction began to decline. Second ... the citizensbecame more interested in national political life and came to identifythemselves more closely vvith national political institutions of vvhich politicalparties vvere the main example. In this context, the economic policiesof the DP ... vvere highly instrumental in building the citizen politicalsystem linkages, and promoting the integration of masses into nationalpolitics" 6 .Thus mass political participation began as an important political processof Turkish political system. Democrats' victory has been conceptualizedas a "ruralizing election" 7 . It is argued that "the peasantry had assumednevv importance, emerging as potentially the country's majörpolitical force", and that "the villager is becoming an integral part of hiscountry's social, political, and economic development." 8 The Democrats"had integrated the villager into the national political scene and hadplaced the government's relations vvith the peasants in a nevv and muchneeded perspective. Never before had the villager been courted by ali thepolitical parties; novv deputies and politicians visited his village andasked for his vote. This vvas change of great and fundamental importance9 . Similarly "unprecedented grovvth of the Turkish economy after1950 has created a very suitable ground for the process of pluralism inTurkish society'" 0 .Even after the closure of the DP in 1960 and military intervention,multiparty politics and participatory politics remained crucial to Turkishpolity and society. Thereafter tvvo more military interventions disruptedthe process of democratization in 1971 and 1980, but parties continued to5. Ilter Turan, n.2, p.81.6. Ibid., p. 82.7. Samuel P. Huntigton, n.4, p.448, 461.8. Joseph S. Szyliovvicz, Political Change in Rural Turkey, Erdemli, The Hague andParis, 1966, p.16.9. Ibid., p.159.10. Ay din Yalcin, "Social and Economic Foundations of Turkish-Egyptian Conferenceon Political Development and Democracy", Cairo, 6-7 May 1988.659

epresent various interests and constituencies. This is possible onlythrough the emergenee of an assertive society which develops its own dynamicsof representing its demands. Thus "political pluralism vvhich doesnot allovv any single person or institution to dominate the vvhole societyhas been deeply ingrained in Turkish social structure. Even the most povverfullorganised social institution such as the armed forces, have notfound it impossible to run the country beyond a limited period of time. Asa result of social, economic and political developments Turkish societyhas become complex and pluralistic, and its problems became utterly unsuitablefor military solutions." 11One of the signifîcant contributions of the Democrats in Turkish polityvvas the institutionalization of a viable alternative political party orparties in place of dominant single Republican People's Party. Even themilitary takeover could not overlook the necessity of multiparty politicsin Turkey. The tvvo most crucial decades (1960-80) in Turkish politicsvvere dominated by either the centre-right Justice Party or the coalitiongovernments or the minority government. After 1983 elections, again thecentre-right Motherland Party and True Path Party headed the government.But since 1991, the dominant phase of coalition politics has begun.Coalition politics certainly creates political instability due to frequent failof governments and mid-term elections causing high expenditure. But italso provides opportunities to more than one political parties to sharepovver at the Centre. It can promote cooperation among different partiesto rule in national interest.IndiaSocio-cultural and regional diversities have alvvays been catalyst inthe democratisation process of India. Having a strong historical backgroundof 'unity in diversity' and a successful collective mass movementagainst British colonialism, the framers of the Indian Constitution and theIndian National Congress envisaged federal-democratic model of governanceconducive to pluralist Indian society. Hovvever, the Indian NationalCongress maintained one-party rule both at the Centre and in the statestill 1967. The Fourth general election (1967) vvas a breakthrough in Indianpolitical panorama in vvhich several non-Congress and regional politicalparties formed their ovvn cabinets and coalition governments in severalstates. In India, federal polity vvhich subscribes to dual polity at thecentre/national and state/regional levels, political parties contest electionsto form goverments in centre and states. Earlier, the Indian National Congressvvas a dominant ruling party ruling at the centre and in majority ofthe states. This vvas the period vvhen regional political parties and non-Congress parties began to increase their influence över Indian electoratesvvho perceived them as an alternative to the Congress government. Reli.Ibid.660

gional political parties were also perceived as more democratic and representativeinstitutions of political participation. Whereas non-Congress politicalparties (national parties) came out with more pluralistic and socialistpackage to show their vitality in Indian national politics.Multiparty politics gave a setback to the dominant Congress Party byforming the Janta Party coalition government at the Centre in 1977 elections.Non-Congress parties (including regional parties) also formed theirgovernments in Indian states. Similarly the National Front-Left Front coalitiongovernment at the Centre (1989-90) vvas the assertion of the periphery.After 1996 general elections, the United Front (an umbrella organizationof 17 political parties, mostly regional parties) minority governmentremained in povver at the Centre for 18 months. The UF vvas given outsidesupport by the Congress Party. And at present, it is Bharatiya JanataParty (BJP) led coalition government at the Centre in vvhich many regionalparties are sharing povver. For the first time in the history of Indian democracy,the BJP, a Hindu (religious) nationalist party, vvon 182 seats(out of 545) in the Lok Sabha (Lovver House) of Parliament.Coalition politcs in India has unique dimensions. Primarily there hasbeen grand coalition of as many as 17 and 18 parties. Next, such coalitionsvvere based on different forces opposed to one another. This has resultedinto temporary and long lasting compromise betvveen central andregional parties, betvveen rightist and secular parties and betvveen smallestand biggest parties. This tendency has provided strength to the democratizationprocess. Thus coalition politics has enabled even smaller partiesand groups to share povver at the Centre and in the states. In this politicalprocess, different segments of Indian society have begun to experiencedemocratic rule. Such experiences — coalition governments, minoritygovernments (both at the Centre and in the states), consolidation of regionalpolitical parties and frequent mid-term elections have resulted intopolitical instability but at the same time such experiments have strengthenedthe roots of democratic governance and political participation. Thishas finally resulted in building state-society relationship.Therefore, coalition politics can also be considered as a very constructivepolitical development in Turkey and India. Coalition of partieshas vvidened the social base of governance vvith the attributes of the participationof periphery. Coalition governments have been the remedy forrecurrent demands of different groups and states/provinces. Coalition institutionalizesthe norms of democratic governance and many conflictsand tensions are resolved smoothly vvithin the coalition rim. This ultimatelymaintains equilibrium betvveen state and society.Democratic GovernanceThe successful vvorking of democracy and state-society relationshiprequire association of the people at the various levels of administration.661

Democratic decentralization is basically meant for sharing administrationand weifare policies at local level. Activation of local institutions of governancein the sprawling rural hinterland and in the expanding urban areas,... is the most necessary input into the process of grassroots democracy12 . Decentralization process is becoming universally acceptableprinciple of governance vvhich get more rooted into the constitutional systems.Decentralization is taken to mean by a central ruling group withother groups, each having authority within a specifıc area of the state. Atte level of 'norms' it indicates the existence of formal political structures,each covering a defıned area, representing local interests as well as the interestof allocating power is protected by formal as well as normativerules vvhich are accepted by the centre. At the level of 'collectivities androles' it means units of local government in vvhich formal decision makingis primarily exercised by locally representative councillors or offıcials13 . On the other hand, autonomy of federal units is one of the fundamentalprinciples of federal governance. The Indian Constitutionmentions categorically the povvers, rights and obligations of tvvo layers ofpolity - national/central and state/regional in vvhich they operate vvithoutany interference or command. Particularly in India, autonomy of federalunits has a great relevance to Indian federal democracy. Such arrangementsin polity have been very useful for bridging gap betvveen state andsociety. Both Turkey and India have a substantial experience of localgovernment to facilitate democratic decentralization.TurkeyHaving its roots in the Ottoman Empire, local self government vvasenvisaged under the Village Lavv (1930). Turkey has basically three typesof local authorities, namely village administrations, municipal administrationsand provincial local administrations. The provincial administrationLavv is based on a mixed system of shared povver structure betvveen theGovernor appointed by the Central government, and the Provincial Councilelected by local residents in the province. Jurisdiction of municipal administrationis limited to urban areas — ali provincial centre tovvns anddistrict tovvns (including villages) vvith a population of more than 2000inhabitants. Village administrations have jurisdiction vvithin the boundariesof their villages. Municipalities seem to be given more specifıc andnumerous duties than the others. A fourth category of local authority issometimes mentioned as the urban "precinct" (mahalle) administrationsimilar to those of village administrations. Election of local policymakingorgans, i.e., the council of elders, the municipal councils and thegeneral councils of provinces, are ali based on equal and universal suffrage.12. Rasheeduddin Khan, Federal India : A Designfor Change, Dew Delhi, Vikas Publications,1992, p. 58.13. Philip Mawhood, ed., Local Government in the Third World : The Experience ofTropical Africa, Chishester, 1983, p. 4662

Local governments work in harmony vvith the policies of the centralgovernment. The centre stili adhered to the notion that the central and localgovernments together formed a unified entity. Thus in fınancial matterthe local government remained totally dependent upon the Centralgovernment. Despite the dominance of the central goverment över localadministration, the latter have been able to cater to the needs of people atthe grassroots level. People learned the intricate mechanism of engagingin consultation, debate, organization, formulation of policies, fınancialand manpower planning for election campaign, respecting rules of thegame of a civilized country, through the process of small town politics.The same process has been maintained on the village level even in a morelively atmosphere. 14IndiaSeventy percent rural areas of India vvith 646,000 villages are basicrealities to recognise the importance of local self government and democraticgovernance. Father of Indian nation, Mahatma Gandhi had askedIndian people to go to villages vvhere souİ of India lives. Historic 73rdand 74th Amendments, 1992 provided constitutional status and legitimacyto local governing bodies namely Panchayats and Nagarpalikas vvith arole in plan formulation and development.Local administration in India is the heritage of Indian civilization.Panchayats (village level) have existed since earliest times. The PanchayatRaj system covers the village, the block (Tehsil-Taluk, consisting of 20to 60 villages) and the district, and the Nagarpalika (district council)serves tovvns and cities. Under the three-tier system of Panchayat Raj,Village Panchayat is an executive body of the village. The Panchayat hasan elected Chairman, knovvn as Sarpanch. The Panchayat is accountableto the general body of the village knovvn as Gram Sabha. Village Panchayatperforms functions including settlement of minör disputes. TheBlock forms the hub of the developmental vvork. Panchayat Samiti existsat the bloc level, vvhich consists of elected members belonging to the villagePanchayats, and different sections of society. The Samiti coordinatesthe vvork of the various Panchayats in its jurisdiction. It serves a usefultraining ground for the political leaders for higher responsibilities at thedistrict and State levels. The highest developmental agency in the state isthe Zila Parishad vvhich consists of representatives of the Panchayat Samitis,ali the members of the State Legislature and Parliament representingthe district level Officers, representation of vvomen, Scheduled Castesand Scheduled Tribes. The Parishad coordinates the activities of PanchayatSamitis.Since 1959, "democratic decentralization" has been gradually extendedali över India for the revitalization of this grass root democratic in-14. Aydin Yalcin, n.10.663

stitution. In 1992, the Government of India passed the Panchayat Raj Bili(73rd Amendment) to provide greater constitutional and legal support toPRIs to make them effective local governing agencies. The Act providedreservation of 30% seats for women, inclusion of Gram Sabha concept,reservation for Scheduled Castes and Scheduled Tribes, option for state toadopt 2 tier or 3 tier Panchayat system, holding of elections to Panchayats,setting up of State Finance Commission, and listing of various socioeconomicprogrammes. This legal foundation has revitalized the ailingPRIs in the country. The main objective about the programme among ruralpeople, thereby helping in its implementation. The Panchayat Raj Acthas assigned a detailed list of functions to three tiers. There are also provisionsenabling government to entrust additional functions and responsibilitiesunder any lavv or lavvs for the time being and issue necessary ordersand directions. In Schedule XI of the Indian Constitution PRIs havebeen conceived as 'institutions self government' vvhich vvill formulateand implement the schemes of economic development and social justice.The Panchayat Raj is useful effort for prompt rural developmentvvith the cooperation of local people. Hovvever, this system has faced theproblem of lack of fund, lack of co-ordination and autonomy. In India,state government is empovvered to decide about the functions and responsibilitiesof these bodies. There are instances of state government exercisingadministrative control över the local bodies through guidelines, grantssystem, confirmation of by lavvs, approval of schemes, borrovving, auditof accounts statutory consultations, approval of budget, ete. The rural localbodies are also quite effectively controlled by Deputy Commissionersin India vvho have extensive povvers vis-a-vis Panchayats and PanchayatSamitis. Novv due to open participation of political parties in PanchayatiRaj institution, democracy is being institutionalized at grassroots level.Panchayat Raj System's success in Indian states like West Bengal, Kerala,Karnataka, Rajasthan and Aldhra Pradesh and greater participation ofpeople in Panchayat elections have ultimately contributed to state-societyrelationship.There are certain other important areas in vvhich both Turkey and Indiaseem to have progressed to strengthen state - society relationship. Anattempt is being made to discuss them briefly. Both Turkish and IndianConstitutions have substantial provisions on rights and duties. Fundamentalrights and freedoms in Turkey may be restricted by lavv in national interest.Whereas fundamental rights in India aim at fostering social revolutionby creating a society egalitarian to the extent that ali the citizensvvere equally free from the coercion or restriction of the state and libertyvvas no longer a privilege of fevv. Besides, the Directive Principles ofState Policy aim at realising the high ideals of justice, liberty, equalityand fraternity as outlined in the Preamble to the Constitution.Second, the TGNA is among those southern European legislativesystems vvhich may be said to have undergone prolonged periods of insti-664

tutionalization. In the course of its vicissitudinous existence it has surviveda roeky transition to multiparty politics and three praetorian interludessince 1946. 15 In India, the Federal Legislature, i.e., Parliament hascertainly undergone a comparatively smooth phase of institutionalization.Third, Turkey embraced market economy to integrate the Turkish economyinto the global economy. Privatization of the State economic enterprises,the devolution of authority and the transfer of funds to the municipalities,and the increasing emphasis on market forces vvere crucial tostrengthen the civil society. Massive industrialization and stress uponmarket economy and foreign investment are now the philosophy of developmentin India.Fourth, vvith the exceptions of military intervention in 1960, 1971and 1980, there have been peaceful and democratic changes of the governmentsin Turkey. India has no such exceptions in this context. Lastly,coalition politics, fragmentation of political parties, and minority governmentshave become political realties in Turkish and Indian politics. Indiahas experienced these realities at tvvo level of governance — centre andstates. Coalition governments and its survival shovv the level of adjustmentbetvveen and among contending parties in national interest. Similarlyminority government is the acid test for democracy. Despite resultinginto political instability, they contribute to political pluralism in governance.There are certain issues such as military take-over, role of State, natureof socio-cultural diversities and demands groups, localism/regionalism, treatment of minorities and other issues on vvhich both Turkeyand India have different opinions. Some of their policies have beendetrimental to state-society relationship. The Turkish paradox is not alvvaysan apparent contradiction betvveen poverty and democracy in Turkey,but the far more amazing contradiction betvveen Turkey's militaryinterventions (including their occasional pressure) and its success at sustainingdemocratic polity. Strong State, centralized authority, vulnerablecorporate intermediary structures and vveakness of local governmentshave been counterproductive to state-society relationship.Historically and culturally state vvas assigned dominant position inTurkey. There has been an emphasis upon building strong Turkish Stateand nation in military training, educational institution and mass media. InTurkish folk tradition State is generally referred to as the "father, Devletbaba, the land as the mother, toprak ana, vatan ana, and the people as thechildren, memleket çocukları'" 615. Ersin Kalaycioğlu, "The Grand National Assembly of the Post 1983 Multiparty Era",in Ergun Özbudun, ed., Perpectives on Democracy in Turkey, Ankara, 1988, p. 154.16. Engin Deniz Akarli, "The State as socio-cultural Phenomenon and Political Participationin Turkey", in Engin D. Akarli with Gabriel Ben-Dor, eds., Political Participationin Turkey, Boğaziçi University Publications, 1975, p. 138.665

Hovvever, it is argued that State is a socio-cultural phenomenon inTurkey as it constitutes a distinct sector of the society 17 . But TurkishState's attitude tovvards Kurdish problem, ideological groups, particularlyreligious groups and religious traditions can be understood as either toorigid or uncompromising institution of povver. Such a tendency promotesdemocratic discontent and widens gap betvveen the state and effectedsegments of society. National unity can be better achieved throughmaximum compliance and acceptability of each other. Closure of thevvelfare party and restrictions on Kurdish parties are the result of politicalrigidity enforced by Kemalism. The Turkish state needs to be consideratetovvards existing social realities for a more harmonious society andpolity.Paradoxically the Indian Constitution has enumerated many importantprovisions to accommodate regional demands/localism and to protectminority rights. Besides giving primacy to national unity and integrity,Indian State has provided autonomy and rights to various demandsgroups. It is the uniqueness of Indian democracy that has sustained itselfin the midst of federal structure, sharp social cleavages and large scale violence.But at the same time the Indian Establishment is accused of playingdouble Standard vvhen it comes to deal vvith Indian Muslims and otherdeprived sections of society. It has appeared to be strong enough to dealvvith terrorism and violence in certain affected areas vvhereas it has beenlargely soft to the majority community in communal riots and violenceagainst Muslims and caste vvar against the Scheduled Castes. Role ofState in communal conflicts needs to be a neutral order enforcementagency but in India there are instances vvhen State neutrality has beencompromised as in the case of Ayodhya dispute. This is evident from JudicialCommissions, Poliçe Commission's reports, media, civil and humanright groups. This lacunae seems to be absent in Turkey.Poliçe and bureaucracy are being politicized. Marginal proportion ofMuslims' representation in education, employment and media has furtherencouraged bureaucracy, and poliçe to play a partisan role in maintaininglavv and order. Moreover, tremendous grovvth of the Hindu rightist party ~the BJP, grovving political influence of its associated groups and theirHindutva construct of Indian federal nation have posed a serious challengeto the Indian Establishment and society. Thus the rise of the BJP isdetrimental to democracy and secularism in India. Hovvever, the Indianspirit of federal nation and democracy is expected to thvvart Hindutva. Inthe vvords of Myron Weiner, "India in 1947 appeared to be among theleast likely country to sustain democratic institutions in the context offour theories (based on political culture, sharp social cleavages, socioeconomicdeterminants of democratic institutions and Barrington17. İbid., p. 134.666

Moore's theory of socio-economic conditions) prescribing conditions fordemocracy.'" 8 But India succeeded in sustaining democracy.Despite many hurdles and flaws both Turkey and India have succeededin sustaining some important institutions and processes to promotedemocratic process of building state-society relationships. In Turkey,it is imperative to strengthen local governments, to promotevoluntary association and to chalk out a strategy to moderate statist attitudetovvards people's demands. There is a need of collective mobilizationand democratic protest against the politics of military. Turkish armedforces should cease to act as an interventionist force in domestic politicsin the interest of strengthening Turkish democracy. Because military's interferenceis anti-thesis to the democratization porcess. In case of India,State is required to be assertive against chauvinist forces and to encourageminorities' participation in polity, bureaucracy, poliçe, education andother areas to build State society relationship. The Central government isalso required to discourage the grovving tendency of centralization vis-avisIndian States. Thus it seems that building state-society relationshipsremains a majör task before the state and society vvhich can be accomplishedthrough collective bargaining and mutual co-operation.18. Myron VVeiner, The Indian Paradox, New Delhi, Sage Publications, 1989, pp. 320-323.667

CHINESE VIEWS OF ATATÜRK ANDMODERN TURKEYProf. Dr. Zheng-hua DONG*China and Turkey are tvvo countries both vvith ancient civilizations inthe medieval vvorld. In recent centuries they struggled unremittingly fortheir national rejuvenation, sharing the same kind of historical experiences.Turkey vvas noticed by the famous Late-Qing Reform leaders KangYouvvei and Liang Qichao and has ever attracted the attention of Chineseelite since then. At the end of World War II, the Turkish people and TurkishNationalist military forces defended their national independence andthen established the Republie of Turkey successfully under the leadershipof Mustafa Kemal Atatürk. These events in modern Turkey evoked strongrepercussions in China. Since that time, many Chinese intellectuals haveconcerned themselves vvith the rise and development of modern Turkeyalthough there have been troubles in the developing route of these tvvocountries and in the relationship betvveen them. In order to revievv this researchfield, the author of this paper collected the literatüre on Atatürkand modern Turkey, totally about tvvo hundreds ineluding monographs,academic theses, general comments and introduetions, vvhich vvere publishedin various periods and in different publications. The vievvpoints ofthese vvorks are not unanimous, but most of them identical in appraisingthe valor, vvisdom and the great achievements of Atatürk, the Turkishpeople and the National Army.The Chinese intelligentsia has begun to pay elose attention to Turkeysince late 1918. 'The Eastern Miscellany' (Dongfang zazhi), a famousmagazine published in Shanghai in the years 1904-1948, carried a seriesof articles from No.8 of Vol. 15 (August 15th, 1918) to No.24 of Vol. 18(Dec.25th, 1921), ali shovved indignation against the imperialist aggressorsand hearty sympathy for the invaded Turkish people. The final victoryof Turkish independence War in September, 1922 inspired both theradicals and the liberals in China. 'Guide' (Xiangdao), a vveekly Commu-Deputy Director, Center for Studies of World Modernization Process, Department ofHistory, Beijing University.1.669

nist magazine, carried several arrticles on Sept. 27th, titled as 'Celebratingthe Turkish Nationalist Force's Victory'. In the later issues of 1922,articles such as 'Turkey and the International Imperialists', acclaimed theTurkish People who, led by 'the Great General with courage and insight',set the best example for the oppressed nations ali över the world'. (JunYu: 1922) News comment in 'The Eastern Miscellany' reported nearlyevery big events vvhich took place in Turkey and the neighbor areas, especiallythe process of the Conference in Lausanne, vvith 2 articles on thePeace Treaty praising the peace in the Near East based on maintaining theindependence and sovereighty of Turkey as 'the hearld of the vvorldpeace'. (You Xiong: 1923) From 1923 to 1947, there had been long articlesand short comments on modern Turkey and Atatürk in nearly everyissue of 'The Eastern Miscellany'. The contents vvere various, includingreforms, industry and modernization rograms, nevv economic achievements,nevv regulations on transportation and duty, changes of the Cabinet,vvomen's progress, nevv treaty about the Straits, national defense andpolicies of foreign affairs of the Republic of Turkey. Four articles amongthem vvere about Atatürk himself, extolling him as 'the founder of NevvTurkey' and recalling his contributions as the first president of Turkey afterhis death in 1938. (Jing Ru:1938; Wu Zeyan:1939).One of the characteristics of Chinese 'nevv historiography' thatemerged in the early 20th century is the avvareness of national progressand modernization. its first monograph is 'Nevv Turkey', vvhich revievvedthe vvhole process of Turkish transformation from the Ottoman Empire toa modern nation-state, vvritten by Liu Keshu, then a young historian, vvhobelieves his book could 'arouse the masses of the Chinese people' tomodernize China, It is in this book that the term 'modernization', defınedearlier by the famous Turkish nationalist thinker, Ziya Gökalp, and prevailedin the Western literatüre several decades later, appeared first inChina. In 1935, a nevv book, 'A History of Turkey', vvritten by Zhao Jingyuan,another historian, vvas published in Shanghai, then the most developedmetropolis in China.Also in 1935, China and Turkey established diplomatic relations atthe legation level. The nex year, a monthly magazine published in Beijing(then named 'Beiping'), titled as Foreign Affairs, gave the 'Special Issuefor Turkish Studies' vvhich consisted of 6 columns including articles onTurkish history and geography, home politics and foreign affairs, economyand society. Some of these articles vvere vvritten by scholars, othersvvere by the offıcials of Chinese legation in Turkey including the ministerand the minister-counsellor. The editorial preface of this issue comparedthe signifıcance of the rejuvenation of Turkey vvith the rise of Soviet Union,holding Turkey in great esteem as a latent peace defender and theleading country in the Middle East, and as a good example of China inthe socio-economic reconstruction. The preface emphasized that the Sino-670

Turkish relationship should be friendly and everlasting since these twocountries had had no interest conflicts at ali times. (Foreign Affairs:1935).It should be noticed that the Chinese Communists' attitude tovvardsAtatürk and modern Turkey had changed in this period. Yun Daiying, afamous Communist writer in the period of the 1924-27 Grand Revolution,highly praised Turkish achievements in the peace Conference inLausanne (Yun Daiying: 1923), yet Cai Heshen, one of the CCP's earlyleaders vvho wrote the article congratulating the victory of Turkish Republicansin September, 1922, published 2 articles on Lausanne Conferencecriticizing Turkey 'forfeit ali that gained in the battle field but get anevv yoke of enslavement.' (He Shen: 1922) Obviously this judgment isincorrect. In 1930s and 1940s the prevailing opinion of the Communistson Atatürk and modern Turkey vvas influenced by vvhat Stalin gave toChinese students in Moscovv 'Zhongshan University' considering 'theKemalist anti-imperialist revolution in Turkey came to a prematüre end'.(Stalin: 1927) Although Mao Zedong had appraised the Renaissance ofTurkey under Atatürk as 'an example for ali Muslims and oppressed nations,'(Mao: 1936) yet in 1940, Mao in a speech refereed to that 'Kemal'sTurkey has turned back to semi-colony and a part of imperialistreactionary vvorld' by the Stalinist criterion vvhich dividing 'theheroes of colonies and semicolonies' 'either a part of vvorld revolutionaryforces or else a part of vvorld counter- revolutionaries.' (Mao: 1940) It isquite evident that these criterion and evaluation did not conform to reality.Later in 1958 Mao corrected his point of vievv by admitting that somenationalist countries 'chosen the standpoint of neutrality (betvveen theEastern socialist vvorld and the West) vvhen talking vvith some LatinAmerican journalists.' (Mao: 1958).From 1949 to the end of 1970s, Mao Zedong's inference in 1940 hasprevailed in China on Atatürk and modern Turkey. Since 'Chinese bourgeoisieadvocated Kemalism after the failure of the First Grand Revolutionin 1927' (Mao: 1940), there vvere fevv further studies on Kemalism inNevv China vvithin this long period. So in August, 1979, vvhen tvvo younghistorians from Beijing University raised the problem 'should vve praiseKemalism correctly on its feature of anti-imperialism, progress and revolution'in a vvorkshop of the Association for Modern World History Studies,there vvas a heated debate.Later these tvvo historians published their paper. They held thatTurkish had defended Turkey's independence and sovereignty in LausanneConference, emphasized that the choice of the path for developmentby the Turkish people should be respected, and the signifıcance of2.671

the Revolution led by Kemal and its great international influence. By thisway they criticized Stalin and Mao's theoretical dogmas on Atatürk andKemalism. (Lin&Liang:1979).With this paper as the symbol, research works and introductive essayson Atatürk and modern Turkey presented again. Some senior expertson Middle East studies such as He Jingxi, Yang Zhaojun, Peng Shuzhi,Zhu Kerou published their theses or monographs. Scholars from manyuniversities and the Chinese Academy of Social Science (CASS) wrotemany papers on this subject. In 1981, the 'Atatürk Year', UNESCO organizeda series of commemoration activities, Beijing also held a meetingfor the centenary of the birth of Atatürk.The focuses of studies on Atatürk and modern Turkey in China since1979 are as follows:1). The change of paradigm from 'class struggle' to 'peace and development'.Before 1979, class struggle, or revolution going to socialism, hadbeen the only theme, on 'paradigm' as some scholars argued, of manyhistorical studies in China. It is for this reason that many great historicalevents vvere vvritten off, or even denied completely, and many researchfıelds became out-of-bounds. Since 1979 this tendency has been changed.This change reflected the nevv attitude of Chinese intellectuals tovvardmodernization at home and peace and developmend in the vvhole vvorld.For studies of Atatürk and modern Turkey, there has been a broad range:the grovvth of Mustafa Kemal Atatürk himself, the vvholesale reforms duringthe 1920s and 1930s in retrospect; the six principles of Kemalism;and so on.Professor Peng Shuzhi described the grovvth of Atatürk, detailed vvhyYoung Kemal decided to be an armyman and his devotion for the reinstatementof the 1876 Constitution vvhen he vvas studying in college andin the Young Turkish Movement. Kemal's nationalism and consciousnessof anti-imperialism during the First World War were manifested by hisfırm stand for a national self-defense and neutrality policy refrainingfrom being sucked into the vortex of vvar. At the critical moment decidingTurkish survive-and-perish in 1918, he extricated himself from the commandof the decadent Sultan regardless of his personal safety and resortedto the Turkish people in Anatolian hinterland. It is this spirit that madehim the hero and 'Atatürk' of Turkey. (Peng Shuzhi, 1992: 242-261).The 'Kemalist Reforms" vvere considered an abrupt turn in Turkishhistory for they made a breakthrough from backvvardness and ushered ina long epoch of sustained political stability and economic development.'It is Atatürk who led these vvholesale reforms, by his superb skill to have672

the situation well in hand, by condueting suecessfully the relation betvveenchange and carrying forvvard the good traditions, and by the guidanceof the six basic principles- the six arrovvs.' (Dong Zhenghua, 1993:357-358).As for the 'six arrovvs', the late tvvo, Etatism (devletçilik) and Reformism(inkilapcilik), the doctrines dravvn from the economic developmentand reforms and added to Kemalism in the 1930s vvere underlinedas they distinguished the transitional process from traditional society to amodern one in Turkey from the British style liberalist route, and alsofrom the French style revolutionary route. Etatism means not only an economicpolicy in force from 1932 to 1950 but also a bureaucratic central -ized, strong, autonomous and initiative state povver in pursuing ali of thenational goals and defending the country vvhen the civil society and privatesector in economy vvere quite vveak. Reformism summarized thegreat Atatürk Reforms that vvere elaborately planned and promoted. Thesuccess of Kemalism is the reason vvhy the development of the nevv Republieof Turkey has ever been generally acknovvledged in developing societiesas an imitatable model and vvhy the UNESCO held the symposiumin 1981 for 'summing-up Ataturk's achievements and thought in order tohelp the UN member states to bring about the studies on development andmodernization processes'. (Dong Zhenghua, 1993: 359-361).Chinese seholars have also studied the relationship betvveen traditionand development in social, economic and cultural spheres in the earlierperiod of the Republie of Turkey, and changes of Turkish foreign policiesand international relations, changes of Turkish Constitution and the realpolity. For example, the neutrality policy of Turkey during the SecondWorld War, adhering to principle vvhile flexible in practice, vvas held tobe advantageous to the Allied countries and the vvorld peace, since it defendedAfrica and the Russian forces disposed then in the southern part ofSoviet Union as vvell as the Allied forces in the Near-East, and affordedvaluable experiene for the Third World countries. (Zhang Runmin: 1986)2). Exploration of the history of Sino-Turkish relationsThe cultural exchange and firendship betvveen China and Turkeycould be retrospeetive to the ancient time. Although these tvvo countriesboth became periphery, or semi-colony of the vvestern big povvers in the19th Century, they stili kept in contact vvith each other. In 1912, WangKuan, a famous Chinese Islamite and educator, visited istanbul. He vvasso deeply impressed by the Young Turkish Reforms that he appealed fordiplomatic and commercial exchanges betvveen the nevv Republie of Chinaand Turkey as soon as he returned to China. Wang Jnigzhai, anotherChinese Islamite, visited Ankara, the nevv capital of Turkey, together vvithhis disciple Ma Hongdao in 1923 and left Ma for years studying in istanbulUniversity. (Yang Zhojun, 1987:526-544) Seholars have also re-673

viewed the new events of Sino-Turkish relations in recent decades, suchas the activities of the Turkish goodvvill mission in China in 1966, the establishmentof Sino-Turkish diplomatic relations in 1971, Sino-TurkishCultural Exchange Program of 1981-82, the Turkish President's visit inChina in 1982 and the Chinese President's visit in Turkey in 1984.(Zhang Tievvei: 187).***To sum up, from the late 1910s till the 1990s, the Chinese politicaland intellectual elite have ever considered Atatürk and modern Turkey apoint of reference in their interpretation of revolution and modernizationin China. The main inclination has been appreciation of the achievementsof Atatürk and modern Turkey, but the attitude of the theme has changeda lot. This change reflected the change of the analytical paradigm in 20thcentruy China in exploring a rapidly changing world.BIBLIOGRAPHYChang Zheng, 1986: On the Position and influence of Kemal in Modern World History, inThe Middle East, 1986, No. 2.Dong Zhenghua, 1993: Atatürk Reforms and the Process of Modernization in Turkey, inLuo Rongque ed., Comparative Studies of Modernization Processes, Xi-an: ShanxiPeople's Pr.Fan Ruolan, 1989: Changes of Women's position in Turkey, in West Asia and Africa,1989, No. 2.Foreign Affairs, 136: Editorial Preface of the Special issue for Turkish Studies, ForeignAffairs, Beiping: Foreign Affairs Publishing House, vol. 8, no. 4, Apr. 1, 1936.He Jingxi, 1981: Atatürk and His Historical Contributions, in West Asia and Africa, 1981,No 3He Shen, 1922: Celebrating the Victory of the Turkish Nationalist Party, Guide (xiangdao),No. 3., 1922: Turkey and the International Imperialists, Guide, Vol. 9., 1922: Lausanne Conference and Turkey, Guide, Vol. 14 & 15.Jing Ru, 1938: The President of Turkey Passed Away, in The Eastern Miscellany, Vol.35, No.24.Jun Yu, 1922: The International Significance of the Turkish Nationalist Victory, Guide,Vol. 3.Lin Beidian & Liang Zhiming, 1979: The revolutionary Role of the National Bourgeoisiein the Nationalist Movement, in Trends ofWorld History Studies, Beijing, 1979, No.10.674

Liu Keshu, 1926: Ne w Turkey, Shanghai: Commercial Press.Mao Zedong, 1936: An Appeal to the People of Hui Nationality, in Documents of theCCP Central Committee, Zhongyang Dangxiao Press, 1985, Vol. 10, pp. 27-29.f 1940: On Nevv Democracy, in Selected Works of Mao Zedong, Beijing: People'sPress, 1991, Vol. 2, pp. 680-681.( 1958: Talk vvith Two Brazilian Journalists, see Selected Works of Mao Zedong,Vol.2, p. 710, note 17.Peng Zhuzhi, 1981: On Kemal and Kemalism, World History, Beijing, 1981, No.5.> 1992: Nationalism in the Eastern World, Xi-an: Nortwest University Press.( 1997: islam and Modernization Process in the Middle East, Xi-an: NorthvvestUniversity Press.Stalin, Joseph V., 1927: Speech to the Chinese Students in Zhongshan University, CollectiveWorks of Stalin, Beijing: People's Press, 1954, Vol.9, pp.217-241.Wei Benli, 1983: On the Change and Characteristic of Turkish Polity, in West Asia andAfrica, 1983, No.6.Wu Zeyan, 1939: Kemal-the Former President of Turkey, The Eastern Miscellany, Vol.36, No.3.Yang Mansu, 1986: Changes of Turkish Agricultural Developmental Policies, in WestAsia and Africa, 1986, No.2.Yang Zhaojun, 1983: The Route of Turkish Economic Development, in Data ofSouthwestAsia, 1983, No.3., 1987: Sino-Turkish Cultural Interchange in Retrospect, in Zhou Yiliang ed. AHistory of Cultural Interchange Between China and Other Countries, Henan People'sPress., 1992: On the Modernization of islam in Turkey, in Thinking, 1992, No.4.You Xiong, 1923: The Results of Lausanne Conference, in The Eastern Miscellany,Vol.20, No. 12.Yun Daiying, 1923: The Mistakes of Some Expositions, in The Eastern Miscellany, Vol.20, No.22.Zhang Runmin, 1984: Development and Change of Turkish Constitution, Data ofSouthwestAsia, 1984, No.2., 1986: The characteristic and Signifıcance of Turkish Neutrality Policy Duringthe Second VVorld War, in West Asia and Africa, 1986, no.6.Zhang Tiewei, 1987: A Brief History of Sino-Turkish Friendship, in West Asia and Africa,1987, No.6.Zhu Kerou, 1983: Kemal-the Father of Turkey, in Outstanding Personages, 1983, No.5., 1984: Kemal, in A Brief Biography of Eminent Persons in World History,Chongqing Publishing House, 1984., 1985: On Turkish Foreign Policies in the 1930s, in World History, 1985, No.4.675

KORE-TÜRK İLİŞKİLERİNE GENEL BİR BAKIŞProf. Dr. Jaemahn SUH*I. GİRİŞTürkler ile Koreliler, ta eskiden beri kültürel bakımdan yakın akrabalıkilişkileri içinde olmalarına karşın, coğrafi bakımdan uzakta yerlerinialmışlardır. Tarihçilere göre, Türkler ile Koreliler, M. Ö.'ki zamanlardaKuzey-doğu Asya kıtasında, Hun İmparatorluğu ile Kocosun 1 adlarıylabiribiriyle yanyana komşu olarak yaşamışlardır. Fakat tarihin uzun geçmesinde,Türkler Asyanın batı ucu Anadolu'ya ve Koreliler ise uzakdoğu'nundoğu ucu Kore yarımadasına göç etmişlerdir. Böylece iki eskikomşu ülke bugün en uzak mesafede bulunmaktadırlar. Gerçekten bu ikiülkenin halkı, biribirine en yakın dillere (Altay Diller Grubu) sahip olmaları,geçmişteki yakınlığa bir kanıttır.Bir Türk atasözünde, "Hayvan koklaşa koklaşa, insan konuşa konuşaanlaşır" denir, Korecede de "Bir sözle 1.000 akçe borç ödenir" denir ki,bu benzerlik bize halkların dile çok değer verme geleneğine sahip olduklarınıgösterir. İki ülkenin dostluklarını ve her türden ilişkilerini geliştirmekiçin önemli bir öğe olan yakın dilleri vardır. Ne yazık ki, bu iki ülkearasındaki dil dahil yakın kültürel benzerliklere rağmen, eski tarihten buçağa kadar pek temas olmamıştır.Ancak 1950 yılında Kore Savaşının meydana çıkması, fizik olarakçok ırak kalan bu iki eski komşu halklarını yeniden bir kan kardeşliğinekavuşturmuştur. Daha II. Dünya Savaşının bitişinden itibaren, Komünistlerinmerkezi Sovyetler Birliği'nin büyük tehditlerine rağmen Türkiye,Komünist Kuzey Kore'nin Güney Kore'ye saldırısı haberini alır almazhemen, Atatürk'ün 'Yurtta Sulh, Cihanda Sulh' ilkesi doğrultusunda BirleşmişMilletler Ordusu'nun bir üyesi olarak Kore harbine katılmayakarar vermiştir. Savaştan bugüne Kore'nin güneyinde Pusan'da, sakinceyatmakta olan 462 şehit Mehmetçik başta olmak üzere sayısız Türk gençlerininyüce fedakarlığı işte bugünkü bayındır Kore'nin oluşmasına bir* Hankuk University of Foreign Studies, Seul.1. Korelilerin en eski devleti olarak M. Ö. 2333'te kurulmuş olduğunda bilinmektedir.677

katkıdır. Buna, bütün Korelilerin her zaman müteşekkir olduğuna inanırım.Böylece Türk askerlerinin Kore Savaşı'na katılması, yeniden başlamışolan iki ülke arasındaki kardeşlik ilişkilerinin temel taşı olmuştur.Bu makale ile, iki ülkenin 50 yıllık ilişkileri incelenecektir. Makale 6bölümden ibarettir: Giriş Bölümü'nden sonra 2. Bölüm'de iki ülkenin siyasiilişkileri, 3. Bölüm'de askeri ilişkileri, 4. Bölüm'de ekonomik ilişkileri,5. Bölüm'de kültürel ilişkiler, 6. Bölüm'de sonuç yer alacaktır.II. SİYASİ İLİŞKİLER;II. Dünya Savaşı sonunda Japon işgalinden kurtulan Kore Yarımadası,kuzeyi Rus, güneyi ise ABD kuvvetleri tarafından işgal edilmiş, bu ikiişgal kuvvetlerinin altında Kore Yarımadası ikiye bölünüp 38'inci paralelingüneyinde 15 Ağustos 1948'de Kore Cumhuriyeti (Güney Kore), kuzeyindeise, 9 Eylül 1948'de Kore Demokratik Halk Cumhuriyeti (KuzeyKore) kurulmuştur. 2 Öte yandan, Doğu-Batı Blok arasında soğuk savaşıneşiğinde Batı Blok'a katılmasıyla Komünizme karşı bir yer almış olanTürkiye, Uzakdoğu Asya'ya Komünistlerin el atmasıyla ikiye bölünmüşKore Yarımadası'na dikkat çekmiş, ve anti-komünist bir ülke olarak yenidenkurulmuş olan Kore Cumhuriyetini, kuruluşundan 1 sene sonra (11Ağustos 1949) dünyada 9. ülke olarak tanımıştır. 3 Bundan sonra Türkiye,hem doğrudan doğruya hem de dolaylı yolla Kore'ye dostluğunu her fırsattagöstermiştir.Türkiye, Ekim 1949'da Birleşmiş Milletler Kore Komisyonu (UnitedNations Commission on Korea), Ekim 1950'de B.M. Kore'yi Birleştirmeve Kalkındırma Komisyonu (United Nations Commission for the Unificationand Rehabilitation of Korea)'nun bir üye ülkesi olmuş ve Kore'ninbirleşmesi ile kalkınmasıyla yakından ilgilenmiş ve izlemiştir. Bunun gibidurumlarda 1950 yılının Haziran ayında Kuzey Kore kuvvetlerininGüney Kore'ye saldırması ile patlak veren Kore Savaşının bütün dünyadayarattığı güvensizlik havası içinde, bu bölgede uluslararası barış ve güvenliğigeri getirme amacıyla yardımlarda bulunmaya davet edildiği sırada,Türkiye B.M. Antlaşmasına sadık kalarak B. M. Ordusu'nun dünyauluslarının hürriyet ve güvenliği uğruna yardım hareketlerine katılmayakarar vermiş ve B. M. Ordusunun bir mensubu olarak komünist saldırısındanKore'yi kurtarmaya çalışmıştır. Böylece Türkiye Kore ile dahayoğun diplomatik ilişkiler kurmadan önce, bir kan-kardeş ülke olarak,2. Kuzey Kore'de 1947 yılının Şubat'ında yapılmış olan 'Kuzey Kore Halk Komisyonu'seçimi sonucunda 19 Şubat 1947'de bu örgütün Kuzey Kore Halk Hükümeti'ninen yüksek organı olarak ilan edilmiş ve böylece Kuzey Kore Halk Cumhuriyeti fiilenGüney Kore'den daha önce kurulmuş oldu (KİM, 1993:37-38).3. T. C. Bakanlar Kurulu, 11 Ağustos 1949 tarihinde Dışişleri Bakanlığının önerisineuyarak Kore Cumhuriyeti Hükümeti'ni tanımaya karar vermiştir. Bak: Resmi Gazete,22 Ağustos 1949.678

uluslararası topluluklarda daima Kore'nin yanında bulunmuş ve onu desteklemiştir.Kore Savaşı sırasında (1950-53) Türkiye, 4500 kişilik 1 Tugay savaşbirliği yollamış, 4 bu Tugay, 1960 yılına kadar devam etmiştir. 1960-1966arası bir bölük, ve 1971'den son kalan Şeref Mangası da Kore'den tamamengeri çekilmiştir. Türk askerlerinin Kore Savaşına katılmasını anmaküzere 1974'de Kore'de Seul banliyösü Yongin'de bir Türk Anıtı kurulmuştur.5Türkiye ve Kore ancak 1957'de diplomatik ilişkiler kurmuş ve Ankaraile Seul'de karşılıklı Büyükelçilik açmış, buna ek olarak 1977'de İstanbul'daKore Konsolosluğu açılmış 1982'de kapanmıştır. Ayrıca 1975'teİstanbul'da Kore Fahri Konsolosluğu, ve Pusan'da Türk Fahri Konsolosluğuaçılmıştır.Bununla birlikte iki ülke 1972'de Giriş Vizesi Muaf Tutulma Mukavelesi,1974'de Kültür Andlaşması, 1977'de Ticaretin Geliştirilmesi veEkonomik-Teknik İşbirliği Andlaşması, 1979'da Havacılık İşbirliği Andlaşması,1986'da Çift Vergi Ödeme Muaf Andlaşması, 1989'da Kültür veTeknik Mübadele Programı gibi ikili andlaşmalan imzalamıştır. 1972'deAnkara ile Seul Belediyesi arasında kardeş şehir andlaşması imzalanmışve bunun sonucunda 1973 de Türkiye'nin başkenti Ankara'da Kore Parkı,ve buna karşılık olarak Seul'de Türk Parkı kurulmuştur.Ayrıca Kore'den, 1977'de Başbakan Choi Kyu-hah, 1990'da BaşbakanKang Young-hoon, 1996'da Başbakan Lee Soo-Sung Türkiye'yi ziyaretetmiş; buna karşılık 1958'de Başbakan Adnan Menderes, 1982'deCumhurbaşkanı Kenan Evren, 1986'da Başbakan Turgut Özal, 1991'deBaşbakan Yıldırım Akbulut'un Kore'ye ziyareti başta olmak üzere iki ülkeninyüksek mevkideki personellerin karşılıklı ziyaretleri ile gitgidedostluğu geliştirmiştir.Bundan başka iki ülkenin parlamentolarında Türk-Kore, Kore-türkDostluk Cemiyeti kurulmuş ve şimdiye dek devam edegelmektedir. AyrıcaTürkiye'de 1973'te Kore Gazileri Derneği kurulmuş ve bu örgüt1984'de Türkiye Muharip Gaziler Derneği ile birleştirilmiş ve eski KoreGazileri Derneği üyeleri yine bu yeni Derneğin faaliyetlerinde öncülükrolünü üstlenmişlerdir.Kore Cumhuriyeti ile diplomatik ilişkiler kurmuş olan Türkiye,Kuzey Kore tarafından, gerek doğrudan doğruya gerek dolaylı olarak yapılandiplomatik ilişkiler kurma tekliflerini reddederek halen Kuzey4. Sonra 6,086 kişiye çoğalmıştır. Bak: U.N. Yearbook, 1951:249.5. 25-27 Ocak 1951'de Türk Tugayı'nın Kumyangjang-ri (Yongin kasabasındaki birköyün adı) zaferini anmak üzere kurulmuştur.679

Kore'yle diplomatik ilişki kurmama tavandadır. Ama Türkiye Cumhuriyeti,siyasi ideoloji ayrımı yapmaksızın bütün dünyaya dış kapısını açıktuttuğundan, Kuzey Kore, kendisiyle ittifakta bulunan üçüncü ülkeler vasıtasıylaiktisadi ilişki kurma talebini bahane edip Türkiye'ye yakınlaşmayaçalışmaktadır. Kuzey Kore'nin Türkiye ile diplomatik ilişki kurma çabasıhala devam etmektedir. 1977'de Türkiye-Kuzey Kore ile TicariProtokol değişik yasası varken, 1983'te feshedilmiştir. Bununla birlikteçok az sayıda da olsa bir kaç Türk bilim adamı ile Kuzey Koreliler, birbirinikarşılıklı olarak ziyaret etmiş ve Kuzey Kore bunları bir nüve olarakkullanıp Türkiye'de, Kuzey Kore Taraftan Grubu kurma çabasından vazgeçmemiştir.III. ASKERİ İLİŞKİLERTürkiye ile Kore arasında ikili ilişkiler, diğer örneklerinden pek farklıdırve ilk ilişkiler askeri yönden başlanmıştır. Böylece iki ülke arasındadaha resmi ikili diplomatik ilişkiler kurulmadan evvel asker işbirliği iledostluğun kazanması dünya tarihinde kolayca rastlanabilecek bir olay değildir.25 Haziran 1950'de Kuzey Kore'nin Güney Kore'ye saldırısıyla patlakveren Kore Savaşı'na, 28 Haziranda B.M. Güvenlik Konseyi yardımetmeye karar almış ve üye devletlerini yardıma davet etmiştir. Türkiye,bu yardım çağrısını Büyük Millet Meclisi'nin onayından evvel, 6 18 Temmuz'daBakanlar Kurulu'nca kabul etmiş, ve 25 Temmuz'da Kore'yeasker gönderme kararını B.M.'e bildirmişti (Suh: 1973:104). Böylece,Türkiye B.M.'in yardım çağrısını kabul eden yedinci ülke olmuş. 7 Bu hareket'Yurtta Sulh, Cihanda Sulh' doğrultusunda, dünya banşının korunmasıve bütün milletlerin özgürlüğüne ve bağımsızlığına saygı göstermehususundaki ciddi inancını göstermiş oldu. (Suh, 1973:149) Bu inancı,dünya barışının korunması için Kore'ye yardımda bulunma çağrısı anlamıtaşımıştır ki, Türkiye'den hemen sonra 9 devlet daha Güney Kore'yeasker gönderilmesine katılmıştı. 86. 11 Aralık 1950'de 39 red, 1 çekimsere karşı 311 oyla T.B.M.M.'ce onaylanmıştır(Suh, 1973:108).7. Daha evvel 3 Temmuz'da Çin Cumhuriyeti (şimdiki Taivvan), 15 Temmuz'da Boliviada Kore'ye asker birliği gönderme kararını Birleşmiş Milletleri'ne bildirmişse de kabulüertelenmiştir, Türkiye'den evvel Avustralya (30 Haziran), Yeni Zelanda (1 Temmuz),Kanada (12 Temmuz), Fransa (19 Temmuz), Tayland (23 Temmuz) da savaşakatılma kararlarını bildirmişlerdir (U.N. Yearbook, 1951:249-250).8. Türkiye'nin Kore Savaşı'na asker göndermesi kararı hakkında 28 Haziran 1950'dedüzenlenmiş olan bir basın toplantısında Başbakan Adnan Menderes, "Hükümetimizinalmış olduğu karar bir harp kararı değildir. Sulh koruma teşebbüsü ve karandır.Kanaatimizce bizim kararımız gibi diğer hürriyet sever milletlerin bu yolda alacaklarıkarardır ki tecavüzleri önleyebilir ve dünya sulhu korunabilir." dedi. G.K.H.B.T.,S:68680

Türkiye Güney Kore'ye yalnız bir sembolik asker birliği değil, gerçektensavaş gücü çok yüksek olan 4500 kişilik 1 Tugay Savaş Birliğiyollamış, 9 bu birlik Tugay Komutanı Tuğgeneral Tahsin Yazıcı baştaolmak üzere artan sayıyla toplam 5.090'a ulaşmıştır. (Suh, 1973:105)Türk Tugayı'nin Kore Yarımadası'na ayak basmasından sonra 27 Temmuz1953 tarihinde Ateşkes Mütareke Andlaşmasının imzalanmasınakadar 3 yıl boyunca "Kunu-ri Zaferi'" 0 başta olmak üzere "KumyangjangriMuharebesi" gibi 14 başarılı muharebe kayıt etmişti. Bunlardan özellikle26 Kasım - 6 Aralık 1950 tarihleri "Kunu-ri Muharebesi", 25-27 Ocak1951 tarihleri "Kumyangjang-ri Muhrabesi" ve 28-29 Mayıs tarihleri "38.Paralel Muharebesi" gibi savaş durumunu büyük ölçüde değiştirendönüm noktaları olmuştu. "Kunu-ri Muharebesi"nde göstermiş olduğuTürk Tugayının başarılarına karşı ABD Kongresince 'Mümtaz Birlik Nişanıve Beratı', Kumyangjang-ri muharebesindeki kahramanlığına karşıGüney Kore Cumhurbaşkanı adına "Cumhurbaşkanlığı Birlik Nişanı", veyine 38. Paralel kesimindeki muharebe dolayısıyla ABD Cumhurbaşkanıadına "Liyakat Nişanı" ile ödüllendirilmişti. Böylece Türk Tugayı'nınKore Savaşı'ndaki çarpışmalarda hayretedici kahramanlık ve çok yükseksavaş gücünü göstermesi, daha sonra Türk Ordusunun Batı Savunma sistemiyani NATO'nun içine alınmasına yol açmıştır (Suh, 1973:111).Gerçekten tahmini mümkün olmayan durumlarla karşılaşarak ve ağırşartlar altında kalıp da büyük başarılarıyla dünya çapında ün kazanmış olmasınarağmen 1950-53 muharebeleri süresinde Türk Tugayının personelkaybı da az değil: maalesef 721 kişi şehit dahil toplam 3,600 kişi dolayındayaralı ve kayıp olmuştur (Karabiber, 1997:103). Ama ateşkesten sonrada çatışmalar olmuştur ki 1960'a kadar 10 tugayın toplam şehit sayısı ise770'e çıkmıştır.Türk Askeri başarıyla görevlerini tamamlayarak 1960'a kadar birtugay birliği ve 1966'a kadar bir bölük Kore'de bulunmuşkin, 1971'de sonŞeref Mangası tamamen Kore'den geri çekilmekle görevine son vermiştir.Kore Savaşı'nda şehit düşenlerden 462'si Pusan Birleşmiş MilletlerAnıt Mezarlığı'nda dalgalanan Türk Bayrağı altında yatmaktadır ve Korelilerinnazarında unutulmazlardır. Bundan başka iki ülke arasındaki askeriilişkilerin temel örnekleri olarak Seul'deki Savaş Anıları Müzesi'nde yeralmış olan Türk Köşesi, Seul banliyösündeki Yongin Türk Silahlı KuvvetleriAnıtı (1973), Ankara'da da Kore'de Savaşan Türkler Anıtı (1973)bulunmaktadır. Ayrıca Türkiye'de 1973'te Kore Gazileri Derneği kurulmuş,ancak 1984'te Türkiye Muharip Gazileri Derneği içinde yerlerini al-9. Türkiye'nin 1. Tugayi, 25, 26 ve 29 Eylül 1950'de 3 kafile halinde İskenderun'danhareket etmiş, 17-20 Ekim 1950'de Pusan'da karaya çıkmıştı.10. Kunu-ri Kuzey Kore'nin batı kesiminde bulunan bir köyün adıdır.681

mışsa da eski Kore Gazileri Derneği üyeleri yine bu yeni derneğin faaliyetlerindeöncülük rolünde bulunmaktan geri kalmamıştır. Kore SavaşındaBM Ordusuna katılmış olan ve 16 devletin Kore Gazileri Derneklerindenoluşturulmuş olan Kore Savaşı Eski Muharipleri UluslararasıFederasyonu'na Türkiye Muharip Gazileri Derneği de bir üye olarak kayıdedilmiştir.Savaşın olağanüstü durumuyla başlayan iki ülke arasındaki askeriyöndeki dostluk ve işbirliği, Haziran 1957 tarihinde barış zamanı nizamlıaskeri ilişkilere bağlanmıştı. 1957'de diplomatik ilişkilerin kurulmasıylabirlikte iki ülke Büyükelçiliği'nde Askeri Ataşelik de kurulmuş ve AskeriAtaşeleri karşılıklı değiştirilmiştir. Bu, iki ülke arasında askeri ilişkilerintemeli olmuştur. Bundan sonra resmi üst mevki personellerin karşılıklı ziyaretleridevam etmiştir: İki ülke kara kuvvetleri komutanlarının teati ziyareti"başta olmak üzere 1985'ten itibaren Harp Okulların kardeşliği veher sene öğrencilerin karşılıklı ziyareti, irtibat subayların teatisi v.s. ileaskeri yönde dostluk ve işbirliği gitgide yoğunlaşmakta ve çoğalmaktadır.Ancak savunma sanayii alanındaki işbirliği olanaklarının büyük olmasınarağmen onu gerçekleştirebilecek askeri işbirliği andlaşması gibi andlaşmalarhenüz mevcut değildir.IV- İKTİSADİ İLİŞKİLERİki ülke arasında geleneksel dostluk temeli üserinde, 1970'li yıllardanitibaren Kore'nin hızlı ekonomik gelişimiyle birlikte iktisadi ilişkilerde hem yoğunlaşmaya hem de artmaya devam edegelmiştir.Yukarıda bahsedildiği gibi iki ülke arasında 5 Mayıs 1977 tarihindeTicaretin Geliştirilmesi ve Ekonomik-Teknik İşbirliği Andlaşması imzalanmıştır.Bu andlaşmanın uygulanmasını kolaylaştırmak için iki ülketemsilcilerinden ibaret olan Karma Komitesi, Ankara ve Seul'de sıraylatoplantılar yapmış, en son 6. toplantı, 27-28 Ekim 1997'de Seul'de yapılmış,bunun gibi toplantılar ticareti ile ekonomik-teknik işbirliğinin geliştirilmesive artırılmasında büyük rol oynamıştır.Ayrıca 6 Temmuz 1984 tarihinde Kore ile iş yapan Türkler arasındaTürk-Kore Ekonomik İşbirliği Komitesi kurulmuş, bu komite 4 Kasım1989'da Türkiye-Kore İş Konseyi'ne dönüşmüştür. Buna karşılık, Türkiyeile iş yapan Koreliler arasında Kore-Türkiye İş Konseyi kurulmuştur.Bu iki ülkenin İş Konseyleri hem Türkiye'de hem de Kore'de sırayla toplanmışlardır.11. Eylül 1995'de Güney Kore Kara Kuvvetleri Komutanı Org. Yun Yongham'ın, veMayıs 1997'de Türk Kara Kuvvetleri Komutanı Org. Hikmet Köksal'ın karşılıklıziyareti yakın zamanın örnekleridir.682

Bunun gibi faaliyetlerin katkısıyla iki ülke arasında ticari ilişkilergitgide artmaktadır. Örneğin ticaret hacmi 1990 senesinde 514.5 milyondolar iken, 1991'de 646.6, 1992'de 709.5, 1993'te 750.8, 1994'te 410,1995'te 689.7, 1996'da 903 milyon dolar, 1997'de 1,187 milyar dolar, ve1998'de (7 ay) 682 milyon doları aşmıştır (bak: Tablo-1). 1996 yılı istatistiğinebakılırsa Türkiye, Kore'nin ihracatında 31. ve ithalatında 54. ülkeolarak yer almıştır.Tablo 1: Kore-Türkiye Dış TicaretiKore'nin İhracatı Kore'nin İthalatı Toplam Denge (Bin $)Yıl Değer (Bin $)/Miktar (Ton)Değer (Bin $)/Miktar (Ton)Değer (Bin $)/Miktar (Ton)Değer (Bin $)/Miktar (Ton)1990 349.000/ 165,500/ 514.000/ 183,500/1991 320,000/ 326,000/ 646600/ - 6,600/1992 399,000/ 310,500/ 709,500/ 88,500/1993 610,217/190,538 140,651/453,544 750,868/644,082 469,566/-263,0061994 276,027/ 80,756 134,064/574,103 410,091/654,859 141,963/-493,3471995 574,725/281,075 115,005/279,109 689,730/560,184 459,720/ 1,9661996 745,947/331,578 157,164/490,119 903,111/827,697 588,783/-158,5911997 1,121,859/277,064 64,818/118,837 1,186,677/395,901 1,057,041/158,2271998 (7ay) 657,998/261,848 24,730/ 43,123 682,728/304,971 633,268/218,7251990 yıllarına gelince Kore'nin Türkiye'ye sermaye yatırımı da sağlanmıştır.14 Mayıs 1991'de imzalanmış 'Yatırımların Karşılıklı Teşvikive Korunmasına' ilişkin Anlaşma'dan sonra daha Kore'nin ekonomi krizinegirmeden 1997 yılının Haziran ayına kadar 26 Kore firması tarafındantakriben 182 milyon dolarlık yatırım yapılmıştır (Karabiber,1997:132-3).Bunların dışında Ulaştırma alanında da büyük gelişmeler bulunmaktadır.18 Aralık 1991'de Ankara'da düzenlenmiş Beşinci Ortak KarmaKomite Toplantısı'nda imzalanmış protokol ile iki ülke arasındaki denizulaşımının önemi göz önünde tutularak bir denizcilik andlaşması içinaraştırmalara karar verilmiş, ve 5 Mayıs 1997'de Ticaretin Geliştirilmesive Ekonomik ve Teknik İşbirliği Andlaşması'mn imzalanmasıyla iki ülkearasında deniz ulaştırması işbirliği sağlanmış oldu. Ama henüz neKore'de ne de Türkiye'de karşılıldı olarak deniz nakliyat firmalarınınacentaları bulunmamaktadır. Buna karşın, hava ulaşımı alanındaki işbirliğiise daha hızlı gelişmiştir, 17 Haziran 1976 tarihinde Hava Ulaşımı veHava Servisleri Andlaşması'nin imzalanması sonunda 1997 yılının Mayısayında Kore'nin Asyana Havayolları (AAR) yolcu uçaklarının Seul-İstanbul direkt uçuş hattı açılmıştır. Bu yeni hattın açılması ancak ticariilişkilerin artırılmasıyla kalmayıp aynı zamanda turizmi de çok etkilemiş,1997'de Türkiye'ye ziyaret edenlerin sayısı takriben 30 bini geçmiştir.Bunun gibi turistlerin çoğalması kültür anlaşmasına da çok büyük yol683

açacaktır. Kasım 1997'de Türk Hava Yollan (THY) da İstanbul-Seul seferinebaşlamış, ancak iki ay sonra seferleri yanlış zaman seçme nedeniyledurdurulmuştur.V. KÜLTÜR İLİŞKİLERİBilindiği gibi, genel olarak kültür çok geniş anlam taşımaktadır.Daha evvel bahsettiğim siyaset, ekonomi alanları bile kültür kapsamıiçine alınabilir. Ama burada değinmek istediğim taraf ise kültürün temelive özü olan ilimdir.Başlangıçta da söz ettiğim gibi Türkler ile Koreliler ta eskiden berikültür benzerliklerine sahiptir. Fakat uzun zamandan beri coğrafi mesafedendolayı gerek kültürel gerek siyasi yönden irtibat kurma fırsatı sağlanamamıştır.Ancak II. Cihan Harbi'nden sonra doğan yeni dünya politikavaziyetinden dolayı bu eski sınır komşusu ama şimdi tam zıt bölgede yerleşmişolan iki ülkenin yeniden yakınlaşma fırsatı olmuştur.Şimdi yarım asır geriye dönelim. Gerçekten, Türkiye'nin uzak biryerde bulunan Kore'ye karşı yakından ilgilenmesi de, o zaman yürürlüktebulunan Doğu-Batı Blok Soğuk Harbi Politikası, ve Türkiye'nin BatıBlok'a Katılması, Kore'nin Doğu-Batı Soğuk Harbi çerçevesinde ikiyebölünmesi gibi son derece acı olan Kore Harbi v.s. bir seri halinde ortayaçıkmış olan dünya politikasının olaylarına dayalıdır. Her nasılsa bu acıtecrübeler çerçevesinde Türkiye'nin Kore'ye karşı yakın ilgileriyle ikiülke arasında uzun zamandan beri dondurulmuş kültür ilişkileri yenidencanlandırılmaya başlanmıştır.Kore Savaşı'na katılmış olan Türk Askerleri ancak savaşmakla kalmayıpaynı zamanda Kore'ye Türk kültürünü iletmeye de çaba göstermiştir;daha savaş sırasında Korelilere hem İslam dinini iletmiş hem de Türkçe'yiöğretmiştir. O zamandan beri Kore'de Müslüman sayısı az da olsaçoğalmaya başlamış, şu anda 5 tane cami ve takriben 35 bin Müslümanbulunmaktadır (Lee, 1994:75).Kore Savaşı sırasında Seul Üniversitesi, Linguistik (Dilbilim) Bölümü'ndebaşlamış olan Türkçe kursu, ileride Kore'de Türkçe ile Altay dilleriaraştırmalarının temeli olmuştur. Türkiye 1956'dan ve Kore ise1982'den itibaren karşılıklı olarak öğrencilerine burs bağışları sağlamış,ve bu vesile ile iki ülkenin bilimi de eğitim ve araştırmaya bağlanmıştır.Fakat uzun zamandır sadece dilbiliminden başka bilim dallarına uzanılmamıştır.Ancak, bu iki ülke arasında kültür ilişkileri, 4 Ağustos 1972 tarihindeAnkara'da imzalanan Kültür Andlaşması ile bir temel taşı önreği, dahagüzenli şekilde kuvvetlendirilmiştir. Bu andlaşma, her iki tarafın kendikültürünün daha iyi tanıtılmasını sağlamak, kültürel ve entellektüel deği-684

şimi kolaylaştırmak ve bunları teşvik etmek amacını gütmektedir. Buandlaşmanın gerçekleşmesi için zaman zaman Kültürel Değişim Programlanda imzalanmıştır: Eğitim, bilim, kültür, sanat, enformasyon vespor alanlarında bilgi ve deneyim değişimi gibi...Ama Kore'de dilbiliminden hariç Türk Bilimi (Türk ve Türklük üzerinebilimsel araştırmalar) ise, özgür ve müstakil bir bilim dalı olarakdeğil, ancak Ortadoğu Bilimi ile Yakındoğu Bilimi veya Tarih, Coğrafyagibi çeşitli bilimlerin bir parçası olarak tanıtılmış, öğretilmiş ve araştırılmıştır.Bununla birlikte Türkiye'de ise yakın zamana kadar eğitimdeKore Bilimi hiç tanıtılmamıştır.Ancak iki ülke arasında 1972'deki Kültür Andlaşmasından sonraKore'de özgür ve bağımsız bir bilim dalı olarak Türk Bilimi, 1973'deHankuk Yabancı Araştırmalar Üniversitesi' (Hankuk University of ForeignStudies)nde Türk Araştırmaları Bölümü'nün açılması ile başlanmıştır.Bu bölüme her sene 30 kişi dolayında öğrenci alınır. Mesela Japonya'da1992'de Tokyo Yabancı Diller Fakültesi'nde bağımsız Türkçe Bölümü'nünaçılış yılına bakılırsa, Kore'de daha erken başlandığı gözlenir.Daha evvel 1966'da Hankuk Yabancı Araştırmalar Üniversitesi'nde Lisansüstü'Master' düzeyde Arap Ortadoğu Araştırma Bölümü açılmış vesonradan kurulmuş olan lisans seviyesindeki Türk Araştırmaları Bölümüile birlikte, bu bölümün adına yer alan 'arap' kelimesini kaldırıp Türkiye'yide içine kapsayarak Ortadoğu Araştırma Bölümü adıyla değiştirilmişve Türk Bilimi de diğer Ortadoğu Bilimi ile birlikte ortak araştırmayapmaya başlanmıştır.Ayrıca 1995 Pusan Yabancı Araştırmalar Üniversitesi'nde, OrtaAsya Etütleri Bölümü açılmış ve her sene 30 kişi dolayında öğrenci alınmayabaşlanmıştır. Bu bölüm, Türkiye dahil olmakla beraber bütün OrtaAsya'daki Türkleri yani Kazakistan, Özbekistan, Azerbaycan, Kırgızistan,Türkmenistan, Üygurları da içine alıp eğitim yapmayı amaçlamaktadır.Ama daha evvel bahsedildiği gibi, Kore Savaşı sıralarında Seul Üniversitesi'ndeTürkçe dersi açılmıştır. Dilbilimciler arasında iyi bilindiğigibi Korece ile Türkçe aynı Altay dilleri ailesine mensup olmasından dolayıkarşılaştırmalı linguistik araştırması için çok önemli bir lisan olarakTürkçe'yi eğitim programına dahil etmiştir. Şimdilik Seul ÜniversitesiLinguistik Bölümü'nde her yıl iki Türkçe Kursu başlatılmakta, bu ikikurs Türkçe öğrenmek için yeterli değilse de bütün linguistik bölümündekiöğrencilere linguistik açısından Türkçe'nin yeri ve önemi belirtilmektedir.Bunlardan başka Türkiye'de de 1989 yılında Ankara Üniversitesi Dilve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Doğu Dilleri ve Edebiyatları Bölümü'nde685

Kore Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı kurulmuş, her yıl 20'şer öğrencialınmaktadır. Ama 1997-98 öğretim yılında alınan öğrenci sayısı 10 kişiyeindirilmiş, nihayet 1998-99 öğretim yılında ise öğrenci alınmamıştır.Yüksek Öğretim Kurulu' nun kararına 12 göre 1998-99 bir öğretim yılıdeğil, ancak mevcut öğrenciler mezun oluncaya kadar öğrenimlerinedevam etmeleri şartıyla 1998-99 öğretim yılından itibaren öğrenci alınmayacaktır.Bu da bize gösteriyor ki ileri gitmesi gereken bu durum, geriyeçevrilmiştir.Daha evvel bahsedildiği gibi, Kore'de yakın zamana kadar Türkolojiveya Türk Bilimi, Ortadoğu Bilimi veya diğer bilimlerin bir dalı olarakaraştırmalarda bir yer alırken, Temmuz 1996'da müstakil bir bilim alanıolarak, Türk bilimini araştırmak amacı ile Kore-Türk Araştırma Derneğikurulmuştur. Türkiye ve Orta Asya'daki Türkleri, sadece dilbilim değilbütün alanlarda araştırmalar yapmak amacındadır. Türk bilimiyle ilgiliüniversitelerde ders veren ve araştırmalar yapanlar başta olmak üzere, çeşitliilgili yerlerde çalışan ve lisansüstü ihtisası bulunanlardan oluşan budernek, yıllık konferanslar düzenlenmekte, 1996 ile 1997'de yıllık konferansdüzenlenmiş ve ilk yıllık dergisi 1997 yılında yayımlanmıştır. Özellikle,bu dernek, Mayıs 1997'de Marmara Üniversitesi Türkiyat Enstitüsüile birlikte Kore ve Türkiye İşbirliği konulu konferans ile, iki ülkenin ilimadamlarının katılmasıyle 1. uluslararası ortak konferans düzenlendi, onunraporu da Kore-Türk Araştırma Derneği'nce 1997'de Kore'de yayımlandı.Böylece iki ülke ilim adamlarının katkılarıyla kültürel ilişkiler git gideilerlemektedir.Bundan başka, Türk bilimiyle ilgili araştırma yapan örgütler de vardır:örneğin, 1985'de dilcilerden ibaret olan Kore Altay Araştırma Derneğiki bu dernek, başta Korece ve Türkçe olmak üzere bütün Altay dilleriüzerine karşılaştırmalı linguistik araştırmalar yapmaya amaçlar, yıllıkkonferans düzenler ve yıllık dergi çıkarır.Ayrıca 1975'te kurulan ve bütün Kore'de Ortadoğu ile ilgili araştırmalardabulunan tek enstitü, Orta Doğu Araştırma Enstitüsü'dür. Bu araştırmaenstitüsü, Hankuk Yabancı Etütleri Üniversitesi'ne bağlıdır ama ülkedekiOrtadoğu ile ilgili bütün ilim adamlarının katılmasını sağlar.Bununla birlikte Kore Ortadoğu Araştırma Derneği 1979'da kurulmuştur.Bu dernek, bütün Ortadoğu ülkeleri 13 ve Ortadoğu ile sınır komşusu olanbölgeleri içine alan geniş çapta: Dil, edebiyat, felsefe, din, kültür, sosyalbilimler dahil bütün hümaniter bilimleri kapsayan ortak araştırmalaryapar, üyeleri de, tüm ülkenin Ortadoğu ile ilgili bilginlerden ibarettir.Yukarıda bahsedildiği üzere Kore-Türk Araştırma Derneği üyelerinin12. 31 Mart 1998 tarihli Yüksek Öğretim Kurulu Yürütme Kurulunun kararı.13. Kore'de Dışişleri Bakanlığınca Türkiye, Avrupa Dairesi'ne bağlıysa da ilim alanındaise tarihi, coğrafya, kültür v.s. unsurlar bakımından Türkiye Ortadoğu'nun bir ülkesiolarak kabul edilmektedir.686

çoğu da bu Ortadoğu Araştırma Derneği'nin üyeleridir. Kore-Türk AraştırmaDerneği'nin kurulmasından evvel Türk bilimini araştırma görevlerini,Ortadoğu Araştırma Derneği üstlenmiştir. Ayrıca Ortadoğu dahilolmak üzere bütün dünyadaki İslam Dini ve İslamiyet Kültürü'nün incelenmesive araştırılmasını hedef alır. Kore İslam Araştırma Derneği de1988'de kurulmuştur. Bu dernek de yıllık seminer düzenler ve yıllık dergiyayınlar.Kore Ticaret-Yatırım Geliştirme Ajansı (Korean Trade PromotionCorporation: KOTRA), Koree Maden İşleri Geliştirme Merkezi (KoreanMining Promotion Corporation), Kore Geliştirme Enstitüsü (Korean DevelopmentInstitute), Kore İhracat-İthalat Bankası (The Export-ImportBank of Korea), Kore İktisadi-Teknolojik Enstitüsü (Korean Institute ofEconomy and Technology), Kore Dış Yapı Cemiyeti (Korean OverseasConstruction Association) de ilgili alanlarında Türkiye hakkında incelemelerdebulunurlar ve yayınlar yaparlar. Böylece Kore'de gerek resmi dairelergerek özel sektörlerde kendi amacı ile ilgili alan ve dallarda Türkiyeve Türklere dair incelemeler ve araştırmalarda bulunmuş, ve neticede29 kitap, 9 tercüme, 112 makale meydana gelmiştir.Bunlara karşın Türkiye'de Kore bilimi ile ilgili araştırmalarda bulunanlarçok azdır ve şimdiye dek tek bir kitap ve iki makale bulunmaktadır.Hemen hemen yok sayılır. Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Doğu Dilleri ve Edebiyatları Bölümü, Kore Dili veEdebiyatı Anabilim Dalı'nda araştırma grevlisi olarak sadece 3 asistanbulunmaktadır. Henüz doçent ve doçent üstü seviyede elemanlar bulunmaktadır.Ve burada ilave etmek isterim ki 1988'de Türk-Kore Kadınları Dostlukve Kültür Derneği kurulmuştur. Türkiye'de bulunan Koreli kadınlar,bu derneğe katılarak kültürel işbirliği ile birlikte çeşitli sosyal yardımlardabulunurlar.VI. SONUÇYukarıda bahsedildiği gibi Koreliler ile Türkler ta eski zamanlardasınır komşusu iken, o zamandan beri coğrafya bakımından dünyanın uzakkesiminde kalmaktan dolayı irtibatsız kalmışlardır. Ama 1950 yılında patlakveren Kore Savaşı'na gerek Kore, gerek dünya barışını korumak amacındaaynı kampta buluşmuş yeniden kankardeş olarak bağlanmış ve ilişkilerinicanlandırmıştır. Böylece savaştan dolayı biribirine irtibat kurmuşolan bu iki ülke arasında zamanla siyasi, askeri, iktisadi, kültürel ilişkilergitgide yoğunlaşmış ve bu dostlukta hiç bir sorun olmamıştır.Böylece iki ülke arasında yeniden canlandırılmış olan, bütün dostilişkilerin temeli, şüphesiz Atatürk'ün unutulmaz 'Yurtta Barış, CihandaBarış' görüşünden kaynaklanmıştır, ve onun barışçı politikasının uygulanmasıve gerçekleştirmesi bize anıtlı sonucu vermiştir. Atatürk, tarihemal olmuş bir ölü değil, onun düşüncesi ile birlikte bütün milletlerin ortasındavarolan bir canlıdır.687

Şimdi Kore ve Türkiye, sadece Kore Harbindeki kankardeşlikie kalmamalı,yeni dünya politika düzenine uygun bir şekilde işbirliğini sağlamalıdır.Bu yeni dünya düzeni, siyasi, ekonomik, kültürel, her yönden sınırsızama barış içinde bir rekabetdir; bütün imkanlarla daha yoğunişbirliği sağlamak gerekir. Avrupa, Ortadoğu ve Orta Asya'nın bir bağlantısındaçok önemli bir yerde bulunan Türkiye ile, Çin ve Japonya arasındabaşka bir önemli bağlantı noktasında bulunan Kore, siyasi, askeri,iktisadi ve kültürel işbirliği sağlayabilme çaresini bulmak, iki ülkenin geleceğiiçin yeni bir ödevdir.Şimdiye dek bu iki ülke arasında siyasi, askeri, iktisadi ilişkilere rağmenkültürel ve bilimsel etkileşim halen çok zayıftır. Aslında ülkelerarası ilişkilerin temelini sağlamlaştırmak, muntazam ve nizamlı halde tesbitve muhafaza etmek ve daha da artırmak, birbirleriyle olan anlaşma vedostluğu düzenli bir halde geliştirmek çok önemlidir. Elbette, bu değişimve ilişkiler tek taraflı olmaktan ziyade iki taraflı, yani karşılıklı ve dengeliolması daha beklenilir bir konudur. Bilhassa Koreliler, Kore Yarımadası'ndanAnadolu'ya kadar olan geniş alanda Altaylıların tarihi ve kültürleriüzerine Türklerle ortak inceleme ve araştırma yapmalıdırlar. Şüphesizki böyle bir araştırma için hem Türkçe hem de Korece bilen bilginlerin işbirliğigerek; Bu işbirliğinden sağlanacak yarar da çok büyüktür.KAYNAKLARALKAN, Necmettin, 1960, Sakin Sabahlar Memleketinde Bir Yıl, Ankara.ARMAOĞLU, Fahir, 1988, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi, 1914-1980, Ankara.CHOE, Sug-Man, 1985, Students and Their Role in Developing Countries: A HistoricalStudy of Brazil and Turkey, Pennsylvania. State Univ. Press.DORA, Celal, 1963, Kore Savaşında Türkler, İstanbul.EAMİNOĞLU, İbrahim, 1983, Savaşla Gelen Umut, Kore'de İslamiyet, İstanbul.Genel Kurmay Harp Tarihi Başkanlığı, 1975, Kore Harbinde Türk Silahlı KuvvetlerininMuharebeleri (1950-1953), Ankara.GÖNLÜBOL, Mehmet, v.s. 1996, Olaylarla Türk Dış Politikası, 1919-1995, Ankara.KARABİBER, Mustafa, 1997, Kore Kalkınmasının Temelleri ve Türk-Kore İlişkileri, Ankara.KİM, Hak-joon, 1993, Kore Savaşı, Seul.KİM, Dae-sung, 1996, Kore Bölünmesinin Başlangıcı ve Savaş Çıkmadan ÖncekiKore'nin Siyasi Durumu Hakkında Bazı Bilgiler, Ankara Üniversitesi D.T.C.F. Dergisi,Sayı: 3.LEE, Hee-chul, 1988, Türkiye-Kore İlişkileri 1950 : 1960, Ankara. 1994, Siyasi, Ekonomik,Askeri ve Kültürel Açıdan Türkiye-Kore İlişkileri, Ankara.LEE, Hee-soo, 1988, İslam ve Türk Kültürünün Uzak-Doğu'ya Yayılması, Ankara., 1994, 'islam in Korea: its History and Present Situation', Annal of the Korean Associationof Islamic Studies, Vol. 4, Seoul.SUH, Jaemahn, 1973, Kore Savaşı'nın Türk Dış Politikasına Etkileri, Ankara., 1997, 'Turkish Studies in Korea', Cooperation of Turkey and Korea, Seoul.YAZCI, Tahsin, 1963, Kore Birinci Türk Tugayında Hatıralarım, İstanbul.688

ATATÜRK, ANZAC AND AUSTRALıAProf. Duncan Bruce WATERSON*The purpose of this paper is to make a few short points on a relationship- short but deep - that is historically signifıcant for both countries.An unusual set of historical conjunctions has occurred betvveen the Republieof Turkey founded in 1923 and the Commonwealth of Avustraliaestablished by a federation of six British settler colonies in 1901.So, vvithin four years both Turkey and Australia have commemoratedsignifıcant milestones in their emergence as tvventieth-century nationstates: Turkey on this year 1998 and Australia on 2001. By then the Commonvvealthof Australia may well have become, like Turkey, a republieand, while other political and economic forces have promoted constitutionalinertia, a national referendum on the issue has been promised bythe federal government.It should also be made clear that vvhile Australia is a federation ofsix former British colonies, each vvith their ovvn legislatures and vvith aCommonvvealth Parliament in Canberra 1 , Turkey since 29 October 1923is a uniform state. Australia, vvhile it does not have the povverful StateCouncils of Turkey and nothing resembling the povverful stabilizing roleof the military that exists in Turkish democracy does, by virtue of its1901 Constitution, maintain a Governor-General vvith, as vvas demonstratedon 11 November 1975, povverful reserve povvers 2 . Furthermore, theHigh Court of Australia is increasingly influencing public policy in matterssuch as Aboriginal land rights, environmental concerns and antidiseriminatorylegislation 3 . Finally, Australian legal institutions and practicesare firmly based on the English Common Lavv vvhile Turkey, as is* Macquarie University, School of History, Philosophy & Politics, Sidney.1. Howard, Colin, Australia's Constitution, Melbourne, 1985. McMinn, W.G., TheConstitutional History of Australia, Sydney, 1979.2. Brovvning, H.O., The 1975 Crisis. An Historical View, Sydney, 1985; Dutton, G., RepublicanAustralia?, Melbourne, 1977; Sexton, M., Illusions of Povver. The Fate ofReform Government, Sydney, 1979.3. Reynolds, H., The Law of the Land, Ringvvood, nevv ed. 1992.689

well known, adapted the Continental Swiss legal code. Australia did,hovvever, borrow one Svviss innovation, the desire of a popular referendumas a mechanism to secure constitutional alterations to the body politic.This democratic procedure, vvhich requires that a majority of electorsin a majority of the States, as vvell as a national majority, is necessary forchange, has proved to be a difficult hurdle for reformers to surmount, thevast majority of propsals having been rejected by the people. indeed, onlyeight of the forty-tvvo propositions have been successful. Of these, the1946 Commonvvealth Povvers referendum and the 1967 Aboriginal Citizenshipvvere the most signifıcant. Thus most radical initiatives havefailed but, conversely, in rejections difficult for foreigners to understand,Australians rejected conscription for overseas service in 1916 and 1917(although it vvas imposed for tropical service in 1943- by a Labor government)and an attempt to ban the Communist Party at the height of theCold War in 1951. 4While the success of a promised referendum on a future AustralianRepublic to be held at the turn of the century remains problematical, Turkeyin November 1982, did vote overvvhelmingly for a nevv constitutionto replace the 1961 organ, strengthen central civilian and military control,and to allovv direct local control by appointed regional and provincialgovernors responsible to Ankara 5 .There are other contemporary similarities, but also difficulties, facingboth countries. Problems of globalization, place, culture, religion, regionand race in many respects deny the validity of past historical experiences.Since 1923 we have both shared, in varying degrees, a hierarchy ofvalues vvhich include many of the tenets of the eighteenth-century EnlightenmentSuch concepts as toleration, reason, scientific investigation,liberty and progress, vvere of course notions integral to the central assumptionsof the founding father of the Turkish nation, Kemal Atatürk 6 .So, too, in a British imperial context and vvith native and nationalist adaptationsand improvements, they are part of our Australia's constitutionalconstructions at the end of the nineteenth century. To quote the words (ifI may be pardoned for doing so as one of Nevv Zealand birth) on the NevvZealand Memorial on Sari Bair "from the uttermost ends of the earth"now has a deeper meaning than our forefathers on both sides of the globeenvisaged. And, as the conference exemplifıed, this intervveaving of our4. Mclntyre, S., Reds, A History of the Communist Party of Australia, Melbourne,1998.5. Ramazanoğlu, Hüseyin, (ed.), Turkey in the World Capitalist System, Aldershot,1986.6. Kinross, Patrick, Atatürk. The Rebirth of a Nation, new ed., London, 1995; Kazancigil,Ali and Özbudin, Ergin (eds), Atatürk. Founder of a Modern State, London, newed., 1997.690

shared histories is now a complex and productive phenomenon that couldscarcely have been imagined even thirty years ago. It is in contradistinctionto the amoral role of much of the global fınance capital vvhich attemptsto svveep history, nationality and indeed culture aside vvithout careor responsibility 7 .But let us return to similarities and differences betvveen the tvvo nationalexperiences, bearing in mind that the population of Turkey is aboutthree times that of Australia; that vvhile Australia is a nation originallypopulated by one of the oldest coherent peoples on earth, the Aboriginals,it is also a changing home of many diverse peoples vvhich novv includes asizeable and productive Australian - Turkish population mainly in Melbourneand Sydney and vvhich accelerated after the 1967 bilateral agreement.Both countries are undergoing very rapid population conurbation 8 .Comparisons are often stimulating sometimes irrelevant and occasionallyodious. Yet it is instructive to examine some of the basic geographical,demographic and economic indices relating to Turkey andAustralia. The latter is an island continent situated to the south-east of Indonesia.With a land area of 7,682,300 square kilometres, most of its inhabitantslive around the coastal fringe, in the cities and on the grasslandsof the 'fertile crescent' of south-eastern Australia. The population densityis only 2.3 persons per square kilometre. The figures compare vvith Turkey'sarea of 779,552 square kilometres and a population density of 79.1per square kilometre, nearly 38 times that of Australia vvith its 'desertheart". Nevertheless, Australia's population, vvhich novv approaches nineteenmillion, is nearly a third of Turkey's 64 millions in 1998. What ishighly signifıcant is that vvell över ten million Australians live in the fivecities - Sydney, Melbourne, Brisbane, Perth and Adelaide - the first tvvoamounting to över 60% of the vvhole people. In comparison, vvhile istanbulvvith its seven and a half million souls outnumbers the tvvo Australianleaders Sydney (4.1 millions), Melbourne (3.8 millions), Ankara (2.8 millions)and izmir (2 millions) trail behind the Australian leaders. While farmore Turks, both numerically and proportionately, live in the countrysidethan Australians, both countries have, and are, experiencing a substantialdrift of population from rural to urban areas. In Turkey the urban populationis 65% of the total, in Australia 85%, reflecting Western Europeannorms 9 .In Australia the gap betvveen rich and poor is accelerating, foreignmultinationals control much of the national economy, banking deregula-7. The majör vvork on contemporary Australian developments is Kelly, Paul, The Age ofUncertainty, Sydney, 1975.8. Manderson, L„ "The Turks", in Jupp, James (ed.), The Australian People, Canberra,1989.9. These figures are drawn from current Statistical Yearbooks and OECD figures publishedin the Turkish Daily News, 29 October 1998.691

tion and the privatization of State assets have bitten deepiy into a nationalconsensus that had existed between 1901 and 1984. Unemployment, especiallyamongst the youth and the unskilled is endemic and immovable,commodity prices are low vis-â-vis manufactured imports, and Australians,with a median income of c. $ US22,500 compared with Turkey's$US3,007 maintain their high, if falling, Standard of living through thesavings and investments of foreigners. Expenditure per head on educationand state services generally is falling as the "dovvnsizing" of the nationstate to meet the demands and ideology of global corporate capital proceedapace. Inflation, hovvever, at around 1.8% per annum in 1997 comparedto the astronomical rate of c.80% in Turkey in 1998, is minuscule.Although the corruption amongst politicians, erime groups, state offıcialsand businessmen as privatization accelerates has not, unlike the Turkishexperience, been a signifıcant phenomenon, the moral debauchery and aerosion of social responsibility has proceeded at a rapid clip in Australia.Both countries, then, are experiencing similar, if somevvhat culturally andhistorically di verse, responses to international economic forces 10 .There are further differences. Turkey's birthrate at 4% per vvoman,although slowing, is considerably higher than Australia's at 1.8% perwoman, her population is considerably younger and Turkey is a countryof both high internal and external migration levels. Australia, by contrast,is a nation whose population is 24% foreignborn, of many diverse nationalities(although stili basically Anglo-Celtic in origin) and vvith a risingAsian presence. By 2025 7% of ali Australians vvill be Asian-born plus agrovving minority of Australian-born Asians". These factors have, incombination vvith a revival of rural and vvorking-class populism in northernAustralia and in the depressed areas of regional and outer-suburbanAustralia, produced atavistic and bitter responses vvithin a social democraticprocess stili vvith strength but leaking political convictions exceptamongst corporate elites and professional politicians. At the September1998 Federal elections, vvhile it only returned one Senatör and failed toachieve a presence in the House of Representatives, the inchoate, racist,anticosmopolitan and "red-neck" One Nation Party polled 10% ofthe entire national vote in a country vvhere, since 1924, voting has beencompulsory. Turkish social scientists and commentators, too, have increasinglynoted the divergence betvveen city and countryside, betvveenthe poor and the affluent, the educated elite and the disaffected and alienatedAnatolian masses that, in part, has spavvned a revival of religiousfundamentalism' 2 .10. İbid.11. Yearbook of Australia, no.80, Australian Bureau of Statistics, Canberra, 1998.12. See: Redmond, John, The Next Mediterranean Enlargement of the European Community.Turkey, Cyprus and Malta, Aldershot, 1993.692

Perhaps a few further comparisons betvveen the dual experiences ofour tvvo countries may vvell be useful. Both nations have emerged fromvanished Empires, although in a different context. Turkey became a Republiein 1923 - Australia stili has Queen Elizabeth II of Great Britain asQueen of Australia although there is a strong republican movement albeitdivided on constitutional issues 13 . Turkey is to ali intents and purposes aunitary state vvith certain regional problems. Australia is a federation vvithseveral tiers of government, an uneven taxation system, a steady erosionof states' povvers and vvith, as noted, grovving friction betvveen the metropolisand the countryside.Both countries dravv for historical sustenance on the Gallipoli experience.Not only in Turkey's case because of the critical role of Atatürk insaving the day on at least three occasions vvhen the Allied forces vvereclose to breaking the Turkish lines. The great Australian vvar historian,C.E.W. Bean, had, as early as 1921, paid, in the fırst of his monumentalvolumes, a unique tribute to Atatürk as "a man of fine qualities both ofjudgement and decision.... Whoseswift determination, and that alone, vvhich had prevented the Australian &Nevv Zealand Army Corps from reaching the all-important height of ChanukBair. By his action, the exhausted invader, after an effort almost passing humanendurance vvas completely hemmed in by a formidable force under a formidableleader... 14Three years later, in his second volume on the Gallipoli campaign,Bean reinforced this judgement vvith comments he seldom made aboutgenerals, either friends or foes:... the advance from Anzac vvas for a second time barred by the greatest leader onthe Eastem front... his determination, his directness and the influence of his single-mindedpatriotism... had a decisive influence on the campaign ... Australianofficers vvho faced him aftervvards in Palestine found him a straightfonvrd andhonourable opponent 15 .The British historian of the campaign, C.F. Aspinall-Oglander, vvaseven more laudatory eight years later, praising Atatürk's "outstandinggenius for command" and stating that13. Hirst, John, A Republican Manifesto, Melbourne, 1994; Winterton, George, "Can aRepublie Work?"', independent Monthly, 1992, pp.8-21.14. Bean, C.E.W„ The Official History of Australia in the War of 1914-18, Voli, TheStory of Anzac: The First Phase, Sydney, 1921, pp.449, 452.15. Bean II, Sydney, 1924, p.718.693

Seldom in history can the exertions of a single division commander have exercized,on three separate occasions, so profound an influence not only on thecourse of a battle, but perhaps on the fate of a campaign and even the destiny ofa nation 16 .The meaning of the Anzac experience to a new fledgling nation amere thirteen years old is stili a matter of pride, historical analysis, contentionand strong debate. The qualities then believed to be required ofmales from British colonies of settlement - physical strength, adaptability,masculine egalitarianism, democratic politics and environmental superiority- vvelded vvar experiences to the bush legends 17 . Yet the overvvhelmingimpression, and it is an historian's duty to be sceptical of suchmatters, is of the lack of rancour and hatred that marked the individualsoldier's experiences on the Peninsula on both sides of trenches that vvereoften only a fevv metres apart. After May 1915 mutual respect betvveenthe Anzacs and the Mehemets grevv and remained. The evidence for thisis quite conclusive and has lasted until the present day, although only atiny handful of Gallipoli veterans from both sides are stili alive. This regardextended from both the highest to the lovvest. For instance, on AnzacDay, 25 April 1934, Kemal Atatürk sent the follovving message:The landing on Gallipoli on April 25 1915, and the fıghting that took place onthat peninsula will never be forgotten. They showed to the vvorld the heroism ofali those who shed their blood there. How heartrending for their nations vvere thelosses that this struggle caused 18 .Thomas Kelly, a veteran of the Queesland 9th Battalion reciprocatedthese sentiments in a letter to Atatürk on 6 March 1934 to vvhich the leadercordially replied:At Anzac dinners... The name of "Johnny Turk" is certainly not absent from ourtalk. He takes an honoured place in our memory, and not a single word is saidthat might be detrimental to the honour of the Turkish soldier. He is appreciatedby the Anzacs as having been a clean, gallant, and generous foe 19 .These informed the accounts of latter years and that have continuedto the present day vvithout apology but, in modern parlance, producingand promoting on several levels a sincere and rather rare form of recon-16. Aspinall-Oglander, C.F., Official History of the Great War. Military Operations Gallipoli,Vol. II, London 1932, pp.485-486.17. See: Adam-Smith, Patsy, The Anzacs, London, 1978, McKernan, Michael, The AustralianPeople and the Great War, Melbourne, 1980: Moorehead, Alan, Gallipoli,new ed., London, 1967; Robertson, John, Anzac and Empire, Melbourne, 1990;Serle, G.S., "The Digger Traditions and Australian Nationalism', Meanjin, 2, 1965,pp. 149-58.18. Sydney Morning Herald, 26 April 1934.19. ibid, 5 July 1934. Smith's Weekly, 19 May 1934, p.8. See also Reveille, 1 July 1934,p.9.694

ciliation. The historical record continues to fuel new symbols and initiatives- from memorials in the three countries to the ex-servicemen contactsof the past, to the Republie's generosity so far as the transfer of AnzacCove (Ari Burni) is concerned, to the dedication of Atatürk Reach,Lake Burley Griffin in Canberra and to the memorial in Anzac Way betvveenthe Australian Parliament House and the War Memorial. These alicontribute to the grovving mutual interest in various aspects of our sharedhistory.There are other similarities betvveen Canberra and Ankara, the tvvonational capitals. Both are inland, both largely artifıcial creations of nevvnational governments symbolizing central authority, a modern refleetionof nation-building and the site of Parliament Houses and such national institutionsand memorials as the Australian War Memorial Museum andtomb of the recently re-interred Australian Unknovvn Soldier from the1916-18 battlefıelds of France. Ankara has its povverful Atatürk Mausoleumand evocative War of independence Museum. Canberra and Ankaraare both to a greater or lesser extent planned and both have been cordiallydetested by many diplomats and civil servants compelled to move fromthe fleshpots and other attractions of istanbul and Sydney/Melbourne tothe cold uplands of pastoral plateaus 20 .In both capitals there are memorials to the Great War and its aftermath.Every Turkish tovvn and school has its büst or statue of Atatürk:every Australian city, tovvn and village has its vvar memorial rangingfrom the shrines of the capital cities to the stone diggers of suburb andcountryside. Then, too, the British and Empire obelisks on the GallipoliPeninsula have been recently complemented, nearly seventy years later,by Turkish symbols of their victorious struggle.Until the ereetion of the great Turkish monument at Morto Bay in1965 there vvas only one surviving memorial to the victorious troops, thatof Sergeant Mehemet's valiant last stand at The Nek. Novv, hovvever, memorialsof Atatürk and plinths vvith his utterances dot the crucial areas,valiant and humane deeds are remembered in sculpture and, most significantand intriguing of ali to an historian, tvvo large memorial gardens vvithheadstones, but no aetual graves, at Helles and Anzac commemorate thefallen from every region of modern Turkey in a national attempt to rememberboth one of the seminal origins of the nevv Republie, the sacrifıcesof the martyrs and the ongoing need for modern national unity 21 .So much for the dead. What of contemporary parallels and difficulties?Both states have problems vvith minorities. In Australia's case it is20. Lack, John, (ed.) Anzac Remembered. The Selected Writings of K.S. Inglis, Melbourne,1998; Inglis K.S., Sacred Places. War Memorials in the Australian Landscape,Melbourne, 1998.21. Personal observation, Gallipoli Peninsula, 27-29 October 1998.695

the post-1788 consequences of the invasion or settlement of a continent(this is important vis-â-vis Turkey vvith its landed connections to Europe,the Middle East and West Asia) and the social, economic and politicalproblems resulting from such dysfunctions and accommodations. Ofthese, Australia, in spite of a populist/anti-Aboriginal rural backlash, isvvell avvare that health, employment, education and erime are amongst thevvorst in the develope vvorld. Both countries have skeletaons in the elosetvvhich need to be both individually and mutually rattled so that policiescan be formulated and solutions, or at least productive agreements, can beformulated.Betvveen the Chanak crisis of September 1922, hadled vvith masterlyskill by Atatürk, but vvhich also demonstrated Australia's reluctance toembark on another Churchillian adventure, Australian-Turkish contactsremained slender until the 1960s vvhen the bilateral agreements on emigrationand, later, trade, stili prevailed in Australia until the fail of Singaporeon 6 February 1942 shook the imperial connection vvith Britain in aliits manifestations to the core 22 .Australia culturally and socially langished betvveen the Armisticeand the outbreak of the Second World War, preferring to attempt to returnto Victorian values, Empire attachments and rural production rather thanto more adventurously revive the concepts of the "Nevv Commonvvealth"embraced betvveen 1901 and 1914. Not so in Turkey vvith Atatürk's rapidand determined construction of a nevv society and a modern state 23 .Amid trovving fears that a nevv World War vvas probable, Atatürk'sdeath on 10 November 1938 vvas marked by more than usual attention inAustralia. Munich, rearmament, Jevvish persecutions in Germany and internalpolitical problems revived interest in his achievements and the futuredirection of the fifteen-year-old Republic. Four years earlier, the ProfessorHistory at Sydney University, S.H. Roberts, had, in a remarkablearticle, paid tribute to Atatürk's drive tovvards national development, hisemancipation of vvomen, and his "vvonderful courage and disinterastedpatriotism" vvhich has produced Kemalism "vvhich spells peace and prosperityfor the vvhole north-eastern Mediterranean". Roberts' statementthat "I knovv of nothing in modern history to compare vvith the achievementsof Mustapha Kemal Pash, the Ghazi of Turkey" 24 vvas, given theconfusion of the times, a remarkable one. At Atatürk's funeral the BritishEmpire vvas represented by Lord Birdvvood "the soul of Anzac" andCommander of the Australian imperial Force, 1915-1918. Australia then22. Spartalis, P„ The Diplomatic Battles of Billy Hughes, Sydney 1983, pp.232-248(Chanak crisis).23. VVilliams, J.F., The Quarantined Culture. Australian Reactions to Modernism, Melbourne,1995.24. Sydney Mail, 18 April, 1934, p.8.696

had no foreign overseas representation of its ovvn. Nevertheless, thePrime Minister of Australia, Joseph Lyons, sent Australian condolencesand, as a unique mark of respect, the ships of the Royal Australian Navyflevv, on the day of the funeral, the Turkish flag at half-mast. 25During the Second World War, Turkey's prudent neutrality reflectedAtatürk's previous sophisticated handling of the Western Povvers and Lenin'snevv Soviet Union. This differed from Australia's increasing preoccupationvvith East Asia arising from the Japanese military onslaughtfrom 7 December 1941 and her rapid economic rise after the Korean War.Yet there is a parallel after 1942. As the ill-fated and misjudged Suezfîasco of 1956 marked Australia's further retreat from the old Empire,Korea, the Malaysian Emergency and Viet Nam demonstrated Australia'sgrovving dependence upon and involvement vvith the United States or - touse a grovelling Australian Prime Minister's phase - "our great and povverfulfriend". As one of history's subtle ironies, Turkey, as vvell as Australia,became part of the American imperium during the Cold War; Turkishsoldiers actually serving alongside Australian and Nevv Zealandvolunteers in that hard and bitter Korean conflict. Both groups foughthard, suffered considerable casualties-359 Australian dead, 904 Turkish -and had a paralel and unprecedented resistance to intimidation and"brainvvashing" in prisoner-of-vvar camps. Both countries' infantry casualtiesvvere high in relation to the numbers involved 26 .Why then the upsurge in interest in both countries? The commemorationsof the Anzac experience, particularly on each 25th April, havenot, in spite of the fading avvay of veterans, dvvindled avvay as vvas anticipatedby some in the 1960s. interest in the catastrophe of 1914-18 continuesapace, mass tourism has opened "sites of mourning", both ancient andmodern, to the many. On 25th April 1998 över 7,000 Australians andNevv Zealanders, mostly young, attended services at Ari Burnu. Bus loadsof Turkish citizens novv visit the old battlegrounds. So, for both Antipodeansand increasingly for Turks, John North's 1936 observation ringstrue: "Gallipoli is no longer a narrovv neck of land set in the blue or greyof the sea. If it is anything at ali, it is a country of the mind." 27 Surely,considering the enmities of the past, this phenomenon must be unique. Asin Turkey, interest in "national history" proceeds apace although hinderedin the academies by the obeisance to corporate fınancial structures, an obsessionvvith vocational training and the consequences of the demolitionof the controls of the international economic order established after theSecond World War.25. Sydney Morning Herald, 11 November 1938, p. 11; 22 November 1938, p.12.26. Korea. Ministry of National Defence, The History of the U.N. Forces in the KoreanWar, Vol. VI, Seoul, 1977, pp.9-14, 381-3; O'Neill, Robert, Australia in the KoreanWar, 1950-1953, Canberra, 1985, esp. 136,215,276.27. North John, Gallipoli. The 'Fading' Vision, London, 1936, p.360.697

Certainly, too in Australia there has been, since the late 1950s, a newconfidence in our ability to examine myths and distil realities and a preparednessto disaccord aspects of certain legends that are no longer tenable.White Australia as a restrictive immigration and national icon hasbeen abolished, cultural provincialism is waning, the glorifıcation of imperialsacrifıce and notions of racial superiority are under fire, although,as mentioned above, a considerable backlash, resulting largely from economicfactors, has recently emerged.Then, too, Turkish immigration as well as other arrivals, and vviththem the evolution of a Nevv Australia based, hopefully, on the solidfoundations of the old but also incorporating cultural and social elementsfrom throughout the vvorld, has transformed Australia. Unlike Turkey, wehave not yet had a female Prime Minister of the Commonvvealth.Australians are stili confronting problems-cultural, environmental,economic and social as vvell as the conflict betvveen economic globalizationand the national community. Turkey, as vvell, as we ali know, mustalso pursue sophisticated policies in a host of difficult arenas, rangingfrom religious fundamenetalism, military povver, the Cyprus problem, toglobal pressures and demographic diffıculties.I conclude vvith a fevv remarks, some historical, some quasi-politicaland some personal. We are ali agreed that, although the histories of ourpeoples vvere quite different and often marked by imperial imperatives,and more often than not by ignorance, they did coincide in a remarkableepisode for both countries in 1915. Then again, on a social level, the phenomenathat vvell över 50,000 Turkish migrants and their families are inAustralia has added greatly to our ovvn Australian emerging culture and Ihope vvill continue to do so in levels of society. For instance, vve vvouldali like to see far more Australia/Turkish students at our universities, althoughI am vvell avvare of the vocational and social mobilty requirementsof the fîrst generation of Australian-born children of Turkish migrantsand the problems facing the unskilled vvorking class. But vvhat of the secondand even the third? There is a challenge to be met on ali sides - achallenge vvhich closer academic ties betvveen our two nations, alreadyinaugurated, vvill I trust facilitate.So, too, should trade continue to develop - not just vvheat and carpetsbut that vvhole range of value-added commodities vvhich both countriesare attempting to facilitate and exploit. In 1996 Ausralia exported goodsvvorth $ A 384 million to Turkey but only imported $A74 million vvorthin return. Politically, vve must, in spite of certain tensions vvithin both societies,build on that mutual respect that Atatürk and his soldiers, the verysoul of the nevv Turkey, enjoyed vvith the Anzacs novv almost ali dead,and the Australian and Nevv Zealand people. That respect and meaning isconfırmed by the grovving presence, already noted, of young Antipodeans698

on the Galipoli Peninsula before and after Anzac Day. How encouragingwould it be if young male and female Turkish students and vvorkerscould, in reasonable numbers, visit Australia and learn something of ourproblems and that feeling for the country, its ancient and modern past andits complexities that only a favoured few tourists now enjoy?Then, too, although Australia since 1942 has been intimately involvedvvith the United States, the declining mother country Great Britain,and East Asia, we have neglected some of our historical legacies andduties. As a middle povver we have tended to adapt short-term fashionsand solutions rather than invest in long-term and more complex relationships.Both Turkey and Australia have much to gain from a strengtheningof bilateral contacts wich can range from expanded archaeological concerns,shared historical experiences and multi-cultural interfaces.Finally, this visit to Turkey will be the third by a Waterson in 83years. The first episode, that of my father vvith the Nevv Zeland ExpeditionaryForce from 25 April 12 September 1915 vvas, from the Britishpoint of view, a great failure. From the Turkish perspective the episodevvas a tremendous military triumph and more importantly, began that politicaland personal transformation vvhich fuelled Kemal Atatürk's rise asone of the greatest and most creative figures of the 20th century. The secondsojourn vvas my ovvn visit to your country in 1989 - an investigationboth historically stimulating and emotionally confronting.But I should fınish vvith one of the great panegyrics of the recent pastvvhich shovvs magnanimity, statesmanship and historical perxception rarein this century of much intolerance, greed, irresponsibility and violence.We are ali familiar vvith those great vvords of Kemal Atatürkinscribed on tvvin stele at Ari Burnu:Those heroes vvho shed their blood and lost their lives, you are now lying in thesoil of a friendly country. Therefore rest in peace. There is no difference betvveenthe Johnnies and the Mehemets to us vvhere they lie side by side in this countryof ours. You, the mothers vvho sent their sons from far away countries vvipe avvayyour tears, your sons are novv lying in our bosom and are in peace. After havinglost their lives on this land they become our sons as vvell.BooksSELECT BIBLIOGRAPHYAhmad, Feroz, The Making of Modern Turkey, London, 1993; The Turkish Experiment inDemocracy, 1950-75, London, 1977.Akçelik, Rahmi, (ed.), Before and After Gallipoli, Melbourne, 1986.Aspinall-Oglander, C.F., Official History of the Great War. Military Operations Gallixpoli.Vol. II, London 1932.Bean, C.E.W., Gallipoli Mission, Sydney, 1990: The Official History of Australia in theWar of 1914-1918, Vols. I and II, The Story of Anzac, Sydney, 1921, 1924.699

Boyack, N, and Tolerton, Jane, In the Shadow ofWar, Auckland, 1990.Facey, Albert, A Fortunate Life, Fremantle, 1981.Fewster, K. and Basarin, V. and H., A Turkish View of Gallipoli, Melbourne, 1985.Gallovvay, Jack, The Last Cali of the Bugle.The Long Road to Kapyong, St Lucia, 1994.Gammage, Bili, The Broken Years, Ringwood, (new ed.), 1980.Inglis, K.S., Sacred Places. War Memorials in the Australian Landscape, Melbourne,1998.Kazancıgil, Ali and Özbudun, Ergun (eds), Atatürk: Founder of a Modern State, (nevv.ed.), London, 1997.Kinross, Patrick, Atatürk. The Rebirth of a Nation, (nevv ed.), London, 1995.Lack, John (ed). Anzac Remembered. Selected Writings ofK.S. Inglis, Melbourne, 1998.Moorehead, Alan, Gallipoli, 5new ed.), London 1967.O'Neill, Robert, Australia in the Korean War, 1950-1953, Canberra, 1985.North, John, Gallipoli. The Fading Vision, London, 1936.Ramazanoğlu, Hüseyin (ed), Turkey in the World Capitalist System, Aldershot, 1985.Robertson, John, Anzac and Empire, Melbourne, 1990.Sonyel, S.R., Atatürk- the Founder of Modern Turkey, Ankara, 1989.Spartalis, Peter, The Diplomatic Battles ofBilly Hughes, Sydney, 1983.Stephens, Tony, The Last Anzacs. Gallipoli, 1915, Sydney 1996.Thomson A., Anzac Memorial, Living with the Legend, Melbourne, 1994.ArticlesEncel, Sol, 'The Study of Militarism in Australia'", The Australian and New ZealandJournal of Sociology, 3, 1, 1967, pp.2-18.Gammage, Bili, "Anzac's influence on Turkey and Australia", Journal of the AustralianWar Memorial, 18 April 1991, pp 13-19.James, Robert-Rhodes, 'The Mystery of Gallipoli', Quadrant, June 1985, pp. 34-37.Knightley, Philip, "Murdoch's Bloody Lies About Gallipoli', Sydney Morning Herald, 14April 1990, p.36.Manderson L., 'The Turks', in Jupp, James (ed.), The Australian People, Canberra, 1989,pp.818-25.Smart, Judith and Wood, Tony, 'An Anzac Muster, War and Society in Australia and NevvZealand', Monash University Publications in History, 14 Melbourne, 1992. Essaysby Sinclair, Phillips, Clancy, Smart, King, Blackmore, Gould and Waterson.NevvspapersReveille, 1 July 1934, p.9; 1 April 1938, p.64.Smith's Weekly, 19 May 1934, p.8.Sydney Morning Herald, 18, 26 April, 6 July 1934, 11,12, 22 November 1938.Turkish Daily News, 29 October 1998, Special issue.700

THE RELEVANCE OF KEMAL ATATÜRK IN THETURKEY OF THE FUTUREProf. Gerrit OLIVIER*History teaches us the fragility of structures dependent on individuals.(l)Mustafa Kemal Ataturk's living legacy in Turkey defıes the vvisdomof this general historical phenomenon. indeed, he was one of thevery few 20th century political leaders vvho left a legacy, vvhich survivedand remained relevant long after they had left the scene. Atatürk created anevv reality. His legacy to modern Turkey is that of a political and constitutionalfounding father as it vvas his single-minded determination, perseverance,fearless leadership, and above ali historical insight and vvisdom,that led to the birth and development of a redefined national, political,and cultural identity of the Turkish people. He vvas simultaneously soldier,statesman and prophet vvho absorbed himself in both methodologyand purpose. These qualities help to explain his uniqueness as a reformervvhose success as state- and nation-builder is virtually unparallelled in the20th century. The fact that some sixty years after his death his politicallegacy stili remains a dominating force Turkey, shovvs that he vvas no dictatorialusurper of povver, but a national leader vvhose vision of the futurevvas in harmony vvith the deeply felt aspirations of the Turkish people.For these reasons, Kemal Atatürk vvill be remembered and revered as thefounding father of modern Turkey.Of course, change and adaptation to nevv circumstances are the indispensableingredients of the political dynamics of any modern state, notonly for the sake of survival but also for the sake of a better future. Toadapt to nevv circumstances is, therefore, an imperative prescribed by thenational interest, and in the modern democratic state it is almost routinepolitical behaviour to constantly test and revise the relevance of the existingorder of things. Turkey is no exception. its history confırms that it is arather restless nation, constantly in a state of flux and fermentation. AsTurkey stands at the brink of the nevv millennium, and vvith the terribleexperience of the Cold War behind us, the relevance and immutability ofCentre for European Studies in Africa, Rand Afrikaans University, Johannesburg.701

the Kemalist paradigm vvill be tested further, and perhaps even more severelythan in the past.No nation can today escape the fact that the post-Cold War vvorldcharacterised by the expanding phenomenon of globalism has brought avastly different decision-making environment to the doorstep of everystate. Nevv choices, nevv policies, and nevv strategies vvill perforce characterisenatinoal and international political life in the millenium ahead ofus. Some states vvill have the vvisdom and foresight to adapt, in anticipationof these nevv future challenges, vvhile the laggers will find change beingthrusted upon them. The former category vvill be the vvinning statesand the leaders of tomorrovvv, vvhile the latter category vvill become increasinglymarginalised in a highly competitive vvorld of the future. Inmany cases the future of nations vvill depend on the redefınition of goals,policies and priorities and perhaps also radical re-alignment as far as externalcultural affinities and foreign policy are concerned.The basic precepts or roots of the Kemalist paradigm go back to atleast the middle of the 19th century. Atatürk articulated and concretized aspirit and a mood vvhich vvere embryonic, or at least latent, among Turksof some time. In 1865 already, the Association of the Nevv Ottomans setits aims on achieving drastic changes to the political institutions of theOttoman Empire and to counter European superiority through the adoptionof Western technology and science and Western political institutionsand values.(2) Although the constitutional reforms vvhich follovved theirinitiative vvere short-lived [1876-1878], a favourable climate vvas graduallycreated for the emergence of the Young Turk Movement around 1898,the Young Turk Revolution of 1908, the rise of Kemal Atatürk, the creationof the Republican People's Party, and the establishment of a nevv,modern, secular Turkey.It is a moot question vvhether history had, in the vvords of Fukuyama,suddenly "ended" for Turkey vvhen it embraced and canonised Kemalismas a national ideology. If history did in fact end for Turkey, it vvould belogical to assume that Kemal's basic principles or "six arrovvs", e.g. populism,republicanism, nationalism, secularism, statism, and reformism, asvvell as the rest of his political legacy, constitute the final vvord on the futurepolitical and cultural path of Turkey.(3) Sixty years have lapsedsince Atatürk left the scene, vvhich in the context of modern politics, is along time. During this period the Kemalist doctrine vvas subjected to thegeneral vvill and acquiescence of the citizenry; it vvas severely tested, andyet survived. In some vvay it is quite remarkable that the Atatürk legacydid survive, considering the fact the he presided över a de facto one-partvregime and that pover vvas concentrated at the top. Normally, this type ofgovernance provokes resentment and resistance and there is a backlash ofone kind or another once the leader leaves the scene. The opposite seems702

to to have happened in Turkey. Kemal's stature grew to even greater proportionsafter his death, when Turkey did venture into a multi-party system,and the electorate had the democratic choice to replace his legacy,but refrained from doing so. During the Menderes regime, the Kemalistdoctrine vvas indeed severely tested, but it nevertheless survived. The durabilityof Kemalism is therefore a powerful manifestation of its relevanceand legitimacy in the context of the Turkish political culture.Does this mean that Kemalism is an immutable phenomenon in Turkey'sbody politics? The answer to this question depends, of course, onhovv Kemalism is experienced by the masses and interpreted and appliedby the key political role players. An orthodox or rigid interpretation andapplication vvould make it increasingly difficult for Turkey's authoritiesto cope vvith a rapidly changing internal and external environment. An approachis called for vvhich vvould contribute tovvards a greater sense of nationalpurpose and of the Turkish people. A divided or polarised society,and a "torn" state is a too high and unnecessary price to be paid for a foreignpolicy vvhich is by no means the only alternative. Of course, tochange the existing order of things, as vve learned from Machiavelli,could be a highly risky or even dangerous exercise. But as Atatürk himselfhas proven vvhen he dismantled the anachronistic Ottoman Empire,vvithout modernisation and revision it is virtually inconceivable that anypolitical doctrine or regime could vvithstand the test of time. Even hallovvedinstitutions like for example the American and Svviss constitutions,along vvith various others, have from time to time been changed oramended in order to deal more effectively vvith the exigencies of contemporarypolitics.The continued relevance of Atatürk's historical legacy depends,therefore, on its dynamic and modernistic interpretation and implementation.Atatürk himself favoured the dynamic approach, thus he proclaimed"reformism" and "populism", obviously and inherently dynamic in character,as part and parcel of his quiver of "arrovvs" It vvould, therefore, belogical to conclude that Atatürk himself did not preclude changes i'n theapplication of his legacy.Against this background, hovv shall one then vievv the future of Turkishdomestic and foreign politics? Of course, an objective-scientific analysisof the deeper motives and cultural predilections of the Turkish people,insofar as it affect policy-making, is hardly possible for any outsideobserver. At best, the outsider can only judge Turkish policies in terms ofverifiable, objective and concrete results. As C E Black pointed out, "[C]hance may be vievved vvithin the framevvork of the conception that a societyevolves vvith reference to the problems that it faces".(4) This conception,according to Black, is reflected in a particular society's religion, ideology,and value system, permeating ali modes of expression. "Asociety's understanding of itself and its problems- its sense of identity703

and purpose- is the principal binding force that integrates the members ofthat society and enables them to act effectively in common to solve theirdomestic and foreign problems."(5)The relevance and durability of the Kemalist doctrine thus depend onits continued congruence vvith the deeply felt convictions of the Turkishpeople. Kemalism survived and remained a relevant force över the pastsixty years despite many upheavals and turbulence in the Turkish bodypolitics because this congruence vvas correctly perceived and articulated.The survical of Kemalism does, therefore, not require a Turkey in a permanentstate of equilibrium. No modern state is ever in a state of permanentequilibrium. "They are constantly in the process of change, and it isthe most characteristic feature of the modern era that change has beenmore rapid and thoroughgoing than in any other period in history."(6)History also telis us that change and modernisation are not necessarilylinear and progressive. For instance, particularly in some African states,efforts to modernise have precipitated stagnation and decay. The processof political change and modernisation could, therefore, be creative andprogressive or destructive and regressive, depending on how leaders andpolicy-makers deal vvith the challenges their countries are faced vvith.Turkey vvas very fortunate to have Atatürk as leader, reformer, andlater as symbol and lodestar to guide it into the difficult and uncertain future.Even so, vvise leadership and strategic excellence vvill continue be ata premium if Turkey's present generation is to succeed in coping vvith therapidly changing circumstances facing it.Sooner or later, situations do arrive in the lives of most states vvhichrequire a radical redefınition of their raisons d'etre. This could mean ideologicalrenevval, the replacement of socio-political paradigms, change inthe form of government, and so on. In his recent book The Clash of Civilizationsand the Remaking of World Order. Samuel P Huntington commentsthat Turkey could conceivably "do a South Africa". This vvould entail,according to Huntington: "abandoning secularism as alien to itsbeing as South Africa abandoned apartheid and thereby changing itselffrom a pariah state in its civilisation to a leading state of that civilization."Huntington continues to state that: "Having experienced the badand the good of the West in secularism and democracy, Turkey may beequally qualified to lead islam. But to do so it vvould have to reject Ataturk'slegacy more thoroughly than Russia has rejected Lenin's. It vvouldalso take a leader of Atatürk's calibre and one vvho combined religiousand political legitimacy to remake Turkey from a torn country into a corestate."(7)Tvvo important issues of principle seem to be involved if Turkeyvvere to decide to "do a South Africa". Firstly, there vvould have to befundamental redefınition of the Turkish secular cultural identity, and sec-704

ondly, a reassessment vvould be made of Turkey's place and role in theworld. What complicates matters further is that these two issues are closelyinterdependent as a nation's foreign policy is essentially a derivative ofits domestic policy and its cultural underpinnings. Obviously other optionsare available to Turkey beyond renouncing secularism and "doing aSouth Africa" in order to reach for a better future. The most obvious andimmediate area vvhere to look for these options seems to be in the domainof Turkish foreign policy. A more innovative foreign policy, strengtheningTurkey's international diplomatic clout and bargaining power, wouldgreatly help to give new purpose and unity to the Turkish nation. By thesame token, trying to maintain the foreign policy status quo could conceivablyharm or undermine Turkey's Kemalist secular character. On theother hand, prudent strategic adaptations to the existing foreign policyshould actually lead to the reinforcement of the Kemalist legacy.As already pointed out, the inclusion of "reformism" and "populism"among the "six arrovvs" of Kemalism seems to indicate a build-in dynamicor evolutionary element in Atatürk's philosophy. Therefore, a completevolte face in Turkey, in order to reach future national goals, does notseem necessary. In South Africa and Russia changes vvere of a zero-sum,or paradigmatic(8) nature, in the sense that apartheid and communism,because of their obsolescence, vvere totally and summarily dispensed vvithand and replaced by something totally and radically nevv and different. Achange of Turkey's secular character vvould obviously faal in the zerosumor paradigmatic category because Islamizaton implies a total replacementof the old order in a non-evolutionary manner. This dynamic perspectiveraises the possibility of incremental or even peace-meal changesin areas not affecting secularism, for instance in the realm of foreign policy.In other vvords, Kemalism does not preclude Turkey from realigningitself to the realities of the post-Cold War vvorld. Indeed, such foreignpolicy changes may in time become an important prerequisite for a greatermeasure of internal unity and national consensus in Turkey. Of immediateconcern is Turkey's persistence vvith an almost evangelistic pro-Western stance. The latter disposition seems to be a Cold War relic vvhichhas little to do vvith the survival of Kemalist Turkey.The policy, because of its persistent inability to produce successfulresults, could very vvell help to galvanise popülist fundamentalist forces'opposition to secularism. An important question is, of course, vvhetherTurkey could remain secularised and Westernised, vvithout being ideologicallypro-Western, or for that matter, a captive ally of NATO? The answerseems to be "yes". When Atatürk proclaimed the foreign policy dictumof "peace at home and peace abroad", he, according to Lord Kinross,conveyed the nation that: "The Turks vvere the friends of ali civilised nations.The hatchets of the past, vvith its lust for conquest, vvere buried.The Turkish mind harboured no thoughts of reconquest or revision of705

frontiers." Kinross goes on to state that: "The nevv sovereign Republic,poised betvveen East and West, vvas to be a stabilising element. Thusthere vvere to be pacts both vvith Russia and her neighbours and vvith theEuropean povvers, both vvith Arab and the Balkan vvorlds, - Above ali,there vvas to be loyal and unquestioning co-operation vvith the League ofNations." 9 What is described here is a typically non-aligned foreign policyposture. But developments after World War II [in which Turkeystayed neutral], and particularly Turkey's stronger grovving identificationvvith the West and its joining of NATO in 1952, "caused the Turks to bedenounced by the non-Western, non-aligned countries at the 1955 BandungConference and to be attacked a blasphemous by Islamic countries"(10).The important and rather disturbing reality Turkey has to face up tois that its role and contribution as a loyal Western ally are being taken forgranted and beyond a few palliatives, like the nevv Customs Union, theycannot expect meaningful revvards for their contribution to Western security.It is highly unlikely that the ineluctable logic and laws of politicallifevvould allovv this asymmetrical relationship to continue indefinitely.As Huntington (11) points out, Turkey's NATO membership vvas a productof the Cold War... "its end removes the principal reason for that involvementand leads to a vveakening and redefinition of that connection.Turkey is no longer useful to the West as a bulvvark against the majörthreat from the north, but rather, as in the Gulf War, a possible partner indealing vvith lesser threats from the south." The crucial help Turkey providedto the anti-Saddam Hussein coalition met vvith substantial internalcriticism, and moreover, it failed to secure a more favourable attitudefrom the West. Western indifference vvas particularly exemplifıed by thefact that Germany, Turkey's traditional friend, refused to vievv an Iraqimissle attacks on Turkey as an attack on NATO. The same type of scenariono w seem to manifest itself in regard to Turkey's highly covetedgoal of membership of the European Union, vvhich it applied for alreadyin December 1989. Since then, the EU has approved the applications ofAustria, Finland, Svveden, and Norvvay in 1993, and in 1997, Poland,Hungary, and the Czech Republic vvere allovved in, vvhile at this point intime the Turkish application is stili being kept in abeyance. In December1997 the EU "humiliatingly put Turkey into a special sub-category of applicantsfor membership behind such countries as Bulgaria and Slovakia,meaning, in effect, that it had no change of joining the Eu in the foreseeablefuture."(12) By vvay of vvhat could perhaps be called a "second prize",Turkey vvas given a Custom's Union dispensation vvith the EU, only aftervvhat seemed to be considerable American pressure.The "idea of Turkey", strictly based a Kemalism, is that of a secular,democratic Müslim state vvith a market economy. Turkey modernisedalong Western lines, it associated vvith the West, and has during the longCold War years stood prepared to come to the defence of the West. But706

from the European perspective, "the idea of Turkey" does not seem to becompatible vvith the "idea of Europe". Human rights issues, relativelylovvers levels of economic development, the recent banning of the Islamic-mindedWelfare Party and persistent Greek animosity, are the "politicallycorrect" or objective reasons for European reticence. Deeper down,hovvever, the European attitude is that culturally, Turkey is not part of Europe.Turkey knovvs this. President Ozal said in 1992 that Turkey's humahrights record is a "made-up reason why Turkey should not join theEC. The real reason is that we are Müslim, and they are Christian."(13).For the Europeans, Ozal continued, the EU is a "Christian club" entertainingthe attitude is that the Turks should be kept at arm's length becausefor them "Turkey is too poor, too populous, too Müslim, too harsh,too culturally different, too everything".(14)Ostensibly, European decision-makers calculate that the cost of theirpresent Turkish policy would not be unbearably high, bargaining on thepossibility that Turkey would not change its secular pro-Western stanceout of deference to Kemalism. This assumption seems flowed because, asalready pointed out, secularism based on the Western model of modernisation,should not be equated vvith being pro-Western. It is debatablevvhether Atatürk intended Turkey's foreign policy to be blindly pro-Western. A more Machiavellian type of scenario vvhich one can put fowardis that Europe has already decided that in the absence of a threatfrom the East, it can enter the future without Turkey, vvho they in anycase feel culturally uncomfortable with. The present policy could, therefore,be part of an unfolding grand strategy to vvean Turkey systematicallyaway from Europe. This depiction is not ali that far-fetched shouldone, for instance, contemplate the chauvinistic sentiments recently expressedby Wilfried Martens, a prominent Christian Democrat in the EuropeanParliament, that: "The EU is in the process of building a civilisationin vvhich Turkey has no place."(15) Signifıcantly, GermanChancellor, Helmut Kohl [vvho a prominent Turkish magazine ratherpoignantly refers to as "Charlekohl", vvith reference to Charlemagne vvhotried to convert Europe into a single Christian empire], did not repudiatethe Martens statement.A faulty assessment of the importance of Turkey's geo-strategic rolein the future regional political configuration vvhich affects Europe, theMiddle East, Central and Eastern Europe, Central Asia, and China couldend in a costly historical miscalculation for the West. On the other hand,these vievvs fit in rather neatly vvith the Huntingtonian hypothesis concerning"the clash of civilisations", vvhich he explains as follovvs: "In thisNevv World, local politics is the politics of ethnicity; global politics is thepolitics of civilizations. The rivalry betvveen superpovvers is replaced bythe clash of civilisations. In this Nevv World the most pervasive, important,.and dangerous conflicts vvill not be betvveen social classes, rich and707

poor, or other economically defıned groups, but between peoples belongingto different cultural entities." (16) The EU countries' rather strict andnarrow interpretation of their own national interests is, of course, not onlyconfıned to Turkey and seems to be part of a general emerging pattern.Russia, for instance, is going through a similar experience. In spite of itsavovving itself part of a "common European home", Russia is pointedlyand deliberately being isolated through the extension of NATO to theVisegrad countries. Like Turkey, Russia vvill probably forever remainoutside the inner circle of the Eu family of nations.It is fairly easy to surmise that this "cultural apartheid" on the part ofEurope, whould stir up anti-European and anti-Western sentiments inTurkey and create a fertile ground for fundamentalist extremism. The21.5 percent voter support garnered by Mr Erbakan's Islamist WelfareParty in the 1995 parliamentary elections should be seen as an earlyvvarning signal to the West that something is afoot in Turkey which, inthe end, could affect their interests even more adversely and permanentlythan a Turkish membership of the European Union. According to theLondon Economist: "Tvvo prospects loom, both undesirable. First, manyreligious-minded Turks vvill become stili more resentful of their purportedlypro-vvestern leaders... Second, many secular-minded Turks are likelyto retreat into even surlier resentment [vis-â-vis Europe]." (17) Thesecular heritage of Atatürk is, therefore, under pressure and says theEconomist. "at some point, Turkey could be ready to give up its frustratingand humiliating role as a beggar pleading for membership in the Westand to resume its much more impressive and elevated historical role asthe principal Islamic interlocutor against the West" (18).As vve have argued, Kemalism does not presuppose the indefınitemaintenance of the status quo concerning Turkey's external relations andforeign policy. An evangelical pro-Western posture is not part of theKemalist doctrine. Apparently this is not vvhat Western countries believe.Turkey's availability as a strategic partner is almost taken for granted. Itis unclear vvhat the level of Turkey's tolerance is, but it cannot be unlimited.Huntington's "do a South Africa"-scenario could indeed develop intoa plausible alternative if European cultural chauvinism and sectional interestscontinue to keep Turkey feel unvvanted. Although Turkish toleranceof vvhat amounts to humiliation should be admired, but it vvould beunvvise for the country's policy-makers to sit and vvait for the inevitable.The vvise and prudent thing to do to is to embark timeously on a processof reconstruction of Turkey's foreign policy architecture. This reconstructionshould be based on the realistic assumption that secularism andWesternism are not intertvvined like Siamese tvvins.This may be happening already. Revisionism, albeit in a rather carefuland limited vvay, already seems to have found its vvay into Turkey's708

domestic and foreign policies. Examples of this are the Office of ReligiousAffairs maintained in the 1980's and 1990's, the government allovvingschoolgirls to wera the traditional headscarf, the promotion and expansionof Turkey's relations with Arab and other Müslim countries inthe 1990's, support to the Bosnian Muslims as vvell as to Azerbaijan, andthe Islamicizing of Turkey's foreign policy in its immediate region. Thefact that Turgut Ozal, Necmettin Erbakan, and other political leaders haveexplicitly identified themselves with Müslim symbols and policies, goesbeyond mere revisionism of the Kemalist doctrine, and also show up newfissures in Turkish society. Even so, a meaningful majority of Turkey'spopulation rejects Islamism as a national creed, and the great majoritystili honour and respect Atatürk as their founding father. But, över time,existing fissures could grow into canyons if alternative policies vvithgreater national appeal and greater and symbolic advantage are not implemented.One cany only wonder vvhat a contemporary Kemal Atatürk wouldhave been able to achieve, given the range of foreign policy options Turkeyhas to its disposal. If one looks at the more recent efforts to reviseTurkey's foreign policy, there is little ground for optimism that a nevvparadigm has been found. Immediately after the collapse of the SovietUnion in 1991, Turkey made efforts to break out of the cold-vvar mouldby trying to establish a regional policy based on a vision of community ofTurkıc people in its "near abroad", stretching "from the Adriatic to theborders of China". Although this policy is congruent vvith Turkey's culturalidentitiy and earlier Ottoman history, it has some immediate dravvbacks:fırstly, the states in this region are generally poor and underdevelopedand the question is vvhether Turkey has the resources to meet thedemands of such a depleted and dependent community. Secondly, it putsTurkey up against a rather nervous Russia vvho regards this region as itssphere of influence. Thirdly, even if the coming into being of such a communityvvere theoretically possible, it vvould, because of Turkey's insuffıcienteconomical and diplomatic clout, lead to over-extension and lack ofviability. Fourthly, such a policy may smack of Turkish cultural neoimperialism,a return to Ottomanism, vvhich in turn could provoke or exacerbateethnic tensions and regional competition. Finally, it is doubtfulvvhether such a policy vvould in the end stand up to Kemal Atatürk's doctrineof "peace at home and peace abroad", a dictum vvhich today is probablyeven more relevant than it vvas sixty years ago.The role of altruistic "developer", e.g. vvithout nationalistic or neoimperialistintentions or overtones, vvould, of course, give a regional policya more acceptable countenance, but apart from being too overly Utopianfor practical application, Turkey lacks the resources and vvould probablyoverstrech itself by trying to follovv this route.709

An alternative route to improving Turkey's international positionvvhich seems totally in line vvith Kemal's "peace at home and peaceabroad" doctrine, is that of "bridgebuilder" between nations and cultures.As Blanco Villalta vvrote:" At the end of the War of independence, Atatürkmade it an accomplished fact that his country stood equidistant fromEast and West. He created a Turkey vvhich was free of any bond of anykind, vvhich might tie her to either of these poles of povver... In this aspectthe Hero of Sakarya can be seen as a precursor of the Third World"(19). Villalta also made the important point that: "No one knovvs betterthan the Turks themselves vvhat dangers arise from the privileged locationof their country. It vvas thanks to that, that the Ottoman Empire achievedthe rapid development of its povver, but for the same reason it died, andthe city vvhich Napoleon said vvas vvorth the vvorld to her possessor is ajevvel difficult to keep".(20) Hovvever, there is also the more positive sideto the Turkish geopolitical and cultural equation as articulated by the formerTurkish Prime Minister Tansu Çiller, who said in 1993 that Turkeyvvas both a "Western democracy" and "part of the Middle East", and"bridges tvvo civilizations, physically and philosophically". In similarvein, President Sulleyman Demirel referred to Turkey as a "very significantbridge in a region extending from vvest to east, that is from Europe toChina".(21) This type of foreign policy vvould seem to be acceptable tothe majör internal cultural and religious groupings inside Turkey, andalso seems compatible vvith a policy of non-alignment. But to fulfil thisrole, Turkey vvill have to restructure the architecture of its foreign policy.Particularly it vvill have to redefine its position tovvards Europe and theWest. This is a difficult but necessary choice. But a change in the directionindicated is better than the status quo.Drastic foreign policy change in democratic countries is rather rarephenomenon because of traditional and almost primordial bipartisan perceptionsof the national interest. Such dramatic changes mostly happenonly after some majör domestic raptura or external upheaval. As alreadypointed out, a svvitch to a policy of non-alignment [or "Turkey fırst"]vvould not violate Atatürk's broad guidelines. indeed it should be seen asa return to classical Kemalism. The existing policy vvas manufacturedduring the post-Ataturk Cold War-period and has not been realigned tothe nevv realities yet. It is important to point out that a policy shift, suchas indicated, does not pre-suppose changes in Turkey's secular culture.Moreover, these changes, if they take place, need or ought not to be "anti-West". If carefully planned and orchestrated such a new policy could helpTurkey to broaden its range of foreign policy options considerably, includingof course, increasing its leverage on Europe. A sensible redefinitionof national purpose could help Turkey in a considerable measure tomend fences vvith the Arab and Müslim vvorlds and to redefine relationsvvith Russia, China, and India, thus creating a vvide array of nevv opportunitiesin the economic, security and diplomatie fields. At the same time,710

such a policy vvould help Turkey to emerge gracefully and vvith honourfrom its present status as being a captive ally of the West.To conclude, Kemal Atatürk's legacy remains relevant and its guidingprinciples vvill steer the Turkish nation into the next millenium. TheTurkish people as a collectivity, are the guardians of this legacy. Whatthey expect from Kemalism is vvhat Atatürk gave to Turkey vvhen helived. In today's terms this can be summarised as the protection and enhancementof the national pride, maximisation of Turkish national interests,and a foreign and domestic policy aimed at bringing peace and unityto the Turkish nation. Seen in this context, the time has perhaps arrivedfor the incisive revision of Turkey's strategic role in the region and furtherafıeld. Of immediate concern is Turkey's propensity to develop intoa torn nation vvith less and less povver to shape its ovvn future. Such a scenariovvould erode and undermine the great legacy of the great Kemal Atatürk.I am sure, hovvever, that prescient decision-making and vvise leadershipvvill prevail, and that Turkey's immense intrinsic national potentialvvill assure a great future for a great nation.AbstractThe post-Cold War political environment confronts states vvith nevvrealities and nevv challenges, as they stand ready to enter the next millenium.Atatürk has left Turkey gudelines as hovv to interpret its ovvn raisond'etre. and also hovv to deal vvith the continuous challenges facing theTurkish state. It is argued that Atatürk intended his legacy, as exemplifiedby his "six arrovvs", be interpreted and applied dynamically. The tvvo immediateissues vvhich particularly need to be addressed in the context ofthe Kemalist paradigm are, fîrstly, the impact of the so-called "clash ofcivilizations"- hypothesis on secularism in turkey, and secondly, Turkey'spro-vvestern foreign policy posture. These tvvo issues are not necessarilyinterdependent, and in the light of the fact that Atatürk's secularismdid not prescribe pro-vvesternism, foreign policy shifts may take placevvithout dishonouring his legacy. Change should be contemplated in vievvof the prevalence of vvhat seems to be "cultural apartheid" on the part ofEurope vis-â-vis Turkey, particularly in regard to membership of the EuropeanUnion. Continuation vvith the existing policy vvill progressivelyerode Turkey's ability to maximise its national interests and act in a vvaycommensurable vvith its regional geo-political position and status. In thenevv post-Cold War global environment, Atatürk's philosophy of "peaceat home and peace abroad" seems to cali for a different foreign policy architectureand posture. The fresh approach should be aimed at uniting theTurkish people behind a single overarching international purpose andserving the national interest by vvay of making the right choices fromamong the state's vvide array of options abroad.711

REFERENCES(1) Henry A Kissinger, American Foreign Policy, Three Essays (Weidenfeld & Nicolson,London, 1969) p. 47.(2) Arif T Payaslioglo in Robert E Ward & Dankwart A Rustow (Eds), Political ModernizationIn lapan And Turkey (Princeton University Press, Princeton, 1964), p.414.(3) Stanford J Shaw & Ezel Kural Shaw, History Of The Ottoman Empire And ModernTurkey, Vol 11 (Cambridge University Press, London, 1977) pp.375-395.(4) C. E. Black, The Dynamics of Modernization, A Study in Comparative History(Harper & Row, New York, 1967) p. 59.(5) Ibid., p. 59.(6) Ibid., p. 47.(7) Samuel P Huntington, The Clash Of Civilizations And The Remaking Of World Order(Simon&Schuster, 1996), p. 179.(8) Thomas S Kuhn, The Structure Of Scientific Revolutions (University of ChicagoPress, 1970), p. 92. (Kuhn relates paradigms to "scientific revolutions" which he defınesas "noncumulative developmental episodes in which an older paradigm is replacedin whole or in part by an incompatible nevv one").(9) Lord Kinross, Atatürk, The Rebirth Of A Nation (Rustem & Brother, Nicosia, 1964)pp. 458-459.(10) Huntington, op cit, p.144.(11) Ibid. p. 145.(12) The Economist, January 24, 1998, p. 30.(13) Quoted in Huntington, op. cit., p. 146.(14) Quoted in Ibid, p. 146.(15) The Economist, March, 15, 1997, p. 31.(16) Huntington, op. cit., p. 28.(17) The Economist, January 24, 1998, p.18.(18) Huntington, op. cit., p. 178.(19) Jorge Blanco Villalta, Atatürk, (Turk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1982) p.XIII.(20) Ibid, p. 416.(21) Quoted in Huntington, op. cit., p. 149.712

GARCIA GOMEZ, A VALUABLE CLOG IN THEMEDITERRANEAN POLİCY OF SPAIN IN THEMIST OF THE COLD WARProf. Dr. Victor Morales LEZCANO*It won't be hyperbole to start this essay by stating that, in Spain, Histographyand some Social Sciences -such as Maghrebology and the studyof Political and Social Systems from a historical perspective and in comparativeterms, just to mention a couple of examples that I am acquaintedwith- are progressively conquering new horizons on a wide range of issuesand attaining fairly commendable achievements.I have recently struck a comprehensive balance of that conquest andthose achievements confming myself to the Spanish bibliographical productiondealing with the Maghreb for the last ten years. I believe to havenoticed that it has both experienced a remarkable growth as well as developeda more profound sensibility in the experts taking an interest on thepast and present of the nations clustered along the southern border of ourcountry 1 . That is, those vvho live-and in the sense instilled in the word byAmerico Castro, vvho also "suffer" - in the lands of the Müslim West delimitedby Algeria and Mauritania, the tvvo African neighbours of the MoroccanKingdom and the Western Sahara.Sticking always to the fîeld of the tvvo above-mentioned academicsubjects, one has to acknovvledge, that the Spanish bibliographic productionon the past and present of the societies living in the Eastern Meditteraneanbasin has dvvindled in numbers but not in quality.I beg your pardon for the immodesty, but I also drevv attention indue course 2 to the lack of solid and steady researching in our Universities* Spanish Open University, Madrid.1. See from the author of these lines, "The development of the studies on the Maghrebin the Spanish bibliography" in Mediterranee, Mer Ouverte, Minutes of the MarseilleDebate under the direction of Ch. VILLAIN-GANDOSE, L. DURTESTE AND S.BUSUTTIL, 1997, V.H, p.755-766.2. In 'The reason of being a book" Spain and the Eastern Question, Madrid, SpanishDiplomatic Library of the Ministry of Foreign Affairs, 1992; foreword by BernardLewis, p.13-18.713

-and other aecredited centers of knowledge- on the sources of the disputesteeming the Balkan peninsula, the Fertile Crescent, the ancient Egypt andcentury-old Turkey. The opposition of some "heads" of department, tovvhom the ill-begotten law ot University Reform has entrusted exeessivepower, coupled by the force of the Hispanic inertia (if not Euro-centrist),can partly account for the production shortage I pointed out before. Ashortage which does not overshadow the good international journalism of"La Vanguardia de Barcelona" and "EL Pais"; nor the lucid "Revista dePolitica Exterior" of Madrid's INCIPE 3 .If we momentarily confine ourselves to the century-old Turkey -vvhich is presently at one of the ciritcal crossroads that this country has alwaysbeen exposed to due to the internal complexity of its history and thedeterminant role that its geographical location subjects it to-we can easilynotice, without straining much our attention, that Turkish literatüre, essaysand histography vvhich had some vveight and tradition in the Spanishletters, have lately lost signifıcance. From a Journey to Turkey (1557) tothe adventures of Domingo Badia -commonly knovvn by the pseudonymof Ali Bey- during the ruling of Clarles IV; from the pages that Blascolbânez consecrated to the Turkish-Ottoman Empire early in this centuryto the highly scholarly vvorks of Ambassador Emilio Garrigues fırst in1962 (A diplomatic slip of the tongue) and aftervvards in 1976 (SecondJourney to Turkey), the Spanish tradition of cultivating Turkish mattersseems to have paled. Not to mention the Catalan-Aragonese involvementin the development of events in the Mediterranean Levant, as it happenedin 1623, vvhen the chronicler and historian Francisco de Moncad gave tothe print his famous "Expedition... against Greeks and Turks", or as itvvas the case vvith Francesc Cambö, vvho made public in his Visions d'Orient(1924) the onset of the Kemalist phenomenon in the convulsive politicallandscape of the period betvveen vvars 4 .The efforts of a fevv young -and some already matured ones- Spanishseholars are making possible that this Turkish tradition vvhich has survivedin Spain somevvhat spontaneously, vvill remain alive-and make itvisible-Spanish book-shops and catalogues 5 .3. INCIPE stands for Institute of International Questions and Foreign Policy, vvhichpublishes bulletins, papers and monograhies pertaining to the subject it is consecratedto.4. I refer the reader to the bibliography of Floristân IMIZCOZ, Lily LITVAK and otherauthors vvho I relate in pp. 119-124 of my study Spain and the Eastern Questions.5. I am referring to M.A. de BUNES, researeher of the C.S.I.C. (The image of the Muslimsand of Northern Af rica in XVI-XVII centuries Spain) and to S. VALLEJO FER-NANDEZ-CELA, attached to the "Seminar of the Oral and Graphic Sources" of theUNED (Francsc Cambö and the Turkish Republie: a Spanish vision of Kemalism).Also to Carmen URIARTE from the istanbul University (Spanish-Turkish Relationsduring the Spanish Civil War: 1936-39).714

More often than many people think, this is the way things comeabout and traditions survive. Without requiring any effort from power, byvirtue of vvritten and oral tradition.The pages, that follow, written in a symbolic date for the Spaniards,seek to rekindle the memory of an episode of the cultural policy of Spainwhich and unfolded in the fıfties and sixties of the XX century.I am referring specifically to the promotion of Professor EmilioGarcıa Gömez (1905-1995) to the rank of cultural supra-Ambassador(such was the ad hoc terminology that Mr. Fernando Mana Castiella, thethen Minister of Foreign Affairs, put into circulation). Ambassador, precisely,in three countries of the Eastern Meditenanean basin. Iraq, in July1958; Lebanon, in December 1960; and, finally Turkey, in December1962.It vvas, from my point of vievv, a considerable turningpoint that thepolitical Regime of Spain instilled to the "Meditenanean" orientation ofits foreign action. That is, to its attempt to balance the progressive Spanishintegration into the international fora during the harshest decades ofthe so-called Cold War betvveen 1949-1962, and at a time vvhen the Araband Islamic countries of the Meditenanean basin vvere in full nationalistsvving -from the Maghreb to the Egypt of Nasser, from the Iran ot Dr.Moussadeg to the fledgling belligerent State of Israel.If on the one hand, the egregious professor, and author interruptedfor some time his bibliographic "productivity" (to resume it in 1970, bythe way), on the other hand -conversely- the general interests of Spain(and those of a cultural nature in particular) vvere crovvned by the foundationof the Spanish-Arab Cultural Institute in 1954, and the proliferationof Cultural Centers of Spain in the emerging Arab World an the TurkishRebuplic, throughout the tvvo decades the recovery of the past vvhich concernsus here takes roots. On top of this comes the policy of treaties andagreements that Madrid concluded vvith the bordering countries of Müslimancestry.The role that Garcıa Gömez played at this international juncture hasnot been fully recognised as yet. The posthumous homages paid to himby the Madrid-based Egyptian Institute of Islamic Studies 6 and theAWRAQ magazine of the Institute of Cooperation vvith the Arab World 7 ,have stood out the many facets of the vvell-knovvn Arabist. There are evena recent documentary contribution on the diplomatie duties -in partibus6. See "Homage Week to the master Mr. Emilio Garcia Gömez", in the Magazine ofEgyptian Institute of Islamic Studies, Madrid, v.XXVIII (1996), Arab and Spanishedition.7. See (Homage to Professor Emilio Garcıa Gömez" in AWRAZ. Studies on the Arabworld and contemporary islam, Madrid, v.XVII (1996), p. 97-158.715

infıdelium- vvhich vvere assigned to Mr. Emilio in the Iraq of the colonels(remember that by a change of destiny, Professor Emilio landed in Baghdadjust vvhen Brigadier Abdul Karim Qasim had ousted the Hashemi dynastybringing down on its vvake the political cobvveb that the senior leaderNuri Said Pasha had so carefully knitted) 8 .I myself joined later on the homage that the Cairo University paid toGarcı'a Gömez in the opening day of the IV International Congress of AndalusiCivilisation, that took place just a few months ago 9 .Despite of this, the rescue of this versatile personality is far from beingcompleted. For the time being, I will confıne myself to outlining afew ideas -crisscrossed vvith certain relevant data on the Embassy thatGarda Gömez headed in Turkey since late 1962 till the turn of 1969-. Wevvill go rescuing piecemeal the palimpsest that constitute today the tracesof that episode.GARCIA GOMEZ, AMBASSADOR OF SPAIN IN TURKEY.IN THE EYE OF THU REPUBLİCAN WHIRLWINDBut, in the face of the situation of generalised "destabilisation" thatGarcıa Gomez met vvhen he undertook his duties as Ambassador of Iraqand Lebanon -with the ramification in Afghanistan in his capacity ofnon-resident Plenipotentiary Minister- what novelties did Mr. Emilio'slanding in the Anatolian peninsula mean for him?In a letter dated 30 November 1962, the Head of the Spanish Stateaddressed a message to the President of the Turkish Republic bearing thefollovving heading:"Great and Good Friend:The live desire that moves Me to permanently cultivate and highten,by vvay of a faithful interpreter of My sentiments, the good relations offriendship that happily exists between Our tvvo Countries, has promptedMe to appoint as Extraordinary and Plenipotentiary Ambassador of Spainto Your Excellency's Country, to Mr. Emilio Garcıa Gömez, Lord of theGreat Cross of the Isabel la Catölica Order, ete, ete" 10 .8. See R. VILLANUEVA ETCHEVERRIA. The fırst Embassy of Professor Garcı'aGömez (seleetion of his dispatehes and Letters to Minister Castiella from 1958 to1960). Madrid, Spanish Agency for International Cooperation, 1997.9. This Conference was organised by the Department of Spanish Language and Literatüreof Cairo University betvveen 3-5 March 1998. The Minutes recording the paperssubmitted vvill be published shortly.10. See "File of Emilio Garcıa Gömez (File of E.G.G.) in the Diplomatic Archive of theMinistry of Foreign Affairs, Madrid (p. 536, file 359).716

Hardly a month had gone by, the professor and author sent a reportby airmail to the "General Directorate of Foreign Policy" in the MadridSanta Cruz Palace, depicting in detail the presentation of his credentialletters to the highest authority of the Turkish Republic, General CemalGürsel".And thus formally began the diplomatic assignment of GarcıaGömez in Ankara. This time, hovvever, our character could make his ownthe piece of advise that Minister Castiella gave him vvhen he first enteredthe foreign policy: "do alvvays behave vvith confıdence, as if you vvere amember of the Diplomatic Career" 12 ; because the professor had already -since 1962- some years of experience in the job.But, taking for granted the fact that Garcıa Gömez had managed tosidetrack the hazardous macropolitical and procedural situations he hadbeen exposed to during his four years of diplomatic training in the gamefıelds of Baghdad and Beirut, it is vvorthvvile to remind here and novv thatMr. Emilio vvas already vvell acquainted vvith the affairs of century-oldTurkey at the time of his appointment and accreditation to the Republicvvhich had been delivered during the hazardous years betvveen the tvvovvorld vvars in a painful political childbirth (1923-24).Let grant the vvord to the Ambassador of Spain, vvho narrated, in anautobiography, hovv he had come to knovv Turkey:" as early as 1928: as boursee student, as scientist panelist, asmember of Spanish Official Missions, as special guest of the TurkishGovernment, as Ambassador on transit to other countries, as a mere tourist.Also for unforeseeable circumstances and vvith no connection vvhatsoevervvith our later diplomatic adventure, my vvife learned good Turkishin Madrid and translated some Turkish vvorks. I vvant to say that my contactsvvith Turkey have been ample and at the same the time brief to myliking. But I dare to say that these have hardly yielded any external intellectualfruit'" 3 .In other vvords, in principle, the professor vvas not a nevveomer -farfrom it- on Turkish issues. Another matter vvas, no doubt, that the experienceof every day life in the Spanish embassy in the Ankara neighbourhoodof Çankaya -during the sixties- prompted him to ponder on a perma-11. See "Presentation of Credential Letters to H.E. the President of the Republic of Turkey",27 December 1962, in File of E.G.G., No. 10.12. IN R. VILLANUEVA ETCHEVERRIA, "Profile and diplomatic adventures of AmbassadorEmilio Garcıa G6mez", in "Homage to Professor Emilio Garcia Gömez"AVVRAZ, vol.qu.No 7, p. 144.13. "Foreword" of E.G.G. to Mr. Emilio GARRIGUES' book, Second Journey to Turkey,Madrid, Revista de Occidente, 1976, p. IV.717

nently enthralling issue: the insertion of Turkey in the modern vvorld; althoughcontemplated now not in the identical terms Mr. Emilio had ab initioreflected on the signifıcance of the historical breakavvay that the1923-24 Kemalist revolution introduced in the course of the OttomanEmpire.I do not resist the temptation to reproduce anew an already classicpassage where Garcıa Gömez depicts the Turkish-national revolution of"the Father of the motherland", by repelling both the Anglo-Greek siege(1920-22) to Anatolia as vvell as by laying the foundations of the constructionof the future Turkish Republic on the principle of secularisationof the national sovereignty, that vve have been getting accustomed vvithöver the 75 years of its hazardous existence:"With Atatürk, Turkey made in a single stroke vvhat Spain had donein two phases, vvith a time-span of almost a century mediating betvveenthem: the independence War and the 98 movement. As a military offıcer,Atatürk liberated the motherland, almost turning it from vanquished tovictor. As a cultural renevver he shovved unprecedented and remarkablecourage. Turkey, in his hands, ceased to be Asia to become part of Europeand vvas turned from the site of the Caliphate of islam into a secularrepublic; cosmopolitanism became Turkism vvith arguable Hittite roots;the language, svvept by a tornado, lost one by one almost every Arab andPersian vvord, strengthening instead the language's Ural-Altaic roots; theelaborate attires came out of use vvhile European costumes became fashionable(the Pashas svvapped their seven-tails govvns for tvvo-piece suitsand their turbans for hats or caps); the Arab alphabet; the Aziyades ofLoti- vvere the Aziyades of Loti indeed Aziyades, vvhich seems they vverenot- got rid of their veils and started dancing the foxtrot in dancing-hallsand delivering speeches in Parliament; every Turkish citizen changed hissurname; religious brotherhoods vvere banned; codes, calendars, measuringsystems, lavv, habits and customs vvere changed. Everything. Not asingle thing vvas left untouched. I sincerely believe that no nation has everundergone a modifıcation of such proportions, carried out by a memberof this same nation in the blink of an eye, ever since the vvorld exists'" 4 .The final remark to the previous commentary is, conversely, morearguable. The plight of the political and social life of Turkey in the nineties,vvith the upsurge of the fundamentalist movement led by Mehtin Erbakan'sWelfare Party, and the uncertainty prevailing över the precisecourse to steer a nation so geostrategically complex as Turkey, follovvingthe dismemberment of the neighbouring Soviet empire, and the onerousmarch of the Turkish Governments in the path tovvards the insertion ofthe Republic in the list of official candidates for integration in the Euro-14. In the "Forevvord" at supra, p. XV-XVI.718

pean Union, constitute factors vvhich do not allovv us to accept unconditionally-today- this last appraisal of the Ambassador:"And vvhat surprises me the most is that ali this -but-for the final coatof the consciences, vvhere no State reaches is already lasting half a century,thirty fıve years after its founder's demişe, vvho died prematurely in1938. What is essential stili survives. The reforms, vvhich had been adoptedever since by almost ali other Müslim countries vvhich opposed themmore fiercely are irreversible. They have also been eventually acceptedeven by countries vvhich at a certain time rose against vvho, vvithout thegenius of Atatürk, tried to impose them upon their people vvith the samehaste'" 5 .There exists a debate över the Kemalist phenomenon in Turkish history,as it is vvell knovvn by professional Turkologists: vvas it an ex novorevolution, or the culmination of a reformist process vvith Ottoman rootssuch as the Tanzimat, the constiutionalism of Abdul Hamid II's kingdomand, fınally, the movement of the "Young Turks" led by Enver Pasha in1908? 16 .I vvill not make the blunder of dvvelling further on an issue so hard tocrack and about vvhich I am acquainted just vvith its most naked parts. Atany rate, the issue has been brought to the forefront for a detailed explanationby someone vvith a high command on this issue on vvhich I havebeen requested these pages of remembrance.It is yet to be studied by us, Spaniards, the acquis of dispatches, letters,notes, minutes that Garcıa Gömez discharged över his seven-yearstay in Turkey. The anuolated edition of this documentary volume vvillprovide some joys -because of the articulation of the Ambassador- andsurprises -över the state of the Spanish- Turkish relations in the sixties 17 .That is, vvhen a more intense exchange betvveen the tvvo countries at bothends of the Mediterranean seemed to begin.It is hovvever neither too difficult nor a daring task to imagine the depictionthat Mr. Emilio made of the bubbling political and social scene ofthat fledgling secular Republie vvhich had been ruled vvith an iron-first by15. In "Forevvord" ut supra, p. XVII.16. A rich bibliographic guide on the subject, in Abraham BOUDIRGIL, Mustafa KemalAtatürk: a Centennial Bibliography, 1984. A recent study, vvhich ineluded theapproaches of DUMONT and GEORGEON, DODD and ZURCHER, in MenterŞAHİNLER, Origine, influence et aetualite du kemalisme. Paris, Publisud, 1995.17. As vvell as the databank in the "Political" Seçti on of the Diplomatic Archive of theSanta Cruz Palace, the databank on Foreign Policy of the General Archive of the Administrationin Akala de Henares y the archive of the former Spanish-Arab Instituteof Culture could be rich sources for the researeher.719

its founder, betvveen 1923-38, as vvell as by his disciple, ismet Inonu, betvveen1938-1950. In a letter addressed to Minister Castiella, he vvrote alively description of the latter:"No sight is more interesting than inönü. This man vvho is somevvhatthe living history of Turkey, because he is contemporary or even olderthan Atatürk, and vvho has been in everything a man can aspire to be inTurkey, both as a civilian as vvell as in the military life, is an extraordinarycharacter. Nobody vvould believe that an eighty-year old man canencompass such amazing activity and such capacity of maneuvre, givingthe stick and the carrot, combining so dextrerously the fox vvith thelion'" 8 .Do bear in mind that över the fıfties Kemalism had shovvn unequivocalsigns of anachronism. The bronze lavv inexorably turned out to be trueonce again: the social and economic transformations that Turkey vvitnessedin the postvvar, gave the victory to Adnan Menderes' DemocraticParty at the general elections of May 1950. indeed, Menderes and his partytried to put the agricultural and bureaucratic Turkey into the path of asociety moving tovvards a mixed economy -State and private ovvnedmeans of production-, vvith the peasantry moving to big cities; and plungeit into the international dynamic of the Cold War, vvith the integration ofTurkey into NATO (1952) and the Baghdad Pact (1954). That is, in vvhatthe Pentagon called "the contention dike" against communism along theSoviet territory bordering vvith Turkey itself, Iran and Pakistan, ali ofthem gathered under the auspices of Great Britain formerly, and, later onsince1959- under the umbrella of the United States of America 19 .When Garcıa Gömez landed in Turkey and throughout the sevenyears that he held the ambassadorship of Spain in Turkey, the People'sRepublic Party of the senile İnönü -later on replaced by Ecevit-had managedto vvrench from the Menderes's hordes the hegemony över the ballotingboxes through not alvvays transparent, much less fair, means.Revenge in the game of political interests, is as the hazardous tricksthat History plays vvith peoples: purely vvhimsical. In conformity vviththis lavv (if it indeed is), Garcıa Gömez could moreover contemplate hovvsince 1965 a political "vvild boar" -as Ortega y Gasset vvould had put itcameout the vvinner at the poll. This personality vvould come dovvn to18. See VILLANUEVA, vvork quoted in No. 12. p. 145.19. I refer the reader, for the complexity of Turkey's foreign relations to a comnilationby Dr. M. AYDIN and Dr. M. N. ALKAN, An Extensive Bibliography of Studiesin English, German and French on Turkish Foreign Policy (1923-1997). Ankara,Ministry of Foreign Affairs, Center for Strantegic Research. I ovve this referenee tothe courtesy of Mr. Gazne Soysal, Minister Counsellor of the Turkish Embassy inMadrid.720

history as "Sultan Demirel", heading the Justice Party which vvas calledto vvin (in the 1965 election, for example, got 53.3% of the Parliamentaryseats, vvhile the Kemalist heirs -the Peoples' Republican Party- sufferedan electoral reversal plummeting to 28.7% of the seats) 20 .If, on the one hand, the political plight of the fıfties and sixtiesproved that the game of rotating in povver vvas on the verge of consolidatingin Turkey, the social "upheaval" that economic changes vvereigniting in the vvell organised trade-unionist vvorking class, in the Islamistresurgence vvhose numbers vvere called to grovv in importance, inleftist circles (Workers' Party, that is, the communists, of the legendaryMehmet Ali Aybar), could not mislead Garcıa Gömez. Much less vvhenche elite of the large Turkish army acted as incorruptible guardian of theState.Apodictic, but realistic, Mr. Emilio vvrote: "the survival or dovvnfallof Turkey vvill rest on the country's ability to get out from the spell ofAtatürk, no matter hovv, vvhether moving forvvards or backvvards. It vvillbe a tragedy, but it seems to be fateful." Further dvvelling on the line ofthought evolved not from knovvledge but from observation, he broachedit by vvriting that "Modern Turkey is Atatürk and the huge vvork ofAtatürk is a phenomenal drive for the Westernisation of the most elaboratelyOriental country (not fully free of a sinister mask). As this enterprise-overcame- is somevvhat beyond the strength of a single man, it isno surprise that many ends vvere left loose, particularly tvvo fundamentaland to some extent intervvoven things: the increase of the Turkish Standardof living and getting the Turkish citizen accustomed to democracy.This vvas the most diffıcult aspect and the hardest one for Atatürk to tackle,because he vvas an iron-fırst dictator, and the people he has reshaped -tribal multitude vvith a strong military sense- got used to the dictatorship.The problem of Atatürk's successors, none of them of his stature, is -similarly to many other nations- to seek this "make-believe democracy"vvhich novv seems to be a must in order to be accepted in the internationalfora. More specifıcally, to find a multiparty system vvhere governmentsrotate in povver. And so far, they have failed" 21 .This commentary could vvell server as a full stop to this outline. Otherfacets of the embassy of Mr. Emilio in Turkey vvill have to be revievvedin due course, particularly the push he vvanted to give to the teaching ofSpanish language and culture in the istanbul and Ankara Universities andthe teaching of Turkish language and culture in the Madrid Universities -vvhich has failed to materialise so far.20. Electoral data taken from C.H. DODD, The Crisis of Turkish Democracy. The EothenPress, 1900, second edition, p. 223, appendix I.21. Apud VILLANUEVA quoted in No. 12, p. 146-47.721

At the end of his stay in Ankara, in December 1960, vvhen he had attainedthe honourifıc status of Dean of the Diplomatie Corp accredited inthe century-old Turkey, some nevvspapers published articles revievvinghis mission in terms of this sort: "Spain, before he came, vvas for us but aname. Garcıa Gömez has approached his vvorld to ours". "He did notcome to Turkey - a country vvith a democratic record- to make propagandaof Franco's Spain. He has been on this point vvise and thoughtful".Hovv pleasant and enlightening!", ete, ete, ete, 22 .Mr. Emilio sent to the Santa Cruz Palace his last encoded telegramdated December 23rd: It read: "Completed my mission vvith gratefulnesstowards H.E. the Head of the State and to Y.E. I leave today for Madridaccrediting the Secretary Mr. Repatraz as charge d'affairs as instructed"Signed: Garcıa Gömez 23 .Thus vvas hovv the protracted leave of absence from the academicprofession of a seholar in diplomacy ended.22. Le Journal d'Orient (istanbul), 20 November 1969.23. In File of E.G.G., No. 10.722

THE NORTHERNMOST TURK COMMUNITY-ACASE OF EURO-ISLAM IN FINLANDProf. Dr. Tapani HAR VIAINEN*At present, the Volga Turk Tatar community in Finland consists ofapprox. 950 Sünni Muslims. During the last three decades other Muslimshave also immigrated to Finland from the Arab countries, from Turkey,Iran, Somalia and, to a lesser degree, from south-eastern Asia and sub-Saharan Africa. In total, the number of Muslims in Finland is between fîfteenand twenty thousand. Among the population of Finland, i.e. 5 million,the Müslim minority constitutes 0.4 per cent of the total. 86% ofFinns are members of the Lutheran Church, one per cent members of theOrthodox Church. Jews have lived in the country from the middle of the19th century onvvards; at present they number approx. 1100; and some10% of Finns remain without religious affıliation. These figures indicatethat the population of Finland is stili very homogenous in comparisonvvith the majority of European countries.The Tatar community represents the earliest settlement of Muslimsin Finland vvhither their forefathers came from the guberniyas of NizhniyNovgorod and Simbirsk, east of Moscovv, in the period 1880-1930. Thisimplies that in three or four generations they have adapted to Finnish societyin numerous respects, and, as a consequence, their position in thecountry and their attitudes to daily life in Finland differ remarkably fromthe approach of their co-religionists vvho have more recently settled in thecountry.Tvvo factors have brought Tatars to Finland. In 1809 Finland vvasseparated from Svveden and became a Grand Duchy vvithin the RussianEmpire. Troops of the Russian army vvere stationed in Finland and theseincluded Tatars and other Muslims vvho served in several garrison tovvnsin the country. In 1858 a Russian military regulation vvas issued concerningsoldiers discharged from the Russian army. According to this ukase, asoldier in possession of a letter of retirement, passport or a travel documenthad the right to settle dovvn and support himself in Finland. The* University of Helsinki.723

same right applied to his family, to his children until their marriage andalso to his vvidovv. It is important to note that the regulation did not makeany distinction on the basis of the religion of the ex-soldiers.The great majority of the Jewish community in Finland -1100 atpresent, as mentioned earlier- are descendants of the soldiers dischargedfrom the Russian army.In contrast, very few Müslim ex-soldiers settled in Finland duringthe Russian period. The stability of family connections betvveen the Müslimsoldiers and their home villages may be one explanation for this difference.In fact, the great majority of Tatars came to Finland as pedlars fromthe Tatar villages of the region between the Volga and Ural from the1860s on, the first of them via St. Petersburg. Several family traditions ofthe "discovery" of Finland by Tatars have been preserved. It is told thattwo young Tatar soap sellers vvere sailing from St. Petersburg to the fortressisland of Kronstadt in the Finnish Gulf; hovvever, they vvere asleepvvhen the ship continued the voyage from Kronstadt to Finland. In Finlandthe men vvere able to engage successfully in business and so theystayed in the country. Another story maintains that in 1868 "the King"(i.e. Queen Victoria)! of the United Kingdom vvas to visit St. Petersburg,and, in order to "clean" the city, the pedlars vvere expelled; because ofthis purge a Tatar small retailer had to travel 100 kilometres to Finland tothe city of Viipuri (Vyborg)-vvhich he discovered to be a proper place forhis future life.No matter in vvhat vvay the fırst Tatars in fact came to Finland, thesettlers vvere soon in correspondence vvith their relatives left behind intheir native villages. The message "come here, here you have an opportunity"vvas effective. As a result numerous family members and neighboursvvere attracted to visit Finland as pedlars of textiles and other minörarticles in vvinter, vvhen they had spare time from the duties of the agrarianlife. Gradually an increasing number of visitors stayed in Finland andthen invited their families and fiancees to follovv them. In this context it isvvorth mentioning that a railvvay vvas opened betvveen St. Petersburg andHelsinki in 1870, and inside Finland numerous cities vvere connected byother railvvays at the same time.The great majority of the ancestors of the Tatar community of Finlandarrived from a rather limited region in the province of Nizhniy Novgorod,vvhere they had been living south of Sergach, the terminus of therailvvay. The village of Aktuk/Yangapar (Aktukovo) and the district centreof Uraz (Urazovka) vvith many villages in that area are most frequentlyreferred to as the birthplaces of the immigrants. Linguistically theseTatars represent the so-called Mishâr dialect, the vvesternmost Tatar dialect.724

Immigration continued until the end of the 1920s, when Finland hadbeen an independent country for more than ten years. At that time theynumbered approximately six hundred. In Finland the region of the capitalcity of Helsinki inclusive of the tovvn of Jârvenpââ, the industrial city ofTampere 150 kilometres north of Helsinki as vvell as Viipuri (Vyborg)and Terijoki in the south-eastern part of the country vvere their principalplaces of settlement.The first imam (mullah) vvas appointed by the Russian army in Helsinkiin 1836; during the Russian regime the military imams vvere religiousleaders of the Tatar civilians too. Originally the prayer house vvas locatedin the residence of the imam. In 1871 a Müslim graveyard donatedby the Finnish authorities vvas offîcially opened in Helsinsi.Finland gained political independence in 1917. A lavv ensuring generalfreedom of religion vvas promulgated in 1922, and three years later,on April 25, 1925, the Islamic Congregatiorı in Finland vvas established.For fifty years Finland vvas the only Western country offîcially to acknovvledgethe rights of a Müslim community; in 1974 Belgium vvas thefirst to follovv the Finnish example. In 1958-1961 the islam House vvasbuilt by the Congregation in Helsinki (Fredrikinkatu 33). This centre ofthe Tatars in Finland houses a mosque, an assembly hail, a kitchen, kindergarten,library, secretariate and several offıce rooms.I mentioned the city of Tampere as one of the centres of the Tatarcommunity-150 km north of Helsinki. The follovving description of thiscommunity -the northernmost Turk one in the vvorldis based on a numberof articles dealing vvith the Tatars in Finland vvritten by Mr. HarryHalen and Mr. Antero Leitzinger (see the bibliography) as vvell as on anintervievv given to me at the beginning of this year by tvvo leading personsin the Tatar congregation in Tampere, viz. Mr. esad Baibulat andMr. Âkram Neuman. Mr. Baibulat has been the Chairman of the IslamicCongregation in Tampere for the last 15 years; before his retirement hevvas the financial manager of a vvell-knovvn clothing factory in Tampere.Mr. Neuman, a member of the congregation board, served as the salesmanager of the leading shoe factory in the same city. Both of them vvereborn in Tampere, in 1925 and 1926, resp. I am very grateful to these gentlemenfor their hospitality and the very pleasant hours of conversationvvith them.From the middle of the last century on, Tampere vvas a rapidly grovvingcity vvhere the textile industry played an important role; a Russiangarrison too vvas located in city. The first Tatars seem to have settled inTampere in the 1880s. As in Finland in general, the forefathers of the Tatarsof Tampere came from the Aktuk, Uraz and other villages of the Sergachregion in the province of Nizhniy Novgorod; some of them had beenliving earlier in other cities in Finland, vvhile others came directly fromRussia.725

Although Tampere vvas a Tatar centre in Finland, this does not implythat their number has ever been high. In 1910 59 Tatars lived in the city,in 1920 only 31; hovvever, in 1930 their number had increased to 110.The economic state of the Tampere Tatars vvas on the constant rise in the1920s and '30s; e.g. they ovvned seven or eight draper's shops in the city.In particular, a number of families originating from Aktuk enjoyed a reputationfor great vvealth. Beside the trade in textiles and clothes, that infurs vvas placed third-in this context it is vvorth noting that stili in 194098% of the Tatars in Finland vvere engaged in commerce.An independent Islamic congregation vvas established in Tampere in1943. Financially Mr. Ymar Sali, a vvealthy Tatar merchant, rendered thedecision possible. In 1948 he donated a building in the city centre to thecongregation. At present a small mosque and a community centre are locatedin the topmost floor of a block in the main street of Tampere(Hâmeenkatu 29 A). The congregation consists of a little less than onehundred members; in addition a score and a half of the members of theHelsinki congregation are living in Tampere or its neighbourhood; theseoften participate in the activities of the Tampere congregation.Since the outset of the Tatar settlement in Tampere, their youth vvereeducated in Finnish in the normal, compulsory school system of the city.Linguistic assimilation had taken place very rapidly-my intervievvees didnot remember having had any diffıculties at school in this respect. Also inother respects they had no special examples of discrimination to teli as regardsschool or other aspects of life; in a few cases of employment, prejudicesmay have been of some importance. Although this sounds even toogood to be completely true, it seems to be a fact that only seldom vverenegative attitudes directed against the Tatars in Finland.In the 1920s-30s Tampere had a population of 40-50.000 Thus it vvasself-evident that the young knevv each other, they vvent to the sameschools, had hobbies in common -several Tatars vvere vvell-knovvn icehockeyplayers- and, if not earlier, the boys of Tampere met during militaryservice. These everyday contacts eroded prejudices. One of the supportingfactors of adaptation vvas the outvvard appearance of the Tatarsvvhich only in a fevv cases deviates from that of the rest of the populationof Finland. As Mr. Neuman put it: "We carry features of this province ofHame. Another Finn may discera that vve come from the city of Tamperebut nobody that vve might be a kind of foreigners".Without radical diffıculties the members of the Tatar communityhave been able to adapt to Finnish society. Their professional status hasalso changed: instead of being businessmen as in the '40s, at present Tatarsmay be met as bank managers, physicians, lavvyers, tax officials, photographers,football players ete. In these cases solely their Turk namesmay arouse the attention of "the ordinary Finn".726

Nevertheless, the Tatars have not become just "Finns with Turknames". In my opinion, the term 'dual identity' suits their case vvell. Earlieron I mentioned their complete adaptation to the Finnish educationalsystem. At the same time their own religious, linguistic and cultural educationhas not lost its value.In Helsinki the curriculum of the Finnish-Turk Primary School includedinstruction in the Tatar language, the general history of the Turkpeoples, the religion of islam and the recitation of the Koran in Arabic.This, in the West, very exceptional school was established in 1948; in1969, hovvever, it unfortunately closed its doors.In Tampere there has been no Tatar school. Hovvever, an imam vvasinvited from the region of Kazan as early as in 1912. This Mr. Alautdin(Alaeddin, Alei Abbas) vvas follovved by several successors. Beside leadingthe prayers, one of their principal duties consisted in the instruction ofthe youth. In this respect Mr. Gibadulla (Gubaidulla) Murtazin (1895-1968) is remembered by the members of the congregation vvho studiedvvith him in the 1920s and '30s as "a complete, most modern teacher, notlike one of the old mullahs vvho themselves did not knovv much". The instructiontook place every second evening betvveen 6 and 8 p.m. after theordinary school day. The Koran, the mother tongue, i.e. the Tatar language,the calligraphy of the Arabic script, the history of the Turk peoples,the religion of islam, songs, music and theatre plays vvere subjectsoffered by the evening school. Later similar instruction has been offeredon various summer courses vvhich are intended for Tatar youth from aliparts of Finland.Despite fluency in Finnish, at home the Tatar language has retainedits position as the natural native language; modern cultural loans fromFinnish differentiate the Tatar spoken in Finland from that of Russia,vvhere as a rule parallel expressions have been borrovved from Russian.After the collapse of the Soviet Union, relations betvveen the Tatars intheir old and nevv countries have experienced a renaissance on both thecultural and religious level.Connections vvith Turkey and the Turkish language have given riseto numerous debates. On the one hand, the rebirth of Turkey under theleadership of Mustafa Kemal Atatürk offered an ideal for ali of the Turkpeoples-Turkey vvas the only independent Turk country. "It (i.e. Turkey)had been able to hold its ovvn and thus it vvas for us the only direction toturn in". In numerous Tatar homes a photo of Atatürk and the Turkishflag can be seen even today.The linguistic affinity has been vvell knovvn. On the other hand, hovvever,these connections gave rise to difficulties. The Tatar language isvvritten in the Arabic and Latin characters in Finland. In Tatar, hovvever,727

there is one vowel phoneme more than in Turkish (/e/ vs. /ae/). Due tothis fact the Latinized Turkish spelling is not directly suitable for Tatar,for these reasons a number of Tatars in Finland wanted to replace theirlanguage vvith Turkish; they imported text books from Turkey and vvereinclined to join the political Pan-Turkish movement. This discrepancyvvas also reflected in the names of the community. 'Turks of Finland' isthe designation supported by the last-mentioned group. 'Turkish-Tatars'vvas quite usual a couple of decades ago; at present the designation 'Tatars'is in fashion again-although it stili demands additional explanationsfor people less familiar vvith these matters. An additional name to bementioned is the 'Volga Turks'. This controversy led to diffîculties in theschool system too.In Tampere religious activities consist of regular Friday prayers, celebrationof religious feasts, especially Ramazan and Korban, feasts ofname-giving, vveddings and funerals. The High Holidays convene 70-80people, i.e. in practice the vvhole congregation. Mr. Baibulat, as suceessorto his father, leads these services; they are conducted in Arabic vvith varioustraditional modes of recitation. The imam of Helsinki, Mr. Ahmet Atasever-from Turkey- usually conducts the family feasts.During the Second World War, 156 men of the Tatar communityserved in the Finnish army in the vvar against the Soviet Union-vvhere aliof them had relatives. Irrespective of this fact participation in battle didnot arouse special questions. Probably Mr. Baibulat expresses the generalopinion of his community vvhen he states: "Religion vvas important for us,and on the other side (i.e. the Soviet Union), there vvas no religion. AMüslim must act in favour of his religion, and there vvas no religion onthe other side. And our people had been subdued suffıciently över there;for us there vvas no diffıculty to go to the vvar". Then Tatars vvere killed inaction, three of them vvere offıcers. The Association of War Veterans ofthe islam Congregation in Finland is an active organization even today.Novvadays in daily life, islam is not considered to be a problem. Iquote Mr. Baibulat and Mr. Neuman: "We are pleased that vve can observethe religion of islam, and nevertheless, vve live in a rather modernvvay"; "a completely normal life". "When in a country, do quite a lot asthe countrymen do". Among the dietary rules, the prohibition of pork isstrictly observed. The circumcision of boys has been retained as the normalcustom. "A lovv profile", i.e. an attempt to take care of internal mattersvvithout arousing too much attention among the Finnish majority hasbeen a part and parcel of the Tatar vvay of life, and this independence istrue concerning the finances of the congregations, too.The publishing activity of the small community is vvorthy of respect.In seventy years (since 1925) two hundred items have appeared in Finlandin Tatar-printed partly in the Arabic and partly in the Latin characters,some of them in both. Members of the Tampere congregation have728

made their contribution also in this fıeld, although the majority of writersand translators lived and continue to live in Helsinki.As for the material culture, a number of traditional dishes have defendedtheir position on the tables of Tatar homes. In 1990 a Tatar cookerybook called Milli aşlarıbız was published by Mrs. Derya Samaledtinin Helsinki in the Tatar language, of course.I hope that this short description has been suffıcient to convince youthat the dual identity of the Tatars in Finland is not a legend. At the sametime, I believe, it has indicated that, besides being religious congregations,the Islamic Congregation in Finland and its sister in Tampere haveesteemed and supported national causes.In recent years this national aspect vvith a low external profile hassurfaced in a nevv vvay. As vvell-rooted citizens of Finland the Tatar Islamiccongregations have faced altered circumstances, vvhen Muslimsfrom other countries and vvith a totally different cultural background haveimmigrated to Finland. In principle other Muslims are vvelcome to pray inthe mosques of Tatars; in practice, hovvever, the immigrants have acquiredprayer-houses of their ovvn vvhere they arrange their meetings andcan spend time according to their national customs.As for the future of the Tatar community in Tampere, the moving ofyouth to the region of the capital city seems to constitute the most seriousdanger: the number of young couples and children is in striking decline.It is normal that Tatar vvomen too have a job outside the home and thusthey are not able to teach their children as vvas the custom earlier; grandparentsdo not live together vvith their grandchildren either, and the summercourses are insufficient to transmit the Tatar language and other traditionsto the children.At present, approximately every second marriage is a so-called"mixed marriage". The children of these couples can be members of theIslamic congregations-a Tatar vvoman is legally entitled to make a decisionregarding the name and religion of her child. Hovvever, the transmissionof the Tatar language to a child demands exceptional resolution onthe part of the Tatar parent in a "mixed marriage".Despite a number of modern challenges, the Finnish Tatar community,the northernmost Islamic Turk congregation in the vvorld, can be characterizedas a successful case of dual identity. It is to be hoped that theyvvill be able to retain this identity in the future.***Finally, I should like to dravv the attention to the traditional Turkpronunciation and recitation habits of Arabic vvhich have been transmit-729

ted orally in the reading of the Koran and prayers över a millennium. Thephonology of the Turk languages has had an effect on these pronunciations,and from the viewpoint of Arabic these reading traditions appearcorrupt. At the moment, the "genuine" Arabic pronunciation can be heardeverywhere on recordings, cassettes, TV ete., and it enjoys the status ofprestige. As a consequence, it is moving the "old-fashioned" Turk traditionsinto oblivion.As long as there are reliable experts in the traditional recitations, weshould record these invaluable testimonies of a long chain of teachers andpupils, publish the most interesting features, study their contacts with thevernaculars and with each other, and in this way save this Turk culturalheritage for future generations.BRIEF BIBLIOGRAPHYAro, Jussi-Halen, Harry: "The Turkic peoples in Finland". In: Margaret Bainbridge (ed.),The Turkic Peoples of the World. London-New York 1993, pp. 119-124.Halen, Harry: "Islaminuskoisista Suomessa" [On the Muslims in Finland]. Teologinen Aikakauskirja5/84. Helsinki 1984, pp. 341-353.idem: "A bibliographical survey of the publishing activities of the Turkic minority in Finland".Studia Orientalia 51: 11. Helsinki 1979. 26 pp.idem: "Lahjan hedelmat" Katsaus Suomen volganturkkilaisen siirtokunnan julkaisuihin["The fruits of a gift". A revievv of the publications of the Volga-Turk community inFinland], Unholan aitta 6. Helsinki 1996.idem: Viaporin/Helsingin ja Viipurin linnoituksen imaamien tataarinkieliset metrikkakirjat1851-1914 [The metrika books composed in the Tatar language by the Imams ofthe Fortresses of Viapori/Helsinki and Vyborg in 1851-1914], 2. lisâilty painos. Unholanaitta 7. Helsinki 1997.Leitzinger, Antero: Mishâarit-Suomen vanha islamilainen yhteisö [Mishârs-the old Müslimcommunity in Finland], Helsinki 1996.Suomen Islam-seurakunta. Sotaveteraanit [islam Congregation in Finland. The War Veterans],Helsinki 1992.730

ATATÜRK SEEN FROM BANGLADESHArshad-uz ZAMAN*I extend my deepest gratitude for the kind invitation to participate inthis Conference to commemorate the 75th Anniversary of the founding ofthe Turkish Republie. I bring fraternal greetings and good wishes fromBangladesh and wish the Conference a resounding success.I am pleased to inform this distinguished audience that in Bangladeshwe started the celebrations quite early. In fact on 27 April 1998 aSeminar was held at the Nazrul Institute in Dhaka under the title "Kemalism,Instrument of Cultural Link betvveen Turkey and Bangladesh". Itvvas on the insistence of the then Turkish Ambassador in Dhaka H.E.K.Özcan Davaz, that the venue of Nazrul Institute vvas seleeted. He rightlyargued that Bangladesh National Poet Kazı Nazrul islam, was the unperishablespiritual bond betvveen Turkey and Bangladesh and thereforeNazrul Institute vvould be the appropriate venue.Prof. Dr. Türkkaya Ataöv, a distinguished professor of the PoliticalScience Faculty of the Ankara University, vvas a guest speaker on the occasionof celebration of the 75th Anniversary in Dhaka. It vvas very rightand proper that he should be the eminent guest speaker at the Nazrul Institute.Back in 1953 vvhen he vvas young and I vvas nearly his age, I vvasPress Attache of the Pakistan Embassy in istanbul. From our offıce at theHalaskar Gazi Caddesi (opposite a tiny museum of Atatürk) vve used tobiring out a fortnightly magazine called Pakistan Postası. TürkkayaAtaov, vvho vvas Editör of the magazine published the translation of poetNazrul islam's poem Kamal Pasha.It is necessary that I dvvell on this poem. It vvas vvritten in 1921,vvhen, I believe, nobody had heard of Mustafa Kemal and surely nobodyhad dedicated a poem to him. The poem is in the form of a drama and hasbeen sung and played by children of Bengal since time immemorial. Inthis poem poet Nazrul islam sings the praise of the heroic battle of Inde-* Retired Ambassador, Bangladesh.731

pendence of the Turks under the incomparable leadership of Mustafa Kemal.He sings "Kamal tune Kamal Kiya Bhai" (o! brother Kamal, whatwonder you have worked). In the introduction of the poem he writes "Anautumn evening. The sky is blood-smeared like the fıeld of Karbala. TheGreek Army has been completely defeated in the fıerce battle fought thatday. The Commander-in-Chief of Turkish National Armed Forces is triumphantlyreturning to his camp from vvar field. He is surrounded by hisvictorious army Their eyes are full of tears for the victory they haveachieved". In this dramatic poem Nazrul islam celebrates Mustafa Kemal'svictory in these stirring words "brother Kemal, desperate son of afrenzied mother has gone furious, so the devils are full of hue and crylooking for self protection everyvvhere Kemal, what a wonder you havevvorked". Our National Poet continues in this vein "vvell done brother,vvell done the covvard foes are completely done vvell done brother, vvelldone teli me novv, vvho is there on earth not afraid of Turkish svvord?"Nazrul describes the heoic Turkish soldiers in these vvords" vvhy youlook vvith rapt attention comrades! Ho, Ho, Ho! That's right brother! Theevening looks like soldier's bride, a doe! A martyr's bride clad in crimsonattire Besmeared vvith fresh blood of her husband dear!- The dress of skyat our sight Coloured brilliantly vvith the blood of fıght! So beatiful, sogreat Beat loud and deep the trumpet Whatever it may be, brother, a KarbalaMaidan. We sing of truth, its anthem. Hurrah Ho. Hurrah. True fıghtershave sacrificed their lives, and the fake And the covvard have shovvntheir back. True fıghters are indeed, martyrs! Haven't you seen a hero'sblood? It's vvarm and red. You dead-in-life go to hell! And they say, theyshall become king. Go to hell conceding the beating.Given by Kamal, a martial King. Nazrul is ecstasic vvhile describinghow Mustafa Kemal has snatched victory from the javvs of defeat. Hesings; Living means is to live free, nothing more! Ali vve vvant is thismuch, nothing more! We have done it, brother, done it. The enemies havefled avvay on their feet. And the fort is freed. Hurrah Ho! Hurrah Ho! Weno more vvant a paradise even novv the land is free. Heaven vve don'tvvant, vve're free."If National Poet Nazrul islam is the eternal spiritual link betvveenTurkey and Bangladesh, Nazrul vvas a versatile genius and he passedthrough the skies of Bengal like a meteor. His most famous poem is entitled"Rebel". He sings the song of rebellion, rebellion against injustice,rebellion against the fact that he belongs to a nation in chains. Nazrul repeatedlyrevolted against the fact that India vvas a British colony and heraised his povverful voice for freedom and often landed in British jail.Here vve find the same chord of unity that binds Mustafa Kemal's War ofindependence and the War of independence of India.What fıred the imagination of the Indians in general and particularlyMuslims of Bengal vvas the gallant fıght of Mustafa Kemal against enemy732

attempts to dismember Turkey. The Muslims of Bengal watched vvithtrepidation the collapse of the Ottoman Empire, the last bastion of islamand the occupation of Turkey by Christian povvers. It is, therefore, vvithdeep admiration that Muslims of India follovved the heroic vvar of independencevvaged under the leadership of Mustafa Kemal. Out of the ashesof the Ottoman Empire a nevv Turkey vvas being born.1923-1938, a brief span of 15 years. Yet vvithin this period MustafaKemal Atatürk transformed the Turkish society. His reforms, better to describeit a social revolution are so ali pervading that they have touchednearly ali aspects of the Turkish society. Take education for instance. Oneof the svveeping changes vvas the change of alphabet from Arabic to Turkish.Romanized alphabets vvere introduced and have been totally acceptedby the entire population. indeed there is no sign of any dissent anyvvhere.Along vvith spread of universal education, Atatürk took particular careabout vvomen's education. In the march for progress. Turkish vvomen hadbeen left far behind. The educational reforms of Atatürk had a deep impacton the education system of Bengal. The Bengali journal Shaugat in asurvey published in 1929 analysed the effects of the introduction of theLatin alphabet. The journal described the unbaunded enthusiasm of thepopulation, vvho came forvvard, to master the nevv alphabet. One of the directresults of the introduction of education reforms was the mushroomingof schools bearing the name Atatürk. One such school bearing thename Atatürk is functioning to this day in a lost corner of the Noakhalidistrict of Bangladesh. Atatürk's reforms, vvhich broke the schackles onvvomen, had an electrifying effect on the enlightened Müslim vvomen ofBengal. They took up in right earnest the achievement of their own goalsof equal education facilities vvith the menfolk. The name of such a personthat comes readily to mind is Rokeyya Begüm, vvho champiuoned thecause of Müslim Bengali vvomen in the last part of the 19th century andthe fırst quarter of the 20th century. She vvas undoubtely inspired by thefamous Turkish lady Halide Edip Adıvar. In the early thirties Halide Ediptoured throughout India and delivered speeches bringing to the attentionof her audience the struggle of Turkish vvomen to gain equal rights vviththeir men. I remember Halide Edip Hanım vvell. She used to live in the istanbuluniversity area in a tiny flat. She smoke incessantly Bafra cigarattes.She spoke English vvith a perfect British accent. She vvas a verystrong vvilled person. I am pleased to salute her memory on this occasion.Of ali the majör reforms that Mustafa Kemal Atatürk introduced, theone vvith vvhich his name has become permanently linked in Secularism.Very simply put it is separation of religion from state affairs. It is confıningthe role of the religious preachers vvithin religious institutions and notallovv them to meddle vvith state affairs. In the process the very far reachingdecision of abolishing the Caliphate vvas taken. The Sultan seating inistanbul performed the temporal functions of the Head of State and the733

Spiritual function of the protector of the Fatih of islam. More concretelythe Sultan vvas the protector of tvvo Harams-namely Makkah al Mukarramahand Madina al Munavvara. introduction of Secularism did avvay vviththe Spiritual povvers flovving out of istanbul.Secularism did not davvn suddenly in Turkey. There is a vvhole historyof interaction vvith the vvest as the Ottoman Empire lived side by sidevvith European Empires. Ideas flovved freely. The French Revolutionleading to the separation of the Church and the State had a deep impacton the Ottoman Empire. In the early tvventieth century the Young Turksstarted agaitating for a more open society.introduction of secularism vvas a logical continuation of vvhat hadpreceded in Turkey. It is interesting that since its introduction the Turkshave never looked back. It is undoubted that secularism has transformedTurkish society like no other single event has. It has in a real sense createda chasm in the vvay of thinking of the Turks and their immediate Arabneighbours. Insisting on the argument that islam is a complete code oflife, Arabs have rejected secularism- that is separation of religion fromstate affairs. In the political arena of Turkey there are signs that the politicalparties are coming to terms vvith secularism. indeed there is no moreopen opposition to secularism as vvas evident until recently.In Bengal although the dominat majority is Müslim, a secular threadhas run ali along history. The vvritings of authors reveal a secularizingtrend. In 1926 Kazi Abdul Wadud, a great exponent of free thought andan eminent Bengali Müslim scholar read out an article in a gathering ofintellectuals. The article entitled "A fevv vvords on Mustafa Kemal" gaveopen support to Mustafa Kemal's religious reforms. While congratulatingMustafa Kemal for his liberal outlook, the author expressed that his compatriotsvvould be able to appreciate the reasons behind Atatürk's onslaughtagainst blind fanaticism and traditional superstitions and accepthis reforms vvithout any hesitation. An eminent journalist and author MuhammadNsiruddin, vvho died recently after completing a hundred yearsvvrote an article on the 14th anniversary of the Turkish Republic. The articleentitled "Adhunik Turashka" (Modern Turkey) appeared in 1937, thatis a year before the death of Atatürk. He vvrote "Turkey has accepted thedifferent aspects of European civilization vvithout surrendering her ovvncultural identity. Critics vvho have failed to grasp the true spirit of thenevv reforms, have expressed the vievv that the nevvly-avvakened Turkishnation are not follovving strictly the tenets of the religion of islam. Thismisleading conclusion has been reached through the errors of judgment.It must be emphasised, that is true, that Turkey has eliminated the banefulinfluence of the bigoted and reactionary mullahs, but it has certainly notrenounced the immortal message of islam".734

The creator of Bangladesh Bangabandhu Sheikh Mujibur Rahman,the Father of the Nation, was largely inspired by Atatürk's secular politics.In his struggle to win equal rights for Bangaless within Pakistan, hecarried on a secular campaign. He championed the equal rights of ali citizensirrespective of caste, creed or religion. After the birth of Bangladeshas a sovereign, independent country on 16 December 1971, the Constitutionof Bangladesh was adopted in 1972. It had four pillars. The most importantstate pillar vvas secularism. It is a matter of deep regret that follovvingthe assasination of the Father of the Nation along vvith his entirefamily and close political colleagues on 15 August 1975, the military regimedid avvay vvith secularism from the Constitution. This has left a deepvoid vvithin the state structure of Bangladesh.I vvas fortunate to have knovvn and vvorked for the Government ofBangabandhu Sheikh Mujibur Rahman. Again and again he expressed hisunbounded admiration of Mustafa Kemal Atatürk and expressed a desireto moidel the society of Bangladesh after Atatürk. At the end of a longstruggle for independence, vvhen Sheikh Mujibur Rahman emeged as thesole, undisputed leader of the Bangalees, some prominet Turks paid visitsto Bangladesh. They vvere Ambassador Vahap Asiroğlu, then SecretaryGeneral of the RCD. Also Çağlayangil, the Foreign Minister visited Dhakaand both vvere received very vvarmly by Sheikh Mujib. One of the happiestmoments of Sheikh Mujib's life vvas vvhen the Turkish Governmentannounced in 1974 its recognition of the independence of Bangladesh.The influence of the movement of Mustafa Kemal vvas intelsely feltin Bengal. The nobel laureate of Bengali literatüre, the great universalpoet Rabindra Nath Tagore, vvas deeply influenced by the liberal and secularideas of Mustafa Kemal. Tagore, an ardent nationalist, vvas a greatadmirer of Mustafa Kemal and vvrote in the journal "The Modern Revievv."In October 1932", Just vvhen Turkey vvas about to collapse thereappeared Mustafa Kemal Pasha. It vvas a fateful moment. Under the guidanceof a masterful personality it novv became possible to establish securely,on a normal basis and in an effıcient modern manner the compactand reduced empire vvithin narrovver boundaries."The death of Mustafa Kemal Atatürk on 10 November 1938 stunnedthe vvorld and in India and particularly the Muslims of Bengal it vvas feltvvith profound sentiments of loss of a very near and dear one, one vvhohad galvanized his nation in the fıeld of battle and later covered it vvithglory through his svveeping reforms of the entire Turkish society. Thatname had become a household name throughout India and the name vvasMustafa Kemal Atatürk. In battle he had fought successfully the combinedmight of the vvestern povvers and throvvn them out of the Turkishsoil. It vvas a successful vvar of Liberation. It vvas going to set an examplethroughout the vvorld and most particularly in India. There vvere already735

stirrings for freedom throughout India and Atatürk's victories vvould firethe imagination of Indians.The death of Mustafa Kemal Atatürk vvas mourned by the Bengalidaily Azad vvith banner headline: "The World's greatest statesman andmaker of modern Turkey Gazi Kemal Atatürk passes avvay". Kamal dayvvas observed on 18th November in Calcutta and different parts of Bengal.The Mourning day vvas observed by holding condolence meetingsand offering Fateha in mosques. The greatest tribute vvas paid by vvorldpoet Rabindra Nath Tagore, vvho vvas deeply saddened by his death. In acondolence meeting at his ovvn university Shantiniketon he stated "Turkeyvvas once called the sick man of Europe until Kemal came and set beforeus an example of nevv Asia vvhere living present recalled the gloriesof a dead past... Kamal Pasha's heroism vvas not on the battlefıeld only,he vvaged a relentless vvar against the tyranny of bilind superstition vvhichperhaps is the deadliest enemy a people have to contend against. To hisovvn people he vvas a great deliverer, to us he should remain a great example".Mujibur Rahman Khan, a noted journalist in his article "Kamalbad"(the principles of Kemalism) gave a detailed survey of the far reachingimpact of the ideas and reforms of Atatürk. He voiced the sentiments ofhis countrymen thus: "Today's India divided and plagued by ignorance,prej udice and fanaticism, eagerly avvaits the advent of an epoch makingleader like Kemal to lead her". Bangabandhu Sheikh Mujibur Rahman'sattachment to the person of Atatürk can be gauged from the fact that henamed his son Kemal. Alas! he too vvas gunned dovvn on the fateful nightof 15 August 1975.As I stand before this distinguished audience I cannot help reflectingthat the last 45 years of my life have passed in intimate contact vvith thisgreat country and its very great people. Let me begin vvith the beginning.I arrived here in 1953 and on the night of my arrival in istanbul on 26January, the city vvas rocked by earthquake. Again in 1953 the mortal remainsof Mustafa Kemal Atatürk vvere transferred vvith a moving ceremonyto its final resting place in Çankaya, in the capital, vvhich he createdsingle handed.I have met numerous historical personalities of Turkey. When I startedmy career as Press Attache of Pakistan Embassy in istanbul in 1953 Imet Bülent Ecevit, currently Deputy Prime Minister. He used to vvork forUlus in Ankara. We have talked often about Tagore and the traditionalculture of the Indian subcontinint. After my departure from Turkey in1958 I sent him a letter in vvhich I expressed my belief that one day Ivvould see him in high places. In 1974 vvhen he bacame Prime Minister Ivvas Bangladesh Ambassador in Algiers. I sent him a message of congratulationsto vvhich he responded. I vvas a regular visitor to Rauf Orbay,vvho lived in a modest apartment on Atatürk Boulevard in istanbul. He736

was the Prime Minister of Atatürk and served as Turkish Ambassador inLondon during the Second World War. His exploits as a naval commanderwith his ship Hamidiye, are in the history books. I used to listen withrapt attention of his memories of the War of independence and after.There vvere points of disagreement betvveen him and Atatürk. Once Iasked him if I could keep notes. He immediately broke the conversationand said "our nation has united around Atatürk and nothing must be doneto upset it".Yahya Kemal lived in the only good hotel of istanbul- Park hotel.(The hotel has been pulled dovvn and due to a dispute vvith the municipalitya half finished ugly structure stands in its place in the heart of thetovvn- Taksim Square). Shortly after my arrival in istanbul Pakistan'sGovernor General Ghulam Mohammad came on an offıcial visit. Therevvas a dinner at the Park Hotel. Ghulam Mohammad, vvho had difficultyin speaking due to a stroke managed a fevv jokes on poet Yahya Kemal'sRak.Political relations blossomed betvveen Turkey and Pakistan duringmy stay here. Numerous visits vvere exchanged at the highest level. PrimeMinister Mohammad Ali, President Iskander Mirza, Field Marshal AyubKhan, to name only a fevv came on official visit. Prime Minister AdnanMenderes, President Celal Bayar vvere the highest level visitors to go toPakistan. Outside of a military pact in 1954 Turkey and Pakistan becamemembers of Baghdad pact, CENTO and later RCD. At the time of thesigning of the RCD in 1964,1 vvas Public Relations Officer of Field MarshalAyub Khan, the President of Pakistan, I accompanied PresidentAyub during his visit to Ankara and sat as interpreter during negotiationsvvith Prime Minister ismet Inonu. ismet Pasha vvas a historical personalityand fought the vvar of independence by the side of Atatürk and served ashis loyal Prime Minister. Follovving Atatürk's death he became the Presidentand brought democracy to Turkey by accepting his party's defeat inthe elections of 1950. He alvvays more a hearing aid. He vvas the mostmeticulous leader I have seen. He understood English but vvas not fluent.He dictated to his interpreter slovvly in Turkish and vvas alert enough tocorrect any mistake of the interpreter. I had the high privilege to bepresent at the ornate Throne Room of the Dolmabahce Palace, vvhere theTreaty of RCD vvas signed by ismet Pasha, President Ayub Khan and theShah of Iran.In the spring of 1975 I received a telephone cali from Justice AbuSayeed Chovvdhury, vvho had left the post of President of Bangladesh andhad taken up the post of Permanent Representative at the UN in Geneva. Ihad friendship vvith him going back to mey days in Nevv York in the earlysixties, a friendship vvhich had much deepened during my days as Chiefof Protocol in Dhaka in the early years of our independence. When he737

vvas President of Bangladesh Justice Chovvdhury had been invited to visitTurkey and the invitation vvas now renevved. Justice Chovvdhury took meas a member of his Delegation and vvas entertained by the Foreign MinisterÇağlayangil. We vvere received by Prime Minister Süleyman Demireland had an interesting conversation vvith him.In 1992 follovving the collapse of the Soviet Union and the emergenceof Turkic Republics in Central Asia and the Caucasus I accompaniedthe first Bangladesh Delegation to the nevvly Independent states. Itvvas a fascinating experience to vvatch those nevv Republics vvaking upfrom a long period of slumber. Turkey, quite naturally, is daily forgingnevv relations vvith her kith and kin. In 1992 UNESCO declared YunusEmre love year. Emre vvas a poet of the Middle Ages little knovvn outsideTurkey. Unlike his comtemporaries like Mevlana Jalaluddin Rumi, vvhovvrote in Persianm, Emre vvrote in pure Anatolian Turkish. I translatedinto Bangla the book of poems of poet Yunus Emre and the book vvaspublished by the Bangla Academy. I thus became the first ever translatorof any Turkish literary vvork into Bangla. In March 1997 PresidentSüleyman Demirel came on an official visit to Bangladesh. On the lavvnsof the Turkish Ambassador's Residence, he delivered a speech, vvhere heeulogised my lifetime vvork in bringing the Bangalee nation and the Turkishnation closer together. He presented me an autographed photographvvith the follovving inscription"ToMr. Arshad-uz ZamanIn appreciation for his valuable contributions in thepromotion of Turkish-Bangladesh relations" 25.3.1997.S. DemirelThe most outstanding aspect of the Turkish Revolution led by MustafaKemal Atatürk, is its durability. Mustafa Kemal burst on the politicalstage of the vvorld in the fırst quarter of the tvventieth century. The collapseof the Ottoman Empire ran parallel vvith the fail of the Czars nextdoor in Russia. The Marxist-Leninist Revolution has been one of the majörevents of our times. This ambitious revolution had as its goal no lessthan creation of a nevv MAN. It spread like vvild fire throughout thevvorld. The battle cry vvas "proletariat of the vvorld ünite. You have nothingto lose but your chains". The Communist party vvorld vvide becamethe vehicle on which rode the Russian revolution. After 70 years theMarxist-Leninist Revolution has come full circle and has been denouncedin its birth place-Russia. Lenin has just about managed to survive but hisrevolution lie in tatters. Other contemporaries of Atatürk like Hitler andMussolini have been throvvn into the dust beans of history. Whether it isZhivko or Cauceascu, their statues lie on the ground dishonoured.738

It is truly amazing that each passing day appears to strengthen theimage of Mustafa Kemal Atatürk. New generations of Turks are growingwith ever increasing veneration for Atatürk. He outshines anybody in thefirmament of Turkey.One ready answer is Mustafa Kemal's courage in the battlefield.When the nation laid prostrate under the jackboots of the British, theFrench, the Italian and the Greek, Mustafa Kemal took to the mountainsand roused his people to take up arms. He provided brilliant leadershipand galvanized his entire nation to unparalleled heroism. The last Greeksoldier vvas throvvn into the Aegean sea, the English and the Australianfound their graveyard in the Dardanelles. The nation vvhich had neverknovvn defeat vvould not take defeat lying dovvn for long.Out of the ashes of the Ottoman Empire rose modern Turkey.Atatürk's nevv slogan became "Peace at home and Peace in the vvorld".Novv vvas the time for nation building. Novv vvas the time to give the nationpermanent orientation. Revolutionary reforms came in quick succession.It vvas judiciary, it vvas education, it vvas the alphabet, it vvas thevvholesale import of vvestern lavvs, it vvas the permanent banishment ofShariah lavvs and most important of ali it vvas secularism. These revolutionarychanges vvithin the Turkish society have found their place in thehearts and minds of people. It is no vvonder that veneration for this greatleader does not diminish vvith passing days but rather grovv. Mustafa KemalAtatürk is reaching the status of timelessness.Mustafa Kemal Atatürk left his legacy vvith the youth of Turkey.Like the renevval of earth begins vvith the advent of spring, the humankind is renevved by the advent of youth. By bequeathing his revolutionvvith the youth, Atatürk has made it sure that it vvill alvvays remain in safehands.It has been a fascinating journey through life vvith Turkey of MustafaKemal Atatürk. I am proud to record here that there is an element of timelessnessin the relations betvveen Bangladesh and Turkey. Our nationalpoet Kazi Nazrul islam vvas ecstasic vvith the victory of Atatürk in 1921,vvhen nobody had heard of Mustafa Kemal. It is this spiritual bond that isgoing to be everlasting. No povver on earth can shake this bond betvveenTurkey and Bangladesh. ends.739

TÜRKİYE'NİN TEKNOLOJİ TERCİHLERİ:1923-1998 DOĞRULAR-YANLIŞLAR;İMKÂNLAR-İMKÂNSIZLIKLAR*Prof. Dr. Ergun TÜRKCAN**BİLDİRİ ÖZETİTürkiye Cumhuriyeti, kurulduğu tarihten itibaren, modernleşmeyi,çağdaşlaşmayı, daha özel bir terimle, batılılaşmayı yeni devletin temelhedefi haline getirdiği için sanayileşmek, modern bilim ve teknolojiyiözümsemek için birçok politikalar uygulamıştır. Eğitim ve bilim alanındakipolitikalar, bir ölçüde, imkanlara göre kapsamlı ve tutarlı olmaklabirlikte, teknoloji transferleri, çeşitli iktisadi kararların yan ürünleri biçimindeve/veya siyasi-askeri kararların etkileriyle, çok kere tesadüfi (random)bir karakter sergilemiştir. Böylece, pek çok uygun ve doğru teknolojiseçimi yanında büyük yanlışlar da yapılmıştır. Bazen stratejiktercihler doğru uygulamalar çok yanlış, bazen de, stratejik yanlışın içindekalınarak çok etkin teknoloji seçimleri yapılmıştır. Bunların bir kısmında,mali imkansızlıklar, kredi şartları veya günün iç ve dış siyaset dengelerirol oynamıştır.Bu bildiride, özellikle devletin, kamu yatırımları, devletçilik, Plankararlarıyla ilgili olarak yaptığı teknoloji tercihlerinin bazıları örnek olarakele alınmış ve daha çok, Türkiye iktisat tarihi açısından, ilerdeki yıllardauygulanabilecek bir araştırma yöntemi formüle edilmeğe çalışılmıştır.Güncel politika olarak da, artık teknoloji üretme aşamasına gelmişülkemizin, bu noktada, daha ileri ve "sofistike" teknolojiler transfer etmedurumunda bulunduğu göz önünde tutularak, ağırlığı özel sanayiye kaymışolan bu süreçte, bundan sonra nasıl bir stratejik eş-güdüm gerçekleştirilebileceğininipuçları verilmiştir.* Bu bildiriyi, 7 Kasım 1998 günü aramızdan ayrılan Ticaret Bakanlığı eski MüsteşarıŞerafettin Durugönül'e ithaf ediyorum.** Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Öğretim Üyesi.741

GİRİŞ:Neo-Klasik iktisat kuramında, "teknoloji seçimi" (choice of technique),sadece bir üretim fonksiyonunda üretim faktörlerinin bileşim oranlarınıbelirlemek anlamında kullanılmaktadır. Bu da faktörlerin nisbi fiyatlarıylailgilidir: Aynı malı üretmek için, eş-ürün eğrisi üzerinde, farklı(teorik olarak n sayıda) emek-sermaye bileşimleri mümkündür. 1 Buradakivarsayımlar, sermayenin biçimlendirilebilir (malleable); teknolojinin serbestve ekonominin dışında üretildiği; piyasa ve teknik bilgilerin girişimcileraçısından tam (perfect) olduğudur. Böylece, mikro düzeyde, firmalar,ücretler yükselirse daha çok makine kullanmak isteyeceklerdir.(Ricardo, 31. Bölüm) Makro düzeyde de, ekonomiler, faktör yapılarına(factor endovvment) uygun yani emek gücü fazlaysa emek-yoğun, sermayefazlaysa sermaye-yoğun toplam üretim fonksiyonları kurarlar veyakurmalıdırlar. Bunu tersine bir yol tutulursa uygun bir teknoloji (appropriatetechnology) seçimi yapılmamış olur. Ricardo'nun, dış ticaret alanınauyguladığı faktör verimliliği esasındaki "mukayeseli üstünlükler" kuramınıda Klasik iktisadın teknolojik varsayımları arasına katmamızda bir sakıncayoktur. Bu teoriyi 20. yy.'da Heckser-Ohlin-Samuelson yaklaşımıizleyecektir. Ama hepsi, teorik güzelliğine rağmen, gerçek dünyada yerinibulamadı; ünlü "Leontief Paradoksu" bu güzelliği biraz bozdu. 2Teknoloji seçimi, sanayileşmiş ülkeler için, sadece, firma bazındahem mevcut teknolojiler arasında seçim hem de üretilecek teknolojilerinfaktör yoğunluğunu belirlemek açısından bir sorundur; bu ülkelerde devletinüretimde yer almadığı varsayılmaktadır. (Sadece, 20. yy.'da, ileri sanayiülkelerinin gizli-ileri teknolojilerin bir kısmını kendi kuramlarındaürettiği gerçeği; üretim piyasa için yapılmadığından, genel kuralı fazlazorlamıyor). Buralarda, firmaların rasyonel, piyasaların mükemmel olduğuda genel bir varsayımdır; yanlış teknoloji tercihleri piyasalar tarafındancezalandırılır.Teknoloji tercihi, teknoloji üretmeyen, bunu, dış dünyadan transferetmek zorunda olan, fakir, gelişmekte olan veya sanayileşme yolundakiülkeler açısından önemli bir sorun oluşturur. Bu ülkelerde, devletin rolüde, teknoloji seçimi ve transferi süreçlerinde çok önemlidir; hatta, kalkınmalarınınilk aşamalarında, özel sermaye birikimi olmadığından veya yeterliölçekte olmadığından devletin doğrudan ürün ve üretim teknolojileriseçmesi büyük bir olasılıktır.Bu çerçevede, gelişmiş bir piyasa ekonomisinde, firma bazında, rasyonelbir karar süreci olan teknoloji seçimi, gelişen bir ekonomide, pekçok kısıt altında makro (devlet), mezo (sektör) ve mikro (firma) düzeyler-1. Neo-Klasik iktisadın bu yaklaşımını her ders kitabında bulabiliriz.2. Bu konuda Oktar Türel'in çalışması (Türel, 1998) ve benim bunun üzerindeki yorumum(Türkcan, 1998) görülebilir.742

de, teknoloji transferiyle iç içe girmiş karmaşık bir süreçtir. Teknoloji seçiminintransfer (satış) şartlarından ayrılması güç olduğu gibi, bir çok durumda,transfer edilebilme şartları, teknoloji seçimine gerek bırakmaz;diğer koşullar yani finansman, siyasi-askeri kısıtlar, bilgisizlik (enformasyoneksikliği) ve teknolojik cehalet (enformasyonu yeterince değerlendirememek)seçilecek teknolojiler setini tek alternatife indirgeyebilir.Bu kısıtları, kısaca, şöyle sıralayabiliriz:- Neo-klasik teoriye aykırı da olsa, teknoloji, özellikle üretim teknolojileri,hiçbir şekilde serbest mal değildir, niteliğine ve yeniliğinegöre artan fiyatları vardır. Bazı durumlarda, fiyatı da yokturçünkü, sahibi (firma veya devlet) tarafından satılmaz ve devredilmez.Genelde, bir teknoloji tekelini ifade eden bu durumda, şuveya bu şekilde satış kararı verilirse, tekel fiyatlaması (monopolypricing) uygulanır ve "açık artırma" yaşanır.- Bazı teknolojileri, firmaları satmaya razı da olsa, bulunduğu ülkelerveya uluslararası anlaşmalar tarafından bu satışlar önlenir.ABD'de Hükümet (State Department, Pentagon ve Department ofCommerce); NATO (COCOM), Soğuk Savaş döneminde, DoğuBloğuna ve güvenilmez Üçüncü Ülkelere stratejik mal ve teknolojilerinsatışını önlüyordu. B.M.'in Nükleer Yayılmayı Önleme(Nuclear Non-Proliferation) Anlaşması ve Uluslararası AtomEnerjisi Ajansı da (IAEA) nükleer teknolojilerin transferini denetlemektedir.Bu nedenle, nükleer santral kurmak için, yakıt tipi veona bağlı bir santral tipini seçmek, yalnız teknik ve fınans değil,siyasi bir denge sorunudur.- Sanayileşmenin ilk aşamalarında, makine ve teçhizata "içerilmiş"(embodied) teknolojiler, genelde fiziki yatırım süreci ile transferedilebildiği için, teknoloji vericisinin (donor) ortak veya tek başınadoğrudan yatırıma (foreign direct investment) razı olması gerekir.Çünkü, alıcı, tek başına, "içerilmemiş" (disembodied) teknolojileri"patent, licence, know-how" anlaşmaları yoluyla transferedecek sermaye ve teknik bilgi birikimine, sanayi alt-yapısınasahip değildir. Sanayileşmenin belli bir aşamasına gelindiğinde,ürün ve üretim teknolojileri, içerilmemiş olarak transfer edilebilir.Bu aşamadan önce, teknolojinin gelmesi, yabancı sermayenin (yatırımcının),projeyi, kendi vereceği teknoloji ve makine açısından,feasible bulması gerekir ki, bu da, o ülkedeki yabancı sermaye vevergi mevzuatına bağlı bir husustur. Bu noktada, teknoloji seçimikonusunda, alıcının fazla bir rolü olmadığı anlaşılır.- Fakir ülkeler, genelde, teknoloji transfer eden yatırım projelerini,yabancı devletlerin veya uluslararası kuruluşların verdiği kredilerlegerçekleştirirler. Bu kredilere bağlanan şartlar, o ülkenin veya743

firmalarının istedikleri ülkeden, istedikleri teknolojileri seçmelerinikısıtlar.Az gelişmiş ülkelerin yatırımcıları (özel girişimcileri ve yatırımbaşındaki bürokratları) teknolojik bakımdan çok bilgili ve bilinçliolmadıkları gibi, özellikle, düşük gelirli bürokratları ifsada müsaittir.Buralarda iyi bir enformasyon servisi için alt yapı ya yokturya da fazla etkin çalışmaz. Bu faktörler de, finans ve siyasi kısıtolmasa bile, sağlıklı bir teknoloji seçimini engeller; kötü, eski (obsolete),ne olduğu bile bilinmeyen ve hatta serbest mal niteliğindekiteknolojiler, çok yüksek fiyata, aleyhte şartlarla alınabilir. Bukategoriye, iyi, uygun bir teknolojinin, yüksek fiyatla, kötü şartlarlaalınmasını da ekleyebiliriz.Gelişen ülkelerde devletin, (siyasi kararların) yatırım projelerindeönemli rol oynadığım belirtmiştik. Genelde piyasalara müdahaleedilmesi, gümrük tarifeleriyle sık sık oynamak, korumacı eğilimler,teorik olarak, kaynak dağılımında optimaliteden uzaklaştıranfaktörler sayılsa da, doğrudan proje bazındaki müdahaleler de seçimleriolumsuz etkiler.Ayrıca, bu ülkelerde, teknoloji seçimlerini, şu veya bu şekilde etkileyenbir çok mevzuat bulunabilir. Bazen, bu mevzuat teknolojiyi,baştan belirlemektedir. Başka bir açıdan, küçük üretici modelinegöre hazırlanmış (gıda, giyecek satın alımı, bina inşaatı vb.işler için) ihale sistemleri, ileri teknolojileri satın almak için gerçekbir engeldir.Günümüzde teknoloji, değerli bir meta olarak, ayrıca üretilmekteve bunun bir pazarı oluşmaktadır. Uruguay Round görüşmeleri sonucundaortaya çıkan Marakeş Nihai Senedi'ne (15 Nisan 1994)bağlı, başta "Ticaret Bağlantılı Fikri Mülkiyet Hakları anlaşması"TRIPS (Agreement on Trade-Related Aspects of Intellectual PropertyRights) olmak üzere, yeni kurulan Dünya Ticaret Örgütü(WTO) ile Avrupa Topluluğu denetiminde, teknoloji ticaretini düzenleyenbir çok uluslararası anlaşma mevcuttur. Artık, teknolojininüretilmesi (sırf teknoloji üretimine yönelmiş araştırma firmalarıhızla çoğalmakta, bunlar, Silicon Valley'de sık görüldüğügibi, sipariş üzerine, diğer firmalar için A&G yapmaktadırlar);ayrı bir ekonomik sektör, ayrı bir uğraşı haline gelirken, ticaretiyani bunun pazarlanması ya da teknolojinin aranıp, satın alınmasıda ayrı bir uzmanlık hatta meslek dalına dönüşmektedir. Oysa,Türkiye'nin ilk sanayileşme sürecinin yaşandığı yıllar,1920'lerden 1970'lere değin, genelde, içerilmiş teknolojilerin birpaket olarak pazarlandığı ve pazarlama-satın alma tekniklerininfazla geliştirilmediği, hatta hiç bilinmediği, teknoloji seçim ve

transferlerinin başka kararlar içinde mevcut olduğu bir dönemdir.Teknoloji seçiminde sofıstikasyon ve/veya sofistike teknolojileriseçme, gelişmişlikle doğru orantdı olduğundan, bu dönemdekiciddi yatırım kararlarında, ana (core) teknolojilerle yardımcı (peripherials)teknolojiler "teknoloji paketi" içindedir. Aslında, gelişmişsistemler, kendilerine uygun teknolojileri ayrı ayrı seçerek,paket içindeki, serbest, modası geçmiş, uygun olmayan hatta kendilerindemevcut teknolojileri transfer etmek durumunda kalmazlar;az gelişmişler ise, istenen-istenmeyen, uygun olan-olmayanher teknolojiyi, satıcıların belirlediği bir fiyattan, paket halindealmak durumunda kalırlar.Teknoloji seçimi ve transferi konusunda, göze çarpan, başlıca tarihigerçekler ve teorik argümanlar, kısaca, böyle özetlenebilir. Zaten, amacımız,bu alanda bir tebliğ vermek değildir. Türkiye'nin günümüze gelinceyekadar yaptığı teknoloji tercihleri/teknoloji transferlerinin bazıları elealınarak, Cumhuriyet Döneminde, ekonominin hatta toplumun, teknolojikaçıdan nasıl şekillenmeğe başladığını, ana hatlarıyla göstermeğe çalıştığımızbu bildiride, yukarıda sıralanan gerçekler ve argümanlar ışığında, geleceğedair kısa bir tahmin yapmak da istiyoruz.OSMANLININ TEKNO-EKONOMİK MİRASI:Osmanlı İmparatorluğu, İngiliz-Türk Ticaret Anlaşması (1838) veTanzimat'tan (1839) sonra, gelişen Sanayi Devrimi'nin daha fazla etkisinegirerek, 19. yy. a damgasını vuran bazı sanayi ve ulaşım-iletişim alanıteknolojik yenilikleriyle tanıştı. Burada, teknoloji seçimlerini kendisininyaptığını söylemek çok güçtür; çünkü, bunları tam olarak anlayacak teknikdüzeyi olmadığı gibi, anlasa bile, serbest seçim yapacak mali güçtenyoksundu. Geleneksel el zanaatları da, kurulan fabrikaların sayısı nedeniyledeğil, Batı'dan ithal edilen sanayi mallan rekabeti yüzünden hızlakayboluyordu.Osmanlı limanları buharlı gemiyle, bu teknelerin ortaya çıktığı yıllarda,1820'lerin sonunda, demiryolları ile 1850'lerin sonunda, Izmir-Aydın demiryoluyla tanıştı. Anadolu'da, 1913'de, İngiliz, Alman ve Fransızşirketlerine ait 3121 km. demiryolu mevcuttu. Buna, Türklerin yaptığıŞam-Medine demiryolu ve Anadolu dışında, Suriye, Bulgaristan ve Yunanistan'dakalan hatlar dahil değildir. İlk telgraf hattı, Istanbul-Edirnearasında, Kırım Savaşı sırasında kuruldu. İstanbul'un İzmir üzerindenAvrupa'ya bağlandığı tarih 1859'dur; Musul'a ve İran üzerinden Hindistan'aise 1860'lann ortalarında bağlanmıştır. Osmanlı ülkesinde 1900'de50 bin km. uzunluğunda telgraf hattı çalışıyordu. Telefon ülkeye 1881'degirmiştir; 191 l'de, bir yabancı konsorsiyuma, İstanbul ve civan için telefonimtiyazı verilmişti. Düzgün posta servisi 1834'de başlamıştı ve1914'de her bin kişiye 6 postane düşüyordu. İstanbul sokaklarında otomobileizin verilmemesine rağmen, yasak zamanla delinmiş, 1914'de, İstan-745

ul'da 110, İzmir'de 22 ve diğer vilayetlerde 55 otomobil bulunuyordu.Elektrikli tramvay İzmir'de 1885'de, İstanbul'da 1889'da ve Selanik'te1892'de çalışmaya başlamıştı. (Issawi)Sanayi olarak, 1913'de, bugünkü Türkiye sınırları içinde kalan yerlerde,10 ve daha fazla işçi çalıştıran 560 işyerinde yaklaşık 35 bin işçi vebunların içinde, o zamana göre, büyük fabrika sayılabilecek 100 ve dahafazla işçi çalıştıran 21 devlet, 32 özel 53 tesiste ise 3 binin üstünde bir istihdamsağlanıyordu. Bu büyük tesisler, un değirmnleri, tütün işlemesi, 3bira fabrikası, 1300 tezgah ve 122 bin iğlik 22 yün ve pamuk dokuma tesisi,2 çimento fabrikası, askeri fabrika ve tersanelerdi. (Tezel, 1995, 103-4) Buna bakarak, Türkiye'de ciddi bir sanayi olduğu söylenemez; amayine de, modern teknolojik imkanların bilinmesi ve öğrenilmesi bakımındançok önemli işlevleri olmuştur.Sanayi buhar gücü demekti. 1913 Sanayi sayımına göre, çevrimgücü hakkında bilgi verilen 245 işletme, 21 bin beygir gücüne eşit enerjikaynağına sahipti. Bunun 3/4 ü buhar, % 5'den azı geleneksel su gücü vegerisi elektrik ve içten patlamalı motordur. Büyük Savaştan önce ülkedeüretilen maden kömürü 900 bin tona yükselmişti; 1923 de, sadece bir-ikibüyük şehirde 45 milyon kws. elektrik üretilebiliyordu.Sanayi Devrimi'ne katılmanın ya da teknoloji üretmenin en büyükgöstergesi makine yapmaktır. İzmir'de kurulan İssigonis ve Rankin makineatölyeleri hakkında O. Kurmuş bilgi vermektedir. Her iki fabrika da"Doğu'da kurulmuş en eski, en büyük ve en mükemmel teknik işletme"olup, 400 işçi ve 300 beygir gücüyle "iki silindirli içten patlamalı motorlar,kondansatörlü, üç imbisatlı buhar makineleri, elektrik jeneratörleri,demir veya saç depolan, çivi, tel, dikenli tel ve ayrıca matbaa hurufatı,komple un değirmenleri, çırçır, yağ, helva ve şekerleme fabrikaları" imalediyorlardı. İkisi de İngiliz sermayeli şirketlerdi. İssigonis, İngiliz uyruğunageçerek İzmir'e göç etmiş bir Yunanlıydı. (D. İssigonis'in, 1960ların başında, İngiltere'de, Volkswagen'den sonraki en başarılı araba tasannusayılan Austin Mini'lerin tasarımcısı, Sir ünvanı alan İssigonis'inbabası olduğunu tahmin ediyorum. Çünkü, tüm haberlerde, kendisinin,İzmir'den İngiltere'ye göç etmiş bir sanayicinin oğlu olduğu ifade ediliyordu).İssigonis içten patlamalı motorlarda, Rankin ise 200 beygirlikbuhar makinalan yapımında ün kazanmıştı. İssigonis, Alman AEG'ninİzmir bölge dağıtıcılığını; Rankin, İngiliz R. Procter'ın acenteliğini almıştı.Rankin, özellikle, Güney Amerika'ya buhar makineleri ihraç ediyordu.(Türkiye'nin ilk makine ihracatı olarak kayda geçmelidir). Önce makinetamirciliği ile işe başlayan bu girişimciler, Aydın demiryolu yapımındansonra, bu işlerde eğitilmiş ve sonra işsiz kalmış teknisyenleri toplayarakkadrolarını sağlamlaştırdılar. (Böylece, belli bir alandaki teknoloji transferinin,başka işler yaratmasının "spill över" örneği ortaya çıkıyor). Bufabrikalara, Savaşın başlangıcında, İngiliz Rice Brothers'a ait bir üçüncü746

atölye daha ilave edildi. Bu tesislere (machine shops) Savaşta, OsmanlıHükümeti el koymuştur. Bu tesisler, 1891-1913 arasında, 54 fabrika için1544 beygir gücünde buhar makinesi imal etmişlerdir. Bunlardan 150beygirlik ikisi Türkiye'de un değirmenlerinde bulunan en güçlü makinelerdi.Ayrıca, un değirmenleri için 107 çeşitli makine daha yapılmıştır.Tam otomatik ilk helva imali ilk kez İzmir'de bu tesislerin yaptığı bir fabrikadagerçekleşti. (Türkiye'deki ilk modern üretim teknolojisi yeniliğisayılmalıdır.) Rankin ve İssigonis'in yaptığı buhar makineleri Türkiye'dekitoplam buhar makinelerinin ürettiği gücün % 4.93'ünü, Batı Anadolu'daise % 9.64'ünü temsil ediyordu. (Kurmuş, 1974, 156-9).Bu noktada önerebileceğimiz bir araştırma planı, Osmanlı'nın 19.yy., ve Cumhuriyet'in ilk yıllarını kapsayan bir "endüstriyel arkeoloji" 3grubunun mevcut eski tesisleri ve teknolojileri kataloglayıp hızla yok olanaz sayıdaki objeyi Türkiye 'nin sanayi tarihine katmalarıdır.Tarım teknolojileri konusunda söylenebilecek tek şey, Anadolu'nun,Hititler'den beri çok değişmeyen bir ilkel kuru tarım sistemine sahip olduğudur.Yabancıların toprak sahipliği 1869'dan önce mümkün olmadığından(toprakta özel mülkiyeti getiren 1858 Arazi Kanunnamesi'nin110. Maddesi İslam hukukuna göre, yabancı tebaanın toprak almasını önlüyordu),yabancıların 1860'lardan itibaren toprak alarak yarattıkları fiilidurum yeni bir kanunla legalize edilmişti; bir çok yabancı, başta İngilizlerolmak üzere Batı Anadolu'da, Çukurova'da büyük topraklar almağabaşladılar. (Barkan, 1940, 391) Sadece, İngilizlerin aldığı toprakların 2.4ile 2.8 milyon dönüm olduğu tahmin edilmektedir. (Kurmuş, 1974, 102-3) Bu topraklarda, ilk kez, dünya piyasalarına yönelik ürünler üreten kapitalistçiftlikler kurulmuş ve o zamanın en yeni tarım makine ve teknikleridenenmiştir. Ancak, bunlar, küçük cepler halinde kalarak, Türk tarımınınyapısını değiştirmeye yetmemiştir. Buna rağmen, 1880'lerdenitibaren, Türk çiftlik sahipleri de bazı yenilikleri benimsemeye, buharlıtraktör, biçerdöver, tohum makinesi vb. kullanmaya başladılar; ilk kez,pamuk, haşhaş, üzüm, tütün gibi sanayi bitkilerine (cash crop) yöneldiler.Bilim ve teknolojide, kendini yeniden üretme anlamında, yüksek öğretimin,araştırma faaliyetlerinin düzeyini belirlemek başka bir alan olduğundan,burada üzerinde durulmamıştır. (Türkcan, 1998)CUMHURİYET DÖNEMİNDEKİ TEKNOLOJİ TERCİHLERİ VETEKNOLOJİ TRANSFERLERİCumhuriyet'in teknoloji transfer dönemlerini, yeni rejimin iktisat politikalarıdönemlerinden ayrı biçimde ele almak oldukça güç olmakla bir-3. Endüstriyel arkeoloji, teknoloji tarihinin özel bir çalışma alanı olarak, önce SanayiDevrimi'nin yurdu olan İngiltere'de doğdu. Bu konuda Bkz. Buchanan. Bu aradaKoç'un Halis'te kurduğu müzeyi ilk endüstriyel arkeoloji kurumu saymamız gerekir.747

likte, sırf teknolojik aşamaları belirlemek amacıyla, bu şemalardan birmiktar sapmak gerekebilir. Bu nedenle, kabaca;(1) Kuruluş yıllarından (1923) Birinci Sanayi Planına (1934) kadarolan nispeten sanayi politikası olmayan bir dönem;(2) Sanayi Planlarından İkinci Dünya Savaşı sonu, daha belirginolarak, 1947 Marshall Planı uygulamalarına kadar yoğun birdevlet eliyle teknoloji transferi, sanayi alt-yapısı kurma çalışmaları;(3) Buradan, 1947'den, Planlı ekonomiye kadar süren liberal vedaha sonra, yarı-liberal dönem; aynı zamanda modern ulaşım veenerji alt-yapısı kurtarma çalışmalarının başlatılması; 1954 tarihli,6224 sayılı "Yabancı Sermayeyi Teşvik Kanunu"nun kabulüile özel yabancı sermayeye açılma ve yaygın teknoloji transferlerinebu dönemde başlamıştır.(4) Planlı dönemin başlangıcından (1963), bu sistemin arka planaitildiği 1980'lerin başı arasında nispeten devlet ağırlıklı, ikili anlaşmalarve diğer resmi teknik yardım programlarıyla yüklüKarma Ekonomi Dönemi;(5) Planların ağırlığını yitirdiği aşamadan, 1980'lerin başından günümüze,özel sektörün giderek ağırlık kazandığı Yeni LiberalDönem, Avrupa Gümrük Birliğine Giriş ile (1996) en üst noktasınaulaşır.Bu ayrıntılara inmeden de, teknoloji transfer aşamalarını, geneldeimalat sanayi açısından, 6224 öncesi (1954) ve sonrası şeklinde ayırmakmümkündür. Çünkü bu kanun yabancı sermaye yatırımları ile birlikte yabancıticari teknolojilerin de artan bir hızla ülkeye giriş kapısını oluşturacaktır.Ancak, daha geniş bir perspektif kazanmak için beşli periyodizasyonuizlemek uygun olacaktır.Bu makale, Türkiye'deki tüm teknoloji transferlerini listeleyen ve sınıflandıranbir 'survey' olmadığından, sadece, bu dönemlerin özelliklerini,stratejik hata ve sevaplarını, bazı örnek olaylarla belirlemeyi ve mümkünse,Türkiye'nin üç çeyrek yüzyılda teknoloji tercih vetransferlerindeki genel eğilimleri ortaya çıkarmayı amaçlayan bir genişçalışma programı önerisi gibi ele alınmalıdır. Ayrıca, bu çalışma bir sanayitarihi kategorisine de dahil edilmemelidir.1. Kuruluş Yıllarından Birinci Sanayi Planına Kadar Olan Dönem,1923-1934:Bu dönem, henüz yeni rejimin iktisadi hayata, Lozan Anlaşması hükümlerinegöre gümrüklerine hakim olamadığı, bir tür Osmanlı iktisadi748

hayatının devamı niteliğinde kabul edilebilir. Buna rağmen, 1920-1930arasında 201 anonim şirket kurulmuş olup, bunun 84 tanesi hizmet alanında,gerisi imalatta idi. (Ökçün, 1970b) Milli Mücadele esnasında, eldekimakine ve teçhizatla, bulunabilen usta ve teknisyenlerle, silah ve mühimmattedariği için kurulan ve sonra Makine ve Kimya Kurumu'nadönüşecek "îmalat-ı Harbiye", Anadolu'daki ilk teknolojik hareket sayılabilir;çeşitli ülke yapımı her türlü silah tamiratı ve bunların çok çeşitlicephaneleri en ilkel usullerle yapılmıştı.Bu dönemdeki imalat şirketlerinin ne kadarının yabancı sermayeliolduğu ve getirdikleri teknolojilerin kökenleri konusunda ayrıntılı bilgilerimizbulunmuyor; sadece kısmi bilgiler mevcuttur. Elektrik ve havagazıüretimi için kurulan 7 şirketin beşinin Alman teknolojisi getirdiği (AEG,Siemens), İzmir telefon şirketinin İsveç Ericson ile ortaklık yaptığını biliyoruz.Henüz Türkiye, Savaştaki müttefiklerinden ya da tarafsızlardan ayrılıp,karşı taraf firmalarına yanaşmak istemiyor. Bu durumu, Cumhuriyet'inilk büyük tesislerinden olan şeker fabrikalarının teknolojilerinde degörebiliriz. Bunlardan ilki, bir grup yerli müstahsil tarafından Nisan1923'te kurulan "Uşşak Terakki-i Ziraat" şirketinin günde 500 ton pancarişleme kapasiteli tesisin Çekoslovak Skoda makine fabrikasının teknolojisiyle10 ay gibi bir sürede kurulmasıdır. Ancak işletme suyu yetersizliğinedeniyle fabrika 17.12.1926 tarihinde, yaklaşık iki yıl sonra çalışabilmiştir.Bu ilk denemede, daha da sık tekrarlanacak temel bir planlama hatasıyapılmıştır. Ancak, Ziraat Bankası ve yeni kurulan İş Bankası öncülüğündeki"İstanbul ve Trakya Şeker Fabrikaları" Şirketinin Alpullu tesisi,Uşak'tan sonra temeli atıldığı halde, bundan önce işletmeye alınabilmiştir.Aynı kapasitede olan Alpullu tesisi, Alman "Machinefabrik BackauR. Wolf' firması tarafından kurulmuştur. Böylece ilk Türk şekeri, 1926sonunda iki tesis tarafından üretilmeğe başlanmıştır. Üçüncü fabrika da,yine Wolf tarafından 1933'te kurulan ve 1934'de işletmeye alınan 1000ton kapasiteli Turhal'dır. Skoda'nın da Alman teknolojisi olduğu düşünülürse,yukarıdaki "silah arkadaşlığının, sanayide devam ettiği tezimizinfazla yanlış olmadığı anlaşılır. Bu üç tesis çeşitli tevsiat ve yenilemelerlegünümüzde de çalışmaktadır.Yeni rejim, 1927'de, Savaştan önce çıkarılmış olan "Teşvik-i SanayiKanun-u Muvakkati"ni yenileyerek, daha geniş kapsamlı teşvikler getirenbir 'Teşvik-i Sanayi Kanunu" kabul etti. Bu kanundan, 189'u Osmanlıdandevir alınan, 28l'i yeni, 480 fabrika ya da tesis yararlanmıştır. Bu tesislerinteknolojileri hakkında da fazla bilgimiz yoktur.2. Birinci Sanayi Planından Marshall Planına Kadar Olan Dönem,1934-1947:Bu dönem, Türkiye'nin ilk ve kapsamlı "devletçilik" aşamasıdır.Türk devletçilik uygulamasını, Fransa'nın 17. yy.'da yaşadığı "Colber-749

tism" ile veya o dönemde uygulamaya sokulan Sovyet Planlamasıyla karşılaştırmamakgerekir. Fransa, büyük güç olmak için alt yapı eksikliğinidevlet eliyle tamamlamağa çalışırken Sovyetler Birliği sınıfsız bir toplumunalt yapısını hazırlamak istiyordu. Oysa Türkiye, dış dünyadaki olumsuzşartlar ve kendi iktisadi bağımsızlığı için bir şeyler yapmağa, o zamanakadar büyük bir sermaye birikimi yapamamış özel sektörün bu açığınıkamu birikimi ile karşılamağa çalışmıştır. Özel sektörün sermaye birikimininyetersiz olması bir yana, bu dönemde bir özel sektör girişimci grubundandahi söz etmek zordur. Devletçiliğin amaçlarından biri de, II.Meşrutiyet'ten beri, "İktisad-ı Milli" politikasının da amacı olan, böylebir sınıfın, Türk Burjuvazisinin doğması için ortam hazırlamaktı. Bundanda anlaşılacağı gibi, bu dönemdeki teknoloji seçimlerinin tamamı devlettarafından yapılmış ve yönlendirilmiştir.Piyasa ekonomileri 1929'da Büyük Buhran'a girerken, Sovyetler, BirinciPlanı uygulamaya sokuyordu; dünyada yaygın bir korumacılık, dahasonra Keynesci makroiktisat politikalarının proto-tipleri olan devletleriniktisat politikalarına müdahalesi, ithal ikamesi dönemin başlıca özelliklerinioluşturur. Türkiye, 1929'da gümrüklerine sahip olmuş, Merkez Bankasıkurulmuş ve İlk Sanayi Planı hazırlıklarına girilmiştir. Bu dönemde,ayrıca, mevcut demiryollarının devletleştirildiği ve yeni demiryolları yapımınabaşlandığı görülür; ulaşımdaki stratejik teknoloji seçimi, tüm ileriülkelerde olduğu gibi, demiryoludur. Bu politika 1950'lere kadar sürecek,sonra tercih karayollarına kayacaktır.Burada, 1933 yılında ana hatları ortaya çıkan ve 1934'te yürürlüğegiren Birinci Sanayi Planı ile 1936'da hazırlanıp, çeşitli değişiklikler yapıldıktansonra 193 8'de yürürlüğe giren İkinci Sanayi Planı'nin hikayesinianlatmayacağız; bunlar başka yerlerde belgelenmiştir. Ancak, SanayiPlanlarının teknoloji tercih ve transferleri hakkında, bilinebilen, bazı örnekleriile yetineceğiz.Birinci Sanayi Planı'nda Sovyet etkisinin ve teknolojisinin rolü olduğubilinir, fakat bu fazla abartılmamalıdır. Türk yönetimi her zaman, iktisaditercihlerinde de dengeyi göz önünde tutmuştur. İsmet Paşa'nin(İnönü) 25 Nisan-10 Mayıs 1932 tarihlerinde kalabalık bir uzman heyetiyleSovyetler'e seyahatinin hemen arkasından 22 Mayıs - 2 Haziran1932 tarihlerinde İtalya'yı ziyaret etmesi ve her iki ülkeden de hem kredihem de teknoloji tedarik etmesi, Başvekilin iktisat eğitimi açısından olduğukadar, yeni teknolojik alt-yapının kökenleri açısından da belirleyicidir.Bir anlamda "planlama" kavramının Sovyetler'den transfer edildiği, amaçve içeriğinin ülkede kararlaştırıldığı söylenebilir. Teknik olarak, sanayiplanlaması, total bir "üretim-yatırım-tüketim" planlaması, bir büyükelektrifikasyon projesi niteliği taşımaz. Daha sonra, 1960'ların KalkınmaPlanları da Sovyet tipi değildir. Yine de, plan-proje yapımı, bugünkü terimiyle"feasibility study" ve mühendislik çalışmaları konusunda Sovyet-750

ler'den çok şey öğrenildiği açıktır; Türkler ilk kez, bir yatırımın seyircisideğil sorumlusu durumuna, bu çalışmalar esnasında ulaşmışlardır. Ağustos1932'de gelen Sovyet uzman heyeti, yurdu dolaşarak, "TürkiyePamuk, Keten, Kendir, Kimya, Demir Sanayii Hakkında Rapor" unu hazırlamışlar;ilk kez sektör ve bölge iktisat raporları diyebileceğimiz çalışmalarınörneklerini vermişlerdir. Daha sonra, 1933 Mart'ında, benzer makineleriyerinde görmek, bunların tetkik ve kabulünü yapmak için Herekeve Feshane (İstanbul) fabrikaları müdürleriyle bazı mühendisler Moskova'yagönderilmiş, Temmuz'a kadar orada kalan heyete fabrikaların teknikprojeleri hazırlanarak teslim edilmiştir. Projelere göre, makinelerMoskova yakınındaki Kari Marx Fabrikası'na ısmarlanmış, Eylül'degelen 50 kişilik bir kafileye teknik eğitim verilmiştir. Böylece sadece makine-teçhizatadeğil insana içerilmiş bir teknoloji transferi yapılmıştır.Sovyet Raporu'nda yapılan pamuklu talep projeksiyonuna göre, Türkiye'ninpamuklu kumaş ve iplik ithalatından kurtulmak için 170.000 iğli,4000 tezgahlı, günde onar saatten iki vardiya olarak çalışacak 3 fabrikakurması gerekiyordu. Bu yaklaşım, Sovyet teknolojisinin başlıca özelliklerindenbirisi olan "gigatomania", büyük-ölçek düşkünlüğünü de yansıtır.Aslında, büyük talep karşısında, maliyetleri düşük üretim yapmanınteknik çözümü ölçek ekonomilerinden yararlanmak, yüksek kapasite kullanmaktır.Çok sayıda, küçük ve farklı (yıl ve orijin) teknolojilerin birarada bulunması da bu yaklaşıma aykırıdır. Sovyet Raporu, "2 cins pamuktanve 4 muhtelif numaradan ziyade iplik üretimine" karşıdır. Buyaklaşım, 1930'ların Türkiye'si için geçerli miydi?Birinci Sanayi Planı'nda, başlıca uygulama organı olan Sümerbanksorumluluğu altındaki 23 proje içinde tekstil ağırlık taşır. Özellikle 4 yenive bir tevsi projesi ile pamuklu dokumanın yeri ayrıdır. Türkiye, dahaküçük ölçekli tesislerde 118.000 iğ ve 3.300 dokuma tezgahı kurmuş,Sovyet tipi "kombinat"a fazla ilgi göstermemiştir. Bu fabrikalardan ikisi,Kayseri ve Nazilli, kaba kumaş üretimi ve basma ve Amerikan bezi üretimiiçin tahsis edilmiş, bunların teknolojisi Sovyetler'den alınmıştır. Dahaince ve kaliteli dokuma için Avrupa teknolojisi tercih edilmiştir. Sadecefabrika kurmak değil, bunun ham maddesi için de yeni teknoloji transferigerektiği bilinmekteydi. Amerikan "ekspres" tohumu diye bilinen "Clevland5" tohumunu yerleştirmek için Adana'daki Pamuk Enstitüsü'nün birsüredir çalışmalar yaptığı da kayıtlara geçmiştir.Birinci Sanayi Planındaki diğer projeler arasında Bursa MerinosYünlü Dokuma Fabrikası, Gemlik Suni ipek Fabrikası (bu ikisi günümüzdekapanmıştır), Beykoz Şişe ve Cam Fabrikaları, Ergani Bakır, KeçiborluKükürt tesisleri, Zonguldak Kömür Tesisleri ve En önemlisi KarabükDemir-Çelik Tesisleridir. Programın uygulanması sırasında GulemanKrom Yatakları Tesisleri ve Kuvarshan Bakır Yatağı İşletme Tesisleri demaden grubuna dahil edilmiştir.Demir - Çelik tesisinin kuruluş yeri ve teknoloji seçimiyle uygulanmasıilgi çekici bir örnek olay oluşturur. Birinci Sanayi Planı'nda 100 bin751

ton/yıl kapasiteli (o zamanın teknolojisine göre çok küçük bir ölçek) birtesisin Karadeniz Ereğlisi mıntıkasına bağlı, biraz içerlerde bir yer olarak,fakat kesin bir yer verilmeden kurulması önerilmişti. Genelde, böyle ağırgirdi-çıktı taşıma maliyeti olan tesislerin deniz veya nehir kenarlarındakurulması düşünülür. Zonguldak taş kömürleriyle çalışacak bu tesisin yakömüre ya da demir cevherine yakın olması düşünülmeliydi. Ancak, askerimülahazalar, iktisadi hesaplara galip gelmiştir. O zamanın İktisat VekiliCelal Bayar, "Sınai tesislerde yer intihamda münhasıran iktisadi mülahazalarınhakim olmadığı... Milli sanayiin, memleketimizde iktisadiihtiyaçlara olduğu kadar yüksek menfaatlerimizin istilzam ettirilebileceğinazik vaziyetlere de cevap verebilmesi... lüzumunda tereddüt yoktur..."demekteydi. (Tezel, 1995, 303) Sonunda Genel Kurmay, tesisin Karabük'tekurulmasına karar verdi. Zonguldak demiryolunun, pahalı da olsaulaşım sorununu çözeceği düşünüldü. Tesislerin İngiliz finansmanı veteknolojisi ile yapımına karar verilerek, 1936 yılında H.A. Brassert şirketineihale edildi. Temeli 3.4.1937 tarihinde atılan tesisin ilk yüksek fırını9.9.1938 de işletmeye alındı. Tesisler, 1940 yılında, 320 bin ton/yıl pikdemir, 148 bin ton/yıl çelik ve 70 bin ton/yıl hadehane kapasitesi ile tamamlandı.Amerikalı iktisatçı Max W. Thornburg, Karabük'ü kötü planlamanınen göze çarpıcı bir örneği olarak sunuyor: "Ordunun güvenlik nedenleriyleseçtiği 4.000 feet yükseklikte bir yerde denizden ve Zonguldak'dan 45mil, Divriği'deki demir cevherlerinden 600 mil uzaklıkta kurulan tesis,Türkiye'nin ihtiyacı olan inşaat demiri, ray ve küçük ebatta profil üretecekken,kalın levhalar, büyük ebat profiller ve yarım inç ve üzerinde çaplıçubuklar üretiyordu... Ülkede başka demir-çelik tesisi olmadığından, sonuçta,haddehane tam kapasite çalışsa, çelik fırınları üçte bir, yüksek fırınlaraltıda bir kapasitede çalışmak durumunda kalırdı. Türkiye gibi kaynaklarıkıt bir ülkede nasıl bir sermaye israfı." (Sugar, 1964, 169)Gerçekten de, 1940-50 arasındaki ortalama kapasite kullanımları haddehanede% 71, çelikte % 46 ve yüksek fırınlarda ancak % 26 oldu. (Tezel,1995, 305)3. Savaş Sonundan Planlı Ekonomiye Geçişe Kadar Olan Dönem,1947-1963:Kambiyo kontrolleri ile birlikte ithalat tahditlerinin kaldırıldığı,tarım kapitalizminin, uygun dünya tarım fiyatlarının da rüzgarıyla (KoreSavaşı tahıl ve pamuk fiyatlarının artmasına sebep olmuştu) gelişmeğebaşladığı bu dönemin ilk yıllarından sonra, 1950'lerin sonuna doğru, kapalıbir rejim, sıkı kambiyo ve ithalat kayıtlamaları ve döviz tahsisleri dönemigelmiştir.Bu dönemde, Türkiye'nin iktisat politikasında, dış politikasında vebuna bağlı olarak, teknolojik alanlarda, etkisini uzun dönemde gösterecekstratejik değişiklikler-seçimler yaptığı kabul edilir. Bu değişikliklerin ni-752

teliği, nedenleri yazımızın kapsamı dışındadır. Ancak, genel hatları ileekonomi daha liberal, dışa açık, özel sektöre ve piyasaların hakim olduğupolitikalara yönelirken, dış politikada, tarafsızlıktan anti-Sovyet ve pro-Batı kampa kaydı. Bu yaklaşım, Türkiye'nin 1947'de Truman Doktriniçerçevesine girmesine, Marshall Yardımından yararlanmasına ve nihaiolarak da, 1951 'de NATO üyesi olmasına yol açacak, iç politikada ise tekparti döneminden çok parti dönemine geçilecek, 1950'de iktidar DemokratParti'ye bırakılacaktır. Demokrat Parti'nin liberal politikaları, özel sermayebirikimi yeterli olmayan bir ülkede, tekrar ve zorunlu olarak, devletçilik,kambiyo kontrolları ve iktisadi-siyasi bir krizle gelen 1960 askeridarbesiyle noktalanmıştır. Amerikalı uzmanların tavsiyesiyle18.1.1954'de kabul edilen 6224 sayılı "Yabancı Sermayeyi Teşvik Kanunu"ve 18.3.1954'de kabul edilen 6326 sayılı "Petrol Kanunu" bu dönemdekiliberal mevzuata örnektir.Stratejik değişikliklere başlangıç noktası olarak Marshall Yardımınıalmak fazla yanlış olmayacaktır. Bu program, genel bir yardım çerçevesiortaya koyar. Bu çerçeve içinde, çeşitli askeri, iktisadi ve teknik yardımimkanları, kolay kredi ve hibeler için anlaşmalar yapılır. Tabii, Avrupaiçin tasarlanmış bu yardımın, Türkiye ve Yunanistan teşmili için TrumanDoktrini'nin ilanı beklenmişti.Kamp değişikliğinin en önemli sonuçlarından birisi askeri malzemesilah sistemlerinin, savunma doktrinleriyle birlikte değişmesidir. Bilindiğigibi, Türkiye ve benzer ülkelerdeki tarihsel modernleşme hareketleriningerekçelerinden biri, Batı orduları karşısında üstünlüğün kaybedilmesi vebunu karşılamak için yeni silahları ve bunları üreten sanayileri (teknolojileri)transfer etmek şeklinde bir savunma refleksidir. Bilindiği gibi, Osmanlıgenişleme döneminde bile Batı'dan silah teknolojisi transfer etmiştir:Fatih'in Macar Urban'a büyük çapta toplar döktürmesi yanında 18.yy'dan itibaren Fransız ve Prusya subaylarına askeri mühendislik okulları(Mühendishane-i Berri ve Bahri Hümayun) kurdurulması, yeni talim veaskeri düzenler getirilmesi, bu yüzden katlolunan reformcu padişahlar,paşalar, yeniçeriliğin tasfiyesi vb. tarihimizin önemli dönemeçleridir BirinciDünya Savaşı öncesi ve esnasında Ordu, Alman teknoloji ve doktrinlerietkisine girmiş, bu etki, malzeme ve silah ağırlığı olarak İkinciDünya Savaşında da devam etmiştir. Savaş sırasında bazı müttefik güçlere(ingiltere ve ABD) ait malzeme ve silah temin edilmişse de, bunlarstratejik bir değişiklik yapmamıştır. Ancak, 1947'de ABD ile yapılan"Matual Defence Assistance Act" ile Türkiye'ye, NATO'ya girmesindenönce, 1948-1952 arasında 687 milyon USD askeri yardım sağlanmış, buda Ordumuzun tamamen ABD, daha sonra NATO standart ve silahlarınaaçılmasının başlangıcı olmuştur. Kore Harbi de silah ve yeni sistemlerinTürk askerleri tarafından öğrenilmesinde önemli bir uygulama alanı olacak,bu dönemde, Türk Hava Kuvvetleri, jet savaş uçakları (F-84 ve 86lar) ile tanışacaktır. Az çok millileştirilmiş Alman doktrinlerinin (tabye)753

ırakılıp ABD sahra talimnamelerinin ve diğer metinlerin tercüme veadaptasyonuyla büyük bir teknoloji transfer aşamasına geçilmiştir. 4Sivil hayattaki en önemli stratejik değişikliklerden biri, Amerikalılarınyardımıyla Karay olları Genel Müdürlüğü'nün (TCK) kurulması veulaşımda, demir yolları yerine karayollarının ağırlık kazanmaya başlamasıdır.Bu çok iyi bilinen bir konudur; tarafları da bellidir. Bu seçimdeneler rol oynamış olabilir? Bir kez savaştan çıkmış ABD sanayii, tank yerine,iş makineleri üretmeğe başlamıştı ve bunu satmak zorundaydı.Marshall Yardımının insani cephesi arkasında bu iktisadi gerçeğin bulunduğupek saklanmaz. ABD de kendi içinde bir stratejik tercih yapıyor,demir yollan yerine hızla karayolları ve hava yollarına geçiyordu. (Bombardımanuçakları inşa kapasitesinin yolcu uçaiklanna dönüştürülmesi çokiyi bir teknoloji seçimi, neo-klasik iktisadın üretim imkanları eğrisindekikaymaya, ders kitabı şekliyle, tereyağı-top arasındaki miktar değişimininçarpıcı örneğiydi.) Otomotiv sanayii (Detroit) çok güçlendiği gibi petrolşirketlerinin bu sistemle akrabalığı ve en büyük şirketlerin bu gruba taşınması,siyasi etkilerinin de artmasına yol açmıştı; ABD'nin dünya pazarlannayayılma dönemiydi. Amerikan yardım örgütlerinin (AID) önemlimisyonlarından biri bu olacaktı. Bu teknoloji tercihinin ABD den empozeedildiği ve yeni Demokrat Parti iktidarı tarafından da kolaylıkla benimsendiğianlaşılmaktadır.Türkiye'de teknoloji tercihlerinin siyasi tercihlere paralel bir "kamplaşma"sistemi içinde daha kolay anlaşılabileceğini düşünüyorum. DemokratParti, CHP'nin devletçilik politikalarına olduğu kadar demiryolupolitikasına karşı çıkmayı da bir içgüdü haline getirmişti; Türkiye'yi"Küçük Amerika" yapmak gibi bir ideal, Amerika'da olan ve yapılan herşey iyidir, mantığını doğuruyordu. DP hüniyet temasını işlediği için, insanlarınistediği yere gitmesini sağlayan ferdi taşımayı, toplu taşımayatercih etmesi doğaldı. Gerçi, Karayolları CHP zamanında kurulmuştuama benimseyen DP oldu. Çünkü, yol yapmak devletin işiydi ve yapımında"yol vergisi" adı altında köylünün çalıştırılması, CHP'ye karşı kullanılanpropagandanın önemli bir unsuru olmuştu. Yolların emek-yoğun değilsermaye-yoğun biçimde devlet eliyle yapılması, hem köylüyü mutlu kılanhem de "modernlik" imajını pekleştiren bir husustu. Bu politikalar, Türkiye'dedemiryollarının 1950'lerden sonra yaklaşık yarım yüzyıllık ihmalinidoğurduğu gibi, karayollarının devlet eliyle yapımından müteahhite verilmesine,oradan yap-işlet-devlet modeliyle yabancı firmalara ana yollartahsisine ulaştı.4. Bu dönemde çocukluğunu yaşayan benim gibi asker ailesi kökenliler, Alman Ştoverlerininyerini ciplerin, bize çok büyük gelen Cemselerin (GMC) hızla doldurduğunu,M-48 ve M-36 tanklarının, topların trenlerle Doğu'ya aktığını, Amerikan, potin vepalaskalarının yayıldığını, ordu kıyafetlerinin de (kepler, montgomeriler vb.) yeni düzeneuydurulduğunu yaşamışızdır. Bu deneyim, küçük ölçüde, bir "Nizam-ı Cedit"veya "Asakir-i Mansure" havasındaydı.754

Türkiye'de ulaşım politikasındaki stratejik yanlışlardan çok söz edilir.Bazıları da, bugünkü durumumuzu iftihar vesilesi sayar. Kanaatimizce,Türkiye, 1950'den sonraki stratejik tercihlerinde yaptığı gibi, uçlardayaşamayı sevmekte, dengeyi bulamamaktadır. Kuşkusuz, büyük bir ülkede,her tarafa demiryoluyla ulaşmak pahalı ve hatta imkansız bir hedeftir.Ama, üç yanı denizle çevrili küçük bir "Kıta"da yaşadığımız unutulmadan,denizyolları, demiryolları ve kara yolları arasında optimal bir dengekurulabilirdi. Avrupa, yük taşımasını, deniz ve demiryoluna bırakırken,Türkiye, Avrupa'nın en büyük tanker, kamyon ve otobüs filosuyla petroledayalı çok pahalı ve tehlikeli (trafik kazaları) bir taşımacılık yapmaktadır.Avrupa, Japonya ve ABD giderek hızlı (saatte 300 km. civarında) trenlerledemiryollarını canlandırırken, biz, Almanların yüz yıl önce yaptığı(uzun ve günümüze göre standart altı) hatlarda Ankara-Istanbul arasındaseyahat ediyoruz. Tabii ki, bunların alternatif çözümlerini burada üretenleyiz.5Burada ulaşım konusunda yarım yüzyıl önce yapılmış stratejik birdeğişikliğin nedenleri üzerinde durduk. Bu devletin, yönetenlerin yaptığıbir seçimdir; doğrudur-yanlıştır; tarih değerlendirir. Bunun üstüne,1980'lerde devlet eliyle yol yapımı, hatta planlamasının, tamamen firmalara,uluslararası konsorsiyumlara bırakıldığı yeni bir model geliştirildi.Bu da bir teknolojik tercihtir; daha başka yerlerde değerlendirilmelidir.İşin başka bir yanı bu genel tercihin veri olarak alınması durumunda,uygulama ya da taktik seçimlerinin rasyonel ve şartlara uygun olup olmadığı,sistemin kendi "feasibility" sini yapıp yapamayacağıdır. Başka deyişle,karayollarının en ekonomik yöntemle önceliği olan güzergahtan geçirilmesi,inşaatın zamanlaması ve teknik seçiminin iyi yapılması vb.hususlardaki kararlar ne ölçüde "mühendis-teknisyen" kararlarıyla alınmaktadır?Bu dönemde ve daha ilerde, iktisadi kararlarda askerlerden çokyeni siyasetçiler ağırlıklarını hissettirecektir. 65. Biz, başka bir yerde, yeni, hızlı demiryolları ile Ankara-Istanbul'u birbirine banliyöşeklinde bağlayarak, Tokyo-Osaka gibi, gelecekte İSTANKA diye anılacak bir büyükşehir kompleksi ile, iki şehrin de "ufunetini" aradaki boş alanlara yaymayı ve bu sisteme,Bursa-Eskişehir eksenini ilave ederek, daha geniş bir sanayi-metropol planlamasıyapmayı önermiştik. (Boratav-Türkcan, 1993, 111-2)6. İlgi çekici bir yanlışlıklar setine burada değinmek yerinde olur. lstanbul-Ankara karayolu,harita üzerinde de görüleceği gibi, Bolu'ya uğramadan ve Bolu Dağını aşmadan,daha Güney'den kolay ve kısa bir hat çizer. Bolu milletvekillerinin gücü, yolubugünkünün yerine, Kuzeye çekmiştir. Bu birinci yanlış tercihtir. Daha sonra,1980'lerde, TEM de, buna paralel ve Bolu Dağı'nı geçen bir ikinci pahalı yol olmuştur.Bu ikinci hatadır. Burada yolun ekonomisi üzerinde durmuyorum. Bu kararla birlikte,iki büyük modern mühendislik hatası yapılmıştır: Birincisi, yolun projelendirilmesi,inşaatı, kontrol mühendisliği ve hatta finansmanı, yapımcı firmaya terkedilmiştir. Pek tabiidir ki, firmalar, kendileri için en kolay, en kârlı projeyi, kendi insaflarıylauygulama durumundadırlar. İkincisi, bir projede en zor kısımlar önce başlarve parçalar aynı zamanda bitirilir ki, zaman faktörü ekonomik kullanılmış olsun. Birprojede eğer Bolu Dağı varsa, ilk kazma buraya vurulur, çünkü projenin en güç bö-755

Tarımdaki büyük teknolojik değişimi burada anlatmak çok güçtür.Anadolu tarihinde, demografik, sosyal ve ekonomik sonuçlarını hâlâ yaşadığımızbüyük değişimin temelinde, tarım teknolojisinin kökten değişimi,"traktör stratejisi" denen (Singer, 1977, 202) mekanizasyon yatmaktadır:Traktör sayısı 1948'de 1.756 iken, 1950'de 16.585, 1952'de 31.415,1957'de 44.144 olmuştur. Buna paralel, o zamana kadar pek bilinmeyenbiçer döverlerin sayısı 1958'de 6.592'ye yükselmiştir. Bu makinelerle, ülkemizdetarım topraklan birleşerek optimal ölçeklere ulaşıldığı gibi, ekilebilirtopraklar en üst düzeye çıkmış, sermaye-yoğun üretim, köydenşehre göçü hızlandırmıştır. Tanm kapitalizmini ülkeye kim getirdi sorusunaiktisat tarihçisine bırakarak, gözden kaçan bir teknolojik bağlantıyaişaret etmekle yetinelim. Mekanize bir ordu, sanayileşme, makineye aşinainsanlar ister. Türkler, ilk kez makine ile bu aşamada, kitlesel bir tanışıklıkkazandılar. Köylü, bir traktör, bir kamyon görmüş olarak, şehirdekifabrikada, mekanize taburda hayata daha kolay adapte oldu; makine talebiarttı. Bu talep, daha sonraki aşamada otomotiv sanayiinin ve geneldesanayileşmenin ivmesini artıracaktır.Unutulmamalıdır ki, bu dönemde, Türkiye, toplu iğne ve kurşun kaleminithal edildiği, pek az tüketim malının üretildiği bir aşamadan, tedricen,en ileri (high-tech) olmasa da, her malın üretildiği, monte edildiği biryere doğru hareket etmiştir. 7 Daha önemlisi, ilk yerli özel sanayi sermayesibu dönemde mayalanır: Koç, Sabancı, Eczacıbaşı vb. ticaretten ilk sanayidenemelerine geçerler. Ülkede sanayileşmenin ikinci perdesi açılmıştır.lümü burasıdır. Bilindiği gibi, yolun bütün kısımları işletmeye alındıktan sonra, bubölümün inşaatı başlamıştır. Firma, burayı İtalyan usulü viyadüklerle geçecekken,1993 de projelerin başlatıcı sayılan zat ölüp, yerine meslekten, çok deneyimli bir inşaatmühendisi devletin başına geçti ve ilk kararlarından biri, sanırım, çevre mülahazasıyla,Bolu Dağı'nı tünelle geçmek oldu. Herkes de bilir ki, Türkiye'nin en zor jeolojikşartlarını taşıyan böyle bir yerde, uzun etütler olmadan tünele başlanmaz vebelki de, ekonomisi olmadığından yapılamaz. O tarihte tünele girildi ve hâlâ çıkılamıyor.Bu arada, Türkiye'nin en işlek yolu Ankara-Sivrihisar çok geç bir tarihte, KarayollarıGen. Müdürlüğü tarafından yaptırılmaya başlandığında, bir banliyö hattı olan İzmir-Çeşme yolu, arazi rantı kazanmak için otoyol sistemiyle yaptırıldı. Dünyada hiçbirotoyol, çıkmaz sokak gibi, küçük bir tatil kasabasında sona ermez. Hâlâ, Istanbul-İzmir otoyolunun planı bile mevcut değil.7. Çocukluğumuzda, Anadolu'da en önemli aydınlanma aracı, elektrik olan ve olmayanyerlerde (elektrikler lokal üretildiğinden, her zaman çalışmaz, çalışırsa çok düşükvoltajda çalışır, fazla bir yaran olmazdı) lüks lambası denen, gaz yağıyla çalışan amagüçlü ışık veren bir aygıt bulunurdu. Her evde de olmayan bu 'lüks'ün ipek veya benzeribir maddeden yapılmış gömleği (fılaman) belli bir sürede biterdi. Sanırım İsveçlilerleyapılan ilk yabancı sermaye yatırımı bu gömlekle ilgiliydi. Zaten çoğu İsveçyapımı lüks kullananlar için önemli bir gelişmeydi. Lüks lambası nasıl geldi, yanına(yine gazyağıyla çalışan ve çok pratik bir buluş sayılan) gaz ocağını nasıl taktı, tümbunlar bizim sanayi tarihimizin araştırılması gereken konulardır.756

4. İthal İkamesi Ağırlıklı İlk 3. Beş Yıllık Kalkınma Planı Dönemi,1963-1980:Türkiye'nin yaygın ve yine kendi ölçeğine göre yoğun biçimde sanayileştiğive doğal olarak da en büyük, kitlesel teknoloji transferlerini yaptığıdönemdir. Bu dönemde yerli ve yabancı özel sektörün yanı sıraKİT'ler de çok önemli teknolojiler transfer etmişlerdir. Bu transferlerdeve seçimlerde DPT'nin ve çeşitli yerlere bağlı çalışan (bir ara Ticaret Bakanlığı,sonra DPT ve şimdilerde Hazine Müsteşarlığı) Yabancı SermayeDairesi Başkanlığı'nin, sektörlere göre, yatırım büyüklük ve niteliklerinebağlı olarak, derece derece kontrol ve kriter uygulamaları olmuştur. 8 Budönem, iktisat politikaları açısından "ithal-ikameci" denilen bir aşamadır.Küçük ölçekler ve daha geri teknolojiler (kullanılmış makine ve teçhizat)kapalı gümrük duvarları arkasında kârlı çalışabilir çünkü, fiyatlar dünyafiyatları değil, milli pazardaki monopol fiyatlarıdır. "Bebek sanayiler" uygulaması,kalkınmanın ilk aşamalarında gerekli midir, değil midir?Bunun tartışma yeri burası değildir; ancak, pek çok, eski, küçük-ölçekli,orijin ülkesinde kârlı olmaktan çıkmış teknolojinin ve makinelerin ülkeyegirdiğini de inkar edemeyiz; bu da, teknolojiyi siz üretmiyorsanız, çokdoğaldır.KİT'lerin teknoloji transferleri ayrıca ele alınmağa değer bir teknolojitransferi örnek olaylar seti oluşturur. Sovyetler Birliği ile yapılan paketprogram (Isdemir, Seydişehir Alüminyum), Batı kökenli Erdemir, KaradenizBakırları (Finlandiya'nın henüz denenmemiş yeni bir "smelting"teknolojisi girdi), Kayseri Çin-Kur, Uludağ Volfram gibi metalürji alanındakikimi başarılı, kimi hayli başarısız bir çok seçimin devlet kademelerindenasıl yapıldığı araştırılmalıdır. 9 Ancak, makro seçimin nedeni, örneğin,Sovyet teknolojisi, 1930'lardaki Birinci Sanayi Planı'nın tercihlerinebenzeyen, çeşitli iktisadi ve siyasi şartlar altında, o zamanki hükümetinsiyasi bir kararı olmalıdır. Bir anlamda kısıtlı bir teknolojik bir seçim kararıdır;Eğer serbest piyasadan alüminyum teknolojisi almak mümkünolamamışsa, mali güç yetmezliği veya bu alandaki Batı oligopolü Türkiye'ninüretici olmasını istememişse, Sovyet teknolojisinden başka seçenekkalmamıştır. Ancak, Sovyetler'de, birden fazla teknoloji ve ölçekvarsa, bu seçimi Türk uzmanlar mı yapmıştır yoksa bir Sovyet Bürokratı,"bu sizim için iyidir" diyerek, bu seçimi bizim adımıza mı yapmıştır?Bunlar da devlet arşivlerinden ve hâlâ yaşayan, o zamanın politikacı vebürokratlarından öğrenilmelidir.8. Örneğin, bir zamanlar çok pahalı bir kiralama yöntemiyle kullanılan bilgisayarlarınkamu ve özel sektör talepleri, DPT, DİE ve Bakanlık uzmanlarından oluşan bir komitetarafından değerlendirilirdi. O zamanki bilgisayarların gücü bugünkü basit bir PCnin de çok altındaydı.9. Doktora öğrencim Metalurjist Esin Yörük, Türkiye'nin bu alanda yaptığı teknolojitransferleri ve seçimleriyle ilgili bir doktora tezi hazırlamaktadır.757

5- Yeni Liberal Dönem, 1980 den Günümüze Değin:Türkiye'nin, dünyada esen liberal rüzgarlara, biraz geç de olsa, katılmasıyla,şeklen planlı ama bir yerde, geç gelen liberalizmin etkisiyle,kendi ölçeklerinin ötesinde bir mali ve ticari serbestliğe kavuştuğunu,bunu iyi ve kötü, krizli yanlarıyla yaşamağa başladığını biliyoruz. Doğalolarak, kambiyo ve ithalat kontrollarının, pratikte kaldırıldığı, ihracatında aşırı biçimde teşvik edildiği bir ortamda, yabancı sermaye yatırımlarıve teknoloji transferleri, haydi haydi serbest kalmıştır. Pek çok büyük yatırımve teknoloji trasferi bu dönemde özel sektör eliyle gerçekleştirilmiş,kamu sektörü de, özellikle haberleşmede, dijital santrallara geçerek teknolojiksıçrama yapmıştır. Teknolojilerin büyük ölçüde, üçte ikiye yakınıAvrupa Topluluğu ülkelerinden geldiği, AB D'nin bunu dörtte biri civarındabir teknoloji sağladığı görülmektedir. (Tablo 1) Japonya ise bu dönemde,Türkiye'ye tedricen girmektedir. 6224 çerçevesindeki özel sektörünyaptığı lisans anlaşmalarının imalat sanayiinde yoğunlaştığı aşağıdaki2. tabloda görülmektedir.Tablo 1. Türkiye'de 6224 Saydı "Yabancı Sermayeyi Teşvik Kanunu"na Göre YapılmışLisans Anlaşmalarının Ülkelere Göre Dağılımı, 1980-1996Yıllar ABD Avrupa Birliği Japonya Diğerleri Toplam1980 3 6 1 101981 3 15 3 211982 2 17 2 4 251983 9 32 14 551984 7 49 2 11 691985 1 13 2 17 331986 8 54 4 10 761987 19 50 5 20 941988 15 39 5 17 761989 15 43 1 15 741990 12 45 1 12 701991 19 34 3 561992 7 28 4 9 481993 9 23 1 3 361994 6 38 4 6 541995 13 38 4 551996 7 59 3 9 78Toplam 155 593 34 148 930Kaynak: Hazine Müsteşarlığı, Yabancı Sermaye Başkanlığı Yayınlan ve Yayınlanma-758

Tablo 2: Türkiye'de 6224 Sayılı "Yabancı Sermayeyi Teşvik Kanunu"na Göre YapılmışLisans Anlaşmalarının Sektörlere Göre Dağılımı, 1980-996Yıllar Tarım Madeıı İmalat Hizmet Toplam1980 10 101981 21 211982 25 251983 1 54 551984 4 59 6 691985 4 29 331986 3 68 5 761987 2 1 81 10 941988 3 68 5 761989 3 56 15 741990 2 62 6 701991 2 2 46 6 561992 1 2 42 3 481993 34 341994 1 51 2 541995 45 10 551996 52 26 78Toplam 25 6 803 96 930Kaynak: Hazine Müsteşarlığı, Yabancı Sermaye Başkanlığı Yayınlan ve Yayınlanma-Bu tablolardaki veriler sadece 6224'e tabi firmaların lisans anlaşmasıtescillerini kapsamaktadır. Bunun dışında pek çok lisans anlaşması yapılmıştır.Ancak bunların sayıları, dağılımları, ödeme özellikleri, niteliklerivb. hakkında hâlâ ciddi verilere sahip değiliz. Türkiye'de teknoloji stokunuve teknoloji düzeyini belirleyen bu en önemli dışsal faktör hakkındakapsamlı bilgilerimizin olmaması, bilim ve araştırma politikalarımızın dasağlıklı tasarımını engellemektedir. Böylece acil, hatta gecikmiş bir araştırmaprogramının da çerçevesi ortaya çıkmaktadır.KAYNAKLARBarkan, Ö.L., "Türk Toprak Hukuku Tarihinde Tanzimat ve 1274 (1858) tarihli Arazi Kanunnamesi",MEB, Tanzimat, 1940 içinde.Boratav, K. ve Türkcan, E., (Editör) "Türkiye'de Sanayileşmenin Yeni Boyutları veKİT'ler", Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1993759

Buchanan, R. A., "industrial Archaeology in Britain", Penguin, 1966. in, 1977.DİE, "Türkiye'de Toplumsal ve Ekonomik Gelişmenin 50 Yılı", 1973.inan, A., "Devletçilik İlkesi ve Türkiye Cumhuriyetinin Birinci Sanayi Planı", Türk TarihKurumu, 1972.İnan, A., "Türkiye Cumhuriyetinin İkinci Sanayi Planı", Türk Tarih Kurumu, 1989.Issawi, C., "The Economic History of Turkey", The University of Chicago Press, 1980.Kepenek, Y. ve Yentürk, N., "Türkiye Ekonomisi", Remzi Kitabevi, 6. Basım, 1994.Keyder, Ç., "Dünya Ekonomisi İçinde Türkiye", Tarih Vakfı, 1995.Kurmuş, O., "Emperyalizmin Türkiye'ye Girişi", Bilim Yayınları, 1974.Ökçün, G., "Osmanlı Sanayii: 1913; 1915 Yılları Sanayi İstatistikleri", AÜSBF Yayını,1971.Ökçün, G., "Türkiye İktisat Kongresi 1923", AÜSBF Yayını, 1968.Ricardo, D., "The Principles of Political Economy and Tcucation", Dent, 1962.Singer, M., "The Economic Advance of Turkey, 1938-1960", Turkish Economic Society,1977.Sugar, P. F., "Economic Modernization in Japan and Turkey", Princeton, 1964 içinde.Tekeli, İ., ve İlkin S., "Uygulamaya Geçerken Türkiye'de Devletçiliğin Oluşumu",ODTÜ, 1982.Tezel, Y. S., "Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi", Tarih Vakfı, 1995.Toprak, Z„ "Milli İktisat-Milli Burjuvazi", Yurt Yayınlan, 1995.Türel, O., "Uluslararası Ticaret ve Teknolojik Değişme: Teori ve Politika Sorunları ÜzerindeBir Değerlendirme", DİE, Teknoloji ve İstihdam, (Editör: Tuncer Bulutay),1998, ss. 135-142.Türkcan, E., (Oktar Türel'in Çalışması Üzerine) "Yorum", DİE, Teknoloji ve İstihdam,(Editör: Tuncer Bulutay), 1998, ss. 135-142.Türkcan, E., "Türkiye Cumhuriyeti'nin Bilim ve Teknoloji Politikalan, 1923-1998: TarihiBir Perspektif", O.D.T.Ü.de yapılan 75. Yıl Kongresi'nde sunulan bildiri. (10-12Aralık 1998).760

TURKISH ECONOMY ON THE THRESHOLD OFTHE 21st CENTURY: A CRITICAL REVIEW OFSOME RECENT INTERNATIONALAPPRAISALSProf. Dr. Dr. h.c. Şefik Alp BAHADIR*INTRODUCTIONIn these days, as we approach the next millennium, the Republic ofTürkiye -as it is now officially known- celebrates its 75th anniversaryand, throughout the country, festivities are taking place to mark the event.This is an appropriate occasion to take stock of the achievements of thisvery young state. This paper is an attempt to undertake such stocktakingin the field of political economy and derives two main results. First, inthe 20th century when most countries got "stuck" in a path of insufficientgrowth and economic backvvardness, Turkey has revealed a high degreeof adaptive effıciency vvith regard to changing global economic trendsand external shocks, and this promises to be the most outstanding developmentalasset of the country in the next millenium. Second, this high degreeof adaptive effıciency of the Turkish economy is the outcome of thecultural renevval and the nevv belief system of the Turkish society vvhichoriginate in Atatürk's cultural reforms. The first section of the papergauges the economic signifıcance of culture by exploring the concepts ofpath dependence and adaptive effıciency. The second section touches onfour episodes of successful economic policy changes in the past vvhichdisplay the adaptive effıciency of the economic system in Turkey. Thepaper concludes vvith some general observation on the Turkish economyon the threshold of the 2İst century.Professor Bahadır is holder of the Chair for Contemporary Middle Eastern Researchat the Institute of Economics of the University of Erlangen-Nuremberg. At thepresent, he is also executive director of the Interdisciplinary Central Institute ofRegional Research of the University of Erlangen-Nuremberg; Director of the GraduateSchool of Interdisciplinary Middle East Studies of the Universities of Bambergand Erlangen-Nuremberg; and Predean of the Faculty of Philosophy of the Universityof Erlangen-Nuremberg.761

The Economic Significance of CultureIn his Alfred Nobel Memorial Lecture of 1993, Douglass C. Northraised an issue which turned out, since then, to be the focus of internationaldebates on the theory of economic dynamics, especially in the fıeldof cliometrics: "Why do economies orıce on a path of growth or stagnationtend to persist?" 1 . In two volumes, The Rise of the Western World}and Structure and Change in Economic History 3 , North investigatedworld history in this light. The principle question in these volumes is whyEurope failed to grow in a sustained manner from 900 to 1700, yet succeededthereafter. This sort of question is very common in the field of economichistory and it evokes one of the central issues of the history of theOttoman Empire vvhich is why the Empire failed to grow in a sustainablemanner after 1600 4 .The ansvver of North to this kind of question is, hovvever, a noveltyin mainstream economics insofar as he argues that increases in the conventionalfactors commonly used to explain economic grovvth imply thatan economy has the capacity to grow. They do not therefore explain whygrowth is absent in particular countries or at particular times. Saying thatcountries grow because they increase their stock of capital is, accordingto North, like saying that people are rich because they have money. In hisvievv, the rules of economic and social interaction determine economicoutcomes more than the stock of resources and the level of technology.North vvould like to return economic historians to one of their originaltasks, that is to the understanding of the "humanly devised constraintsthat shape human interaction" 5 , whether they be laws, norms, ideology,government agencies, constitutions, codes of behavior, religion, or conventions.The path of development of any society depends, according to North,crucially on these formal and informal rules and constraints of human interactionand on their evolution through time. With an enabling set ofrules and constraints, capital can accumulate, innovation can flourish, andeconomic growth can be sustained. Without it, nothing. Hovvever, theemergence of an enabling set of rules and constraints depends cruciallyon the kind of learning that the individuals in a society acquired through1. Douglass C. North, "Economic Performance Through Time", The American EconomicReview, Vol. 84, No. 3 (June 1994), pp. 359-368, cit. p. 365.2. Douglass C. North and Robert Paul Thomas, The Rise of the VVestern World: A NevvEoonomic History. London: Cambridge University Press, 1973.3. Douglass C. North, Structure and Change in Economic History. Nevv York: W.W.Northon & Co., 1981.4. See, in particular, Halil İnalcık, "Military and Fiscal Transformation in the OttomanEmpire, 1600-1700", Archivum Ottomanicum, Vol. 6 (1980), pp. 283-337; and, TheOttoman Empire. The Classical Age 1300-1600. Nevv York: Weidenfeld and Nicolson,1973, by the same author.5. Douglass C. North, institutions, Institutional Change and Economic Performance.Nevv York: Cambridge University Press, 1990, p. 3.762

time. This collective learning "consists of those experiences that havepassed the slow test of time and are embodied in our language, institutions,teehnology, and ways of doing things" 6 . From this perspective,North asserts his main argument as follows: "It is cluture that providesthe key to path dependence-a term used to describe the prowerful influenceof the past on the present and future. The current learning of anygeneration takes place within the context of the perceptions derived fromcollective learning. Learning then is an incremental process fıltered bythe culture of a society vvhich determines the perceived payoffs, but thereis no guarantee that the cumulative past experience of a society vvill necessarilyfit it to solve nevv problems. Societies that get 'stuck' embody beliefsystems and institutions that fail to confront and solve nevv problemsof societal complexity". Accordingly, "incentives embodied in belief systemsas expressed in institutions (i.e. formal and informal rules and constraintsof human interaction, S.A.B.) determine economic performancethrough time" 7 .After founding the eminent impact of culture on the path dependenceof an economy, North refuses the conventional concept of allocative efficierıcyas an appropriate criterion of successful economic grovvth. In hisvievv, "it is adaptive rather than allocative efficiency vvhich is the key tolong-run grovvth. Successful political/economic systems have evolvedflexible institutional structures that can survive the shocks and changesthat are part of successful evolution 8 . But again, it is the culture vvhichbrings about the adaptive efficiency of economies and their long-run performance.In the vvords of North, "these systems have been a product oflong gestation. We do not knovv hovv to create adaptive efficiency in theshort run" 9 .North's conceptualization of the impact of culture on path dependenceand adaptive efficiency of economies may be vievved as a paramountassault on mainstream economic theory since it implies refusal toaccept the concept of allocative efficiency as the key instrument of thattheory. On the other hand, North has been avvarded the Nobel Prize in Economics"for having renevved research in economic history". Therefore,his vvork certainly marks the beginning of a cultural turn in the reasoningof mainstream economists, and it has pioneered theoretical and empiricalstudies in this line vvhich focus on many topics, such as the role of culturein the emergence and perpetuation of distinct institutional and organizationaltrajectories 10 , the formal and informal institutional foundations of6. Douglass C. North, "Economic Performance...", p. 364.7. Ibid.8. Ibid., p.367.9. Ibid.10. Avner Greif, "Cultural Beliefs and the Organization of Society: A Historical andTheoretical Reflection on Collectivist and Individualist Societies", Journal of PoliticalEconomy, Vol. 102, No. 2 (October 1994), pp. 912-950.763

the market and informal systems for contract enforcement 11 , the interrelationsamong social structures, culture, and economic and political institutions12 , the role of various organizations in facilitating cooperation, organizationalcomplementarities, and the institutional foundations of thestate 13 , to name but a fevv.In spite of this intensive research vvork, tvvo central issues raised byNorth have so far not been resolved: Firstly, "Why do economies once ana path of growth or stagnation tend to persist?", and secondly, "how tocreate adaptive efficiency in the short run" in order to release an economyfrom the path of stagnation. Concerning the second question, it is generallyaccepted that emulation is not a panacea. North asserted this bystressing the importance of informal rules and constraints in a societyvvhich adopts the institutional structure of a more successful society:"Economies that adopt the formal rules of another economy vvill havevery diferent performance characteristics than the first economy becauseof different informal norms and enforcement. The implication is thattransferring the formal political and economic rules of successful Westernmarket economies to third-vvorld and Eastern European economies is nota suffıcient condition for good economic performance" 14 . Recently, VictorNee stressed the same conclusion by comparing the economic performanceof transition economies. In these countries, governments "implementedfar-reaching transformation of formal rules of the game toinstitute market economies. (...) But vvhether rulers follovved blueprints ofcapitalist transition provided by Western economists of pursued a trialand-errorevolutionary approach, the behavior of economic actors frequentlybears little resemblance to the legitimate courses of action stipulatedby the formal rules. Instead, netvvorks based on personal connectionsserve to organize market-oriented behavior according to informalnorms reflecting the private expectations of entrepreneurs and politicians.They act in the shadovv of the state, often at odds vvith the goals formulatedby rulers. In China, informal privatization and local arrangements havecontributed to a remarkable tvvo decades of sustained economic grovvth.But in Russia, mafıa-like business netvvorks have operated to obstructBoris Yeltsin's efforts at building a modern market economy. What accountsfor the difference in results? One thing is certain: a one-sided fo-11. Karen Clay, "Trade VVithout Lavv: Private-Order institutions in Mexican California",Journal of Imw, Economics, and Organization, Vol. 13, No. 1 (April 1997), pp. 202-231.12. Masahiko Aoki, "Tovvard a Comparative institutional Analysis: Motivations andSome Tentative General Insights", Japanese Economic Revievv, Vol. 47, No. 1(March 1966), pp. 1-19.13. Randall L. Calvert, "Rational Actors, Equilibrium, and Social institutions", in: JackKnight and Itai Sened (eds.), Explaining Social institutions. Ann Arbor: University ofMichigan Press, 1996, pp. 57-94.14. Douglass C. North, "Economic Performance Through Time", op.cit., p. 366.764

cuss on formal... constraints vvould miss the boat in understanding economicbehavior in transition economies" 15 .The next section of this paper briefly describes four episodes of successfuleconomic transition in Turkey vvhich display the remarkable adaptiveeffıciency of the Turkish economic and societal system. The Turkishmodel comprising a successful combination of appropriate informal rulesand constraints of economic behavior vvhich are the outcome of Atatürk'scultural reforms, on the one hand, and of the adoption of modern institutionsof prosperous contemporary economies on the other, may helpeconomists to better specify the relationship betvveen these formal and informalnorms and institutions, and may deliver some insight to politiciansin the transition economies of today thus allovving them to design economicand societal programs vvhich promise an improved economic performance.A majör task of economic historians of Turkey is to integratethe Turkish experience in the ongoing international research on economicchange through time. The follovving remarks represent some preliminaryhypotheses dovvn that road.Atatürk's Cultural Reforms and the Adaptive Effıciency of theTurkish EconomyChapter 8 of Bernard Lewis Book The Emergerıce of Modern Turkeystarts vvith the follovving sentence: "At the end of 1918 it seemed that theSick Man of Europe vvas about to die at last" 16 . This is only a popular expressionof the path dependence and failing adaptive effıciency of the Ottomaneconomy and society. Atatürk's uniqueness as a stateman lies inthe fact that he detected the crucial sources of the path dependence of theold Empire and identifıed the necessity of cultural renevval as the key factorin order to enhance the adaptive effıciency of Turkish society. Themost impressive evidence of these insights are the follovving passages ofhis address of 1923 to the assembled delegates of the economic congressin İzmir and of his speech of 1927 to the deputies and representatives ofthe Republican Party in Ankara. In İzmir, he exposed one of the crucialfactors of the path dependence of the Ottoman Empire as follovvs: "Myfriends, those vvho conquer by the svvord are doomed to be overcome bythose vvho conquer vvith the plough, and finally to give place to them.Thas is vvhat happened to the Ottoman Empire... The arm that vvields thesvvord grovvs vveary and in the end puts it back in the scabbard, vvhereperhaps it is doomed to rust and moulder; but the arm that holds theplough grovvs daily stronger, and in grovving stronger becomes yet morethe master and ovvner of the soil..." 17 In his speech of 1927, Atatürk dis-15. Victor Nee, "Norms and Networks in Economic and Organizational Performance",The American Economic Review, Vol. 88, No. 2 (May 1988), pp.85-89, cit. p.86.16. Bernard Lewis, The Emergence of Modern Turkey. London: Oxford UniversityPress, (1961), 2nd ed. 1962, p. 134.17. Kemal Atatürk, Atatürk'ün Söylev ve Demeçleri, 3 Vols. İstanbul 1945-1952, cit.Vol. 2, p. 99.765

played very celarly his deep conviction that cultural beliefs embedded inexisting institutions direct the process of organizational innovation andadoption, as well as cultural and social evolution. He asked the delegatesof the Republican Party: "Is it possible to cali a group of people a 'Civilisednation' if they let themselves be led by the nose by a herd of Şeyhs,Dedes, Seyyids, Çelebis, Babas and Emirs; if they entrust their destinyand their lives to chiromancers, magicians, dice-throwers and amulet sellers?Ought one to conserve in the Turkish State, in the Turkish Republic,elements and institutions such as those vvhich had for centuries given thenation the appearance of being other than it really vvas? Would one nottherevvith have committed the greatest, most irreparable error to the causeof progress and reavvakening?" 18 . Svveeping avvay outmoded religious institutionsand lavvs vvas, hovvever, only a first step in the cultural renevvalof Turkish society. Atatürk's main achievement vvas to persuade Turks toaccept the nevv secular values.Atatürk's radical cultural reforms that follovved the abolition of thecaliphate and their impact on Turkish society have been extensively analysedand evaluated by many historians. It has often been emphasized,that in this cultural transformation "the replacement of old, Islamic conceptionsof identity, authority, and loyalty by nevv conceptions of Europeanorigin vvas of fundamental importance" 19 . The impact of Atatürk's culturalreforms on the adaptive efficiency of Turkish society and theTurkish economy, in particular, has not yet been the subject of similarlyintensive research. In fact, the eminent and long-lasting impact ofAtatürk's cultural reforms turns out, in retrospect, to be disruption of thepath dependence of the old societal and economic system and boosting ofthe adaptive efficiency of these systems thus enabling them to cope successfullyvvith the shocks and changes that characterized the decadesvvhich have since passed.The first episode of the economic history of the Turkish Republicvvhich displays a high degree of adaptive efficiency is the introductionand the performance of the economic regime of etatism. World War I andthe War of independence had left the country economically in chaos, andthe Treaty of Lausanne constrained economic policy in such a vvay thatthe nevv republic did not gain full autonomy until 1929. The years 1923through 1929 thus became a period of reconstruction, modernization andinstitutional change in vvhich the government of Atatürk prepared for amodern development policy vvith industrialization as its backbone. TheGreat Depression of 1929 seriously compounded the country's economicproblems. Since Turkey vvas an exporter of primary commodities, the globaldepression caused a sharp deterioration in its external terms of trade.18. Turkish Republic, Ministry of Education (ed.), A Speech Delivered by Mustafa KemalAtatürk 1927. İstanbul: Ministry of Education Printing Plant, 1963, p. 739.19. Bernard Lewis, op. cit., p. 479.766

The policy of etatism that emerged after 1929 was one of the first examplesamong developing countries of an inward-looking, importsubstitutionstrategy in a mixed economy with a large public enterprisesector and economic planning. As part of this strategy, the First Five YearIndustrial Plan went into effect in 1934, vvhich vvas the first such attemptby a developing country outside the Soviet Union. As many historianspointed out, the nevv policy vvas not inspired, hovvever, by any nevv ideologicaltrends, or due to any external theoretical influences 20 . It vvas justthe outcome of the successful adaption of the nevvly created institutionalstructures to the domestic needs and external constraints of the time in orderto set up a nevv path of economic grovvth. The results vvere impressive:Large-scale distribution of public land to landless laborers andsmallholders vvas instrumental in improving equity in land ovvnership andexpanding the cultivated area. Conservative fiscal and monetary policiesaccompanied a remarkable expansion of production throughout the decadeof the Great Depression. As a result, Turkey experienced its firsthigh-grovvth period. From 1927-29 to 1937-39, that is the 1930s as avvhole, the GNI grovvth rate vvas 6.3 percent, vvith 4.2 percent per capitagrovvth 21 .During World War II, vvith military considerations taking the upperhand, civilian development efforts vvere reduced or brought to a standstill.A second round of institutional change, initiated in 1946, vvas the reformof the etatist economic policy in the direction of greater reliance on privateinitiative and agriculture, and playing dovvn the emphasis on publicsector industry. The ruling Republican Party offered a nevv, more liberaldefinition of etatism, stili reserving for the public sector such activities asUtilities, railroads, mining, and heavy and military industry, yet visualisinga transfer of ali other public enterprises to the private sector. The successof this policy change is again impressive evidence of the adaptive efficiencyof the Turkish economy and society vvhich vvas brought about bythe cultural reforms of Atatürk. Estimates of Turkish GNP make it clearthat the years from 1944-46 to 1951-53 vvere a period of rapid recovery ofboth agricultural and industrial production. During this period, GNP increasedat a rate of 8.7 percent, industry by 9.7 percent and agriculture ata rate of 9.4 percent.Economists have often asserted that this rapid economic recoveryand grovvth vvas an impact of the European Recovery Programme (MarshallPlan). Indeed, during the period 1948 to 1952, Turkey received a totalof $213 Million from the Mashall Plan aid programme. This amountvvas, hovvever, quite small in comparison to other 15 European recipient20. Ibid., p. 463.21. Bent Hansen, The Political Economy of Poverty, Equity, and Grovvth. Egypt andTurkey. Oxford: Oxford University Press (published for the VVorld Bank), 1991, p.319.767

countries; only Iceland, Ireland, Portugal and Sweden received less 22 . Thecoincidence of aid flows and rapid growth in Europe has led many academicobservers, politicians and the general public to believe in a casuallink. This view has recently been the subject of a lively academic debate.The traditional view that this massive transfer of recources made a considerablecontribution to the economic recovery of Western Europe hascome under heavy attack 23 . A comparison of the aid receipts of individualcountries (in per cent of their GNP) and their economic performance asmeasured by the growth of GNP and exports reveals no clear picture. Astatistical analysis shows only a weak and insignifıcant positive correlationbetvveen aid receipts in per cent of GNP and the growth of exportsand especially GNP in the 1948-1953 period 24 . Especially the negative effectof this program on the economic policy of West European countriesis emphasized. It is argued that "the Marshall Plan relieved Europeangovernments of the need to correct their economic policies in a vvaywhich would have made their countries attractive for private capital inflovvs.Instead, it encouraged the majority of European governments tocontinue with their internal policies of planification, demand expansionand prematüre redistribution" 25 . Accordingly, vvith regard to recent demandsfor a nevv Marshall Plan for eastern Europe, it is cautioned that"The Marshall Plan for Western Europe after World War II provides anexample that external fınancing may even retard rather than promote economicreforms" 26 . In the case of Turkey, however, the Marshall Plan aidhad a strong impact on the transition to a liberal economic policy regime.This transition evolved from a mix of domestically derived motivationsand goals, and from the need to respond to problems of the vvorld systemas a vvhole. The nevv economic policy originated out of a successfulmeshing of Turkish policy makers' concerns about the structural needs ofthe Turkish economy vvith their recognition that international aid vvouldbe available only vvith liberalization of the economy and democratizationof the country. There thus existed, after the Second World War, a harmonyof interests betvveen the donor country, the U.S., and the recipientcountry, Turkey, on the scope and purposes of the aid. The economic policiesof Menderes's Democrat Party, vvhich came to povver after the elec-22. W. Kostrzewa, P. Nunnenkamp, H. Schmiedling, "A Marshall Plan for Middle andEastern Europe?", Kiel Working Papers No. 403, Kiel: The Kiel Institute of VVorldEconomics, 1989, p. 8, Table 1.23. Werner Abelshauser, "Zur Funktion des Marshallplans beim vvestdeutschen Wideraufbau",Vierteljahreshefte für Zeitgeschichte, Vol. 37, 1989, No. 1, pp. 85-113. TylerCowen, "The Marshall Plan: Myths and Realities", in: Doug Bandow (ed.), U.S.Aid to the Developing World-A Free Market Agenda, Washington, D.C., 1985. AlanS. Milvvard, The Reconstruction of Western Europe 1945-1951, Berkeley/Los Angeles1984.24. W. Kostrzewa, P. Nunnekamp, H. Schmieding, "A Marshall Plan for Middle andEastern Europe?", Kiel VVorking Papers No. 403, December 1989, p. 8, Table 1.25. Ibid., p. 10.26. Ibid., p. 30.768

tions of 1950, aimed at carrying reform even further. Yet considering thevery substantial revisions of the ideology of etatism in the second half of1940s, from a development point of view the change of regime in 1950stands out as a matter of degree more than of kind.A third round of institutional change, codified in the new constitutionof 1961, was an efficient adaptation of the economic policy in Turkeyto changing internal and external requirements of economic grovvth.From the economic perspective, the constitution vvas important in attemptingto block the inflationary budget fınancing of the late 1950s, requiringcomprehensive planning, and making unionization a right of laborfor the first time in the Republic. The constitution provided the institutionalconditions for continuation of the etatist, invvard-looking developmentpolicy, vvhich lasted until 1980. Investment volumes and patternsvvere determined by successive fıve-year development plans, investmentlicensing, credit rationing, and import licensing, and Turkey experiencedher second high-grovvth period. From 1965 to 1980, Turkey achievedvvith 6.2 percent the highest average annual grovvth rate of GDP amongthe OECD countries 27 .A fourth round of institutional change, triggered by the global debtcrisis of late 1970s, began 1980 vvith a reform program aimed at stabilizingand liberalizing the economy. The program included liberalization offoreign trade and domestic fınancial markets, abolishment of most pricecontrols, and reform of public enterprises and taxation. The invvardlookingimport-substitution strategy vvas partly replaced by an exportpromotionstrategy. The result of this "fundamental economic transformation"28 , as George Kopits of the IMF called it, vvas a huge expansion offoreign trade and sustained economic grovvth. From 1980 to 1990, the exportvolume of Turkey increased vvith an average annual rate of 9.1 percent,and Turkey attained the 1 lth rank of export performance among the120 countries reported by the World Bank 29 . In this period, Turkey had,again, the highest average annual rate of grovvth among the 24 OECDcountries 30 .These four episodes of successful economic regime change displayvery impressively the high degree of adaptive efficiency of the Turkisheconomy and society. The banal fact that each of these rounds of successfulpolicy change follovved a deep economic crisis led, hovvever, someobservers of the Turkish economy to the pessimistic conclusion thatTurkish governments vvere incapable of learning from past experience ex-27. World Bank, World Development Report 1992. Oxford: Oxford Univ. Press (publishedfor the VVorld Bank), 1992, p. 220, Table 2.28. George Kopits, Structural Reform, Stabilisation, and Grovvth in Turkey, IMF OccasionalPaper 52. Washington, D.C.: IMF, May 1987, p. 9.29. ibid., p. 224f„ Table 14.30. OECD, OECD Economic Outlook, Historical Statistics. 1960-1990, Paris: OECD,1992, p. 48, Table 3.1.769

cept in the midst of the most serious crises. Professor Szyliowicz recentlyattempted to explain the "stubborn adherence" of political decision makersin Turkey to misguided policies by emphasizing the strength of theirbelief systems 31 . In a similar manner, Professor Kedourie recently cautionedon the stability of the political system in Turkey by saying that"the tension between secularism and islam present in Turkish politicsfrom the foundation of the Republic, is ...far from subsiding, let alone disappearing,and in certain circumstances might prove too strong for a stillfragileconstitutionalism" 32 . Unfortunately, virtually none of the vvholenevv body of literatüre, that has developed in the last few years dealingprecisely vvith the kinds of issues involved in these case studies, particularlythe vvhole range of questions relating to the process of economic developmentand relations betvveen the state and other societal actors in thatprocess, is reflected in the vvorks of Professors Szyliovvicz and Kedourie.Concerning the casual link betvveen the policy change and economiccrisis in the four episodes outlined above, economic historians are ofteninclined to ignore the fact that the policy change in each of these episodesvvas not a mere passive reaction of the Turkish decision-makers to thecurrent crises, but a creative and successful act of effıcient adaptation ofthe political and economic system to the domestic and external developmentsvvhich caused those crises. In each of these cases, the policychange in Turkey vvas autochtonous and has been emulated by many othercountries as a successful model. This applies not only to the introductionof etatism after 1929 vvhich vvas, as mentioned before, one of the firstexamples among developing countries of an invvard-looking, importsubstitutingstrategy vvith economic planning. The peaceful transitionfrom a one-party to a multi-party system in 1946 and the economic liberalizationcoupled vvith this process has been unanimously referred to as amodel for the Third World. The liberal and democratic Constitution of1961 vvhich explicitly dealt vvith the state's obligations to promote socialequity has also often been referred to as a model of institutional foundationof the "social state" in a middle income country. And the Turkishcase of coping vvith the international debt crisis by the end of the 1970svvas a unique experiment that, as Professor Waterbury put it, "the donorcommunity touted as a model of adjustment, particularly regarding exportperformance" 33 .31. Joseph S. Szyliowicz, Politics, Technology and Development: Decision-Making inthe Turkish Iron and Steel industry. London: Macmillan Press, 1991.32. Elie Kedourie, Politics in the Middle East. Oxford: Oxford Univ. Press, 1992, p.15 İf.• 33. John VVaterbury, Exposed To Innumerable Delusions. Public Enterprise and Statepower in Egypt, India, Mexico, and Turkey. Cambridge: Cambridge Univ. Press,1993, p. 79: see also Bela Balassa, "Outward Orientation and Exchange Rate Policyin Developing Countries: The Turkish Experience", Middle East Journal, Vol. 37,No. 3 (1983), pp. 429-447.770

From the perspective of this success story of efficient adaptation ofTurkey to new domestic and international challanges, it is not easy to understandsome of those political scientists vvho, after the refusal of theTurkish application of 1987 for full membership of the European Community,predicted nevv alliances for Turkey in order to avoid isolation.Philip Robins of the Royal Institute of International Affairs suggestedeven more than one option: pan-Turkism, that is, leadership of a pan-Turkic community of states, or pan-Islam, that is a majör role in the IslamicConference Organization M . Turkey very soon invalidated these predictionsby signing the Black Sea Convention of Economic Cooperation,demonstrating that it does not feel confıned to those options. Moreover,vvith the customs union of 1996 vvith the European Union, Turkeybrought to an end ali the pessimistic speculations about its future relationsvvith Europe. Moreover, the World Trade Organisation assertedvery recently that Turkey had derived considerable benefıts from the farreachingstructural economic reforms undertaken to comply vvith the customsunion vvith the EU 35 . According to the WTO report, Turkey hasadopted to EU's common external tariff on most industrial imports andeliminated ali import surcharges. Furthermore, it has brought a number oflavvs into line vvith EU rules in such vvide-ranging areas as customs provision,export credits, competition policy, subsidies, intellectual propertyrights, industrial standards and food hygiene.CONCLUSıONSIn one of his highly revealing revievv articles on Turkish affairs AndrewMango drevv attention to the sudden change in the perception ofTurkey by the international community. Referring to David Barchard'sBook "Turkey and the West" 36 , published 1985, Mango observed that"Writing before the dissolution of the Soviet Union, David Barchard, anexperienced and vvell-informed Turkey-vvatcher, vvondered vvhether Turkeyvvould follovv the Iberian, the Korean, the Mexican, the Neo-Ottoman,the Latin American or the Marxist model. That Turkey vvas about tobecome itself a model vvas not foreseen 37 . Indeed, even after the fail of theBerlin Wall there vvere observers like Philip Robins vvho hastely contendedthat "a rapidly changing international order ...is likely to affect Turkeymore than most states, almost exclusively in a negative sense" 38 . In spiteof these prematüre predictions, the current global financial crisis and theeconomic turmoil in Russia disclosed the fact that Turkey is virtually the34. Philip Robins, Turkey and the Middl East (Clatham House Papers, The Royal Instituteof International Affairs). New York: Council on Foreign Relations Press, 1991.35. Francis VVilliams, "Trade Liberalisation Pays off for Turkey", Financial Times,14.10.1998, p. 5.36. David Barchard, Turkey and the West. London: Routledge & Kegan Paul, 1985.37. Andrevv Mango, "The Turkish Model", Middle Eastern Studies, Vol. 29, No. 4, (October1993), pp. 726-757, cit. p. 726.38. Op. cit., p. 116.771

last bulwark of economic as well as political stability in the Balkans, inthe Black Sea area and in the Middle East region of today 39 .Despite its successes, Turkey stili has many problems. However,compared with the famous Sick Man of Europe, it may not be an exaggerationto characterize the achievements of the Turkish Republic throughoutits 75 years of existence as the Turkish miracle. In these decades, despitea population grovvth from around 10 to almost 68 million, lifeexceptancy increased more than 50 percent and educational indicatorsshovv strong uniform improvement ever since the foundation of the Republic.An adequate appraisal of the economic performance of Turkeythroughout this period, vvhich enabled these and other deep-rootedachievements in many areas of social development, hovvever, cannot beconfıned to the narrovv context of allocative efficiency. Such an assessmentdeserves the broader perspective as developed in the seminal vvorkof Douglass North by applying the concepts of path dependence andadaptive efficiency. It thus remains a majör task for the economic historiansof Turkey to integrate the Turkish experience into ongoing internationalresearch on the issues of "why do economies once on a path ofgrowth or stagnation tend to persist?" and "how to create adaptive efficiencyin the short run?". The progress of research on these issues promisesnot only to assert the extraordinary adaptive efficiency of the Turkisheconomy and society as the most outstanding developmental asset of thecountry on the threshold of the 2İst century. Future research vvork in thisarea vvill also reveal the eminent value of Atatürk's program of culturalevolution as the main impetus of this adaptive efficiency extending eveninto the 2İst century.39. See John Barham, "Basking in Asia's Stıadovv. Emerging Market Turbulence hasPlaced the Country in a More Positive Light", Financial Times Survey: Turkey, FinancialTimes, 23.06.1998, p. 14.772

KAMU EKONOMİSİNDE BİR YÖNETİCİLİKÖRNEĞİNDEN İZLENİMLER:SELAHATTİN ŞANBAŞOĞLUVESANAYİDE MODERN GİRİŞİMCİLİKProf. Dr. Bilsay KURUÇ*Size Selahattin Şanbaşoğlu'nun anlatacağım. Ben Selahattin Şanbaşoğlu'nutanımak ayrıcalığına ve onuruna eriştim. Türkiye'nin ilk metalürjimühendisidir. 1995'de bir delikanlı iken 88 yaşında kaybettik; "delikanlıiken" diyerek abartmıyorum, ilk günkü gibi çalışıyordu.Selahattin Bey metalürji mühendisi olarak Aachen'dan 1932'demezun olduktan sonra 13 haneli bir köy olan Kırıkkale'ye gelerek AskeriFabrikalar, daha sonraki adı ile Makina Kimya'da çalışmaya başlamış.Önce dökümhane mühendisi oluyor, sonra Çelik Fabrikasında çalışıyorve sonunda Çelik Fabrikasında teknik müdür ve fabrika müdürü oluyor,1951'e kadar. 1932-1951 arasında Kırıkkale'dedir. 1951'de MakinaKimya Endüstrisi Genel Müdür Yardımcısı oluyor. Bu arada belirteyimki, Makina Kimya Endüstrisi Kurumu'nun adını koyan da SelahattinBey'dir. Sonra Maden Hurdacılığı (bir kamu şirketi), onun Genel Müdürüolarak görev yapıyor 1955-1957; yine bir kamu şirketi olan MadenArama ve Etüd Anonim Şirketi, onun Genel Müdürlüğünü yapıyor, 1957-1959. 1959-1961'de İzmir'de kurulan Metaş'ın Genel Müdürlüğünü yapıyorve 1961-1965 arasında Makina ve Kimya'nin Genel Müdürü oluyor.1965'de ayrıldıktan sonra Çimento Sanayiinde Yönetim Kurulu Üyeliğive Başkanlığı yaptı, 1978-1979 yıllarında Devlet Planlama Teşkilatı MüsteşarMüşavirliği yaptı, daha sonra 1980'den soma Çemaş Kırşehir'de1986'ya kadar Müşavirlik yaptı ve soma da Konya Krom Mangezit'te, kiçok başarılı bir teşebbüstür, orada Yönetim Kurulu Üyeliği ve BaşkanYardımcılığı yaptı, 1994'e kadar.Selahattin Bey'i anlatmaya başlarken büyük bir parantez açarak AlfredChandler'a geçeyim. Selahattin Bey'i niçin anlattığıma yardımcı ola-* Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi.773

çaktır. Alfred Chandler'ın son kitabı 1990 tarihli: Scale and Scope, TheDynamics of Industrial Capitalism başlığını taşıyor. Sanayi kapitalizminin19. Yüzyıl sonunda ve 20. Yüzyıldaki gelişmesini anlatıyor. ChandlerSchumpeter ve Gerschenkron'un bir izleyicisidir. Önemli bir iktisat tarihçisi,bir işletme tarihçisidir. Tezi basitçe şu: modern sanayi kapitalizminingelişmesinde 1870'lerden 1980'lere kadar temel birim, bu kapitalizmingelişmesini açıklayabileceğimiz en önemli temel birim modern sınai teşebbüsdür.Modern sınai teşebbüse bakacağız bu dönemi anlayabilmekiçin. Neden böyle? Çünkü, modern sınai teşebbüs ikinci sanayi devrimininana birimidir. Makinaya, ağır kimyaya, otomotive, petrol teknolojisinedayanan ikinci sanayi devrimi 19. Yüzyılın dönemecinde bütün ürünleriile karşımıza çılayor, innovasyon'\aııy\a karşımıza çıkıyor. Buinnovasyon'larm, yani teknolojik yeniliklerin üretime aktarılabilmesi içindidik didik edilmesini, bu didik didik etme sayesinde teknolojilerin birerürün haline getirilmesini sağlayan şey modern sınai teşebbüsüdür. Buradada Chandler'ın "Scale and Scope" dediği, yani bir tesisin ölçeğini veyakapsama alanını büyüttüğünüz zaman üretilebilecek ürünleri, teknolojininsize verdiği potansiyeli sonuna kadar kullandığınız takdirde neler yapabileceksiniz,bunu bulmayı, hayalinizi zorlayarak bu potansiyeli sonunakadar kullanabilmeyi sağlayan şey, işte modern sınai teşebbüsüdür. Onuniçin, yüzyıllık gelişmeyi, kapitalizmin, modern kapitalizmin yüzyıllık gelişmesiniancak bununla anlarız.Bu innovasyon dalgası, bu yenilikler dalgası büyük bir dalga. İkincisanayi devrimi denilen gelişmeye baktığımız zaman şunu görüyoruz,diyor Chandler: Bu gelişmeyi piyasa ile açıklayanlayız. Firmalar piyasalarınajanları değildir; modern sınai teşebbüs piyasaların ajanı değildir.Hatta tersi daha doğrudur: esas olan şey firmadır, piyasayı şekillendirenşey esas olarak firmadır, yani modern sınai teşebbüstür. Burada da birkilit, bir anahtar var: Bu teknolojilerin didik didik edilebilmesini sağlayankilit yönetimin veya yöneticinin güdüsü, ilhamı ve aklıdır. "Ben bu teknolojilerinneresinden girer neresinden çıkarım, bu buluşları nasıl üretimeçeviririm?" diye düşünen yöneticinin bu güdüsü ve aklıdır. Schumpeter'dengelen şey, yani anahtar ise, bu kilidi açacak anahtar ise, herşeydenönce sermaye yoğunluğu isteyen bu üretim tekniklerine yatırım yapmayıbilmektir. Demek ki, kilidi açacak anahtar yatırımdır. Onun için, sermayeyoğun tekniklere yatırım yapmak, Ergun Türkcan'ın bu platformda söylediğişekilde teknolojinin embodied olarak çıkması, yani yatırıma bağlıolarak teknolojinin bir ürün halinde karşımıza çıkması, işte sanayilerinyapısını değiştiren şey budur. 20. Yüzyıl boyunca sanayilerin yapısını değiştirenşey, demek ki yatırımın nereye yapılacağını bilmek, ne ölçekteyapılacağını bilmek, bu teknolojileri bir anlamda deşifre etmek ve ürünleriyaratmaktır. Burada tesisin optimal büyüklükte kurulması, yani kapsayabileceğiölçek içinde neler mümkünse maliyeti düşürerek olabildiğinceüretimi artırması çok kritik bir nokta oluyor.774

İkinci sanayi devrimi dönemi yine Ergun Türkcan'ın işaret ettiği birbaza, bir altyapıya oturuyor. O bazda demiryolu var, iletişim var, telgrafvar. Bu baza oturduğu için modern sınai teşebbüs bu ürünleri çok hızlageliştirebiliyor. Bu ürünler petrol rafinerisinde çıkıyor, özellikle demir çelikteçıkıyor, makinada, camda, suni elyafta, gübrede, gıda işlemeciliğinde,bunlarda bütün sistemi etkileyecek çapta ve kapsamda ortaya çıkıyor.Bu sanayi devriminin üretim ve örgütlenme birimi, yeni şirketi de holdingdir.Bu sanayi devrimi bir bakıma holding sayesinde can bulur ve tarihigörevini yapar ve yatırımcı tipi ortaya çıkar. Buna Chandler "Themost effective first mover" diyor; yani, ilk hareketi en anlamlı ölçekte, enbüyük ölçekte yapabilen adam. Örneğin, Andrew Carnegie, ilk demirçelik tesislerini kuran adam, o ölçekte kuruyor ki birim maliyet hızla düşüyor.Pittsburgh'da Edward Thompson Works ile kuruyor ve ton başınadolar maliyeti (büyük ölçek ile kurduğu ve bütün imkanları sonuna kadarkullanabildiği için) hızla düşüyor; 1880'de çeliğin ton maliyeti 67 dolarimiş, ondan 18 yıl sonra 17 dolara düşmüş. Demek ki, hem maliyeti düşürmek,hem ürünleri çeşitlendirmek, hem de entegre bir şekilde gitmek,cevherden yararlanmak ve ileri entegrasyon, yani ray yapmak, boru yapmak,çelik kablo yapmak şeklinde gidiyor.İşte, bu devrimin kilit görevini, tarihi görevini gören firma farklı birorganizasyondur. Kendi bünyesi içinde piyasalarındaki gibi rekabete dayananbir şey değildir. Firmanın içinde rekabet söz konusu olamaz, firmaadministrative' dir, hiyerarşiye dayanarak işlemiştir, 20. Yüzyıl bunu gösteriyor.Firma administrative süreçlerde çalışır, hiyerarşiye dayanır.Firma içinde bunlar piyasa süreçlerinde gözlenen rekabetçiliğin önüne geçerler;her firma içinde adeta emir kumanda zinciri vardır. Bu algılama,yeni devrimin getirdiği şeyi algılamak kapitalizmi 1870'den 1980'e gelindiğizaman müthiş farklı bir noktaya getirmiş ve kendi içinde bu teknolojiyisonuna kadar, posasını çıkarana kadar didik didik edebilmek için,yeni ürünler yapabilmek için belli bir organizasyon gerekmiştir.Bizim için soru şudur: Bu organizasyon acaba- Türkiye'nin1920'lerden sonraki gelişmesinde bilinerek mi gidilmiş, acaba parmakucuyla mı hissedilmiş, yoksa hiç mi hissedilmemiş? Çağı algılamak veçağı yakalamak. Bunu öğrenebilmek için iki şeye muhtacız, birincisi,devlet katında verilen politika kararları, bunlara bakabiliriz; ikincisi, belkide daha ilginç olanı, daha az bilineni, acaba bu yönetici tipi Türkiye'devar mıydı?İşte, bence, çağın adamı (var olanların örneği) vardı. Şimdi Chandler'danSelahattin Bey'e dönüyoruz. Selahattin Bey'i öğrenmemizi,O'nun evlatları olmaya hak kazanan Metalürji Mühendisleri Odası'naborçluyuz. Bu Oda'nın yöneticileri ve geniş bir dost meslektaş çevresi birbabaya ölümünden sonra gösterilebilecek örnek bir vefa ile üç yıldır SelahattinBey'in kimliği üzerinde iz sürdüler. Bu çaba Selahattin Bey'in775

kimliğini, dolayısıyla Cumhuriyetin çağı yakalamasını, Cumhuriyetinçağdaş uygarlıktan kastettiği şeyin ne olduğunu daha iyi anlamamızı sağlıyor.Hangi ortamdan başlıyor ve o ortamdan çağı yakalamayı nasıl biliyor?Amacı, ortam ne olursa olsun çağı yakalamak. Kendi sözleri ile,"1932'de Kırıkkale'de askeri fabrika sahası dışında sadece 13 ev vardı.Meyhane, kahvehane ve kasap dükkanı aym yerdi. Yol yoktu, haftada ikitren geçerdi, gazete gelmezdi, fabrikaya ya trenle, ya çamur tarladan geçerekgidilirdi. İşçi tamamen oranın köylüsüydü. İki, üç saatlik köyündeneşekle veya yaya gelirdi; fabrikada eşeklere ayrı yer vardı." Dikkat edin,fabrikada park yeri açıyorlar eşeklere. "Çelik fabrikasında 500, 600 kişiçalışırdı; işçi yani köylü kendi getirdiği pekmez ve ayrana bandığı yufkaekmeğinden ibaret yemeğini yerdi, kendi elbisesiyle çalışırdı. O tarihteAlmanya'da da işçi çalışırken tulumunu kendi getirirdi, fabrika işçiye işelbisesi vermezdi. Ama Türkiye'de, ilk fabrika yemeği ve çalışma kıyafetiKırıkkale Çelik Fabrikası'nda verilmiştir. Bunu yapan devlet değildi,kendi aramızda para toplayıp başlattık ve usul haline getirdik." Tanıdığımen alçak gönüllü insanların belki başında gelen Selahattin Bey, bunu söylerkenkendine bir övünme payı çıkarmıyor. Bu modern fabrika organizasyonuihtiyacını hissederek başlatılan, hemen bununla başlayan bir şeydir.1930'dan soma organizasyon şöyle gelişmiştir: Kırıkkale tümü ileharp sanayiine yönelik bir ana fabrika ve yardımcı fabrikalar şeklinde kurulmuştur.Önce fişek fabrikası, soma kuvvet santrali, soma mermi, pirinç,çelik, tüfek ve barut fabrikaları ortaya çıkmıştır. Hepsi, yani mermiana maddesi, pirinç aksamı, barut, kapsül fişek orada yapılmıştır Türkiye'de.Kısacası, bu bir minyatür sanayi sitesi modelidir. Kırıkkale, Türkiye'nino günkü koşullarında yapılmış diğer sanayi yatırımlarının, yani Sümerbank'mKayseri, Nazilli fabrikalarının ötesinde bir minyatür sanayisitesi modelidir. İkinci sanayi devrimi ürünlerine yönelmiş bir modeldir."Kırıkkale'nin esas imal görevi vasıflı çeliktir ve bunda başarılı olmuştur."Selahattin Bey'in sözleri ile anlatıyorum, "1932'de 100 ton çelikyapardı çelik fabrikası. Ama 1935 ve 1950 arasında 150 çeşit çelik yapılmıştır.Bugün Türkiye'de bunların dörtte biri bile yapılmıyor: Uçak çeliği,kalem çeliği, paslanmaz çelik, atışa dayanıklı çelik, bütün dişli çelikleri,semantasyon çelikleri ve diğerleri. Kitaplardan bakarak yaptık" diyor."Kitaplardan bakarak yaptık," yatırıma bağlı değil, disembodied. "Patent,lisans mevzuu bahis değildi. Kapasite 2 tonluk elektrik ark ocağı idi.Orada 600, 700 ton kadar çelik yapardık. Kendi ihtiyacımızı, DevletDemir yollarının, Milli Savunmanın ihtiyaçlarını karşılardık. Piyasayavermedik, piyasanın pek ihtiyacı da yoktu. 1938'den itibaren önemli birürün, ileri top namlusu için krom nikelli çelik yaptık. 1939-45 arasındaönce 3.7'lik soma 5.7'lik tanksavar topu için, ayda 8 top olmak üzere 500namluluk çelik çıkarıldı. Başka şeyler de yapıldı, Ali Çetinkaya BayındırlıkBakanı olduktan soma, 1934'de Devlet Demiryollarını zorluyor.776

Çünkü, Devlet Demir Yollan Kırıkkale'ye ray yaptırmak istemiyordu.Fakat İnönü'nün talimatı ile mecburen ray siparişlerini Kırıkkale'ye verdiler.Türkiye'de ilk ray o zaman yapıldı. Devlet Demir Yolları bu rayınevsafına inanamadı. İnşaat Dairesi Fen Şubesi Müdürü bizim rayianAlman rayian ile mukayese için İsviçre'ye gönderdi; bizimkiler Almanraylanndan dört kat daha dayanıklı çıkınca, 1936'da, herkesin sesi kesildi."Şu noktaya gelelim: Modern sanayi teşebbüsleri için sipariş çokönemlidir. Ray yapılana kadar Askeri Fabrikalar'ın önemli ölçekte bir faaliyetiyok; kendi kendilerine çelik döküyorlar ama kapasite çok düşük.İlk sipariş İtalya'nın 1930'ların ortalannda Libya'ya ve Habeşistan'a girmesindensonra, yani Türkiye için Akdeniz'deki en büyük tehdit halinegelmesinden sonra oluyor. Milli Savunmanın mühimmat siparişi başlıyorve Askeri Fabrikalar kendilerine bir çeki düzen veriyorlar. Neden önemli?Çünkü, her sipariş bir modernizasyon getiriyor. Bundan sonraki büyükölçekli sipariş 1950'lerdedir. Makina Kimya'ya o zaman yapılan ikiönemli offshore sipariş, Selahattin Bey'in deyişiyle '1952'de AmerikalıAlbay Grossman, öteki 1957'de Almanların 750 milyon DM'lık mühimmatve mermi siparişleridir." İlkinde, Amerikalı "250 bin mermi istiyoruz,yapabilir misin?" sorusu ile gelir. Bu sipariş şansını bir önceki GenelMüdür Celal İmre şahsi gayreti ile yakalamış. Ama görevden alınmış, yerineSelahattin Bey bakıyor. Amerikalının teklifi üzerine Selahattin BeyMüşteşara gidiyor. Ama, aldığı yanıt "Vallahi bizim size hiç bir faydamızolamaz" dır! Teklif 43 dolar, halbuki Makina Kimya'nın maliyet hesabı51 dolardır. Aradaki farkı kapatmak için devlet yardım etmez mi? Devlet"Biz elimizi süremeyiz" diyor. Yönetim Kurulu Üyeleri "Bu akşam randevumvar, yarın işim var" şeklinde yaklaşırlar bu işe! Selahattin Bey yapayalnızkalır ve adamı mecburen uğurlamaya gider Ankara Garına.Ama, aklı çözüm aramaktadır. Gar'da Amerikalı "Gidiyorum, evet mihayır mı?" diyor. Selahattin Bey dedi ki, "Gar Lokantasına götürdümadamı. Teklifi orada lokantada imzaladım. Ne olursa olsun diye düşündüm.Sonra çalışıp 35 dolara malettik ve bununla büyük modernizasyonyaptık. Ciddi hamle oldu. Mermi fabrikasının ilk modernizasyonunu yaptık.Sonra 750 milyon DM'lık Alman siparişi geldi: Mühimmat Fabrikasınıtamamen yeniledik, Fişek Fabrikasını tamamen yeniledik."Dikkat edersek Selahattin Bey'in karşılaştığı üretim problemi karşısındakidüşünce, hesap ve davranış biçimi Chandler'ın modern sanayi teşebbüsünündinamizmine ve problem çözme güdüsüne uygundur. Ve buolay Türkiye'nin sınai üretim tarihçesinde hiç üzerinde durulmamış birşeydir: Bunlar Türkiye'den yapılan ilk ciddi sınai mamül ihracatıdır ve1950'lerde yapılmaktadır.Gelelim ikinci noktaya. Daha doğrusu, Cumhuriyet döneminde ikincisınai mamül ihracatına. 1925'de Kayseri'de ufak bir uçak fabrikası kuruldu,Alman Junkers uçaklarını harp uçağına tadil etmek için kuruluyor.777

Ama ciddi bir sonuç alınamamıştır. Yurtlarından kaçan Polonyalılar 2.Dünya Savaşı için Etimesgut'ta 7,8 kişilik sivil keşif uçakları yapıyorlar.Sonra bunlar Danimarka'ya satılıyor. Fakat en önemlisi şudur: MakinaKimya'nin, yani o tarihte Askeri Fabrikalar'ın Uğur tipi talim uçağı yapması.Selahattin Bey'in anlatışıyla, "Dizaynı bize ait, kesik kanatlı talimuçaklarının imalatı. Bunların motoru İngiliz Havilland'dır; motor gövdesigelir, Çiftlikteki uçak motor fabrikasında işlenir, uçağın montajı Etimesgut'tayapılırdı. Uçuş tecrübeleri iyi sonuç verdi. Bu fabrika 1951'de MakinaKimya Endüstrisi'ne intikal etti. Orada 54 uçak yaptık, motorlarınıişledik, bunlardan 4'ünü törenle Türk pilotları ile uçurarak 1954'deÜrdün'e gönderdik, gerisini Milli Savunma Bakanlığına verdik. Dahasonra Milli Savunma Bakanlığı artık uçağa ihtiyacı olmadığını, çünkübunları Amerikan Askeri Yardımı ile alacağını söyledikten sonra aynı tesislerdekuluçka makinesi yapmaya başladık." Günümüzden, kalite ödülleriile sevindiğimiz günümüzden geriye doğru bakınca görülüyor ki, Türkiye'nin1950'lerin başında küçük kapasiteli, ama ciddi ve iddialı birüretim, hatta sınai ihracat gücü oluşmaktadır. Bunun temeli modern sınaiteşebbüs düşüncesi ile oluşmuştur. Adeta Andrew Carnegie gibi düşünenlerinyetişmesiyle. Selahattin Bey'in ve ekibinin yeri budur.Burada bir adım daha ileri gitmek gerekiyor. Çünkü, iş siparişten deibaret değildir modern sınai teşebbüs için. Ciddi bir sanayi kuruluşu kendikendine çok daha değişik ve üstün ürünler yapma mücadelesine giriyormu, giremiyor mu? Bunu ortaya koymalı. Çünkü sanayide rüştünü ispatlamanınyolu budur. "1946'da kendi girişimimizle tank yaptık. Bunun sadeceFord motoru dışarıdan geldi. Dizaynı bizimdir, tipi kendimize mahsustur.Kamil Necati filan yaptılar. Zırh levhası, topu, paleti, aktarmaorganları hepsi bizim üretimimizdir. Bu tank 1946'da Cumhuriyet bayramıtöreninde geçti. Ancak sipariş filan gelmedi ve tek tank olarak kaldı.Amerikan yardımı başlayınca hazırcılık ve kolaya kaçma başladı." SelahattinBey böyle diyor. İşte bunlar tebliğimin başlığındaki "kamu ekonomisindebir yöneticilik örneğinden izlenimler." Bu izlenimler SelahattinBey'in bizlere kavrama fırsatını verdiği şeylerin çok küçük bir kısmı oluyor.Şu görülüyor ki, yer seçimi dahil tasarlanan ve yapılan ürünler dahilolmak üzere, mesele çağı yakalamaktır. Bu bazen maliyet endişelerininötesinde bir şeydir. Her şeyi sadece maliyetle düşünmek mümkün değildir.Çağı özellikle hızla değişme ve üretimde çeşitlenme ile yaşanan yönüylekavramak ve günün teknolojilerinin size neyi yapmanızı emrettiğinianlamak ve bunları didik didik etmeye girişmek maliyet endişesinin ötesindebir şeydir.Ve unutmayalım ki, bu 19. Yüzyılın ortalarından gelen bir nabız artışıile yaşanan bir değişme ve çeşitlenmedir. Çağı kavramak için maliyetendişesini bir yana koymak bazen yaşamsal bir zorunluluk halinde ortayaçıkar. Karabük kurulacağı zaman Selahattin Bey orada, tesisin yerini seçmekiçin kurulan komitenin üç üyesinden biridir. Deniz toplarının menzili778

70 km olduğu için, bildiğiniz gibi tesis içeride kurulmuştur. Bir demirçelik tesisinin mutlaka suyun kenarında kurulması lazım. SelahattinBey'in dediği gibi, 1 ton mamül için 6 ton hammadde gerekiyor: taşımacılıkve maliyetler çok önemli. Yalnız, maliyet endişesi ne olursa olsunmutlaka kurmak söz konusu olduğu zaman iş değişiktir: Selahattin Bey'indeyişiyle "Viyana'da Prof. Bossart'a tetkik ettirdiler. Adam "cevher olmasadahi lazımdır" dedi. Ondan sonra İktisat Vekaleti Milli Savunmayasordu; deniz toplarının atış menzili dışında 70 km içeride Karabük bulunduve 150 bin ton kapasite ile teklif yapan Brassert'e verildi. Bu,Krupp'un teklifinden daha iyi idi." Kısacası, Selahattin Bey'in işaret ettiğisipariş ve kendi kendine bir şeyler yapma bunlar sanayi devriminin yöneticiyemeydan okuyan şeyleridir.Ama, Türkiye'de bunları durduran şeyler; yok etmese de, bu girişimcilikruhunun çağı yakalamasını yok etmese de, çok zayıflatan şeyler Türkiye'ninhandikaplarını büyütmüştür. Örneğin, kendi ağzıyla, "demiryoluhareketinin durması yazık olmuştur; çünkü unutmamak lazım ki sanayileşmebir malzeme hareketidir." Çağı ve tarihi algılamak ve buna bağlıprofesyonel sistemleri kurmak politikacıya politika düzeyinde, mühendiseiş düzeyinde düşen şeylerdir. Uygarlığa mensup olabilmek için, kısacasıvar olabilmek için lazım olan şeylerdir. Doğru algılamak dediğimizzaman, Selahattin Bey demir çelikte hangi çözümleri algılamış, onlarıgöstermişse, Selahattin bey'in müstesna kişiliği bir yana, kendisinin bualgılama şansı o dönemin tanımadığımız bir çok isimsiz kahramanının daaynı doğrultuda aynı şeylerle yaşıyor olmalarındandır. Ve onların dünyasındatank yapmak, uçak yapmak, bunlar lüks işler değildi. Bunlar kendiniaşmak için, uygarlığa mensup olmak için yapılan şeylerdi. Algılamanınve bu kavrayışın normal sonuçları idi. Ancak, bu süreklilik isteyen bir çabadır.Siz bu sistemi, insanlarıyla birlikte ortadan kaldırırsanız, Türkiyeiçin henüz tamamlanmamış olan ikinci sanayi devrimi aşamasından buülke için daha karmaşık olan, daha karmaşık ve üstün bilgi isteyen üçüncüteknoloji devrimi denilebilecek bir aşamaya nasıl geçersiniz? İşin temelifirmada, ama firmanın özü insandadır, insanın doğru çözümleri bulabilmesindedir,teknoloji düzeyi, bilgisi veya örgüt kapasitesi ile oçözümleri bulabilmesindedir. Firma ve insan diye sonuca geldiğimizzaman ve sonun sonunda da insan diye geldiğimiz zaman, bundan sonrahangi çözümlerle, neleri bulma şansı ile karşı karşıyayız? Cumhuriyetinilk kuşağının, bizi bugüne getirenlerin yarına doğru bakabilmemiz içinbize hatırlattıkları önemli derslerin başında bu geliyor.779

BİLMEYEN NE BİLSİN BİZİN?Prof. Geojfrey LEWIS*I expect you ali know where I found the title of this paper. It comesfrom one of Yunus Emre's poems: 'Bilmeyen ne bilsin bizin? Bilenlereselâm olsun' - 'What should the ignorant know of us? To those vvhoknovv, greetings.' (It should be noted that bizin is not a misprint; Yunusadded an n to bizi for the sake of the rhyme.)For us vvho knovv and love Turkey, this is an occasion for rejoicing.But vve are here not in a spirit of blind adulation but as scholars, not onlyto celebrate the 75th anniversary of the founding of the Republic, but alsoto examine vvhat the Republic has achieved in its first 75 years. Yet let usnever forget vvhat Mustafa Kemal and ali those Turks vvho had faith inhim and follovved him had achieved before the foundation of the Republic,and vvhat Turkey vvould be novv had there been no Mustafa Kemaland no War of Liberation.Rauf Orbay, Prime Minister from July 1922 to August 1923, couldnot stomach the abolition of the Caliphate; he parted company vvithAtatürk and they vvere never reconciled. Shortly after he resigned asPrime Minister, a friend met him in the street and asked if there vvas anytruth in the rumour that he vvas going to become Prime Minister again.Rauf grovvled, 'If I had my vvay I'd become Grand Vizier.' Yet years afterAtatürk's death this same Rauf Orbay told a gathering vvhich includedthree distinguished generals, Refet Bele, Kâzım Karabekir and Ali FuatCebesoy, 'If none of us had been there, Mustafa Kemal vvould stili havevvon the vvar, but if he had not been there vve could never have done it.'To vvhich vve might add that if that vvar had not been vvon, Turkeyvvould have been reduced to a small principality in Central Anatolia. Herfrontiers vvould have been as specified in the Treaty of Sevres, signed bythe Sultan's government on 10 August 1920. Edirne and most of Thracevvould lie outside those frontiers, as vvould İzmir and Antalya and their* St. Antony's College, Oxford.781

hinterlands, and Erzincan, Bitlis, Gaziantep, Mardin, and many anothercity. Hatay vvould stili be part of Syria; the Dardanelles vvere to be underan Allied Commission vvith one Turkish member, vvho vvould have novote; much of the remainder vvould have been vvithin the spheres of influenceallotted to France and Italy. These tvvo povvers and Japan vvere to decideon a system to replace the Capitulations even in vvhat remained of anindependent Turkey, vvhich vvould be roughly coterminous vvith the tvvoOttoman provinces of Ankara and Kastamonu. Merchant ships of 1,600tons and över vvere to be confiscated. The army vvas to be reduced to littlemore than a gendarmerie, vvith no artillery or aircraft; the navy vvas toconsist of thirteen gunboats. Deprived of most of her agricultural landand her mineral vvealth, this tiny State in Central Anatolia, vvhich theTreaty of Sevres stili solemnly referred to as the Ottoman Empire, vvouldhave had no economic future, perhaps no future at ali.Aside from saving his country from that dismal fate, and his creationof the Republic, there are three things that Atatürk did vvhich must neverbe forgotten. The fırst is one of his greatest gifts to his people: the changeof alphabet; the second is his part in the language reform.Not a fevv Turks before him had deplored the Arabic and Persiandomination of their language. In 1277, Şemsüddin Mehmed Karamanoğlu,the chief minister of the ruler of Konya, decreed that no languageother than Turkish vvould be spoken at court or in government offices orpublic places, but the decree had little or no effect because he vvas killedin battle shortly aftervvards. Tvvo hundred years later. Mir Ali Şir Neva'ivvrote his Muhakamat al-Luğateyn to demonstrate that Turkish vvas in novvay inferior to Persian as a literary medium. In the nineteenth and earlytvventieth centuries, many spoke and vvrote on the same theme, and manycalled for a change to the Latin letters, but it took Atatürk's iron vvill actuallyto set the language reform in motion and to introduce the nevv alphabet.Where else in the vvorld, vvhere else in history, has there been a Headof State vvho did as Atatürk did to explain a nevv lavv and to follovv it up?Equipped vvith a blackboard and easel, he vvent on a toıır round Anatolia,teaching huge crovvds of villagers the nevv letters, vvhich they called 'Gazielifbası' 'The Gazi alphabet'. Some vveeks of this practical experienceshovved him that the rules of spelling laid dovvn by the Alphabet Commissionvvere capable of improvement, and he improved them. The Commissionhad decided, for example, that a hyphen should be inserted beforethe interrogative partide - 'Geldi-mi?', 'Değil-mi?' By the time hereached Sinop, he had seen that this vvas unnecessary, and he telegraphedthe Ministry of Education to say that the rule vvas abrogated. On his returnto Ankara, he made a number of other improvements, vvhich everyonevvho reads and vvrites Turkish novv takes for granted.782

His third never-to-be-forgotten deed was one of the most heroic ofan heroic career. Knovving as he must have done that it vvould shorten hislife, in May 1938, vvhen he vvas seriously ili and in great pain, he chose tomake an official visit to south-eastern Anatolia, vvhich succeeded in itspurpose of scaring the French into thinking that he vvas making ready toseize Hatay if they did not agree to give it up.The principal theme of this paper, hovvever, is to consider a strangephenomenon: that the Western press so often ignores or brushes asideTurkey's achievements. A question that has alvvays puzzled me, particularlynovv since the end of the Cold War, vvhen most Western countries -not, I am happy to say, my ovvn country- seem to think that they no longerneed Turkey's friendship. Why are Turkey's efforts at publicity not aseffective as one vvould vvish?I think the ansvver is that Turks have the quality vvhich they cali temkinand vvhich the ancient Romans called gravitas. It is the sturdy senseof responsibility born of many centuries of being an imperial povver, abuilt-in avvareness that you must keep your head or the vvorld may failapart. Turks think it as far beneath their dignity to defend themselvesagainst criticism as to boast of their achievements. One sometimes vvishesthat Turks vvould display a little less temkin and make it plain to thevvorld that they do not claim to be better than other people; they onlyclaim to be no vvorse.A second question is rather more diffıcult: Why are Western journalistsvvho knovv little or nothing of Turkey so eager to share their ignorancevvith a vvider public? Why is it that vvhen the Spanish Governmentfınds it necessary to take action against ETA, Western nevvspapers describethem as Basque terrorists, vvhereas vvhen the Turkish Governmentfînds it necessary to take action against the PKK, Western nevvspapers describethem as Kurdish villagers?Hovv does one account for the man vvho said in a recent article in theFinancial Times that in 1965 a hundred thousand Greeks vvere evictedfrom istanbul? I don't see vvhy one should find a excuse for him, but it ispossible that he meant 1955, in vvhich year, after anti-Greek rioting, anumber of Greeks chose to leave Turkey, though the number vvas nothinglike a hundred thousand and there vvere no evictions; in fact the governmentpaid compensation to those vvho had suffered in the riots. You mayrecall the delightful Ottoman response to multiple mistakes of that kind:'Question: Who vvas the Sultan vvho vvas pulled out of a river by his sisters?Ansvver: It vvasn't a Sultan, it vvas the Prophet Yusuf. It vvasn't a river,it vvas a vvell. It vvasn't his sisters, it vvas his brothers. And they didn'tpull him out, they pushed him in.'783

Consider the editorial of 15 November 1997 in The Times, whichused to be known as the world's greatest newspaper. It contained thisastonishing sentence: 'the same Arab countries that once mobilizedagainst Saddam - Egypt, Saudi Arabia, Turkey, even Kuvvait - are nowisolated from the American Administration.' I wrote a letter to the editörinforming him that Turks are not a sort of Arab. My letter vvas published,though my favourite sentence vvas omitted: 'Can vve expect to see a referencein your nevvspaper one of these days to "Venezuela, Chile, Svveden,and the other Latin American countries"?'And here is an earlier example. On 31 August 1928, The Times devoteda vvell-informed and sympathetic editorial to the nevv alphabet:The advantages of the change can scarcely be appreciated bythose vvho have not struggled vvith the difficulties presented to thestudent of Turkish by the Arabic letters... No alphabet is less fitted toexpress the melodious Turkish speech... By this step the Turks, vvhofor centuries vvere regarded as a strange and isolated people by Europe,have dravvn closer than ever to the West. It is a great reform,vvorthy of the remarkable chief to vvhom the Turkish people has entrustedits destinies.But memories can be short, even the corporate memory of a greatnevvspaper. Twenty-one years later, on 10 August 1949, there vvas an editorialin The Times on the proposed admission of Greece, Turkey, andIceland to the Council of Europe:To have any chance of success a federal union vvould have to startvvith nations either adjoining each other or separated by no barriermore formidable than the English Channel... They could not share acommon language but at least it vvould be an advantage if the differentlanguages vvere vvritten in the same script... Müslim in tradition,vvith an Asiatic language in an Arabic script, it is not easy to see hovvTurkey could take her place easily in a United States of Western Europe.incidentally, the author of that egregious hovvler could have mentionedthat the Greeks have a different script from other Europeans - but hedidn't.As vve ali knovv, a favourite theme of the Westera press is illtreatmentof people held in Turkish police-stations and prisons. Ivvouldn't like to fınd myself in any prison. In June of this year, for example,Amnesty International issued a report on Japanese prisons, vvhichpainted a horrifying picture. I shall not harry you vvith the details, becauseJapan is not applying for membership of the European Union, for vvhich784

higher standards are required. Or are they? Again in June of this year, theLondon Daily Telegraph published a report on the British footballhooliganswho had been arrested in Marseilles:Ali will be kept in the Baumettes prison in the city. Conditionsthere have improved, but it is stili regarded as one of the ghastliestprisons in France and vvas recently condemned in a report by the EuropeanCommittee for the Prevention of Torture. It said Baumetters"brought shame on France" and described it as "inhumane and degrading".Filthy bedding broken lavatories, rats and lice also avvaitthe Englishmen. They can expect to be sharing vvith thieves anddrug-dealers...Some think the reason for the general tone of the foreign press is anatavistic memory of anti-Ottoman polemics during the centuries vvhen theOttoman Empire vvas the most povverful State in Europe, or of nineteenthcenturyvvest-European sympathies vvith the subject-peoples' desire forindependence. I don't think that those vvho vvrite anti-Turkish articles innevvspapers knovv enough history to have any such memory. Ignorance isonly partly to blame. Most anti-Turkish journalism, formerly the productof the Soviet campaign to undermine NATO, is novvadays due to the influenceof those countries of the European Union vvho for their ovvn reasonsdo not vvant to see Turkey join them as full members. I should liketo quote here something I said in a talk I gave some years ago at a EuropeanCommunity conference on Turkey's place in Europe.I do not myself believe in European unity. I am not happy that myovvn country has let itself be dragged into it. But if my Turkishfriends vvant to be a part of it I am sure that their country's claim isat least as strong as that of -shall vve politely say?- certain othercountries. And above ali I should like to see them attain full membershipbecause that is vvhat Atatürk vvould have vvanted. It vvouldcrown his achievement; it vvould shovv that he vvas not indulging inan idle dream vvhen he set his young Republic's face vvestvvard.The constant appearance in the foreign press of ill-informed if notpositively hostile reports about Turkey makes great demands on the timeof Turkish embassies, but their letters to the editors of offending nevvspapersdo not alvvays have the desired effect, because readers think, 'Well,it's the duty of an embassy to defend its country's reputation, isn't it?What else could they say?' Therefore Turkey's friends abroad regard it asa duty to help to help to ansvver as many as they can of the pernicious fabricationspublished in the press, although even vvhen their letters are printedthey seldom elicit a retraction or an apology. For example, I oncevvrote in ansvver to a letter from a vvoman vvho declared to the LondonEvening Standard that Kemal Atatürk vvas responsible for a massacre of785

Armenians during the First World War. I explained that at the relevanttime he vvas a divisional commander at Gallipoli and, military geniusthough he vvas, could scarcely have stopped doing his part in coping withthe British landings in order to organize a massacre in south-east Anatolia,över a thousand miles away. I don't know whether I succeeded inconvincing her.Another time I challenged a statement in an article in The TimesMagazine that Nicole Farhi's [Jewish] parents 'fled from Turkey toFrance in the early 1920s to escape the persecution of Atatürk.'It vvas in the early 1920s that Atatürk said in a speech at İzmir,'There are some loyal elements amongst us, in particular the Jevvs,who have east in their lot vvith the Turks... Because they have provedtheir loyalty to this nation and this country, they have lived tranquilliveshitherto and shall continue to live in tranquillity and vvellbeing.'Turkish Jevvs suffer from no legal disabilities and live asAtatürk promised they vvould. It was the Turks who gave saneturayto thousands of refugees from Nazi Germany, just as their ancestorshad done for the Jews expelled from Spain and Portugal in and after1492. Could vve be told the justifıcation for Ms Lovatt-Smih's extraordinarystatement?Needless to say, as usual no justifıcation vvas forthcoming.I have tvvo consolations. One is that vvhenever one of my letters hasbeen printed in a nevvspaper, many readers vvrite to me expressing theiragreement. The other is that if you talk to ordinary people vvho do notclaim to be experts on Turkey but have taken their family there on holiday,they ali teli you that they came home delighted vvith their experienceof the country and its people and are eager to visit it again. To ali thesegood souls, selâm olsun.786

ATATÜRK'ÜN YARATMAK İSTEDİĞİ BİLGİTOPLUMUAdnan BINYAZAR*Kemalizm, bugünkü adlandırmayla Atatürkçülük, düşünsel bir dizgeolarak, çağdaşlıkla eşdeğerlidir; değişimi, yenileşmeyi, ileri düşünceyigerektirir. Bu bağlamda, Mustafa Kemal, Anadolu'ya ayak basıp KurtuluşSavaşı'nı planlarken, toplumun altyapısını sağlamlaştıran "müreffeh"bir Türkiye yaratmayı temel amaç saymıştır. "Müreffeh Türkiye", toplumunçağdaşlaşması demektir. Atatürk devriminin varmak istediği hedef,siyasal, ekonomik bağımsızlığını sağlamış laik ve demokratik bir TürkiyeCumhuriyeti'dir.Atatürk, bu büyük devrimi yaratmada inançlı ve kesin kararlıdır.Cumhuriyet'in onuncu yılında Afet İnan'a yazdırdığına göre, "Devrim,mevcut kurumları zorla değiştirmek demektir. Türk ulusunu son yıllardageri bırakmış olan kurumları yıkarak, yerine ulusun medeni gereksinmeleregöre ilerlemesini sağlayacak yeni kurumları koymuş olmaktır." Tanımınıyaptığı bu devrimin kararını, daha eyleme geçmeden yıllar önce,"bağımsız cumhuriyeti kurmanın, şeriatı hukuk düzeninden silmenin, laikliğidevletin temel ilkesi yapmanın bir düş olduğu" 1919 yılı Temmuzayının 7'nci gününü 8'ine bağlayan gecenin geç vaktinde, Mustafa Kemal,Bitlis valisi iken Damat Ferit Paşa tarafından görevinden alınan MazharMüfit'i (Kansu) çağırtır ve not defterine şunları yazdırtır: '1) Zaferdensonra hükümet biçimi cumhuriyet olacaktır. 2) Padişah ve hanedan içinzamanı gelince gereken işlem yapılacaktır. 3) Tesettür kalkacaktır. 4) Feskalkacak, uygar toplumlar gibi şapka giyilecektir. 5) Latin harfleri yürürlüğegirecektir.' Bunları yazdırdıktan sonra, Mazhar Müfıt'e, "Defterinbu sayfasını kimseye göstermeyeceksin, sonuna dek gizli kalacaktır." der.(İlhan Selçuk, Cumhuriyet, 25 Temmuz 1998)Anadolu'da o gece Türk aydınlanmacılığının temeli atılmıştır. KurtuluşSavaşı boyunca bir yandan düşmanla, öte yandan içteki gerici ve işbirlikçigüçlerle savaşılarak, aydınlanma düşüncesinin çatısı da çatılmıştır.Bu, Atatürk'ün düşlediği çağdaşlık ışığıdır.* Yazar, Berlin.787

Devrim, devletin bütün kurumlarını değiştirip yeni bir yapı kurmayıgerektiriyordu. O gün için bir "utopia" sayılan "çağdaş" Türkiye bu inançve direngenlikle kurulmuştur. Mustafa Kemal, tasarlıyor, tasarladığınıanında uygulamaya geçiriyordu. Nitekim, hemen halkın katılımını sağlayarakTBMM'yi toplamış, egemenliğin kayıtsız şartsız ulusta olduğunuözellikle vurgulamıştı. Bu, her şeyin ulusun iradesiyle, ulusun gücüyle,ulusal birlikle yapılabileceği anlamına geliyordu. İlk adım, işgale uğramışyurt topraklarının kurtarılmasıydı. Bunun için güçlü bir orduya gerekvardı. Toprak bağımsızlığından yoksun bir halkın eli kolu bağlı olurdu.Yurdu işgalden kurtarmadan devrim yapılamazdı. Mustafa Kemal bu gerçeğiüstün sezgisiyle kavramış; çağdaş dünyayla da ilişkilerini sürdürerekTürkiye Cumhuriyeti'nin temellerini barut kokuları ortamında atmıştı.Cumhuriyet, en kısa tanımıyla, halk yönetimidir. Cumhuriyetle yönetilenülkelerin halkı, Ziya Gökalp'in deyimiyle cemm-i gafîr (kalabalık)değil, hakkını hukukunu bilen, demokratik anlamda halk (public, bilinçlihalk topluluğu) olmalıdır. Tarık Zafer Tunaya'nın "Türk devriminindili" dediği Atatürkçülük, böyle bir halk yaratma yolunda girişilmiş biruygarlık arayışı, bir bilgi devrimidir.Atatürkçü cumhuriyetin temeli kültüre dayanmaktadır. Atatürk, toplumsalonurun, çağdaş dünyayla bütünleşmenin, ulusal kültürle gerçekleşeceğineinanmıştı. Devrim ilkesi olarak benimsediği, "Doğu'nun dinsel,sosyal, siyasal baskısından olduğu kadar Batı devletlerinin siyasal ve ekonomikzorbalığından uzak bir devlet kurmak ve toplum yaratmak" kültürelbirikimlerle olurdu. Nasıl temeli kültüre dayanmayan devlet gerçekanlamda devlet olmazsa, kültürel temelden yoksun bir cumhuriyet de olamazdı.Misak-ı Milli ile yurdun toprak sınırlarını çizen Mustafa Kemal,"Türkiye Cumhuriyeti'nin temeli kültürdür" sözüyle de Türkiye'nin kültürelsınırlarını çizmişti. Atatürkçü kültür devriminin amacı, başka kültürlerinboyunduruğu altında ezilerek kimliğinden uzaklaşmış bir toplumuyeniden var etmek, birey olarak yüzyıllarca kültürel sömürüye uğramışinsanımıza güven kazandırmaktır.Cumhuriyet'in ilanından çok kısa bir süre sonra başlatılan, eğitiminlaikleştirilmesi bu amacı yürürlüğe koymanın ilk adımıdır. Laik eğitimle,düşünce de laikleştirilmiş olacaktır. Bu uygulamayla, bilgi belli kesimlerintekelinden kurtarılıp halk kesimlerine de yayılacaktır. Böylece bilgiözür kılınacak, özgür düşünüşlü Türk insanı, çağdaşlık yolunda, elinde"müspet bilimin meşalesi" ni tutarak ilerlemeye koyulacaktır.Düşünce, ancak bilimin gerçek kaynaklarına inilerek özgürleştirilebilir.Ulusal bilinç, bilgiyle donanmış düşüncenin ürünüdür. Kendi dilini vedüşüncesini yaratmamış hiçbir ulus gerçek anlamda özgür değildir. MustafaKemal'in devrim ilkelerinin kaynakları sayılan halkçılık, ulusalcılık,788

"kültür" kavramıyla eş tutulması gereken cumhuriyetçilik kavramı, gelipbu ulusal bilinç gerçeğinde yoğunlaşıyor. Ulusal bilinç gibi, ulusal kimliğinkaynağı da bilgidir. Ulusal bilinçten yoksun kesimlerin ulusal kimliktende yoksun oldukları, kendilerine bir kimlik yakıştırmak için Cumhuriyet'inkarşısına ümmetçi ve çağdışı bir anlayışı dikmek istemelerindenbellidir. Ulusal kimlik kazanmamış toplumların çağdaşlığından da sözedilemez. Çaağdaşlığın, kendini tarih içinde bir dil varlığı olarak kanıtlamıştoplumların ürünü olduğunu, Avrupa'nın aydınlanma döneminde geçirdiğideneyimler kanıtlamaktadır. Kendi dilini, dolayısıyla düşüncesiniyaratamamış toplumların, başkalarının dışlamasına gerek kalmadan, kendileriniçağlarının dışına fırlatıp attıkları; bilgide, yaşayışta çağdışı düşüncelerinkulu olmayı yazgıları saydıkları, gelişmiş ülkelerin alt kültür tüketicileriolarak nasıl sömürüldüklerini her gün televizyonlarda görüyoruz,gazetelerde okuyoruz. Oysa, Atatürk, özgürlük ve insanca yaşama haklarınıegemen ulusların denetimine bırakmayı erdem sayan "kalabalık" toplumanlayışını yok edip, halkı bilinçli toplum olmanın erdemine inandırmayaçalışmıştır. Bu yöntem, Türkiye Cumhuriyeti bilinçle, bilgiyle,erdemle var olmuş bir aydınlanma devrimi sayılmalıdır.Tarihi boyunca toprak bağımsızlığını sağlamış bir toplumun bireyiolarak, Mustafa Kemal, bu halkın, İtilaf devletlerinin Türkiye'yi yoketme planını bozacağını bilinçle kavrayarak Anadolu'ya geçmiş, onlarınarasına katılmıştır. Bir bakıma sivil toplum örgütlenmesi olan Kongrelerdensoma, "Egemenlik kayıtsız şartsız ulusundur" inancıyla geldiği Ankara'daTürkiye Millet Meclisi'ni toplamıştır. Toplumsal örgütlenmeyibilinçli halkların başarabileceklerine yürekten inanmaktadır. MustafaKemal, Türk halkının tarihten gelen bu gücüne dayanarak, zaman yitirmeden,yurt ve bilgi bağımsızlığını sağlayacak savaşımlara girişmiştir.Bütün yaşamı boyunca, egemenliğin ulusta olduğuna inanmış, bu halkçıve ulusalcı anlayışın, demokratikleşmenin temel ilkesi saymıştır. İşin tabaşında, dinciliğin karşısına ulusalcılığını çıkarırken, eğitimin laikleştirilebileceğinidüşünüyordu. Çünkü, "ilerleme ve gelişme yolunda, uluslararasıilişkilerde Türk toplumunun çağdaş uluslarla yan yana ve bir uyumdayürümekle birlikte kendine özgü karakterini ve bağımsız kimliğini esastutma" amacı, ulusalcı bir dünya görüşüyle, laik eğitimle gerçeeldeştirilebilirdi.Eğitimin laikleştirilmesi, Mustafa Kemal'in kaçınılmaz saydığı birdevrim ilkesidir, devrimci eyleminin temelidir. Eskinin bütün çürümüşkurumları, ancak laik eğitim uygulamalarıyla, eğitimi iki başlıktan kurtarmaklayıkılabilirdi. Mustafa Kemal'in tarih sahnesine çıkışından bu yana,en ağır saldırıların laik eğitim uygulamalarına yapılması bir rastlantı sayılmamalıdır.Hemen her dönemde, gelişmelerin önüne engeller çıkarangericilik, köktendincilerin sığınağı olmuştur. Bir atasözümüzde dile getirilen,suyun uyuyup düşmanın uyumadığı gibi, zaman uyuyor da gericilikuyumuyor! Bilerek ya da, -daha kötüsü-, bilmeyerek, devrim ilkelerindenbir ışık çizgisi kadar ödün verildiğinde, gericiliğin ağır bulutlan ülkeninçağdaş yüzünü hep karartmıştır. Son zamanlarda ise, "kurtarma" bir yana,789

Atatürk devrimleriyle yaratılan bütün çağdaş kurumlan yıkmayı hedefgöstererek, Cumhuriyet rejimini sarsacak boyutlara varmıştır.Çağdaşlaşmayı Türk devriminin temel hedefi sayan Mustafa Kemal,daha Cumhuriyet ilan edilmeden, Türk halkını çağdışı kalmaktan kurtaracaklaik eğitimi neden gerekli gördüğünü, 1922 yılında anı defterine yazdıklarındanöğreniyoruz: "Okul, genç dimağlarda, insanlığa saygıyı, vatanave ulusa sevgiyi, bağımsızlık onuruna sevgiyi ve bağımsızlık tehlikeyedüşecek olduğu zaman, onu kurtarmak için izlenmesi gereken kurtuluşyolunu öğretir. Okul sayesinde, bilim ve fen sayesinde Türk ulusu, Türksanatı, Türk edebiyatı bütün güzellikleri ile kendini gösterecektir." Dinseleğitim ise bunun tam tersini yapmaktadır. Daha sonra, bunu gerçekleştirecekolan öğretmenleri de şöyle uyanr: "Hiçbir zaman hatırınızdan çıkmasınki, Cumhuriyet sizden fikri hür, vicdanı hür, irfanı hür kuşaklar ister."Eğitim izlencesini de, toplumsal yaşamımızın ve çağın gereklerine uygundüşecek biçimde düşünmüştür. Bu tam anlamıyla laik eğitim izlencesidir.Kurtuluş Savaşı yıllannda, Mustafa Kemal'in "fikri hür, civdanı hür,irfanı hür" kuşakların özlemini çekmesinin anlamı bugün daha iyi anlaşılıyor.Öyleyse, Mustafa Kemal'in özlemini duyduğu düşüncesi, vicdanı,duyarlığı, anlayışı ve kavrayışı özgür; çağdaş Türk insanı nasıl yetişecekti?Bir topluma ulusal bilinç ancak bilgi yoluyla kazandırılabilirdi: MustafaKemal'in başardığı da budur. Halkını çağdar bir bilgi toplumu yapmayolunda her şeyi yerinde ve zamanında planlamayı bilmiştir. Cumhuriyet'inilanından beş ay sonra Eğitimin Birleştirilmesi Yasası çıkmıştır(1924). Bu, eğitimi dinsel etkilerden kurtarmanın bir başlangıcıdır. Önce,çağdaş bir dünyada okuma yazma bilmemenin utanılacak bir şey olduğunubelirtmiş, bu yasadan sonra büyük bir eğitim seferberliği başlatılmıştır.Herkes birbirini etkileyerek, bilen bilmeyene öğretenrek okumayazma sorunu çözülecektir. Atatürk için önemli oln, toplum içinde bir dinamizmyaratmaktı. Yurdunda kendini bağımsız kılan bir halk, en kısasürede eğitimi de laikleştirecekti. Eğitimi dinsel baskılardan kurtarmayıamaçlayan Eğitimin Birleştirilmesi Yasası, laik, çağdaş eğitimin temellerinide atmıştır böylece. Türkiye'nin var olmasında "Cumhuriyet" ne ise,düşünsel bağımsızlıkta da "laiklik" odur.Arap yazısının, ancak eğitim görmüşlerce çözülebilen bir yazı olduğubilinmektedir. Sözcüklerin kökleri, üreme kurallan ve biçimleriylebağlantılı bu karmaşık yazıyı çözüp, okuma yazmayı yaygınlaştırmak peköyle kolay değildi. Bilgiyi yaygınlaştırmak, o bilgili iletecek araçlara dabağlıdır. Latin abecesini kabul ettirmeyi Mustafa Kemal başarmıştır. Devrim,çok tez davranmayı ve göze almayı gerektirir. Konuyu araştırıp Ata-790

türk'e öneri getirenlerin beş altı yılda gerçekleştirileceğini tasarladıklarıLatin kökenli yeni Türk harflerini Mustafa Kemal üç aşamalı olarak biriki yıl içinde yaygınlaştırmıştır. Bu abece, Türk toplumunu çağdaş dünyayayaklaştırmıştır, toplumlar arası iletişimin yaratılmasında da etkili olmuştur.Bizi eski kültürümüzden kopardığı savıyla eleştirilen abece devrimi,gerçekte, bilgi toplumu olma yolunda Türk aydınlanmasının önemlibir aşamasıdır.Ulusal duygu yönünden, bir toplumun tarihsel kökenlerini araştırmasıbüyük önem taşır. Ulusal bilinçin kaynağı sayılan tarih bilgisinden yoksuntoplumlar, kendilerine başkalarının biçtikleri kimlikle yetinmek zorundadırlar.Atatürk devrimi içinde yer alan tarih ve dil çalışmaları buyönden ulusal düşünce devriminin temelidir. Bugün "resmi tarih" diyeküçümsenmek istenen, bir yönden de abartılı bulunan bu ilk çalışmalarolmasaydı, acaba, Türk bilimi tarih yönünden bugünkü nesnelliğe ulaşılabilirmiydi? Kuşkusuz, Türklerin bütün ulusların atası olduğuna yönelikbir tarihsel yorumun bugün geçerliği kalmamıştır. Ancak kendini yenidenvar etmiş bir toplumun böyle destansal bir yaklaşımdan güç alacağı daunutulmamalıdır. Atatürk'ün amacı, toplumuna güven vermek, ona uluslariçinde bir varlık olduğu bilincini aşılamaktı. Zaman göstermiştir ki,gerçek amaç, İslam kimliği içinde eritilmiş bir Türk tarihi değil, tam tersine,Türklük bilinci içinde çağdaş bir tarih yaratmaktı. Devrimlerin odağıulusal bilinç yaratmak olduğuna göre, bir toplumun var oluş öyküsü desayılan tarih, neden Anadolu gerçekleri dışında yorumlansın? Atatürk'ünulusalcılığı vurgulayan tarih anlayışındaki coşkuyu o günün koşullarındadeğerlendirmek gerekir. Onun kurduğu Türk Tarih Kurumu (1931), toplumun,toprakların varlığı olduğu bilinciyle, özellikle Anadolu tarihine yönelerek,tarihimizi Orta Asya ile sınırlayan önyargılı değerlendirmeleriortadan kaldırmıştır. Tarih yaratmakla kazanılan ulusal bilincin ne denliönemli olduğunu şu gözlemlerden çıkarabiliriz: Berlin'de, Kanuni Süleymanadına düzenlenen sergi için, Kütahya Çinilerini British Museum'danödünç alındığı, Türk Tarihinin önemli kaynağı "Oğuz Kağan" destanınınParis'te Bibliotheque Nationale'de, yine tarihsal öneminin yamnda Türkanlatı ve öykü sanatının başeseri sayılan Dede Korkut'un Dresden'de Staatsbibliothek'tebulunması, Bergama'dan götürülen taşlarla Berlin'de, neredeyseküçük bir kent görünümündeki Pergamon Museum'un kurulması,tarihsel varlıklarımıza nasıl sahip çıktığımızın (!) bir ölçüsüdür. Ulusalanlamda tarih bilinci kazanmış toplumlar, Berlin'de bir müze oluşturacaktarihsel değerleri yapılarda temel taşı, kapı önlerinde binek taşı, koyunlaratuz yalama taşı, tuvalet ayağı... olarak kullanmaz. Göreme'deki azizfresklerinin gözlerini oymaz, her biri müzelerin baş eseri olacak heykellerinkollarını, bacaklarını, kafasını, burunlarını... koparmaz.Yakup Kadri Karaosmanoğlu, tarihi topluma ulusal bilinç aşılamanınaracı sayan Atatürk'ün, tarihe neden önem verdiğini şöyle anlatır: "Atatürk,milli tarihimizin sınırlarını zenginleştirmek hareketiyle hem Kema-791

list devrimin en kapsamlı bir izahını yapmak, hem şu devrimin kökleriniüstünde yaşadığımız toprağın en derin tabakalarına kadar ulaştırmak, hemde Türk ulusunun asaletini şüphe götürmez soy kütükleriyle ispat etmekistemiştir". Atatürk'ün, tarih yazmayı tarih yapmak kadar önemli saymasınıntemelinde yatan budur. Çünkü tarih yazmak, bir ulusun yaşamınıbelgelemektir. Çağdaş dünya, değerlendirmesini bu belgelere dayanarakyapacaktır. Onurlu bir ulus, tarihinin yalnızca başkaları tarafından yazılasınarazı olmaz. Cumhuriyet'e değin, tarih yazımı konusunda gelişmelerolmamış değildir. Ne var ki, araştırmaya, belgelere dayanılarak nesneltarih yazımı Cumhuriyet'le gerçekleştirilmiştir. Tarih, Atatürk için, toplumunkendi geçmişine, varlığına, geleceğine sahip çıkmasının belgesidir;her fırsatta Türk varlığım "barbar" diye niteleyen Batı devletlerinin önyargılarınabir tepkidir. Bugün bile, Avrupa Birliği tartışmalarında, Avrupaülkeleri, Türk tarihini kurcalama gereksinimi duymaktadırlar.Bir toplumda ulusal bilinçle kültürel kimlik hem birbirinin içinde,hem birbirinin tamamlayıcısıdır. Tarih gibi, o toplumun yapıp ettiklerininbir göstergesi olan kültür de o topluma kimlik kazandıran temel etkenlerdenbiridir. Onun için Atatürk, tarih çalışmalarıyla dil çalışmalarını birbirininbütünleyicisi olarak düşünmüştür. Toplumsal kimlik açısından ikisinibirbirinden ayırmanın ne denli olanaksız olduğunu tarih bilimigöstermektedir. Dil ise, kültürel varlığı belirleyen en yaratıcı alandır.Toplumların ancak kendi yarattıkları öz dille gerçek kimliğini kazandığıbir gerçektir. Çünkü dilini tanıyan, duygusunu, düşüncesini, yaratıcı gücünü,anlatımını, mantığını, çağdaş dünyadaki yerini, her şeyini tanıyacaktır.Dil devrimi, bir toplumun yaratıcılığını ortadan kaldırmaya yönelikbaskılara başkaldırmadır. Atatürk'e göre, halk, yeniliklerin yaratıcısıolmalı, bu yaratıcı gücüyle çağdaş dünyadaki yerini bulmalıdır. Bu bağlamdaAtatürk, dilsel gelişimi, ulusal bilinç kazanmanın kültürel tabanısaymıştır. Diliyle kişiliğini bulmamış toplumların sığıntı duygusu içindekimlik bunalımlarına girdikleri biliniyor. Atatürk'ün her alandaki bağımsızlık,özgürlük, uygarlık kavramlarıyla anlatmak istediği, toplumlarınbaşka kültürlerle iletişim içinde kendi öz dillerini geliştirmesi, karşılıklıolarak, birbirlerini üstün görücü ya da alçaltıcı bir duygu yaşamamasıdır.Türk Dil Kurumu (1932) bu gerekçenin ürünüdür. Atatürk'ün dile nedenli önem verdiğini hemen her vesileyle anılan şu sözlerinden çıkarabiliriz:"Ulusal duygu ile dil arasındaki bağ çok güçlüdür. Dilin ulusal vezengin olması ulusluk duygusunun gelişmesinde başlıca etkendir. Türkdili, dillerin en zenginlerindendir; yeter ki bu dil bilinçle işlensin" Türktoplumunun bunda büyük başarı göstereceğini belirtmek için de, kazanılanbağımsızlık savaşını anımsatarak, "Ülkesini, yüksek bağımsızlığınıkorumasını bilen Türk ulusu, dilini de yabancı diller boyunduruğundankurtarmalıdır."Dilin boyunduruk altında olması, düşüncesinin de bağımsız olmadığıanlamına gelir. Atatürk'ün vurgulamak istediği dil bağımsızlığı, yalnızca792

düşünceyi özgür kılmayacak, yazı dili ile konuşma dili arasındaki uçurumuda kapatacak, böylece toplumsal iletişim kurulacaktır. Türkçe, bilimve kültür dili olma yolunda gelişme göstererek bir düşünce dili düzeyineulaşacaktır. Bu amacın gerçekleştirilmesinde de toplumsal bir dayanışmayagidilmiştir. Türk Dil Kurumu'nda, derleme, tarama, türetme çalışmalarıbaşlatılarak Türk dilinin temellerine inilmeye çalışılmıştır. Kurum'unöncülüğünde, köy kent demeden, başta öğretmenler olmak üzere, halk ağzındanderlemeler yapılmıştır. 11. yüzyılda Kaşgarlı Mahmut'un oba obagezip halkın dil varlığını devşirmesi gibi, Dil Kurumu da sözcük (atasözü,deyim, mecazlı kullanımlar...) derleme işini toplumun her kesimineyaymış, halkın ağzından halk dilini, "Halk Ağzından Dirleme Sözlüğümdebir araya getirmiştir. Atatürk'ün doğumunun 100. yılında 13 ciltlikbu yapıt, Cumhuriyet döneminin en önemli çalışması olarak değerlendirilmiştir.Dili, zekâları bilgiyle işitip donatmanın aracı sayan Leibniz (1656-1717), Latince'nin egemenliğine karşın İncil'i Alman halk diline çevirenLuther'in başarısını söz konusu ederken, onun, halkın diline bakarak konuştuğunubelirtir. Gerçekten, Luther, kasaplarla, bahçıvanlarla konuşmuş,Almanca'nin geniş anlatım olanaklarını onların dilinde bulmuştur.Türkçe'de yapılan da budur. Atatürk, halk kendi varlığından kopararakyarattığı kültür birikimlerine önce dille başlamıştır. Halk ağzındanderlenen bu sözcüklerin çoğunun, yüzyıllar önce Türkçe'de canlı biçimdekullanıldığı görülmüştür. Dil devrimiyle, altı yüzyıllık Arap ve Fars baskısıortadan kaldırılarak dilin öz kaynaklarına inilmiştir. Eskiden olduğugibi, artık Arapça ve Farsça sözcüklere karşılık olabilecek Türkçe sözcükleraranmıyor, Türkçe, kaynağından ürüyor. Dili bağımsız kılmanın enönemli aşaması bu derleme çalışmaları olmuştur. Bir yandan da, yazmaeserlerdeki sözcükler taranarak, bunlara ne gibi Türkçe karşılıklar kullanıldığısaptanmıştır. 8 ciltlik 'Tarama Sözlüğü" de bu çalışmanın ürünüdür.Çağdaş gereksinimleri karşılama yönünden ise, bu kaynaklara dayanılaraktüretme çalışmaları başlatılmıştır. Bugün, Öz Türkçe Sözlük,neredeyse genel sözlüğün oylumuna varacak. Ozanların, yazarların, çevirmenlerin,felsefecilerin, genç bilim adamlarının diline baktığımızda, dilimizingeniş anlatım olanakları kazandığını görebiliriz. Türk kültür varlığınısimgeleyen sanatçılar, yazarlar, bilim adamları başka dillerinkültürleriyle değil, kendi öz dillerinin birikimiyle düşünüyorlar, duyuyorlar.Gerçek anlamda kültürel ulusallaşma budur.Bu olumlu gelişmelere karşın, Cumhuriyet tarihi içinde en çok dildevrimi saldırıya uğradı. Yeniliğe, çağdaşlığa ayak uyduramayanlar, herfırsatta öz Türkçe'ye karşı çıktılar. Ama bu kültürel akışın önünü kimsealamadı. Ellerine fırsat geçtiğinde öz Türkçe'yi yasaklayan, bugün devletinen yüksek kademesinde bulunanlar, bugün, yasakladıkları sözcüklerlesesleniyorlar halka, özellikle de gençlere... Atatürk'ün, Türkiye'nin gele-793

ceğini güvenle onlara bıraktığı gençler ise, Batı dillerine özenip dillerinibozanların dışında, analarının ak sütü gibi, tertemiz bir Türkçe'yle konuşuyorlar.Halkçılık, hangi alanda olursa olsun, halkı üretici duruma getirmekdemektir. Atatürk'ün halkçılığını bu bağlamda düşünmek gerekir. Meşrutiyetdöneminde, Türklüğü araştırma amacına yönelik olarak kurulanTürk Ocakları'nın somadan Halkevleri'ne (1932) dönüştürülmesininözünde, halkı kendi içinde üretici kılmak ve kültürel birikimlere onun katılımınısağlamak amacı güdülmüştür. Türk Ocakları'nın halk kesimleriylebağlantısı sınırlıydı. Daha çok uzmanlık konularının ele alındığı biryerdi Türk Ocakları. Halkevleri ise kısa sürede yayılmış, kendi içindekültür üretirken, bir yandan da üretilen kültürün yayıcısı olmuştur. BirçokAvrupa ülkesinde etkinlik gösteren kültür merkezlerinin yerini Türkiye'deHalkevleri tutuyordu.Acaba, Halkevleri, kurulduğu yıllardaki üretkenliğiyle bugünlereulaştırılsaydı, halk çocuklarından oluşan orkestralar, yarattıkları düzeylisanat ürünleriyle Türkiye'nin, ya da Avrupa'nın merkezlerinde konserlervermezler miydi, oyunlar oynamazlar mıydı, sergiler açmazlar mıydı?...Halkevleri, halkı üretici kılarak, sanatsal ve bilimsel yaratıcılığın kaynağıolarak düşünülmüştür. Kısa sürede de bu amaç gerçekleşmiştir. Ülkeninbakanları, milletvekilleri daha oturacak masa sandalye bulamazken, Ankara'daDevlet Konservatuvarı, Devlet Opera ve Balesi, Devlet Tiyatrosukurulmuş, halkı yaratıcı kılan kurumlaşmaya gitmenin yolları aranmıştır.Üniversitelere sağlanan bilimsel özerklikle birleştirilirse, toplumda düşünceninnasıl bağımsız kılındığı daha iyi anlaşılır. Atatürk'ün zamanındatemeli atılan, ölümünden iki yıl soma kurulan Köy Enstitüleri ise kentköylü,varsıl-yoksul demeden ülkenin çocuklarına eğitim eşitliği sağlamıştır.Bunlar, hep bir bilgi toplumu yaratmanın devrimci çabalarıdır.Cumhuriyet'in 10. yılı dolayısıyla yaptığı konuşmada, Atatürk, başlattığıdevrimlerin anlamını bir kez daha dile getirmek gereksinimi duymuştur.Yurdu dünyanın en gelişmiş ülkeleri düzeyine çıkarmak, müreffehbir Türkiye yaratmak, ulusal kültürü çağdaş uygarlık düzeyininüstüne çıkarmak... Türk insanının çalışkanlığını, zekâsını vurgulayan Atatürk,sözlerini "Türklüğün unutulmuş uygar niteliği ve büyük yeteneği,bundan sonraki gelişmesiyle, geleceğin uygarlık ufkunda yeni bir güneşgibi doğacaktır!" diye tamamlamaktadır. Atatürk'ün kullandığı her sözcük,yaratmak istediği bilgi toplumunun ana sütunlarını oluşturuyor.Atatürk, Söylev'ine başlarken, "manzara-i umumiye" diye çizdiği obatık ülkeden, on dört yıl içinde, çağdaş bir Türkiye Cumhuriyeti yaratmıştır.îsmet İnönü'nün belirttiği gibi, vatan, Atatürk'e "minnet" borçludur.Türk ulusu büyük çoğunluğuyla bu minnet duygusunu, yüreğindeAtatürkçü inanca ve coşkuya dönüştürmüş; O'nun onuruna layık demok-794

asiyi kurmuştur. Türk ulusunu bu yoldan döndürecek, onu Atatürk inancındansaptıracak hiçbir güç düşünülemez. Ancak, "O'nun, ulusal bilincinve kültürel varlığın kaçınılmaz iki kurumu olarak, kendi kişisel tasarruflarıyladesteklediği Türk Tarih ve Türk Dil Kurumu'nu, hukuk kurallarınıçiğneyerek kapatanlar, tarihin yüzüne nasıl bakacaklar? • Halkevlerigibi, sanattan, yazından yoksun bırakılmış halka yaratıcı gücünü yaşatmaolanağı sağlayan kurumları yok edenlerin devrimi tarihi karşısında alınlarıaçık olacak mı? • Günümüzde, ulusal eğitimi paralıların tekeline sokanlar,eğitim eşitliğini bilgi toplumunun temel ilkesi sayan Atatürk'e, obilinçle yetişmiş Atatürkçü kuşaklara nasıl yanıt vereceklerdir? # Yüzyıllarcayoksul bırakılmış bir halkın çocuklarına ilk kez eğitim olanağı sağlayanKöy Enstitülerini kapatıp, o kaynağı laikliğin tam karşıtı dinsel eğitimeyönelterek çağdışı ve Atatürk düşmanı kuşaklar yetiştirenler,Atatürk'ün özgür kılmak istediği vicdanlarının sesini ne zaman duyacaklardır?Cumhuriyet'in 75. yılında, yaşlı genç demeden O'nun devrimlerinesahip çıkmak ve çağdaş uygarlık düzeyine ulaşmakla kalmayıp onun daüstüne çıkmayı amaçlamak, bütün Cumhuriyet kuyaklarının namus borcuolmalıdır. Türkiye'de neredeyse her kuruluş kendi üniversitesini açıp,kendine gerekli adam yetiştirme programı uyguluyor. Gittikçe çemberidaralan eğitim koşullarının halk çocuklarından uzak tutulması, ileride çözümüzor durumlar yaratacaktır. Atatürkçülüğün temel ilkesi, sınıf ayrımıgözetmeden, eşitlikçi eğitimi egemen kılmaktı. Eğitimde bu ilkeye uyulmadığıiçin, Atatürk gençliğinin tüm özelliklerini taşıması gereken halkçocukları, onları aldatanların oyununa gelip, Atatürk'e düşman kesiliyorlar.Bir çıkar uğruna, kendilerini çağın nimetlerinden, ulusal ve kültürelbilinçten, bilimsel özerklikten, kişi olarak dünyadaki varlık nedenlerindenyoksun bırakan gençler, bir gün, yalnız Türkiye'de değil, bütün dünyadada çağdaşlık yolundan başka bir yol olmadığını, bu yolu da Atatürk'ün,ulusu için çok erken gördüğünü anlayacaklardır. Babaların, annelerin, öğretmenlerin,öbür büyüklerin gençler üzerinde etkili olmaları doğaldır;gene de hiçbir genç, bilincini, özerkliğini, insan olma hakkını kimseninçıkarına hizmet edecek yolda kullanmamalıdır. Bitki bitkiliğiyle, zamanzamanlığıyla kendi varlığını yaşarken, insanoğlu nasıl olur da birilerininyönlendirilmesiyle kendini tutucu düşüncelere kaptırıp çağdışı kalmayıyeğler?795

THE LANGUAGE FACTOR AS THE KEYSTONEOF THE TURKİSH REPUBLIC'S REFORMPROGRAMProf. Dr. Ezel Kural SHAW*In celebrating the 75th anniversary of the Turkish Republie we are infact engaged in an overview of what the tvventieth century has meant forthe Turkish people. Language is a strong indicator of the pace of changethat Turkish society and culture experienced in making the transitionfrom being part of an empire to becoming a nation unified under a republicanform of government. In following the phases of the Turkish languagereform movement, we see how it has been an aetive agent in thetransformation of Turkish identity in the period of the Turkish Republie.Historicism, the desire to explain change in the context of the past touchingthe present, calls for a wider perspeetive in viewing the progress ofTurkish language reform.Ottoman use of Persian and Arabic vocabulary and idiom had been acarry-over from a pre-nationalist era, the Umma period vvhich assumedthe existence of a unifying religious ideology. The Ottoman language vvaspart of a voluntarily shared supra-nationalist civilization. Ottoman becameand remained an administrative language, the acquisition of vvhichallovved for upward social mobility. Turkish was one of the languagesused in the Empire, but it was privileged in that it provided the syntaxthat ordered and managed Arabic, Persian, and some Turkish terms, thusempowering the Ottoman construct. Diverse communities in the Empirepracticed their religion in their own language. The Ottoman governmentlet the different millets, communities based on religious distinetion, conducttheir own internal affairs and practice their own religion. Thoughdominated by Greek-speaking Orthodox elergy into the nineteenth century,communities in the Balkans launehed their nationalist movementsthrough initial stages of securing their own language in conducting religiousservices. The first indications of national avvakening vvere, one mightsay, marked vvith the demand the Greek-speaking orthodox elergy appointedby the Patriarchate in istanbul be replaced by elergy appointed byCalifornia State University, Northridge.797

the Patriarchate in istanbul be replaced by clergy who used the local language—Serbian, Bulgarian, Rumanian. Nationalism in the Balkans, ethnicityif vve employ a more recent identifıer, vvas frequently inseparablylinked vvith religion and language.Throughout the Empire, the existence of semi-autonomous communitiesvvho vvere free to follovv their religion and regulate their ovvn internalaffairs vvas, both in the context of the late Middle Ages and EarlyModern Era, unusual but signifıcant signs of toleration (hoşgörü) and theIslamic state's staying out of the religious belief systems of subject peoples,a proto-secularist policy.Of the different ethnic groups that made up the human mosaic of theEmpire, the Turks vvere one community vvhere language and religionvvere seperate: they practiced islam, used Arabic in formal ritual, andspoke Turkish in their daily lives. Turkish vvas also the language of theirbards and poets, and Sufi dervishes like Yunus Emre vvho spread theheartbeat of mystic islam through saz and söz. The state vvas distant, itsadministrative authority, derivative of Islamic political theory, vvas alsodistant, exercised through its offıcials.The Turkish national avvakening came late in comparison to Europeand to the subject ethnic communities vvithin the Ottoman Empire. Turkishlanguage reform supplemented, rather than preceeded the process ofbecoming an independent nation. Unlike many other national movements(such as in Germany and in the Balkans in the nineteenth century) vvhichpromoted a national language as arallying cry for independence, the intenseperiod of change in Turkish took place after the threat of foreignpolitical hegemony vvas över and the Republic vvas established.Turkish national identity, combining language and land, fınds expressionin the Misak-i Milli, the assertion of convergence of languageand boundary as determinants of territory to be claimed for the turkish nation.The Turkish War of Liberation vvas fought vvithin the framevvork ofthis commitment. The vvorking out of the details vvas to follovv. HovvTurkish, the language of the people, vvould dovetail vvith the program ofthe Republic vvas put on hold until full sovereignty vvas achieved.A brief look into the Tanzimat period, the later part of the nineteenthcentury, informs us of the grovving Ottoman avvareness of the political,economic, diplomatie, and military ascendancy of Europe. The openingof the Translation Office to provide future administrators vvith knovvledgeof French vvas a fırst step in the effort to attain parity. Recognition ofavailability of resources not accessible in Turkish led to translation of instructionalmanuals in military and veterinary science, engineering, andmedicine, vvhile the need to inform the public and obtain its cooperationgave rise to nevvspapers. The initial stages of language simplification arethus connected vvith a practical approach to translation, eventually ex-798

tending to works of literatüre. The flovvery, redundant, elaborate Ottomanstyle was broken dovvn to accommodate nevv forms and ideas. One vvorkmay serve as an indicator of progress made in the nineteenth century. Thefırst Dictionary of Turkish, Kamus-u Türki (1901, in tvvo volumes) byŞemsettin Sami (1850-1904) vvas most likely inspired by the author's earliervvork on a French-Ottoman dictionary. He felt the need to explain hisuse of the vvord "Turkish" instead of the vvord "Ottoman" in the title ofthe vvork by noting that it vvas the language used by the Turkish nation.What took place in this process of translation during the Tanzimat iscomparable to the experience of the Renaissance period, fourteenththrough the sixteenth centuries, vvhen study and translation of classicalliteratüre inspired vvorks on language and grammar. It is also important tosignal vvhat did not happen. The vvildly held opinion in islam that the Korancannot be translated, only interpreted, into another language absolvedthose vvorking on Turkish renditions from aiming at clarity and precision."Turkish" renditions remained heavy in Arabic vocabulary, offered an inadequatebridge to the religious experience, and did not create canons foraliterary style common to ali. The immediacy of emotional access to religionthrough the vernacular took place in the Turkish Sufı tradition.Turkish and the formal religion vvere in tvvo different spheres. In a sence,this vvas a built-in separation of the vvorldly activities of the believersfrom their religious performance. The Western encounter vvith secularism(as conceived during the Enlightenment, in the eighteenth century) doesnot involve a linguistic break from existing patterns. Translations of theBible vvere available before the Reformation of the sixteenth century. Afterthe Lutheran break from the Papacy, in Protestant and ReformedChurches, The Bible, translated into the vernacular of the region, becamea tool for the promotion of literacy, a source for shared idiom, and a canonof style for the standardization of language. The King James or Authorizedversion of the Bible (1611) drevv upon earlier translations andbecame a literary paradigm for the English language.Follovving the translation activity of the nineteenth century vve fındthe evolution of an argument in favor of simplifıcation of the Turkish languageby vvay of eliminating Persian and Arabic phrases and constructs.The publicists of this movement, Ömer Seyfettin and Ziya Gökalp, collaboratedin the publication of Genç kalemler in Selanik. Gökalp's exposureto Positivism and to the nevv science of sociology has no direct bearingon translation, but represents an exposure to concepts seminal in hisdevelopment of ideas on Turkish cultural identity. His recognition of thelinguistic factor as a defıning feature of cultural nationalism vvas to findexpression in the formulation of the language program of Genç Kalemler,in the arguments penned by Ömer Seyfettin.Promotion of the istanbul dialect as the model for the literary andgeneral language of the Turkish nation indicates that the advocates had799

not moved beyond the Ottoman centext: the capital set the tone. In explaininghis canons of Turkish usage, Seyfettin offered a hierarchy of categroiesof people in istanbul, suggesting that social classes have a language,not the people as a vvhole. included vvere groups as diverse as oldstyle poets, experts in Islamic studies (ulema) and students of theology(softa). Teachers vvho taught old usage, conservative government employeesvvho kept the Bab-i Ali style (the bureaucratize?) alive, vvomen vvhovvere not vvell-educated, foreigners and non -Turks- ali had a claim to istanbulTurkish. Nevertheless, the refined istanbul usage had to prevail.Ömer Seyfettin's prioritizing istanbul puts emphasis on achieving a viablestandard form, but the idea of a Turkish national language had a verynarrovv foundation from vvhich to grovv, if it vvas to grovv at ali.Follovving the declaration of the Republic, institutional reforms vvereintroduced individually, as the right moment allovved for the move. Specificdates record the changes. The case of language reform presents anextended process. Even as other reforms vvere ushered, they had to be explainedthrough language. Language reform vvas interactive vvith the implementationof other reforms. Curiously, changes in nomenclatureskipped the BIG achievement that vvas already in place by the time otherreforms rolled along. What did it mean to have a Republic-a Cumhuriyet?It did not matter that the word vvas of Arabic origin: it vvas suffıcient thatit did not stem from the Ottoman past and it conveyed the sentiment ofshared responsibility and freedom. The emotional vveight of vvords issuch that once introduced as CUMHURİYET, it is inconceivable that anothervvord can be used in reference to the Turkish Republic.The Republic represented the success of a massive effort against foreigninvasion and occupation. It vvas a secular jihad. The energy it releasedsvvept avvay the debris of traditional institutions and usheredchanges in form and content. The nevv Turkish state shed its Ottoman heritagein stages reinforced by changes in language. The language issuevvhich had been peripheral and auxiliary in the crumbling Ottoman empirebecame the deep reaching instrument used to chisel and define Turkishidentity. Language acquired priority in determining identity only afterthe shattering of the Ottoman Empire. Ottoman linguistic policy tovvardsdifferent ethnic communities, parallel to its religious policy, vvas, on thevvhole, one of lack of interference, attributable to, from various perspectives,to practicality, tradition, indifference, or even liberalism.Communities, ethnic or religious, including Turks and Arabs andKurds and Jevvs and Greeks and Armenians and bulgars and serbs andothers performed their religious services in a language that might ormight not be the vernacular. The construct that vve refer to as the Ottomanlanguage vvas an administrative tool that distinguished civil servants fromthe masses, but beyond that vvas not an exclusive defıner of identity. Thusthe potential separation of the realm of religion from the realm of every-800

day linguistic communal interaction was widespread. This I regard as abalancing of the administrative role of the Empire vvith the spiritual demandsof religion. Potentially, the essence of a secular outlook vvas availablein the Ottoman tradition. By the obalition of the Caliphate, the Republienot only took a fırm step avvay from claims of religion över statepolicy-hardly effective since the reign of Mahmut II- but it also unboundother Moslem states from a misconstrued notion of institutionalized centralityof religious authority.The Caliphate vvas no Papacy. It could not make dogmatic statements.But, by analogy, mistakenly, the West confused the role of thesetvvo institutions. The abolition of the Caliphate removed the semblance ofcentrality in Islamic administration. Secularism in Turkey, advancedthrough the alphabet reform and linguistic reform, achieved vvhat the sixteenthcentury Reformation had brought to Europe: opportunity to forgeahead, as a nation, vvith identity linked to land and language.The reforms and institutional innovations that follovved the declarationof the Republie came in time of peace and served to create a dividebetvveen then and novv. The explanation of these changes needed an extendeddiscourse, a discourse that explanation of these changes needed anextended discourse, a discourse that allovved conceptual distancing fromvvhat had been unquestioningly practiced in the past. What vvas visuallydemonstrated through the adoption of a brimmed hat to replace the fez(vvhich had itself been an innovation in the nineteenth century) vvas intellectuallybrought to the realm of language through the adoption of theLatin-European based alphabet, principle of phonetic spelling, encouragementof the vernacular as the ascending literary style, and a vocabularybuildingprogram that vvould break avvay from established conceptualmolds of the past. The language program vvas an acceleration to catch upvvith fast moving times. It reached out for a past untainted by the Ottomanyears of decline, a past that could provide inspiration for a nevv beginningfor the Turkish nation. It vvas the keystone that strengthened policies ofnationalism, secularism, populism, egalitarianism, and promotion of contemporaryvalues and trends ineluding science and creativity.The language issue became one of the most holty debated topics inthe decades that savv the rise in Turkey of the multi-party system follovvingthe Second World War. Why? The ansvver lies in the contrast betvveenthe enegry manifested in the application of the reforms in the Atatürkyears, the vvhirlvvind effect, the immediacy of an all-encompassing senseof change and the normative adjustments that are to be expected in a fıeldsuch as language vvhere the people's response is a indispensable measureof its appropriateness and insurance of longevity.The formation of the TDK (Türk Dil Kurumu, Turkish LinguisticSociety) vvas a milestone in the series of reforms. This deliberate institutionalstep tovvards an effective language reform that vvould eliminate for-801

eign roots and expressions from Turkish usage and encourage the coiningof new words to meet contemporary needs was taken as the Turkish Republicprepared to celebrate its fırst decade. President Atatürk and PrimeMinister İnönü both attended to Turkish Language Congress gathered inDolmabahçe Palace in September 1932. The TDK received its missionfrom the urgent need to develop and effective means of communicationthat vvould express the identtiy of the Turkish nation.The purpose behind the institution of TDK vvas akin to that of theAcademie Française. It vvas intended to function as a commitee vvith abroad base, able to cali on the service of experts in different fields, decideon priorities in carrying out voluminous translation projects, and see to itthat these tasks vvere accomplished. They vvould also determine rules ofgrammar, punctuation, and usage. A lexicon of Turkish vvords and termsthat vvere either obsolete or had been modifıed in meaning över time vvasproduced by combing 160 Turkish vvorks produced since the thirteenthcentury. The first edition vvas published piecemeal, betvveen 1943 and1957. each volume contained alphabetically arranged vocabulary fromworks combed up-to-date. The second edition incorporated 67 additionalvvorks. The vocabulary vvas integrated into an alphabetically arrangedpresentation of eight volumes, including an index. (TANIKLARIYLETARAMA SÖZLÜĞÜ. Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1988).By 1946, the reforms vvere in place and part of the constitution. TheRepublic had been tested, and remained sound. Unlike European regimesthat had moved tovvards totalitarianism and then eventually collapsed, theTurkish Cumhuriyet matured. Progressively it became more liberal andopen to a vvider spectrum of opinions, ideas, practices. The move to amulti-party system vvas a sign of confidence in vvhat had been achieved.Democracy vvas healthy. The assimilation of the reforms into the lifestylepatterns of society, the adjustments, disruptions, ruptures that society experiencedin years of turmoil vvas detached from the comforting, customarylabels. Linguistic modes and patterns change at a slovv pace. Perceptionof cultural threat makes each generation adhere to the schooling itreceived. Though the political and institutional demişe of the OttomanEmpire vvas clearly irriversible, the generation that experienced the transitionthought of the past as it had learned about it, in the traditional culturedidiom. There vvas resistance to abandoning the language that hadshaped their cultural identity. Yet that break vvas essential for the culturaltransition to nationalism and moderaity that came vvith the Republic. Andthose vvho experienced the rebirth of the Turkish nation savv the need forsustained reform. As Nurullah Ataç pointed out, reforms had to be adoptedholistically. The issue vvas not one of esthetic preference but active,deliberate, committed loyalty to innovation, to the reforms.Change in the script- alphabet reform- vvas not just a sharp breakfrom the shared script of islam, but became an on-going, persistent iconfor the accurate and uniform pronunciation of the Turkish language.802

Women and men, young and old, rich and poor had the oppotunity to beeomeliterate. Alphabet reform vvas the foundation for mass education inthe Turkish language.Alphabet reform vvas also a popülist measure. The change to Latincharacters in a vvay nullifıed the literacy of ali those vvho vvere fluent inthe reading and vvriting of the Arabic script. Except for the fevv vvho vverealready familiar vvith the Latin script through their knovvledge of a Europeanlanguage such as French or English, change in the script vvas an instantleveling of literacy: the literate and thus privileged joined the ranksof the illiterate, and had to start from the begining. A similar egalitarianmeasure dependent on language usage vvas the abolition of honorific titlesand the adoption of tvvo simple gender designating forms, Bay (Mr.) andBayan (Ms. or Mrs.), comparable to Citizen and Citizeness of the FrenchRevolution. Demotion of the Ottoman language from its position as elitistidentifıer, the abolition of honorific social titles, the coming of age of Anatoliaand Anatolian regional language usage, vvere part of changes tovvardsa democratic society. Simplification of the language also aimed ateliminating the gap betvveen the urbane educated and the commoner fromthe countryside. The main characters in the traditional Turkish shadovvpuppettheater, Karagöz an Hajivat, the icons of the linguistic gap betvveeneveryday language and Ottoman, vvould be blovvn off the stage notjust by the advent of the movies, but the anachronistic nature of their dialogue.Alphabet reform reinforced the secularist program. The difficulty ofreading the Koran in Arabic, frequently vvithout understanding vvhat thetext said, vvas compounded by the severing of the familiarity vvith thescript. Turkish language refom emphasized the separation of the realm ofreligion from the common daily activities of the people. The experimentto render the ezan in Turkish, the vvords offîcially adopted in 1932, vvasabandoned in the fifties, a concession to public sentiment. The ezan, frequentlypart of setting the stage in a Moslem country in movies and nevvsreports, vvas too strong an icon to be altered: the domain of language vvasnot to cross över to alter religious tradition.The initiators of language reform, the first generation actively engagedin making the shift, had to make a deliberate effort to make thenevv prevail. Authors such as Yakup Kadri Karaosmanoğlu (1889-1974)vvhose life span and experience covered a vast range, from the declineand shattering of the Ottoman Empire through the vvar of Liberation andthe establishment of the Republic, revised earlier vvorks to reflect thechanging usage, especially in vocabulary. Their exhilaration över assertionof Turkish independence carried över to their mission in establishingthe connection betvveen language and national identity. Themes vvent beyondthe confines of istanbul, into Anatolia, vvhere the language vvas neitherthat of the older, educated generation in istanbul nor the vocabularybeing revamped by the Language Association. Prominent authors vvho803

lived through the intensive moments of reform, had greater latitude ofchoice later, a freedom factor that fanned the debate between conservativesand innovators... Plurality in party programs could be and wasmatched by plurality in linguistic styles. Turkish vvas the vvinner in producingpoets as distinct in style as Yahya Kemal, Orhan Veli, and NazımHikmet.Concepts have a history acquired within the cultures that use them.In translation, a concept can represent only a portion of its connotations.Post-modern textual analysis points to the inadequacy of defînitions in establishingmeaning. Some of the key ideas in the reform program, whenexpressed through imported concepts, remained ambiguous, vvithout abackdrop of precedents. Secularism/laicism is one such concept that isdiffıcult to transplant from a different cultural environment because thecoordinates and etymological roots of the referenee are different. (Thesame might be said of the word toleration.) These are instances vvhen atranslation carries only a portion of the meaning, but severs the idea fromits roots. Reforms that seek cooperation from the people need to be explainedthrough words, preferably by choice of vocabulary and experienceto vvhich they can relate. Part of the diffıcult tasks assigned to languageis undoing what happened during the building of the Tovver ofBabel- to make us understand one another in spite of differences in language.Sometimes vvhen lengthy explanations and persuasions are to timeconsuming,it is more effective to have a train of changes that follow oneafter another. Reforms introduced under the leadership of Mustafa KemalAtatürk stand as an integrated, coordinated program of change vvhenvievved not only in their totality, but also in the complementary relationshipsthat emerge as individual measures fail into place. The nevv perspectiveof the place of religion in the life of the Republic vvas closelylinked to the recognition bestovved on the Turkish language. Languagevvas to serve as the nevv bond betvveen the people and their state. Timemarehed in determined steps: the status of islam as the religion of theState, stated in the 1924 constitution, vvas altered gradually. The CommonEra calendar adopted on December 26, 1925 vvas put into effect onJanuary 1,1926. The adoption of vvestern style 24-hour day vvas later supplementedby a shift of the rest day of the vveek from Friday to Sunday.In 1926, Arabic and Persian language courses vvere eliminated from thecurriculum of state sehools. On April 10, 1928, the alteration of the secondarticle of the Constitution vvhich stated that islam vvas the religion ofthe state, and article 26 vvhich recognized the Grand National Assemblyas the executive povver in charge of the application of the sheri'a indicatedthe advent of secularism. Preparations form alphabet reform vvere undervvayin 1927 and the reform vvas launehed in 1928, allovving only for asix-month transition period. Yet there vvere popular boundaries that setlimits to vvhere language reform might prevail: the rendition of the Ezan804

in Turkish, vvhich vvas put into effect in 1932 "in urban centers vvhere itcould be enforced" vvas short-lived. The traditional Cali to Prayer vvas restoredafter the Democrat Party came to povver in 1950.From the vvay people thought about time, the vvay they arranged theiragenda, to the script they used to keep records and to communicate, aliindicators pointed to a different vvorld vvhere they vvould need a nevv arrayof vvords to think nevv thoughts and achieve nevv goals. The social andcultural shifts and transitions vvere daring, immense, comprehensive. It isthis momentum that ensured success, vvhile leaving details and adjustmentsto the future. Laicism and secularism, in the mythical vvorld of the"West" exist in different degrees of recognition, support, and fair application.Separation of Religion and State, as it is explained in Turkish, by usingthree vvords from Arabic and one from Turkish (din ve devlet ayrımı)vvas preceded in the Constitution by the abolition of the Caliphate in1924. It is difficult to miss the connection betvveen alphabet reform (inpreparation in 1927, launched in 1928) and the incorporation of secularisminto the constitution.The phenomenon of information explosion and dissemination, theemergence of a supranational civilization dependent on nevv technology,has encouraged the entry of neoglogisms into languages that have othervvisemaintained stability that comes vvith maturity. French fear of Franglaisrecedes in intensity as the European Common Market extends itsgrip. Neither Turkey nor Turkish is zenophobic: people and ideas fromthe outside vvill continue to be vvelcome. And some old vvords may revisit.Semiotics treats vvords as signs. Each vvord brings vvith itself a clusterof associations. Some relate to early encounters in texts. Some arise fromthe sound, melody, beat in the articulation of the vvord. Nevv vvords tomatch the meaning of an earlier sign only address a portion of the existingspectrum of meaning. Thus, old vvords come back into circulation, notto replace the nevv, but to enrich. Confıdence in the success of languagereform allovvs a tolerant rather than zealously protective perspective. Thenevv generation uses contemporary Turkish, shaped by reform, respondingto the current needs. Perhaps this interpretation is also valid for theanalysis of secularist reform.Atatürk vvhose leadership provided the Turkish people vvith the liberatedland on vvhich they could exercise sovereignty vvas an accomplishedmaster of language. His address (NUTUK) to the Second Congress of theRepublican People's Party, is a speech of record length, delivered October15-20, 1927, över a period of fıve days. It is his account of the TurkishWar of Liberation. The language of the fırst edition, based on his MSrevised in his ovvn hand, is loaded vvith Arabic and Persian vocabulary,but the prose flovvs vvith povver and grace. The 1981 edition of the NU-TUK-SOYLEV published by the Türk Tarih Kurumu provides the text ofthe 1934 edition on even-numbered pages vvhile old-numbered facingpages present the modernized, revvorded text, privileging Turkish vocabu-805

lary. The contrast is striking. Equally striking is the parallel syntax of thetwo texts: the vocabulary change is achieved vvith minimal disruption ofsentence structure. The NUTUK, presented in two versions, is a vividdemonstration of the structural strength of Turkish, its ability to absorband utilize words from other languages, and its fecundity in generating effectivevocabulary to substitute for vvords of foreign origin.The radical reforms in the first decade of the Turkish Republic canbe matched by a similar series introduced in the decade of the FrenchRevolution, 1789-1799. The overthrovv of the monarchy, egalitarianism,calendar reform, changes in costume, the altering of the status of the religiousinstitution, standards for weights and measures can be matchedvvith vvhat took place during the French Revolution. What is peculiar tothe Turkish experience is the longevity of the reforms and the commonthread of continued change that engages the people in the process. Languageserves as conveyor and perpetuator of reform even as it itselfchanges. The language forged in the seventy-fıve years of the Republicnow has reached the point of taking stock of its gains. It needs to go intoan editing mode, where instead of vvorrying about vocabulary, it can surveyits practical and esthetic achievement. The keystone is in place, andin its maturity it can continue to maintain the edifıce of reforms createdby Atatürk.As the third generation of the Republic comes of age, Turkish hasthe opportunity to continue its communicative and esthetic mission in amultinational modern global setting. A snapshot of writing activity in theOttoman capital in the early tvventieth century reveals a mix of styles, invvhich the functional communication is just beginnnig to take root, vvhilethe hermetic language of the cultivated, the Servet-i Fünun and Fecr-i Atimovements represent the anachronistic, exhausted, Ottoman esthetics andliterary style. By the end of the tvventieth century, language reform,though subject to adjustments, is irreversible. It has created and continuesto create original literatüre that is being translated from Turkish into otherlanguages. The challenge the language faces novv is the impact of the nevvshared international vocabulary of technology ("technobabble") and correspondingchanges that modify nation and cultural identity. The debateöver the language issue in Turkey, vvhich peaked, one might say, in themiddle decades of the tvventieth century, novv presents a more relaxed attitude.The syntax continues to accommodate neologisms in transition toestablished usage; expressions and terms that persist as part of a pool ofalternative resource of signifıers; and the inevitable social and technicalvocabulary that seeps into the language through closer contact vvith contemporaryculture. Önce confident that plurality of choices does not meanbetrayal of language reform, but is a factor of enrichment of expressionand stylistic enhancement, it is hoped that a maturing taste for languagevvill seek clarity, accuracy, and esthetic structuring in the utilization ofTurkish. The efforts of nevv generations and the test of time vvill determinevvhat Turkish vvill be like in the next millenium.806

Language as Keystone to Atatürk's Reform ProgramMovement to simplify Ottoman Turkish,Visual and Conceptual resacting of the Turkish Nation:Centrality of Language Reform in shaping cultural identity807

TÜRKOLOJİNİN TÜRKİYE'DE CUMHURİYETDÖNEMİNDEKİ GELİŞMESİNİN BAZISORUNLARI ÜSTÜNEProf. György HAZAI*Avrupa'da Türklere, bu halkların diline, tarihine ve kültürüne karşıgösterilen ilginin yüzyıllara uzanan bir ananesi var. Fakat bu konuları inceleyenbilim dalı, yani türkoloji nispeten genç bir bilimsel disiplin olarakbilinmektedir. Doğuşu Avrupa'da 19. yüzyıla, özellikle bu yüzyılınikinci yarısına bağlıdır. Türkiye'de bu sahadaki çeşitli çabaların 19. yüzyılınsonunda ve 20. yüzyılın başında belirlenip kuvvetlenmesine rağmen,türkoloji Cumhuriyet'in evlâdıdır. Türkiye'de türkolojinin hem araştırma,hem de öğretme merkezleri bu dönemde ortaya çıkmakta, bu sahada çalışanlarınçevresi ve uzmanların bilimsel amaç ve metotları açık bir şekildebelirlenmekteydi.Bilimsel araştırmaların doğuşunu, gelişme yönünü ve zenginleşmesinikuşkusuz ki yeni devletin, yani Cumhuriyet'in amaçları ve ideolojisibüyük çapta etkilemekteydi. Çeşitli konularda, özellikle milli köken vekimlik sorunları ile ilgili ortaya çıkan düşünce ve tezlerde göze çarpanfarklılıklarda araştırıcıların bu ideolojiden ne kadar yakın ve uzak oluşunugörmek mümkündü.Aynı zamanda ise bu araştırmalarda Cumhuriyet ideolojisinin birnoktasında özel bir ortaklık belirleniyordu. Bu noktayı benimsemek bilimadamları için kendiliğinden anlaşılan bir ülkü idi. Bilimsel araşürmalannsanki bir ana noktasını oluşturan bu öğe Cumhuriyet'in diğer devrimlerindede temel rol oynayan modernleşme, yani batılılaşma düşüncesi idi. Budüşünce toplumsal bilimler, başta dil ve tarih araştırmaları için Avrupa'dakibilim dünyasının o zamana kadar elde ettiği sonuçları, özelliklebilimsel yöntemleri benimsemek, bütün bunları Türk halklarının dil, tarihve kültürüne ait araştırmalara uygulamaktı. Bu çabaları gerçekleştirmekyolu da belli idi: Avrupa bilim hayatıyla, var olan bilimsel kurumlarla veönder uzmanlarla sıkı bir işbirliği kurup Türkiye'yi uluslararası bilimMacar Bilimler Akademisi, Budapeşte.809

dünyasına bağlamak, Türk bilim adamlarının oradaki rolünü ve çalışmalarınınyerini saptamak idi.Bildirimde Türkiye'deki türkoloji araştırmalarının Cumhuriyet döneminde,özellikle bu dönemin başlangıcından 50-60 yıllarına kadar yaptığıgelişmesinde Avrupa bilim dünyasıyla bağlantıları üzerinde durmak istiyorum.Bu tabloyu çizerken kendi sahamla, yani dil bilimiyle ilgili sorunlarüzerinde daha etraflıca durmamın bağışlanmasını rica ederim.Konumun temel sorunlarına dokunmadan önce uluslararası türkolojiaraştırmalarının o zamanki durumuna kısa bir bakış sunmama izin verilsin.Bu dönemin, yani bu yüzyılın 20-30 yıllarının türkolojisini incelerken,uluslararası demek pek tabii Avrupalı demektir. Çünkü türkoloji denizaşırıülkelerde, bilindiği gibi, ancak 2. Dünya Savaşı'ndan sonrakurulup gelişmeye başladı.Dil biliminin doğuşunun 19. yüzyıldaki bilimsel araştırmalarının birbaşarısı olduğu iyi biliniyor. Temel sonuç diller arasındaki genetik bağlarınkeşfedilmesi idi. Bunun sonucunda geniş bir yeni araştırma sahası ortayaçıkmıştı: Dilleri tarihi karşılaştırma temelinde araştırmak sahası. Busahanın içinde Hint-Avrupa dilleri başlangıç noktasını oluşturuyordu vekısa zamanda diğer dillere de aynı yaklaşımın getirilmesine olanak açılıyordu.Sami, Fin-Ogur ve diğer dillerin karşılaştırmalı tarihi analizi onlarınsadece genetik akrabalığını ispat etmekle kalmadı, bu halkların geçmişihakkındaki araştırmalarını bir çok yeni yön ve soruyla zenginleştirdi.Avrupa ve Asya dillerinin araştınlmasındaki bu önemli olaylar Türkdillerinin incelenmesi konusunda da ilgi uyandırdı. O zaman, bu sahada,dille ilgili anıtlar veya çağdaş diller ve lehçeler sahasında çalışan tümbilim adamları için, Anadolu'da, Sibirya'da ve Orta Asya'da konuşulanbu diller arasında genetik akrabalık varolduğu açıktı. Fakat, Hint-Avrupadilleri ile karşılaştırıldığında durumda büyük farklılık vardı. Hint-Avrupadilleri bakımından eski ve ölü diller, Sanskrit, Klâsik Yunanca, Lâtince,Eski Kilise Slavcası v.s. bilim adamlarına binlerce yıl öncesinin dil durumunuaraştırmak için geniş bir tarihî zemin sunuyordu. Türk dillerinde buzemin yoktu ve bilim adamları tarihi perspektiften yoksun kalıyordu.19. yüzyılın sonunda ve 20. yüzyılın başlangıcında beklenmeyenbazı olaylar bu durumu anîden ve tümüyle değiştirdi. Bugünkü Moğolistantopraklarında Orhun Türkleri'nin anıtlarının keşfedilmesi, bunlarınV.Thomsen'in parlak çalışması sonucunda kısa zamanda deşifre edilmesi,bu olayların ilk aşamasını oluşturdu. Bundan kısa bir süre sonra, OrtaAsya'ya giden İngiliz, Fransız, Alman, Japon ve İsveçli kazı ekipleri çoksayıda yazılı belge buldular. Bu araştırmaların Orta Asya'nın gerçek keşfininyolunu açtığını söylemek abartma olmaz. Böylelikle bilinmeyen yazılarve diller ortaya çıkarıldı. Bu bulgular, bölgenin geçmişi hakkındakibilgilerimizi umulmayan geniş bir çapta zenginleştirdi. Türk dilleri konu-810

sunda ise bir çok bilimsel sahada tamamen yeni ve uzun vadeli perspektiflerortaya çıktı.Orta Asya'da bulunan yeni kaynakların daha fazla incelenmesindeAlman bilim adamları önemli rol oynadı. Prusya Bilimler Akademisi veBerlin Üniversitesi Macar Enstitüsü'nde bu alanda çalışan parlak bir araştırmagrubu ortaya çıktı. Bu bilim adamlarının çalışmaları Türk dili tarihibiliminin doğuşuna yol açtı. iki dünya savaşı arasında Berlin gerçektenbu çalışmaların kalbiydi. Bu çalışmalar, türkoloji tarihine altın harflerlekaydedildi. Diğer yandan, Osmanlı araştırmaları Almanya'da 1. DünyaSavaşı'ndan önce kurulmuştu. Alman üniversitelerinin uygulamalarınagöre, bu sahalar İslâm etüdleri çerçevesinde entegre edilmişti.Aynı dönemde, bir diğer önemli türkoloji merkezi Macaristan'dı.Macar türkoloji etüdlerinin ortaya çıkması, 19. yüzyıldaki uzun bir gelişmeninsonucuydu. Macarların kendi dil ve tarihlerinin Doğu ile bağlantısınaduydukları ilginin artması bu alanda yoğun araştırmalara yolaçtı.Üstün bilim adamları, Türk dilleri arasındaki genetik bağlan, geçmişinanıtlarını ve bugünün dilini, lehçelerini araştırıyorlardı. Bu araştırmalarsadece Asya'daki Türk dillerini değil, Anadolu ve Rumeli Türklerinin dilinive kültürünü kapsıyordu. Daha sonra bu araştırmaların kapsamı diğerOrta Asya dillerini kapsayacak şekilde yani Altay etüdlerine doğru genişletildi.Bunun amacı, Türk dil ailesi ile bu bölgedeki diğer diller, temelolarak Moğol ve Mançu-Tunguz dilleri arasındaki ilişkileri araştırmaktı.O dönemde Macaristan'da türkoloji etüdleri ile ilgilenen sadece dilcilerve etnograflar değildi. Tarihçiler ve arkeologlar da, Macarlarla Türk-Moğol bozkır dünyasından çıkan göçer halklar arasındaki ilişkiler konularıüzerinde çalışırken bunu yapıyordu. Bu göçer halklann bazıları Pannonia'yakadar ulaştılar, oraya yerleştiler, daha sonra Doğu'dan gelen diğergöçer halklar tarafından asimile edildiler. Onların temel olarak yer altındakiizleri, arkeolojik kazılar için büyük olanaklar sunuyordu. Kazılar, buhalkların kökeni, ilişkileri ve medeniyet düzeyi konulannda bir çok yeniveri ortaya koydular. Bu tabloya Macar bilim adamlarının Osmanlı etüdlerinegösterdikleri derin ilgiyi eklemeliyiz. Osmanlı İmparatorluğu ilebağlar bilindiği gibi Macar tarihinde 14. yüzyıldan başlayarak anahtarrolü oynuyor.Kronolojik yönü bir kenara bırakarak, Almanya ve Macaristan'da,yirmili ve otuzlu yıllarda türkoloji etüdleri sahasında çalışan bilim adamlannınisimlerinin kaba bir özetini vereceğim. Onların bazıları, lisans üstüeğitim için türkoloji merkezlerine gelen genç Türk öğrencilerin öğretmenlerioldular.Almanya'da Eski Türk etüdleri sahası büyük öncüler A. von Le Coq,F.W.K. Müller, W. Bang-Kaup ve onların öğrencisi A. von Gabain tarafındantemsil ediliyordu. Osmanlı ve Türk etüdleri sahasında, her ikisi de811

kendi sahalarında mükemmel uzmanlar olan C. Brockelmann ve Fr. Giesezikredilebilir.Macaristan'da J. Nemeth ve L. Ligeti, Türk ve Altay etüdlerinin birçok sahasında önde gelen bilim adamları olarak tanınmıştılar. L. Fekete,Osmanlı tarihi sahasında üstün bir uzmandı. Osmanlı paleografi ve diplomasisininbabası olarak kabul edilmektedir. Bu dönem Macar türkolojiokulunun ilk öğrencileri I. Rasonyi, T. Hasi-Kun, Hasan Eren ve J. Eckmanndaha sonra Türkiye'nin bilimsel yaşamında önemli rol oynadılar.Bizans uzmanı olan ve esas ilgi alanını Bizans'la Türk halkları arasındakiilişkileri adayan Gy. Moravcsik'in ismini de burada anmalıyız.Avrupa'daki türkolojinin bu kısa tablosunu sergiledikten sonra dikkatimiziTürkiye'ye çevirelim.Türkiye'de Cumhuriyetin kuruluş döneminde ve sonralarında toplumsalbilimler sahasında önder rol oynayan kişilerin çalışmalarında, onlarıbilim sahasına götüren yol, aynı zamanda bilgi hazinelerinin kökenive yapısı, siyasi ve bilimsel ülkü ve çabalan, net bir şekilde belirleniyordu.Bu özellikler somutlaştırılarak belki şu noktalar etrafında toplanabilir:Bu kuşak bilim uzmanlarının akademik karakteri, yani önceki araştırmave yayınlann türkolojideki yeri, hayat yollarının Türk dünyasının hangibölgesine bağlı oluşu, son olarak ise yeni devletin merkezine yakın olupolmayışları. Ancak bu ileri sürdüğümüz kriterlerle yetinirsek, Türkiye'deo dönemde bilim sahasında rol oynayan uzmanların bilimsel kişiliğini -M.F. Köprülü'den Z.V. Togan'a kadar - karakterize etmek istersek, pekbüyük ayrımlar göze çarpar. Aynı zamanda ise demin vurguladığım gibişüphesiz ki çalışmalarında birbirlerinden ve Avrupa'daki türkologlardandefalarca farklı görüşler belirten bu bilginleri Türkiye'nin toplumsal bilimler,böylece türkoloji sahasında da Avrupa'nın bilim dünyasına bağlanmakülküsü ve çabası birleştiriyordu. Yeni devlet de, resmi ideolojisindebazen Avrupa türkologları tarafından kabul edilmeyen görüşlerinbelirlenmesine rağmen, bu ülkü ve çabayı büyük çapta destekliyordu.Ülküden gerçeğe götüren yoldaki adımlar neydi? Bu yıllarda Avrupa'nınönder türkoloji merkezlerinden ünlü bilim adamlarının konferansveya ders vermek amacıyla Türkiye'ye daveti görülüyor. Aynı zamandaAvrupa'daki türkoloji merkezleriyle bağ kurmak, orada yürütülen araştırmalarıgerçekten yakından takip etmek amacıyla Türkiye'den ve Türkdünyasının diğer bölgelerinden genç bilim uzmanlan bu ülkelere gidiyor.Bu açılışın Türkiye ve Avrupa arasındaki bilimsel bağlantıları geniş birtemel üzerine oturtmak ve devam ettirmek bakımından ne kadar önemlibir yatırım olduğu sonraki yıllar boyunca net bir şekilde belirleniyor.Bu kısa tabloyu çizerken, bağlantı noktasının örneği olarak Avrupa'nınbu dönemde önemli rol oynayan ve demin adını andığım türkolojimerkezlerinin ancak bazılarını alalım. Kendi ülkemin başkentindeki üni-812

versitenin, aynı zamanda Avrupanın ilk Türkoloji Enstitüsü'nü başta sözegetirmem bağışlansın. 20 ve 30 yıllarında bu kürsüde tahsil gören veyabir yetişim bursuyla Macaristan'a giden Türk bilim uzmanları arasında şukişileri buluruz: İlk grupta H.Z. Koşay, H. Eren, H.N. Orkun, R.H.Özdem ve Ş. Baştav, ikinci grupta T. Gökbilgin, İ. Kafesoğlu ve S.N.Özerdim.İkinci olarak 20 ve 30 yıllarında uluslararası türkolojide dil tarihiaraştırmaları sahasında önder bir rol oynayan Berlin'de W.Bang'm, sonralarıise A.V. Gabain'in ismine bağlı ekolün Türkiye'ye verdiği uzmanlararasında R.R. Arat, S. Çağatay ve A. Temir vardı.Demin adını andığım Türk bilim adamlarının Türkiye'deki bilim hayatında,yalnız öğretim ve araştırma sahasında değil, aynı zamanda bilimörgütlenmesinde, bu sahanın kurumlarında oynadıkları rolü bu salondaoturanların hatırına getirmek gerekli değildir sanırım.Türkiye ve Avrupa arasında türkoloji sahasında bu yıllar boyuncakurulan ve genişleyen bağlardan bir kaç örnek sergiledikten sonra bu tabloyaküçük, fakat kanımca önemli bir not eklememe izin verin.Türkiye'nin Türk dünyasının diğer bölgelerini etkileyen Rus bilimmerkezleriyle bağlantıları Cumhuriyet'in ilk yıllarında pek ümit verici birşekilde gelişmeye başladı. Sovyetler Birliği'nden W. Barthold ve N.A.Samoyloviç gibi ünlü türkologların Türkiye'de ders ve konferansları,fikir alışverişlerinin 1926'da Bakü'de düzenlenmiş 1. Uluslararası TürkolojiKongresi'nde devamı bunu örneklendirmek için yeterlidir sanırım.Bu olaylar türkologlarda Türkiye'nin Kafkas, Orta Asya ve Volga bölgesindekitürkoloji merkezleriyle olumlu işbirliğini devam ettirme ümidiniuyandırıyordu.Ne yazık ki, bu gelişmeye Sovyetlerdeki rejimin kanlı bir diktatörlüğeve kendine kapanışa dönüşümü bu gelişmelere birdenbire son verdi,iki ülkenin türkologları arasındaki işbirliği davasına özel önem verenA.N. Samoyloviç'in hayatını Stalin'in bir toplama kampında bitirmesi buoluşumun feci bir sembolü olarak görülebilir.Türk dünyasının bu iki temel bölgesinin uzun yıllar için bir birindenayrılıp uzak kalmasının uluslararası türkolojiyi ne kadar olumsuz bir şekildeetkilemiş olmasıyla ilgili sorunlar bir konferansın değil, bir konferanslarserisinin konusu olabilir ve olmalıdır kanısındayım. Bu nottansonra tarih araştırmalarına bir göz atalım.Tarih araştırmalarının sahasında başta M.F. Köprülü'nün adını anmamızgerekir. Kendisi toplumsal bilimlerin Avrupa' daki durumunu, çeşitliekolleri ve pek tabii var olan türkoloji merkezlerini o dönemin Türkiye'sindeherkesten daha iyi biliyordu. Köprülü, bir yandan Avrupa'daki813

türkoloji etüdlerinin durumunu, diğer yandan da Avrupa'da varolan merkezlerve Türkiye'de kurulacak eş enstitüler arasındaki işbirliği olanaklarınıanladı. Amacı "ulusal disiplinler" sahasında araştırmalara Avrupastandardında zemin oluşturmaktı. Toplumsal bilimler alanındaki temelaraştırmanın önemini anlıyor ve bu ülkeyi kabul ettirmeye çalışıyordu.Onun için bu sadece bir vizyon değil bilimin örgütlenmesi düzeyinde devamlıbir görevdi. Onun yayınlan, projeleri ve girişimleri her zamanönemliydi. Türkiye'de toplumsal bilimlerin uygulanması ve güçlendirilmesineçok etkili bir şekilde katkıda bulunuyordu.Tarih araştırmalarının geniş sahasında kendisi, sonraları ise onun talebeleriTürkiye ile Avrupa arasındaki bağlan kuvvetlendirmek davasınapek önemli katkıda bulundular. Türkiye ile Fransa arasındaki iyi ilişkilergeleneği daha sonra, Ö.L. Barkan ve H. Inalcık'ın çalışmaları ile daha üstdüzeyde devam etti. Onlar, yüzyılımızın en önemli tarih araştırma ekollerindenbiri olan F. Braudel okulu ile yakın ve devamlı ilişkiler kurdular.Braudel kendisi de Osmanlı tarihi ile derinden ilgiliydi. 2. Dünya Savaşındansonra yoğunlaşan bu araştırmalar, Osmanlı imparatorluğu tarihisahasında, Türkiye, Avrupa ve diğer ülkelerin bilimsel çalışmaları arasındakien önemli köprü oldu. Bu etüdlerin gelişmesi üzerinde ve uluslararasısahada büyük etkileri oldu.Demin adını andığım ve Cumhuriyet döneminin ilk kuşağı sayılabilenbilim adamları çalışma ve çabalarıyla uluslararası bilim dünyasınasıkı sıkıya bağlı idiler, istisna olmadan tümü Türkiye'de parlak bilimselkariyere sahip oldular. Onların çalışmalarının Türkiye ile Avrupa arasındatoplumsal bilimler sahasında devamlı ve düzenli ilişkilerin gelişmesiiçin katkısı oldu. Önemli uluslararası projelere katıldılar ve yabancı ülkelerdekiyerel ve uluslararası forumlarla bağlantı kurdular. Aynı zamandabu ilişkilerden aldıkları ilhamla kendi ülkelerinde bir çok girişim ve faydalıprojeler başlattılar.Bir sonraki kuşağın eğitimini üstlendiler. Bu bilim uzmanlarının çalışmalarınınönemini ortaya koymak için genellikle Avrupa modelini izleyengerekli altyapıyı kurma çabalarını da hatırlatmamız gerekir. Bu alandaAvrupa kurumları ile temas kurmuş ve gerekli deneyimi elde etmişTürk bilim adamlan özel bir rol oynuyordu.Türkiye'yi toplumsal bilimler sahasında uluslararası bilim dünyasınabağlamak isteyen uzmanların emeğinin sonucunda gerçekleşen ortak çalışma,toplantı ve yayınlarından ancak en önemlilerini örnek olarak anmaklayetinelim. Türk dilleri ve edebiyatlan ile Türk halklarının tarihiniinceleme konusundaki uluslararası bir proje olarak bilinen PhilologiaeTurcicae Fundamenta, bir Türk bilim adamının İstanbul'daki UluslararasıOrientalistler Kongresi'nde yaptığı öneri sonucunda gerçekleşti. Çok tanınmışbir uluslararası yayın olan Handbuch der Orientalistik'in Türk uzmanlarınınönemli katılımı ile hazırlanan türkoloji bölümünü, İslam Ansiklopedisi'ninTürkçe'ye çevrilmiş ve genişletilmiş baskısını, türkoloji814

sahasında artık klâsik sayılan bir çok etüdlerin Türkçe'ye çevirisi çalışmalarınıda buna ekleyebiliriz. Atatürk tarafından kurulan iki bilimselkurum, Türk Dil Kurumu ve Türk Tarih Kurumu yabancı bilim adamlarınınkendi kongrelerine katılımının aynı zamanda eserlerinin Türkiye'detanıtılmasının önemine özel dikkat gösterdiler. Diğer yandan, özellikle2. Dünya Savaşı'ndan sonra, Türk ve Avrupalı bilim adamları arasındakidevamlı ilişkiler, Türkiye'de önemli uluslararası kongrelerin ve sempozyumlarınyapılmasına yolaçtı. Örneğin Uluslararası Orientalistler Kongresi(bugün: International Congress of Asian and Norh African Studies),Permanent International Altaistic Conference ve Comite International desEtudes Ottomanes et Preottomanes'in sempozyumu anılabilir. Son olarak,şu noktanın altını çizmek gerekir. Osmanlı imparatorluğu sosyal ve ekonomiktarihi uluslararası kongresi Türkiye'de, Hacettepe Üniversitesi'ndedoğdu.Bildirimin başında da belirttiğim gibi esas ilgim Türkiye Cumhuriyetitarihinin 1950 yılına kadar olan ilk dönemi üzerinde yoğunlaşıyor.Avrupa ile sistematik ve yakın bağların kurulması alanında Türkiye'ninelde ettiği başarıları herkes memnuniyetle karşılayabilir sanırım. O dönemdebu bağlantının Türkiye ile Avrupa arasında iyi çalışan bir köprüvazifesi gördüğü bugün, belirli bir perspektiften görünce daha açık bir şekildebelli oluyor.Bu alandaki gelişmelerin özel bakış açımız aracılığıyla detaylı bir incelenmesiçok ilginç bir konu olabilir. Ancak bu mütevazi bildirimin göreviolamaz. Bu nedenle bu dönemde ortaya çıkan sorunları ve toplumsalbilimlere etkilerini özetleyen kısa bir tablo ile yetinmek zorundayım.Bu sorunlara ışık tutmak için temel soruyu daha provokatif bir şekildeortaya koymama izin verin. Türkiye ile Avrupa arasında toplumsal bilimleralanındaki bağların ve ilişkilerin son yıllardaki gelişmesini öncekidöneme kıyasla olumlu olduğunu söyleyebilir miyiz? Bu alanda varolandurumdan memnun olabilir miyiz? Eğer memnun olamıyorsak bu değişikliğinnedenleri nelerdir?1950 sonrasındaki dönemde daha önceki gelişme eğiliminin organikdevamı bir çok alanda gördüğümüz konusunda kuşku yoktur. Ben bazıörnekler verdim. Ancak aynı zamanda ciddî olumsuz eğilimlere de şahitolduk. Kuşkusuz ki bu sorunlar Türkiye'nin son dönemdeki bilinen ekonomikve sosyal gelişmesinin sorunlarına bağlıdır. Ekonomik gelişmetoplumdaki tüm aktivite alanlarında eşit bir gelişme anlamına gelmedi.Kültür, fen ve ilim sahaları bu bakımdan arka plana geçti.Aynı zamanda Türkiye'deki büyük nüfus artışına paralel olarak yenikuşaklara öğrenim fırsatı yaratmak amacıyla bir çok yeni üniversite kuruldu.Bu noktada kritik bir soruya ulaşıyoruz: Bu üniversiteler, bugün istanbulve Ankara üniversitelerinin bilimsel düzeyine yakın mı? Aynı altyapıya,özellikle kütüphanelere ve dokümantasyon olanaklarına sahip815

midirler? Son olarak, personelinin bilimsel başanları ve kapasitesi eskikuşakla karşılaştırılabilir mi? Kişisel olarak bu sorulara olumsuz cevapvermem gerektiğine inanıyorum. Kanımca, toplumsal bilimlerin oluşumundaeski vizyon ve cömertlik politikası, ki bu politika Türkiye bilimhayatı için başarıya yolaçtı, 1950 yılından sonra etkili, yani gerçek ihtiyaçlaracevap verecek şekilde devam ettirilmedi.Bana göre bu noktayı doğrulayan bazı somut olgulara değinmek istiyorum.Bugün Türkiye'de genç bilim adamları için yurt dışında lisansüstü eğitim ve eğitim amaçlı seyahat olanakları ilk kuşak Türk bilimadamlarının olanakları ile karşılaştırılabilir mi? Yine cevabın olumsuz olmasıgerekiyor. Son olarak şu soruyu ileri sürelim: Yeni üniversitelerdekigenç kuşak Türk bilim adamları bilim dünyasında türkoloji alanındakihızlı globalleşmeyi takip edebilir mi?Bilimlerin temel amacını göz önünde bulundurursak bu sorunları benuluslararası bilgi alışverişi ve işbirliği konusu bakımından ileri sürüyorum,çünkü sahamızda bu konuların bütün türkologlar için ne kadarönemli olduğu herkes için bellidir.Bu görüşümü ancak bir örnekle desteklememe izin verin. Uluslararasıbilim alanında türkolojinin süratli ve etkileyici gelişmesini ve bununsonucunda yayınlardaki artan farklılaşmayı gözlemleyerek dostum ProfesörAndreas Tietze ve ben 1973 yılında türkolojinin yıllık bir bibliografyasınıyaratmaya karar verdik. Toplumsal bilimlerin tüm sahalarını kapsayanbu bibliografya her yıl dünyada yeni çıkan 2200-2400 yayınıiçermektedir. Şimdi bu serinin 22. cildine ulaştık ve bu cilt önümüzdekihaftalarda yayınlanacak. Son yirmi yıl içinde sahamızda olup bitenleringerçek bir tablosunu veren bu bibliografya türkologların her gün kullandıklarıbir çalışma âleti haline geldi. 300'ün üzerindeki abone sayısıbunun kanıtıdır. Türk meslektaşlarımız bile, bu bibliografyanın üniversitelerdetürkoloji ile ilgilenen bölümlerin raflarında veya en azından üniversitelerinmerkez kütüphanelerinde bulunması gerektiğini belirtiyorlar.Aynı zamanda Türkiye'de sadece 5 abonemizin olması ve bunların bazılarınınİstanbul'daki yabancı araştırma enstitüleri olması pek normal sayılamazsanırım.Türkoloji, Türkiye ile Avrupa arasında bir çok önemli ve etkili bağlarkurdu. Cumhuriyet'in ik döneminde bilinçli ve dinamik olarak kurulanbu bağlar, uzun zaman verimli bilgi alışverişine ve ilişkilerin sağlamlaşmasınakatkıda bulundu. Ancak bugün bu bağların kapasitesinin yeterliolmadığı görülüyor. Günümüzdeki durum, bu ilişkilerin geliştirilmesinigerektiriyor.Bu sorunları incelemek ve gereken ölçüleri bulmak bence bugününCumhuriyet'in olumlu ananelerini devam ettirmek isteyen bilim uzmanlarınınönemli bir ödevidir.816

THE PERCEPTION OF KEMALİSM IN GERMANJOURNALISM SİNCE THE END OF THE COLDWARTamer BACINOĞLU*IFor Turkey, the German Federal Republic represents one of the mostimportant countries in Europe. Numerous German tourists, for vvhom Antalyaand istanbul have become long familiar names, the NATO alliance,and an intensive trade relationship bear vvitness to the special relationshipbetvveen Germany and Turkey, even if the nature of this relationship isperceived differently in each country. Of great importance to the German-Turkish relationship is the fact that Germany has become a home forroughly 2.5 million Turks. De facto, Germany has become a country opento immigration -in particular for the Turks once considered as 'guestvvorkers' and itinerant laborers- although the German leadership is loathto admit this. Against this backdrop, it is not surprising that a great dealof interest is directed at Turkey in German journalism. A cursory glanceat book offerings and other journalistic media shows that this interest is.1) oriented to both domestic and foreign affairsand2) in most cases is problem-oriented.In light of the fact that the majority of German Turks retain strongties to their country of origin, the inner-Turkish political discussion attractsgreat interest in the FRG. Added to this is the fact that radical Turkishmovements, officially termed in Germany as 'extremism by foreigners',have formed and flourished in Germany, thanks not least to theextensive infrastructure. There they have a large room for maneuver andhave been able to make the country into the center for political agitation.As a result, it is possible, even though vvith some exaggeration, to speakUniversity of Tübingen.817

of a homemade form of extremism exercised by foreigners, and mindyou, by 'foreigners' born in the FRG. Kemalism also has relevance fordomestic politics, since academic circles as well as the media work underthe assumption that modern Turkey suffers from a pervasive form ofidentity crisis 1 , whose symptoms may be found not least in the Turks livingin the FRG. Aside from travel reporting, the image of Turkey in Germanjournalism is characterized through its problem-oriented nature. Byjournalism, I mean not only the media, but also academic circles, vvhichsupply. the former with "background information" and expertise. For thisreason the Turkey analyses of little knovvn representatives of "ivory tovverdisciplines" have decisively influenced the development of the imageof Turkey in the FRG, either directly or through their graduates who haveassumed positions in journalism.The political situation in Turkey found increasing interest in Germanydirectly after the end of the Cold War. Whereas ideological determinedconfrontations, whose roots lay not infrequently in the subversiveactivities of the Eastern Block 2 , were the dominant theme in the seventies,the human rights discussion became the explosive issue of the eighties. Inthe era ushered in by the reunification of Germany, the so-called KurdishQuestion, which had been relegated to the sidelines in the seventies andeighties, shifted to the center of the journalistic stage. One may say thattovvards the end of the eighties, human rights issues ceased being vievvedin the terms of Enlightenment principles and began to be seen in an ethniccategory, regadless of ideological vievvpoint, vvhich then became thebasis for the calling into question of the Turkish republie.The choice of the theme of this lecture "The Perception of Kemalismin German Journalism since the End of the Corld War" vvas not the resultof academic boredom. The already mentioned "problem-oriented nature"of German Turkey journalism, vvhich vvill be treated later, differs fromsimilar tendencies in other Western nations. German Turkey journalismdiffers from that of other Western nations not merely because of its historicallydetermined special status. An alarming difference consists of thefact that in its treatment of Turkey German journalism operates vvithmethods that transcend ideology, and shovvs great uniformity in its opinions.The results of such coverage and analyses are disastrous for tvvo reasons:For one thing, the German public is presented vvith a distorted pic-1. Udo Steinbach: Europas Brücke zur islamischen Welt. Die Türkei auf identitâtssuche,Bliitter für deutsche und internationale Politik, 10/1996, p. 1222 ff.2. Walter Althammer: Die deutsche Türkei-Hilfe. Ihre notwendigen politisehen Rahmenbedingungen,Südosteuropa-Mitteilungen, 3/1981, p. 48 ff. There are scatteredreferences in serious journalism to the fact that the PKK vvas founded in 1978 underthe patronage of the İCGB. "It vvas an instrument for the destabilization of the NATOpartner Turkey". (Werner Gumpel: Die Türkei, der Nahe Osten und das Wasser.Verschiebung des Kraftegleichgewichts, Internationale Politik, 1/1988, p. 19.818

ture of Turkey, for another, an attempt is undertaken to influence the inner-Turkishdiscussion, both argumentatively and terminologically.If one takes into consideration that roughly 2.5 million Turks live inthe FRG, most of whom retain ties to Turkey, then one sees that the resultsof German journalism are not restricted to Germany alone. In themeantime, even the Turkish identity of the Turks living in Germany is beingcalled into question- here I am referring to roughly 500.000 TurkishKurds living in Germany. Some even give the more precise figüre of480.000 3 , although it is more than mysterious by just what methods andby what criteria this number has been arrived at. A report of the GermanFederal Agency for Interaal Security in 1982 stated openly: "Until 1980the Kurds vvere classified under the category of 'other states.'" 4 Hovvever,this very same agency discovered in the nineties that there vvere 500.000Kurds among the German Turks. Building upon this nevvly discoveredKurdish presence in the FRG, an intensive concern at ali levels arose regardingthe 'ethnic distinctiveness' of these Kurds, something underpinnedby regional studies. Tvvo things resulted from this: One the onehand, the diffıculties in integrating the Turks into German society vverepresented as being the fault of the Turks. Reference vvas made to "the potentialfor conflict imported from Turkey" (even though homemade),vvhich in turn led to more stringent lavvs governing foreigners living inGermany. On the other hand, the ethnification of the conflict served as alever in foreign policy. Advocates of the thesis of the importation ofTurkish domestic conflicts into Germany base their arguments on the(homemade) ethnic polarization inside of the Turkish community in theFRG, vvith the aim of persuading the Turkish government to undertake a'political solution of the Kurdish Question". Based on experience, onemay assume that in the future a similar function vvill be fulfılled by thepseudo-religious radicalism that operates in Germany, and that is to a certainextent tolerated there. That German Turkey journalism seeks tothrovv into question the republican basis of the Turkish state (vvhich therebyburdens not only the German-Turkish and Turkish-European relationship,but also threatens the internal stability of Turkey and makes evenmore diffıcult the already problematical German-Turkish coexistence inthe FRG) can be seen from the avvarding of a prize to the vvriter YaşarKemal. Even here, vvhere supposedly tribute vvas being paid to the literaryvvork of this Turkish novelist, the founding principles of the Turkish Republicvvere attacked and the right of existence of the Turkish nation vvasthrovvn into question.According to the analysis of German Turkey journalism in the lastdecade, Turkey is a nation that is the scene of three conflicts, vvhose causeslie in the very founding principles of the Republic- in other vvords the3. Udo Ulfkotte: Verschlufisache BND, p. 288, Koehler & Amelang, 1997.4. Betrifft: Verfassungsschutz 1981, p. 156, Bonn 1982.819

failure of the Kemalist model has been demonstrated 5 . One speaks ofthree social fault lines in Turkey, namely:1) Conflicts between secularists ("members of the ruling elite "andWesternized city-dwellers") and Moslems,2) Conflicts betvveen Alavvites and Sunnites,and3) Conflicts betvveen Turks and Kurds 6 .Similarly, three mutually hostile camps have been discovered insideof Turkish islam, vvhich are supposedly engaged in a raging cultural vvar.These camps are: 'Kemalist islam', 'Sunnite popülist islam', and 'the religiousrealm of the Alavvites'. The Turkish foreign minister is reportedly'a secular Sunnite' 7 . A German ethnologist, vvho vvorked in the istanbulbranch of the Middle East Institute of the German Eastern Society, vvaseven able to detect a Sunnite dominance in a Marxist-Leninist organization,a domination that led to the alienation of the comrades of the Alavvitedenomination 8 . Another co-vvorker of the same institute even made theclaim that several members of the "Turkish Sunnite left" had converted tofundamentalism because they vvere unable to vievv Sunnite islam as progressive9 .These quotes demonstrate that German journalism denies the existenceof a Turkish nation and portrays Turkish society as an artificiallyamalgamation of ethnic and religious groups. It is remarkable that thispremise of German journalism is put forvvard as being liberal. At firstsight, it appears somevvhat odd vvhen the proponents of this same ethnicreligiouspremise criticize the thesis of Samuel P. Huntington's Clash ofCivilizations, hovvever this criticism is consistent. For vvhile Huntingtonsees global cultural fault lines betvveen the great vvorld civilizations 10 , hisGerman critics see only ethnic fault lines, and fınd evidence of fragmentationin several nation states because of their ethnic diversity. A particu-5. Erhard Franz: Türkei: Laizismus contra Islamismus in der Gesellschaft und Politik,Südosteuropa-Mitteilungen, 1/1997, p. 10 ff.6. U. Steinbach: "Die Türkei in der Staatskrise: Ihre Probleme sind der Fundamentalismus,das Verhâltnis zu Europa, der Konflikt mit den Kürden", Land am Abgrund,Die Zeit, 11/17/1995; Reiner Hermann: Die Drei Versionen des politischen islam inder Türkei, Orient, 1/1996, p. 35.7. Wolfgang Günter Lerch: Die drei Kulturen, Frankfurter Allgemeine Zeitung(FAZ), 1/29/1998.8. Karin Vorhoff: Alevismus, Perablatter, ed. By the Orient Institut İstanbul, p. 19,İstanbul, 1995.9. Günter Seufer: Cafe İstanbul. AUtag, Religion und Politik in der modernen Türkei, p.75, Verlag C.H. Beck, Munich, 1997.10. Samuel P. Huntington: The Clash of Civilisations and the Remaking ofWorld Order,p. 26-27, Simon & Schuster, 1996.820

lar instance of this is the treatment given by German journalism to theKurdish Question in Turkey".Making reference to Yugoslavia, the former Soviet Union, and themonarchy of the Shah in Iran, the correspondent of a reputable Germannewspaper vvrote: "it is disturbing that ali three countries demonstrateparallels vvith the Turkish-republic... Ali three states collapsed due to religiousor ethnic contradictions. Turkey demonstrates both variants: a politicizedislam and the Kurdish rebellion in the southeast region of thecountry..." 12 This image of a Turkey characterized by multiple fault lines,primarily the product of Orientalists and their students vvho have foundpositions in the media, has in the meantime become established. Since accordingto the German Turkey specialists the putative cause of ali ofthese fault lines is Kemalism, vve vvill subsequently concern ourselvesvvith the German vievv of Kemalism as vvell as vvith the explanatory systemthat accompanies it. The thesis of three fault lines in Turkish societyimplies that either the Turkish nation is merely an official rhetorical fictionor that it encompasses only those vvho adhere to the Sunnite confession.As a result, this criticism of Kemalism targets tvvo of the centralprinciples of Kemalism, national unity and secularism, which supposedlylead to polarization and are likevvise supposed unable to deal vvith culturaldiversity. Proposals for solutions extend from "a nevv interpretation ofKemalism" to the complete renunciation of Turkish Republic(föderalistisches Modeli). The advocates of the fault lines thesis are of theopinion that the Turkish Republic has diffıculties both vvith "the Kurdishnational minority" as vvell as vvith "Moslems" per se.IIAlthough the PKK had already increased the intensity of its terroristactivities at the end of 1984, it took German journalism a relatively longtime before it took up the "Kurdish Question" in Turkey. In the nineteenseventies, the opinion in Germany vvas actually opposed to a Kurdishstate on Iraqi territory, vvith the justifıcation of opposing Soviet plans forexpansion in the Middle East. In addition, today's trendy proposals for anethnic rearrangement of the maps of the Middle East vvas then disapprovedof as being a remnant of "the political ideas of the tvventies". Oras Harald Vocke put it: "The West too has nothing to gain from the establishmentof a Kurdish state. For Moscovv, on the other hand, such a statevvould constitute a land bridge to the most important oil fıelds of the PersianGulf' 13 . But after the Soviet threat had subsided, a different assessmentvvas made of Iraq. In 1991, another German foreign policy expertstated:11. Uvve Simson: der islam Samuel P. Huntington und wir, Orient, 3/1997, p. 519.12. VVolfgang Koydl: Die Türkei im kritischen Alter, Süddeutsche Zeitung (SZ), 11/19/1998.13. Harald Vocke: Revolution in Kurdistan, FAZ, 8/22/1979.821

"Iraq is a state without national identity, an artificial constructionfrom the colonial period ...The Kurds are one of theoldest stepchildren of history. For this reason, the West shouldmake every effort to assist the Kurds and the Iraqis infınding asolution. The West cannot escape its responsibility" u .That the West, in particular Germany, did in fact rapidly rememberits "responsibility" to the Kurds, is made apparent from the followinglines in the same nevvspaper, vvhich appeared nearly at the same time:Should Turkey be permitted vvhat vvas denied to Sadam Hussien? Arethere good and bad Kurds in the sense of political tactics? The Kurdishquestion has long since become the equivalent of the Palestinian problem.But no one pays any attention to it" 15 . Hovvever, six day later one read:"Except for Bonn, no one protested when a few days ago the Turkisharmy bombed Kurdish camps in northern Iraq and penetrated up to fortykilometers into Iraqi territory" 16 . It may be seen from these quotes thatGerman journalism equates Turkish citizens of Kurdish extraction vviththe PKK and compares their situation vvith that of the Iraqi Kurds. Hovvever,the Germans are supposedly popular among the Iraqi Kurds and reportedly:"The Kurds kiss the hands of their (German) helpers and have acomplete ...hatred of the Turkish soldiers... TTıe German soldiers are alsoenraged 17 . The Kurds, vvhether they live in Iraq or in Turkey, are seen byGerman journalism as an ethnic unity constituting an 'irksome' 18 and 'unpopular'19 section of the population, against vvhich the 'anti-KurdishTurkish state' 20 vvages a vvar of annihilation 21 . It is therefore presumably amatter of indifference vvhether "a Kurdish lavvyer vvishes to flee the dictatorialIraqi regime oef Saddam, or a Turkish Kurd vvishes to flee the armyof his country (or) a Coptic Christian vvishes to flee from the Islamic fundamentalistsof Egypt" 22 . Accordingly, Turkey is "a torture chamber, invvhich the Kurds are subject to a collective persecution solely because oftheir ethnic identity" 23 . Because of this, "the conflict vvith the Kurds is aquestion of human and minority rights and must be treated as such" 24 . Occasionally,this is expressed by the German foreign minister as "a politi-14. Thomas Ross: Des Exodus und die neue Weltordnung, FAZ, 4/18/1991.15. VVolfgang Günter Lerch: Zweierlei Mafi, FAZ, 8/10/1991.16. Dersi: Saddam ermutigt, FAZ, 8/16/1991.17. Axel Wermelskirchen: Die Kürden küssen die Hande der deutschen Helfer, FAZ, 4/19/1991.18. Udo Ulfkotte: Ablenkungsmanöver, FAZ, 1/3/1998.19. Dilek Zaptcıoğlu: Mut der Venvzeiflung, Tageszeitung, 1/3/1998.20. Bernhard Hülsenbusch: "Almania" heifit das gelobte Land der Gestrandeten, StuttgarterZeitung (StZ), 1/5/1998.21. Berliner Zeitung, 1/5/1998.22. Heinz-Joachim Fischer: Mit dem Elend der Menschen wird Schindluder getrieben,FAZ, 1/6/1998.23. Jochen Buchsteiner: Aus Deutschland in die Folterkammer, Die Zeit, 6/10/1994.24. Kinkel appelliert wegen Kurdenflucht an die Türkei, StZ, 1/5/1998.822

cal solution" 25 . It is hardly an exaggeration when we conclude that in Germanjournalism the PKK is flatly equated vvith the Kurds and that thestruggle against them is declared to be 'a vvar of annihilation'. At thisjuncture German Turkey journalism takes up the history of the foundingof the Turkish Republic, in vvhich it sees the roots of the problem. For:"In the Treaty of Lausanne of 1923 the community of nations refused theKurds their own nation... Turkey, in which the majority of Kurds live, deniesto this day its status as a multinational state" 26 . Criticized here is theadherence of the Turkish to the Treaty of Lausanne. Those who seek tosolve the 'conflict' solely through economic and political means are supposedlyacting in a one-sided manner and the realization of a political solutionis hindered not only by the terror of the PKK "but also through theperception that the conflict is inspired by the military and the rational ofthe state" 27 . As background information, it may be mentioned that the relationshipbetvveen the Kurds living in eastern Turkey and the Turkishstate vvas never truly normal: "at the time, already under Mustafa KemalAtatürk, the young republic had bloodily suppressed the rebellion ofShaykh Said as vvell as the uprising of Dersim and Ararat" 28 . Thus the natureof the conflict may be traced to the restructuring ofı the Middle Eastfollovving the dissolution of the Ottoman Empire. For: "the Kurds vvere atthe time unable to achieve their aspirations in the face of the oppositionof the Turkish nationalists. ...and the national movement of the Kurds has-and this is demonstrated by the realities of the country- failed until thisday to find a political habitat that is truly convincing" 29 . The author considersa public discussion on the 'Kurdish Question' as insuffıcient andappeals for the acceptance of ethnic oriented parties. These vvould allovvthe 'political emancipation of the Kurds'. In this vvay the author has cometo believe that the principal evil is the centralist Turkish nation state andits conception of nationhood. A young Orientalist put it thusly:"According to the rational of Kemal Atatürk's state, Turkeyis a monolithic national state in which only Turks live ...ethnicminorities such as the Kurds have a place in this state only ifthey are willing to deny their distinctiveness. They were flatlydeclared to be 'Mountain Turks', and the special character ofthe Kurdish dialects which are in no way related to the Turkishlanguage, was simply ignored. From the very beginning, theKurds resisted the attempt to be transformed into Turks ...Somuch resistance severely provoked the Turkish military: "thosewho oppose our state, our young republic, will be mercilessly25. Weitere 1300 Kürden aufdem Weg nach Westeuropa, FAZ, 1/5/1998.26. Fred Gsteiger: Schillernder Denker im Kampfanzug, Die Zeit, 4/1/1994.27. W.G. Lerch: W er wuJ3te in Ankara vom Exodus der kurdischen "boat people"?,FAZ, 1/6/1998.28. Ibid.29. Ibid.823

destroyed. Wherever you find them -at home, in the fıelds, in themountains, or in the valleys- the only thought you are permittedto have is: destroy our enemies! The only good Kurd is a deadKurd" 30 .Although this quote originates from a strongly ideologically plaguedsegment of German journalism, it may be taken a representative- in bothsenses. Based on the terminology of the Romanticism of Race, the racialdistinctiveness of the Kurds is ascertained, with the biological differencesdeduced from the lingustic. Because the author considers the Kurds todiffer linguistically and racially from the Turks, he views the denial ofthis, in the framework of a secular conception of nationhood, to be theequivalent of a racial erime. It should be noted that here the German conceptof nation as a biological community is being transplanted to Turkey,just as vvords are put in the mouth of the Turkish army that vvere heretoforeassociated only with the German holocaust. Every other vievvpoint isdenigrated as 'a Kemalist interpretation of history' 31 . For if the Kemalistschoose to ignore the 'racial distinctiveness' of the Kurds and speak insteadof a unifıed Turkish nation, this can be nothing but an 'ethnic lie'.The Turkish nation, vvhich has recently been referenced in quotes in Germanacademic publications, is considered as being a construction of ahandful of former members of the Ottoman ruling elite and has nothing incommon vvith the realities of Turkey. According to a German Turkish expert,the Turkish people supposedly did not even vvillingly participate inthe war of liberation: "Atatürk did not draw his support from a popularresistance movement" 32 .A further idiosyncrasy of the German critique of Turkish minoritypolicies is the emphasis on the 'indo-Germanic' origin of the Kurds. Here'indo-Germanic' means 'Aryan', a term that has been taboo since Auschwitz.In addition, the term 'culture' is often used in this connection in thesense of 'race' 33 . Not only does the use of the fıction that the supposedlyoppressed belong to a 'higher' race serve to illuminate the "ethnoobscurantism"of the Kemalist conception of nationhood, but it also is intendedto inerease the empathy of the German public for the fate of theKurds. A crass example vvas provided by Udo Steinbach, the director of30. Albrecht Metzger: Verfolgung und Genozid, in: Kürden, (ed. by A. Metzger), p. 17,Lamuv Verlag, Göttingen 1996.31. Renate Kreile & Rainer Werle: Renaissance des islam. Das Beispiel Türkei, p. 23,Junius Verlag, Hamburg 1987.32. "On the contrary, his army consisted of demobilized veterans, wheras the farmerswere forced to fıght on the front". According to the author, "the great mass of thepopulation only identifıed partially with the war of liberation ". Furthermore, she assertedthat at the time the people saw no difference between the occupiers and theTurkish offıcers (ibid., p. 23).33. Michaela von Freyhold: Rassismus I, in: Evangelisches Kirchenlexikon, Vol. 1, p.1431, Vandenhoeck & Ruprecht 1997.824

the German Orient Institute in Hamburg: 'The Kurds are an Indo-European people, therefore, as far as their language goes, and as far astheir culture goes, they are closer to Germans -to state it flatly- to Europeansthan to Turks... 34 In his highly praised 'standard work on modernTurkey', Steinbach has defined the Turkish citizens of Kurdish origin asan "ethnically, linguistically, and culturally independent people" 35 .'Ethnic' and 'cultural' mean here the putative Aryan origin of theKurds and constitutes at the same time the German conception of nationhood:"...the German conception of nationhood rests on notions from theRomantic Era, above ali those ideas of the 'Volk' arising from historicaland linguistic contemplations as an indigenous 'Volkstum' based on birththat is accountable only to itself' 36 . Proceeding on the assumption that thesame is true of the Turkish nation, one assumes that there is a persecution,or at least a discrimination, of those of different raciai iineage. Atthis point critical German Turkey journalism encounters a diffıculty: the'racial differing' Kurds are not discriminated against, neither legally nor'collectively'. On the contrary, the Turkish state regards its citizens asTurks, regardless of their origins. This 'problem' is circumvented by defıningdiscrimination as the denial of the 'distinctiveness' of the 'linguistically,ethnically, and culturally independent' Kurds, vvho cannot thereforebelong to the Turkish nation. It is the failure to acknovvledge theracial uniqueness of various elements of the population, in other vvordsthe denial of a racial conception of nationhood, vvhich is considered asbeing discriminatory, yes, even as racist. And so racism is here not to beunderstood as the conventional ideological-biological discrimination orpersecution of an element of the population regarded as 'foreign', butrather as its integration into a secular nation state. Not only is the term'racism' used here in a perverted sense, but also the ethno-pluralisticmodel of the nevv right 37 is implicitly extolled.Because the German experts on Turkey project the German conceptof a nation grounded on biological descent into a Turkish context, theyaccuse the Turkish political elite of incorporating the Kurds into Turkishsociety, "though even as linguistically, historically, and culturally primitiveversions of Turks, e.g. as 'Mountain Turks'" 38 . Aside from the factthat the term 'Mountain Turk' is an a nineteenth century neologism ofpure German origin, German Turkey journalism is unable to evade acknovvledgingthat the Turkish state grants equal opportunities to ali of its34. Die Kürden, Sat-1, 3/20/1995.35. Udo Steinbach: Türkei im 20. Jahrhundert. Schwieriger Partner Europas, p. 349,Gustav Lübbe Verlag, Bergisch-Gladbach, 1996 (: Steinbach).36. Hans Hecker: Nationalstaat, in: Handlexikon zur Politikvvissenschaft, Vol. 1, p.270, Rovvohlt, Munich, 1973.37. iris Weber: Nation, Staat und Elite, p. 62 ff., PapyRossa Verlag, Cologne, 1997.38. Ibid.825

citizens regardless of their ethnic origins. But this acknowledgment is relativizedin the follovving manner: "they have been absorbed as Turks, ifonly as linguistically, socially, and culturally primitive versions of Turks,for instance as "Alpine Turks" 39 . It is particularly provocative when of alipeople a German exercises such a diffuse criticism, especially one vvhofınds the 'Aryan' Kurds "closer to the Germans than to the Turks". Becausethese experts see a contradiction betvveen being a Kurd an beingloyal to the Turkish state, they cali Turkish statesmen of Kurdish origin'traitors' to their race 40 .IIIIt is not only through use of 'ethnic' (i.e. racist) arguments that Germanjournalism throvvs the Kemalist nation state into question. In pastyears it has been asserted in Germany that the Kemalist state has from thevery beginning been the state of Sunnite Turks. For example, Udo Steinbachhas claimed that Mustafa Kemal had conceived of a Turkey invvhich the only genuine citizens vvere Sunnites of Turkish origin:"The task is to create an arrangement that is consistent withthe multi-ethnic and multicultural realities of Turkey. Turkey nolonger owes it legitimization as a nation to the fact' that it is astate of Sunnite Turks, as was conceived ofby the founder of thenation and as perpetuated by a generation of 'Kemalists'. Anincreasing number of Kurds and Alawites (as the two largestminorities) exhibit a self-conscious independent ethnic (national)and cultural (religious) identity"".This thesis has also found a large degree of acceptance in the press.In the vveekly nevvspaper die Zeit, one of most reputable in Germany, aGreek author vvrote: "The state of Atatürk rests solely on Sunnite Turks;only they are truly citizens 42 .A researcher vvho has vvritten his doctoral thesis on Turkey and vvhois novv vvorking at the German Eastern Institute in istanbul, has spoken of'a nation founded on belief as constituting the Kemalist model of nationhood.The young scholar claims that, from the outset, the Kemalist stateenvisioned Sunnite islam as the basis of the nation and uses this as criteriafor evaluating the political reliability of its citizens 43 . Here, the phenomenonof a politicized islam, vvhich has also made itself visible in Tur-39. Udo Steinbach: Europas Brücke zur islamischen Welt. Die Türkei auf 1dentitatssuche,in: Blâtter für deutsche und internationale Politik, 10/1996, p. 1236.40. Wolfgang Koydl: Hikmet Çetin. Neuer türkischer Parlamentsprasident, SZ,29.10.1997.41. Udo Steinbach: Europas Brücke..., loc. cit., p. 1238.42. Gregor M. Manousakis: Gute Freunde verschliefien die Augen, Die Zeit, 30/05/1997.43. Günter Seufert: Cafe İstanbul, loc. cit., p. 61.826

key, is interpreted as a symptom of 'the identity crisis of Turkish society'and of 'the failure of Kemalism'. A contradiction here becomes quite visible:religious fundamentalism causes the experts more diffıculty thanethno-fundamentalism. Günter Behrendt, a political scientist who did hisdoctoral thesis on the Kurdish question 44 , wrote the following:"Secularism, which had a tradition among the Young Turks,has, despite signs ofweakening since the military coup in 1980,remained an integral part of the official doctrine of state. It expressesan implicit contempt for islam. Mustafa Kemal's dictumthat there is only one civilization, namely that of the West, andhis often repeated condemnation of religion as a form obscurantismthat for centuries held the Turkish nation in stultificationleave no doubts that his authoritarian modernization, togetherwith the Western model of ali that is modern, led to hisrejection of islam as being detrimental to civilization" 45 .Another Turkey expert sought to show that Mustafa Kemal was anapostate: "Although Atatürk described himself as a Moslem on severaloccasions, he had not practiced his religion since 1924. He did not regardthe caliphate as holy" 46 . And the director of the German Orient Institutehas speculated vvhether Mustafa Kemal intended to "give the deathblovvto Islamic religion" 47 through the abolition of the caliphate. Since Kemalismhas been peremptorily declared to be an anti-Islamic ideology, theMiddle East correspondent of a left-liberal nevvspaper has felt free towrite of "the militant atheism of the generals" 48 . As his reason he gavethat the Turkish army found the activities of the radical fundamentaliststo be a threat to the republie. In this connection German Turkey journalismeven speaks of 'an anti-democratic secularism" 49 . Naturally, the socalled'anti-democratic secularism' in Turkey is eagerly attacked by Germanconverts to islam, vvho sympathize vvith the Turkish fundamentalists.Muhammad Salim Abdullah, head of the central committee of Moslemsin Germany and a self-proelaimed sheik (shaykh al-Islam!) vvrote."Without doubt, Kemalism is not a democratic system. It hastotalitarian tendencies and is only to be tolerated by apostates.For Kemalism is itself a pseudo-religious phenomenon, one thatis proteeted by the Turkish constitution as an immutable and44. Günter Behrendt: Nationalismus in Kurdistan. Vorgeschichte, Enrstehungsbedingungenund erste Manifestationen bis 1925, Deutsches Orient-Institut, Hamburg, 1993.45. Günter Max Behrendt & Serdar Saris: islam und Fundamentalismus-Reizthemenauchfür 'Auslanderfreunde', http: //sunl.rrzn.uni-hannover.de/nhrkbehr/essay.html.46. Kreile, loc. cit., p. 27.47. Steinbach, loc. cit., p. 125.48. Gerd Höhler: Weltfremdes Militâr, Frankfurter Rundschau, 30/03/1998.49. Georg Maier & Lars Peter Schmidt: Die türkisehen bürgerlichen Parteien und dieWohîfahrtpartei, KAS-Auslandsinformationen, Oktober 1996.827

unassailable heritage, a phenomenon, by the way, that has noparallel in any other constitution in the world. For such a systemali religions are, without distinction, seen as competitors tobe combat ed" 50 .This self-proclaimed shaykh ai-Islam has referred to the TurkishAlavvites as "Atatürks secret vveapon in his vvar of annihilation againstSunnite islam", and has made an open threat against them: The TurkishAlavvites themselves should give deep consideration vvhether a momentarysuccess vvill save their future 51 . These vvords vvere vvritten by a manvvho praticipates "in the organization of the curriculum for the teaching ofislam as vvell as the education of Turkish teachers for classes in islam inthe state of Nordrhein-Westfalen 52 . It may be pointed out that the Germanpolitical scientist Reiner Albert, vvho has been praised by sheik Al-Islam,attempted to analyze the 'loss of purpose in Kemalism' in the framevvorkof a seminar held at the University of Mannheim in 1997.By vvay of summary, one may say that one encounters tvvo theses relatingto the Kemalist principle of secularism in German Turkey journalism.The most vvidespread of these claims that the Turkish version of secularismis anti-Islamic and is therefore unable to integrate 'faithfulMoslems' into Turkish society. The second thesis states that the Kemalistmodel of nationhood is that of 'a nation founded on belief, by vvhich ismeant that Mustafa Kemal sought to build his nation on the foundation ofSunnite islam. For this reason, Turkey is considered unable of integratingmembers of other confessions. What the proponents of both theses havein common is their belief that Turkish secularism is incapable of integratingcertain religious groups-on the one hand Sunnites, on the other handali non-Sunnites. They also agree that secularism of the Turkish varietyhas failed, just as the Kemalist model in general has failed. To underpinthese theses, they point out that Kemalism vvas a reform movement 'dictatedfrom above' to vvhich the great mass of the population in Anatoliahad no relationship. One of the proponents of the 'dictated from above'thesis claimed that 'the dictatorial regime of Mustafa Kemal' vvas notable to even signifıcantly influence the structure of the Islamic state 53 . Asa solution he proposed to "find a lasting reconciliation betvveen modernisinand islam" 54 . According to the majority of the critics of Turkey, 'the50. M. Salim Abdullah: Götterdammerung, Moslemische Revue, July/September 1997,p. 129.51. Ibid..52. M. Salim Abdullah: Dialoge zur Ringparabel, Moslemische Revue, April/June1997, p. 89.53. Raif Georges Khoury: Der islam. Religion, Kultur, Geschichte, p. 109, B. I. Taschenbuchverlag,Mannheim 1993.54. Ibid., p. 93.55. Gustav Adolf Sonnenhol: Kemal Atatürk heute, in: Südosteuropa-Mitteilungen, 3/1980, p. 12.828

Kemalist pedagogical dictatorship" 55 has "through strict governmentalregulations made impossible any public expression of the emotionalneeds of islam" 56 . Mustafa Kemal has "underestimated the povver of islam",and "Western civilization has been unable in the long term to satisfythe strong metaphysical needs of the people" 57 .There are three causes underlying this contradictory and supposedlycritical analysis of Kemalist principle of secularism. The most importantis certainly that the experts —philologically trained Orientalists- have astatic conception of islam. The high islam of the Sharia, whose final theologicalform vvas fixed in the tenth century, is confused vvith islam as aculture. The inflationary and uncritical use of 'islam', 'Islamic', and'Moslem' reveals this fatal confusion. For example, Udo Steinbachvvrote: "islam has no conception of nation. For a Moslem, there is onlyone nationality—being Islamic" 58 . Such a problematical, and in every aspect,derisive evaluation of islam and Moslems is familiar to us from thepseudo-Islamic discourses of the radicals.The argumentation of the critics of Kemalism and the so-called Islamicfundamentalists vvith respect to Turkish secularism is so similar asto be interchangeable. This brings us to the second most important cause,namely the adaptation of a fundamentalist vvorldvievv, either unconsciouslyor due to cultural relativism. For both German Orientalists as vvell aspseudo-Islamic fundamentalists, secularism in an 'Islamic society' is afundamentally foreign notion. Vievved on the global scale, one may saythat secularism plays an insignifıcant role, and "this is particularly true inthe Islamic vvorld, in vvhich the idea of a separation of religion and politicsnever really took hold" 59 . Thus is it argued that only the Kemalist rulingelite and the army vvere truly secular, vvhile the gap betvveen thereligious part of the Turkish population and the Kemalist elite has increased60 .This vievv of islam and Moslems dictated by the Sharia has in themeantime become established in German journalism. According to ayoung German Orientalist, the ban on polygamy in Turkey could not beenforced because it did not correspond to the ideas of "legal conception"prevailing in the more traditionally oriented segments of the population 61 .Of the veil she vvrote: "The veil is a central characteristic of Islamic iden-56. Peter Heine: Ethnizitat und Fundamentalismus, in Im Namen Allahs (ed. by BahmanNirumand), p. 98, Dreisam-Verlag, Köln 1990.57. Gustav Adolf Sonnenhol: Die Türkei und Europa, in: Südosteuropa-Mitteilungen, 4/1985, p. 11.58. Steinbach, p. 66.59. VVolfgang Günter Lerch: Die Zeichen der islamischen Republik, FAZ, 25.08.1979.60. Michael Lüders: Die zwei Gesichter des islam, Die Zeit, 8/15/1997.61. Rita Breuer: Familienleben im islam, p. 41, Herder Spektrum, Freiburg, 1998.62. ibid., p. 86.829

tity and clearly distinguishes Moslem vvomen from non-Moslem vvomen62 . This vvriter termed the veil "Islamic dress" and accused Mustafa Kemalof being antagonistic tovvards islam: "Attempts to ban Islamic dressin public, as vvere undertaken in Atatürk's time, are a serious attack onMoslem self-identity" 63 . An older colleague of this scholar even vvent sofar as to cali the Moslem headscarf "the symbol of respectable vvomen inislam" 64 .Although according to the thesis of this vvriter Turkey is ruled by ananti-Islamic elite, she refers to Turkey as "one of the less stringent Moslemcountries". Since 'Islamic' means here "conforming to the Sharia",and since the Turks living in Germany have, through their emigration,"relinquished to a great extent the right of living unhindered under islamand of not having to make concessions to another culture" 65 , it becomesclear to the reader that vvhat is meant by "another culture" is a secular culture.Hovvever, Germany is supposedly more Islamic than Turkey~on thispoint there is a virtual consensus in Germany. Making reference to the socalled'opportunities for development' of islamic extremists in the FRG,another Islamic scholar vvrote "In no country of the vvorld is there morefreedom for ali elements of the population than in Germany" 66 . A Germanfundamentalist even ascertained that "Islamic values are realized to agreater extent in the German constitution than in the constitutions of thesocalled Islamic states" 67 . Hüseyin Hatemi has also praised the Germanlegal system 68 .Ignored here is the fact that Germany, in contrast to France, is not atrue secular state, that German churches intervene in day-to-day politicsas the "conscience of the nation" 69 , although loyal to the state, and thatthey do not propagate politics based on the divine order. Also ignored, ormore likely gratefully acknovvledged, is the fact that the churches concernthemselves primarily vvith foreign policy issues, and increasingly vvith issuesrelating to Turkey. That the German churches have an ambivalent relationshipto secularism and therefore cultivate sympathy for fundamentalistgroups, may be learned not least from theologically trained statebureaucrats responsible for foreigners 70 . It is hovvever interesting that avvell-knovvn political scientist from Berlin has, in the framevvork of a63. Ibid..64. Peter Heine: Konflikt der Kulturen. Feindbild islam, p. 139, Herder Spektrum, Freiburg1996.65. Breuer, p. 138.66. Ursula Spuler-Stegemann: Muslime in Deutschland, p. 15, Herder Spektrum, Freiburg1998.67. M. Salim Abdullah, Dialoge zur Ringparabel, loc. cit., p. 85.68. Kazım Güleçyüz: Şeriat ve Demokrasi, p. 69, Yeni Asya Neşriyat, İstanbul, 1995.69. Otto Bickel: Laizismus in der Bundesrepublik Deutschland, MIZ, 1/1984.70. Ralf Geissler: Kirche und islam. Ein Pladoyer für den notwendigen Dialog, in Begegnungmit dem islam, p. 9-35, Lutherisches Verlagshaus, Hannover, 1997.830

church symposium, recommend to 'Moslems', that they "seek to find amoderate integration of parliamentary democracy and individual humanrights into their cultural tradition 71 . Pseudo-Islamic fundamentalists, exactlythose vvho claim to have 'Islamic' solutions for the problems of everydaylife, may be certain of fınding sympathy among German Orientalists.Immediately follovving the Islamic revolution in Iran, one of themspoke in clearly enthusiastic tones:"Different movements and tendencies have arisen, in themost diverse peoples and groups, which seek self-esteem, guidingprinciples, legitimization, and ways of mobilizing their energiesto find Islamic solutions for their problems and to furthertheir interests. For this they deserve the respect and help ofoutsiders"12 .After this quote, vve vvill take up the domestic and foreign policy critiqueof Turkish secularism, vvhich vvill simultaneously give a portrayalof the semi-official strategy of the FRG tovvards islam.A non political islam, vvhich in addition does not question the fundamentalstructure of the Turkish republic, is dismissed in the FRG as "theofficial islam of the Kemalists" 73 . Accordingly, the authenticity of a socalledIslamic group is gauged by its relationship to the Turkish state.This can take the extreme form of comparing The Turkish Office for ReligiousAffairs to the Russian Orthodox Church under Soviet rule and tocalling it "an office for the suppression of Turkish islam" 74 . Or that one ofthe radical groups (Süleymancılar) has had their right to "cali for the preservationof Islamic values" denied because they have "supported the authorityof the Turkish state in several critical situations" 75 . The Moslemsvvho follovv the goal of erecting an Islamic state and vvho, as shovvn by theexample of the 'caliphate state' in Cologne, are able to flourish unhinderedin the FRG, are, according to this logic, "living according to a moreearnest form of islam than vvould be possible in Turkey". Annoyed by thestatement of the Turkish president that Turkey had been discriminatedagainst at the Luxembourg summit because of religious prejudice, WolfgangGünter Lerch vvrote:71. Friedemann Büttner: Islamismus-Fundamentalismus, in: Begegnung mit dem islam,loc. cit., p. 35 ff.72. Fritz Steppat: Die politische Rolle des islam, in: Zeitschrift der Deutschen MorgenlandischenGesellschaft. Supplement V. XXI. Congress of German Qrientalists(Deutscher Orientalistentag) from 24-29 March, 1980 in Berlin, p. 36, Franz SteinerVerlag, Wiesbaden, 1981.73. Wolfgang Günter Lerch: Religion als Tarnung, Umsturz als Ziel, FAZ, 9/11/1997.74. Augustinus Graf Henckel von Donnersmarck, in: Der islam in der BundesrepublikDeutschland, p. 194, Aschendorf-Münster, 1986.75. Gabriele Bucher-Dinc: Süleymanci-Bewegung, in: Religion-ein deutsch-türkischesTabu?, p. 114, Edition Körber-Stiftung, Hamburg, 1997.831

"The liberal constitution of the FRG permits Moslems to liveaccording to a stricter form of islam than would be possible inTurkey, where the public wearing of religious garments has, atleast offıcially, been banned since Atatürk. As long as they donot infringe against the law, i.e. use force, even Moslem groupsin Germany may be active who are illegal in Turkey, and thatformerly would have been expelled. The Turkish public prosecutorhas moved for the banning of the former ruling party ofthe Islamist Erbakan. Although his followers are under surveillanceby the Federal Agency for Internal Security, no one suppressesthem or discriminates against their religious activities"16 .Lerch has also criticized vvhat he called "the elite that considersthemselves as being Western" and that vievvs "anything that does not suitthem as reactionary". Further, he has claimed that these "cultured Moslemsarrogantly despise the conventions of their religion and consider thisas constituting freedom and enlightenment". The height of his plea wasreached vvith the rhetorical question: "Who is it that actually discriminatesagainst islam, the Germans or the Turks" 77 ?Hovvever, reference to the 'liberal constitution' of Germany is in itselfinsuffıcient for the explanation of the manifold activities of the pseudo-Islamicfanatics in the FRG. For Basque terroists commit a criminaloffence even if they do not violate the lavv and a certain Christian group,vvho, according to official sources have as yet not violated the lavv, aremonitored vvith greater stringency than pseudo-Islamic groups such as theKaplan-Gemeinde, or the Milli Görüş, or, for that matter than the terroristPKK, vvhich has engaged undisturbed in criminal offences 78 . Tvvo featurescharacterize both groups: For one thing their activities are directed neitheragainst the German people nor the German state. For another, bothhave a fixation vvith the Turkish state and further the 'ethnic' and religiouspolarization of the Turks living in the FRG. The negative effect onthe integration of the Turks in German society resulting from this is actuallyfound desirable in certain circles. As a result, it is not only neo-Nazielements vvho favor supporting the activities of the fundamentalists 79 , butalso leading legal representatives of the German State. The slogan used is"keeping the option of repatriation of Turkish families feasible" 80 . It islikely that the promotion or at least the toleration of pseudo-Islamic elementsin Germany has foreign policy significance. Peter Heine, a noted76. W.G. Lerch: Die Muslime in Deutschland sind selbstbewufit und prasent, FAZ, 12/20/1997.77. W.G. Lerch: Bild oder Wirklichkeit, FAZ, 3/13/1998.78. "Scientology-Geheimdienst beobachtet Gegner und Abtrünnige ", FAZ, 4/11/1998.79. Moslems und Moscheen in Deutschland, Deutsche National-Zeitung, 1/16/1998.80. Der islam in der Bundesrepublik Deutschland, loc. cit., p. 138.832

critic of Kemalism in Berlin, has called on German statesmen to enterinto a dialog vvith terrorist and fundamentalist organizations:"No great prophetic gift is needed to see that the takeover ofpolitical power in Algeria or Egypt by radical Islamic politicianswould, after a phase of turmoil, lead to a realistic judgementof the economic and political situation ...in light of thepossibility that radical Islamic groups or parties in various Islamiccountries come to power, the attempt should be undertakennow to open a dialog with representatives of these organizations"81 .It is part of such a strategy that critics of fundamentalist activities inGermany are gagged vvith the accusation of furthering the image of 'theIslamic Bogeyman'. Those vvho in addition defend the self-defensivemeasures of the Turkish republic taken against a subversive political 'islam'must expect to be accused of serving the official Turkish ideology orof pleading for an anti-democratic form of secularism.Concluding RemarksSince the end of the cold vvar German journalism has been more concernedvvith Turkey than ever before. It is largely of the opinion thatTurkish society consists of several segments that, vvhile living side byside, are divided along ethnic and confessional lines. One speaks of threesocial fault lines in Turkey, according to vvhich the Turkish-Kemalisticelite vvages an open vvar against 'confessional' and 'linguisüc' minorities.The Kemalist state has supposedly not succeeded in building a Turkishnation because the Kemalist model has from the beginning only regardedSunnites as belonging to the nation. Since the state has supposedly alsoalienated the citizens of the Sunnite confession, one may observe a furthertension betvveen this segment of the population and the Kemalistelite. German Turkey journalism holds tvvo principles of Kemalism to beresponsible for the "failure to create a nation".The experts believe that the centralist Kemalist state has, through itspolicy of 'reforms dictated from above' and having an 'authoritarianpedagogicalcharacter', hindered the political participation of minorities.Making reference to the ethno-fundamentalism of the PKK and pseudo-Islamic radicalism, one seeks to demonstrate the inability of the TurkishRepublic to integrate 'Moslems' and 'Kurds' as vvell as the hostility ofthe state tovvards 'islam' and minorities. With reference to the so-called'Alavvite renaissance', critics attempt to shovv the 'Sunnite' character ofthe Turkish republic. The most important catchvvords used by GermanTurkey journalism in reference to Kemalism are 'anti-democratic secular-81. P. Heine: Konflikt der Kulturen, loc. cit., p. 169.833

ism', aıı ethnic-oriented concept of citizenship, and last but not least, 'anation founded on faith'. Nationalism and secularism, the two foundingprinciples of the Turkish republic, are not only attacked from a specificallyGerman perspective and east into doubt. One observes also that theGerman critique of Kemalism uses to an inereasing degree the argumentsof those who are antagonistic to the Turkish republic. Thus, Turkish nationalismis questioned using the same arguments as put forvvard by theKurdish chauvinists, vvhile the criticism of the Kemalist principle of secularismdravvs its arguments from the polemics of the Islamic fundamentalists.These attacks on the tvvo most important principles of Kemalism, pirinciplesto vvhich the Turkish nation ovves is existence, are disquietingfor tvvo reasons. For one thing, ali aspects of German Turkey journalism -vvhether popular, academic, or clerical- display an alarming uniformity ofopinion that condemns every deviation from its preconceived notions as'unscholarly' or even 'pro-Kemalist'. For another, the anthropologicalprograms of the German research institutes located in Turkey and fundedby the German state not only lead to a reinforcing of German prejudiceson, but they seek to engage diverse segments of the Turkish population ina discussion of their theses and results Turkey (vvhich is actually acknovvledgedin the formulation of their projects) 82 . The German critiqueof Kemalism should be vigilantly observed since "by mobilizing previouslydisunited sources of discontent" (of vvhich there are enough in theyoung and vital Turkish society) "many a conflict may be stirred to lifeby using the rod of ethnicity" 83 .82. Die Tiirkei im Spannungsfeld von Nationalismus und europaiseher Integration. Acommon project of the Orient Institute of the German Western Society (OII) and theInstitut Français d'Etudes Anatoliennes-Georges Dumezil (IFEA), funded by the EuropeanUnion program MEDA-democracy.83. Friedrich Heckmann: Ethnische Minderheiten, Volk und Nation, p. 33, FerdinandEnke Verlag, Stuttgart, 1992.834

ATATÜRK,ONE VIEW OF THE LIFE AND ACHIEVEMENTOF MUSTAFA KEMAL ATATÜRKAT THE END OF THE 20th CENTURYDusan MIHAJLOVIC*Ladies and gendemen,Dear participants of the Conference,Allow me to first of ali thank the organizers of this esteemedgathering for the honor and pleasure they have given me by inviting meto take part in this important meeting on the occasion of the 60thcommemoration of the demişe of the father of modern Turkey MustafaKemal Atatürk. I owe special thanks to my dear fried H.E. Mr. AlevKdıç, Ambassador Extraordinary and Plenipotentiary of the Republic ofTurkey to the Federal Republic of Yugoslavia.As I do not happen to be a historian or a scientist, I can notspeak about Kemal Atatürk and his achievements from thoseaspects.About the historical and scientifıc perspective of the place and roleof Kemal Atatürk, one of the greatest politicians of the 20th century, a lotof studies have been vvritten also in the country where I come from. Thelatest contribution to that inexhaustible subject has been made by anexpert in the Turkish language and literatüre Doc. Dr. MirjanaTeodosijevic in her paper about Atatürk covering ali that has been vvrittenin the Serbian language about the "Father of Turks". Her outstandingstudy entitled "Mustafa Kemal Atatürk in the Yugoslav Public" has beenpublished, in honor of the 75th anniversary of the proclamation of theRepublic of Turkey, by the "NEA" publishing house, founded by theNevv Democracy Party.President, New Democracy Party, Belgrade.835

I can also inform the esteemed gathering about the promotion of thisbook that vvill take place in Belgrade very soon.Although I am engaged in politics, I shall not speak from that aspecteither. I am going to speak simply as a man, a citizen of Serbia and amember of the same civilizational space as Mustafa Kemal Atatürk, bornin Thessaloniki, educated in Bitola.About my political beliefs, I shall only say that their basic ideas isthe idea of a united Europe. In that united, civil, democratic Europe, thatvvill respect ali the nations, religions, cultures and traditions of itscitizens, there is enough room both for Serbs and for Turks. Europevvithout Serbia and Turkey cannot be vvhole or maintainable becausethere is no durable peace, security and stability, economic prosperity,social stability and security, no human rights or political freedoms,simply no human happiness and good life for ali the citizens vvithout theunited Europe. Nor is there a real influence of its citizens, nations andstates upon the international economic and political developments, northe necessary authority in passing the most important global economicand political decisions.Such a political credo is also based upon my personal stand that theplanet Earth is the common home to ali the people to vvhom it has beenlended and that they must respect it and develop it vvith due care, for thesake of their ovvn survival and the future of their successors.The contemporary technology, especially computers and informaticshas enabled even today tha prophetic visions about this planet as a"global village" to come true. Thanks to the Internet, the vvhole vvorldis present in every house and vve can be present in any part of thevvorld.Ali of my understanding of Atatürk's achievements can be put asone admiration ond one regret.The admiration is for the greatness and povver of Mustafa Kemal, arobust boy, a conspirator, commander of units never defeated, a reformistand creator of the 'Turkish miracle", vvho vvas capable at vvatersheds ofhistory to turn the course of the ship of the Turkish nation and state to theWest, tovvards the civilization vvhere his people belonged and the spacecovered by the Turkish state.I personally share the sympathies expressed for the Turks andAtatürk, their father, by Miodrag Mihailovic-Svetovski, a prominent836

journalist publicist and writer, in his book "Atatürk's Turkey", publishedin 1938. Analyzing the social and political doctrine of Atatürk in a poetic,but also suggestive manner, he has depicted Atatürk's life, hisrevolutionary and reformist endeavors, Atatürk as the champion of acivilization renaissance of the country created upon the "ashes ofhistory".The regret is due to the fact that the people I belong to has not had anAtatürk of its ovvn, vvhich is why it even today has problems vvith itspresent and future.Indeed, perhaps that role vvould have been played by KingAlexander if his mission had not been so tragically and prematurelydisrupted by the assassination in Marseilles.The Turkish press also testified about the real nature of his Yugoslavidea. And I quote: "...Today, when official representatives of ali theEuropean countries are gathered together around the great King, one cansee how Europe is devoted to Yugoslavia and her efforts to maintainpeace... Only his remains have been buried, but not his soul and hisideal. His life achievement is going to live in the hearts of ali the peoplesguided by the same ideals..."The friendship personally cherished by Atatürk and King Alexanderis well-known. Atatürk used to cali King Alexander his brother and thecloseness of their ideas led to the signing of the Turkish-Yugoslav pact, atreaty of friendship, on November 27th, 1933 and then, on February 9th,1934 in Athens, to the signing of the Balkan pact among Turkey,Yugoslavia, Greece and Romania. Ali that strengthened the ties betvveenthe Serbs and the Turkish people, along vvith the friendly cooperation andagreement betvveen Yugoslavia and Turkey.In order to give an even better illustration, let me also çite a speechof Mustafa Kemal about Serbia, delivered in Bursa, recorded andforvvarded to the Ministry of Foreign Affairs in the form of a confıdentialmanuscript by the Yugoslav deputy to Constantinople on January 23rd,1923. I quote: "That Yugoslavia has become a povverful state in theBalkans and the Serbs had every right to create such a state because theyhave proven it in action. It is knovvn that Austria and Hungary vvere theones who attacked Serbia, using against her almost as much troops as theinhabitants she had. This small people took a manly attitude tovvardsthose huge armies. It fought and everyvvhere, at ali the points vvhere it hadapproximately the same force at disposal, it alvvays defeated its enemies,to their shame. Where it could not resist the enemy campaign, it pulled837

ack foot by foot, and so was forced to leave the whole of its country andleave it to the enemy. This army, consisting of the sons of the Serbpeople, but also those statesmen and dignitaries who ruled the people'sdestiny, vvere by no means discouraged or rendered hopeless by that. So,vvhen not even a foot of land remained in their hands, they said: "Wewish to stay an honorable people!" And so they have. There, the result ofthat determination is that we today see a big Yugoslavia instead of asmall Serbia". End of quotation.The above mentioned big Yugoslavia no longer exists because thestatesmen and dignitaries vvho led the Serb people at the end of the pastdecade did not realize the essence of the historical changes in globalrelations manifested through the fail of Berlin Wall, the disintegration ofthe USSR and the Warsaw Pact and the collapse of the real-socialistestablishment in the countries of Eastern Europe.Rather than comprehending the great historical mission of the Serbpeople, that had started vvith the creation of Yugoslavia, rather thanpeacefully, by reforms and in a democratic and political vvay usheringthat Yugoslavia to the European Union, they tried to avoid the inevitable,failing to realize that Yugoslavia vvas a "transit stop" on the Yugoslavpeoples' vvay to the united Europe.Today's Yugoslavia again has no prospects of being a peaceful andcomfortable place for ali her citizens regardless of nation, religion,ideology and culture to vvhich they belong unless she acknovvledges thesimple truth that she is not merely a geographic part of Europe, but alsopart of its civilization and that by that very fact she must also be an activeand equal participant in the contemporary economic, political, securityand military integration.My regret is even greater knovving that our statesmen and dignitariesdo not have to confront the burden of backvvardness that Atatürk had toface. They need not "take fezzes and scarves off in order to put hats onthe heads of the citizens and dress them in the clothes of the civilizedpeople". But, they, too, vvould have to understand the importance ofAtatürk's efforts to feel the pulse of radical changes in the people, amongthose vvho vvere unavvare of the point of changes and modernization. Aparticularly important message he addressed in that historic speech vvas"not to stay apart from the entire vvorld". It is my special pleasure toquote the follovving:'The international clothes of the civilized peoples are fullybecoming of our nation. We shall vvear shoes, trousers, shirts, collars,838

ties, coats, vve shall even wear a hat! By wearing a fez we were stayingoutside the whole world. Look at the Turkish and Müslim vvorld. You seethem suffer because they accept the changes required by the life of thevvorld..."That simple message of his to "accept the changes requiredby the vvorld life" is valid even today, at the end of the 20thcentury.It vvould therefore be logical and beneficial that co-operationbetvveen Yugoslavia and Turkey and their citizens should intensify also inthese times, so unfortunate for the Serb people and challenging for ali theEuropean peoples. The goal and essence of that cooperation has beendetermined by Atatürk. The importance of his profound reforms, byvvhich he led his young state into the civilization circle of the Westernvvorld, is universal. That is vvhy Atatürk's personality has been so highlyesteemed in Yugoslavia. That esteem has been multiple, related both torespect of Atatürk as the leading statesman of a Balkan country close toYugoslavia and to great sympathies for a great man vvho broughtrenaissance upon the Turkish nation and vvas knovvn and accepted by thepublic of his time as a devoted friend of Yugoslavia and "blood-brother"of King Alexander. The best evidence of that are numerous texts thatappeared in the Yugoslav press upon Atatürk's demişe.Atatürk and his legacy are not only an integral part of the Turkishhistory, but also an organic part of the Turkish people. That giant of themilitary and political struggle also possessed a genius for education andbequeathed ali his possessions for the studies of the Turkish culture,language and history, knovving that vvithout a national renaissance troughthe language and culture neither the military or political successes couldbe maintained. He vvas therefore fully right to say in a historic speech onOctober 29th, 1933 on the occasion of the lOth anniversary ofproclamation of the Republic of Turkey the follovving: "One can feellucky to be able to say-1 am a Turk".I shall end this brief and simple account on Atatürk by appealing tothis audience to take it as an expression of my personal respect for Kemalpasha - the gray vvolf, as English captain B.C. Armstrong used to calihim, for gazi Mustafa Kemal - pasha, a fighter and a reformist, forMustafa Kemal Atatürk "the father of ali Turks", vvhom the vvorld historysee among the greatest politicians of the 20th century.I honestly hope that the Serb and Turkish people vvill againco-operate upon not "staying outside the vvorld", as Atatürk used to say,839

and that the Serbs, as vvell as other Yugoslav and Balkan peoples, vvillhave the Turks as their partners and allies on the common path to theunited Europe, as Turkey also is a Balkan and South-Eastern Europeancountry, vvhose roads to Europe lead via Serbia. I therefore believe thatvve shall soon be able to say that it is good to be a Turk and a Serb, for vveshall both be full-fledged and equal citizens, peoples and states of theEuropean Union.Thank you for your attention.840

PROGRAM (PROGRAMME)*22 Ekim 1998, Perşembe (October 22,1998, Thursday)9. 30 AÇILIŞ TÖRENİ (OPENING CEREMONY) * *Saygı Duruşu ve İstiklal Marşı(Observation of Silence and National Anthem)- Dinleti (Concert),Polifonik Korolar Derneği Dernek KorosuYöneten: Doç. Mustafa APAYDINAçılış Konuşmaları (Opening Speeches)- Prof. Dr. Celal GÖLEAnkara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dekanı(Dean, Faculty of Political Sciencce, Ankara University)- Sayın İsmail CEMTürkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanı(Foreign Minister of the Republie of Turkey)- Sayın Rauf R. DENKTAŞKuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı(President of the Turkish Republie of Northern Cyprus)- Sayın Süleyman DEMİRELTürkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı(President of the Republie of Turkey)[Onurlandırdıkları takdirde. IfHis Excellency the Presidenthonors.]1 1 K a h v e İkramı (Coffee Break)* Türkçe tebliğler İngilizceye, İngilizce ve Fransızca tebliğler Türkçeye eşzamanlıçevrilecektir [Simultaneous translation will be provided (for Turkish presentationsinto English; for English and French presentations into Turkish)].** 1. Salonda yapılacaktır [Will be held in Hail No. 1].841

11 20 ORTAK OTURUM: KEMALİZMİN TEMELÖZELLİKLERİ(JOİNT SESSION: BASIC CHARACTERISTICS OFKEMALİSM)*Oturum Başkanı (Chairperson):- Yekta Güngör ÖZDEN, (Atatürkçü Düşünce Dern. Bşk.)- Dr. Vladimir I. DANILOV (Moskow)"Atatürk and Political Modernitization of Turkey"(Atatürk ve Türkiye'nin Siyasal Çağdaşlaşması)- Prof. Dr. Özer OZANKAYA (ODTÜ)'Türk Devriminin Demokrasi Kuramına Katkıları"(The Contributions of the Turkish Revolution to the Theory ofDemocracy)- Prof. Dr. Sina AKŞİN (SBF)"The Nature of the Kemalist Revolution"(Kemalist Devrimin Niteliği)12. 20 Tartışma (Discussion)12. 45 Öğle Yemeği (Lunch)1. Salon (Hail No. 1)14. 00 BİRİNCİ OTURUM (FIRST SESSION)Oturum Başkanı (Chairperson):Prof. Dr. Anıl ÇEÇEN (AÜHF)- Prof. Roberto Gonzalez GOMEZ(Inst. of Int. Rel., Havana)" Kemal Atatürk: The Emer gence of Modern Turkey"(Kemal Atatürk: Modern Türkiye'nin Doğuşu)• Prof. Dr. Llambro FİLO (Univ. of Tirana)"Atatürkism-as Initiative for a Modern Political Culture"(Modern Siyasal Kültür Girişimi îçin Atatürkçülük)- Nadezda ZIMOVA (Prague)"Atatürk and the idea of a Republican State"(Atatürk ve Cumhuriyet Devleti Fikri)- Dr. Mohamed NUREDDİN (Lübnan Üniv., Beyrut)"Avrupalılaşma ve Kemalizmin Karakteri"(The Character of Europeanization and Kemalism)* 1. Salonda yapılacaktır [Will be held in Hail No. 1 ].842

- Orhan KOLOĞLU (İstanbul)"Hızlı Çağdaşlaşma Modeli Olarak Atatürkçülük"(Ataturkism as a Rapid Modernization Model)15 - 40 Tartışma (Discussion)16. 00 Kahve İkramı (Coffee Break)16 5 İKİNCİ OTURUM (SECOND SESSION)Oturum Başkanı (Chairperson):Prof. Dr. Atila ERALP (ODTÜ)- Prof. Dr. Bülent DA VER (SBF)"Hümanizma ve Atatürk"(Humanism and Atatürk)- Dursun ATILGAN (Alm. Atatürkçü Düşünce Dern. Gen.Bşk., Köln)"Çağdaş Türkiye'nin Temeli Kemalist İlkeler"(The Kemalist Principles as the Foundation of ModernTurkey)- Eric ZÜRCHER (Rijks Universiteit, Leiden)"Kemalist Vision of Modernity"(Kemalizmin Çağdaşlık Görüşü)- Dr. Kamel Abu JABER (President, Inst. of Dip., Amman)"Mustafa Kemal Atatürk"- Prof. Dr. Hasan KÖNİ (SBF)"Türkiye'de Modernleşmenin Önündeki Engeller"(The Barriers of Modernization in Turkey)17.^-18. 00 Tartışma (Discussion)2. Salon (Hail No.2)14. 00 BİRİNCİ OTURUM (FIRST SESSION)Oturum Başkanı (Chairperson):Prof. Dr. Yuluğ Tekin KURAT (ODTÜ)- Prof. Carter FINDLEY (Ohio State Univ.)"Reflections on the Early Turkish Republic in WorldHistorical Perspective"(Dünya Tarihi Açısından Türkiye Cumhuriyeti'nin İlkDönemi Üzerine Düşünceler)- Prof. Anna MASALA (Roma)"Mustafa Kemal Türkiyesi ve Avrupa"(Mustafa Kemal's Turkey and Europe)- Edouard SABLIER (Paris)"De Gaulle's Turkey "(De Gaulle Türkiyesi)- Prof. Dr. Nimetullah HAFIZ (Priştina)"Türkiye Cumhuriyeti'nin Balkanlara Yankılan"(The Reflections of the Republic of Turkey in the Balkans)843

- Yrd. Doç. Dr. Mustafa TÜRKEŞ (ODTÜ)"Atatürk Döneminde Türkiye'nin Bölgesel Dış Politikaları(1923-1938)"(Turkey's Regional Foreign Policies in Atatürk's Period:1923-1938)15. 40 Tartışma (Discussion)16. 00 Kahve İkramı (Coffee Break)16." İKİNCİ OTURUM (SECOND SESSION)Oturum Başkanı (Chairperson):Prof. Dr. Uygur KOCABAŞOĞLU (ODTÜ)- Prof. Dr. ibrahim TATARLİ (Sofya)"Atatürk ve Modern Türkiye'nin BulgaristanParlamentosunda Değerlendirilmesi"(The Evaluation of Atatürk and Modern Turkey in theBulgarian Parliament)- Prof. Dr. Baskın ORAN (SBF)"Kalanların Öyküsü: 1923 Zorunlu MübadelesindenÇıkarılacak Dersler"(The Story of Those who Stayed: Lessons to be Drawnfromthe 1923 Compulsory Exchange)- Gazmend SHPUZA (Tirana)"Arnavutluk ile Türkiye Arasında Diplomatik İlişkilerinKurulması (1923-1926)"(The Establishment of Diplomatie Relations Between Albaniaand Turkey: 1923-1926)- Prof. Dr. Ljiljana COLIC(Faculty of Philology, Belgrade)"The Reflections of Mustafa Kemal Atatürk's Reforms in theKingdom of Yugoslavia "(Mustafa Kemal Atatürk'ün Reformlarının YugoslavyaKrallığı'ndaki Yankıları)- Mustafa MEHMET (Bükreş)"Atatürk İnkılapları ve Romanya Türk Toplumu"(Atatürk's Reforms and the Turkish Community ofRomania)n. 40 -^. 00 Tartışma (Discussion)3. Salon (Hail No.3)14.°° BİRİNCİ OTURUM (FIRST SESSION)Oturum Başkanı (Chairperson):Prof. Dr. Nahit TÖRE (AÜHF)- Prof. Eugenio Espir CHAHUAN CHAHUAN(Univ. of Chile, Santiago)"Arab-Islamic Culture "(Arap-İslam Kültürü)844

- Dr. Alexander de GROOT (Leiden Univ.)"Atatürk's Secularizing the Islamic Hierarchy"(Atatürk'ün îslami Hiyerarşiyi Laikleştirmesi)- David KUSHNER (Univ. of Haifa)"Some Observations on islam and Secularism in Turkey"(Türkiye'de İslamiyet ve Laiklik Üzerine Bazı Gözlemler)- Erik CORNELL (Ret. Amb., Bromma)"The Essence of Secularism-Law Builds the Land"(Laikliğin Özü: Ülkeyi Kuran Hukuk)- Nazlı KANER (Karlsruhe)"Atatürkçülüğün Çağdaşlık Görüşü ile İslami GeleneklerinBir Sentezi Var mıdır? Cumhuriyet Türkiyesi'nin FikirHayatındaki Gelişmeler: Samiha Ayverdi Örneği"(Is there a Synthesis of Atatürk's Vision of Modenisation andthe Islamic Traditions? Developments in Turkey'sIntellectual Life: The Example of Samiha Ayverdi)15. 40 Tartışma (Discussion)16. 00 Kahve İkramı (Coffee Break)16. 15 İKİNCİ OTURUM (SECOND SESSION)Oturum Başkanı (Chairperson):Prof. Dr. Can HAMAMCI (SBF)- Prof. Dr. Eugen BUCHER (Bern)"The Position of Civil Law of Turkey in the WesternCivilisation "(Batı Uygarlığındaki Türkiye'de Medeni Hukukun Yeri)- Dr. Ali KAZANCIGİL (Directeur, UNESCO, Paris)"Turkey's Democratization: An Assessment"(Türkiye'nin Demokratikleşmesi: Bir Değerlendirme)- Prof. Dr. Raşit KAYA (ODTÜ)"Siyaset, Demokrasi, Medya"(Politics, Democracy and Media)- Prof. Dr. Alpaslan IŞIKLI (SBF)"Küreselleşme ve Kemalizm"(Globalization and Kemalism)- Prof. Dr. Cem EROĞUL (SBF)"Devletin Yeniden Yapılandırılması Söylemi ve Türkiye'ninDemokrasi Gereksinimi"(The Rhetoric of Re-construction of the State and the Needfor Democracy in Turkey)17. 40 -!8. 00 Tartışma (Discussion)845

23 Ekim 1998, Cuma (October 23,1998, Friday)1. Salon (HallNo.l)9. 00 ÜÇÜNCÜ OTURUM (THİRD SESSION)Oturum Başkanı (Chairperson):Prof. Dr. Ersin ONULDURAN (SBF)- Vincente G. ARNAUD (Amb., Buenos Aires)"Atatürk and Modern Turkey "(Atatürk ve Çağdaş Türkiye)- Bernhard Tjin Liep SHIE (Surinam)"Atatürkism and Modern Turkey: The Early Reforms ofAtatürkism and the Perspectives Towards the Development ofa Democratic Society, 1923-1950"(Atatürkçülük ve Çağdaş Türkiye; Atatürkçülüğün İlkReformları ve Demokratik Bir Toplumun GelişmesiYönündeki Düşünceler, 1923-1950)- Prof. Djaparidze SHOTA (Shota Rustaveli Univ.,Batoum)"Atatürk and the Republic of Turkey on the New Stage ofPolitical Orientation "(Siyasal Yönelimin Yeni Döneminde Atatürk ve TürkiyeCumhuriyeti)• Jihad el ZEIN (Beirut)"Elite's View of Atatürk's Reforms"(Atatürk'ün Reformları Üzerine Seçkinlerin Görüşü)- Dr. Menter ŞAHİNLER (Dışişleri Bakanlığı)"Atatürkçülük ile Demokrasinin Türkiye'de ve MüslümanÜlkelerdeki Geleceği"(Atatürkism and the Future of Democracy in Turkey and theIslamic Countries)10. 40 Tartışma (Discussion)1 1 K a h v e İkramı (Cojfee Break)11 20 DÖRDÜNCÜ OTURUM (FOURTH SESSION)Oturum Başkanı (Chairperson):Prof. Dr. Baskın ORAN (SBF)- Jean-Louis BACQUE-GRAMMONT (Directeur, CentreNational, Sucy-en-Rie)"Autour de quelques jugements sur Atatürk et son ceuvredans la presse parisienne â la fin de 1938"(1938 Sonu Paris Basınına Yansıdığı Biçimiyle Atatürk veEseri Üzerine Değerlendirmeler)- Gertrude DURUSOY (İzmir)"L'impact des initiatives d'Atatürk sur la vie cultuelle enTurquie "(Atatürk'ün Girişimlerinin Türkiye'deki Kültür HayatınaEtkileri)846

- Dr. Xavier JACOB (Ambassade de Vatican, Ankara)"Atatürk et la la'ıcite"(Atatürk ve Laiklik)- Prof. Robert MANTRAN (Inst. de France,Aix-en-Provence)"Souvenirs et reflexions sur la periode post-kemalienne de1945 a 1954"(Atatürk Sonrası Dönem -1945-1954- Üzerine Anılar veDüşünceler)12. 40 Tartışma (Discussion)13. 00 Öğle Yemeği (Lunch)14. 00 BEŞİNCİ OTURUM (FIFTH SESSION)Oturum Başkanı (Chairperson):Prof. Dr. Cem EROĞUL (SBF)- Prof. Jacques THOBIE (Viry-Chatillon)"La Republique de la Turquie: la voie de la puissanceregionale "(Türkiye Cumhuriyeti: Bölgesel Gücün Sesi)- Prof. Dr. Dan BERINDEI (President, Academie, Rom.,Bucrarest)"La communication Nicolae Titulescu et la Turquied'Atatürk"(Nicolae Titulescu ve Atatürk Türkiye'si)- Dr. Nahas MAHIEDDINE (Algerie)"L'influence des idees de Mustafa Kemal sur l'elite politiqueet culturelle en Algerie"(Mustafa Kemal'in Düşüncelerinin Cezayir'deki Siyasal veKültürel Seçkinler Üzerindeki Etkisi)- Penda M'BOW (Dakar Cheikh Anta Diop Univ.)"La lecture de l'experience laique du Senegal â la lumiere decelle de la Turquie sous Moustapha Kemal Atatürk(1881-1938)"(Mustafa Kemal Atatürk Türkiyesi Işığında Senegal'inLaiklik Deneyimi: 1881-1938)- Prof. Rafâa Ben ACHOUR (President, Univ. de Tunis)"L'influence d'Atatürk en Tunisie et notamment relativementau statut de la femme "(Atatürk'ün Tunus'daki Etkileri: Özellikle Kadının StatüsüAçısından)15. 40 Tartışma (Discussion)16. 00 Kahve İkramı (Coffee Break)847

16. 15 ALTINCI OTURUM (SIXTH SESSION)Oturum Başkanı (Chairperson):Prof. Dr. Çelik ARUOBA (SBF)- Bilal ŞİMŞİR, E. Büyükelçi (Ret. Amb.)"Cumhuriyetin Başkenti"(Capital of Republic)- Dr. Horst UNBEHAUN (Nürnberg Univ.)"Milli Mücadelede Sivas Basım"(The Sivas Press in the Turkish National War)- Prof. Dr. Justin McCARTHY (Univ. of Louisville,Kentucky)"Population Change and the Creation of the TurkishRepublic "(Nüfustaki Değişme ve Türkiye Cumhuriyeti'nin Doğuşu)- Masamı ARAI(Tokyo Univ.)" Milliyetçilik İlkesinin Unutulmuş Bir Öncüsü: Ahmet FeritBey"(A Forgotten Pioneer of the Nationalism Principle: AhmetFerit Bey)17. 35 -17. 55 Tartışma (Discussion)2. Salon (HallNo.2)9. 00 ÜÇÜNCÜ OTURUM (THIRD SESSION)Oturum Başkanı (Chairperson):Prof. Dr. Ercan UYGUR (SBF)- Mehmet Ali EKREM (Bükreş)"Atatürk Türkiye'si ile Romanya Arasındaki Diplomatikİlişkilere Toplu Bir Bakış"(An Appraisal of the Diplomatie Relations Between Atatürk'sTurkey and Romanla)- Prof. Dr. Yusuf HAMZA (Pedagoji Fakültesi, Üsküp)"Atatürk ve Makedonya Türklüğü"(Atatürk and the Turks of Macedonia)- Prof. Petrika THENGJILLI (Tirana Univ.)"Women's Movement in the Kemalist Republic and inAlbania "(Kemalist Cumhuriyet ve Arnavutluk'ta Kadın Hareketi)- Prof. Uffe OESTERGAARD (Univ. of Aarhus)"Atatürk and the Common Greek-Turkish-OttomanHeritage "(Atatürk ve Yunan-Türk-Osmanlı Ortak Mirası)- Constantine ZEPOS (Amb., Athens)"Greek-Turkish Relations at the Dawn of the ThirdMillenium "(3. Binyılın Eşiğinde Yunan-Türk İlişkileri)848

10. 40 Tartışma (Discussion)1 1 K a h v e İkramı (Coffee Break)11 20 DÖRDÜNCÜ OTURUM (FOURTH SESSION)Oturum Başkanı (Chairperson):Prof. Dr. Sübidey TOGAN (Bilkent)- Prof. Dr. Elmira MURADALİYEVA (Bakü)"Azerbaycan Tarihçiliğinde ve Üniversite KurslarındaAtatürkçülük Kavrayışı"(The Ataturkist Perception in Azerbaijan Historiography andthe University Courses)- Prof. Dr. Anvar KASYMOV (Tashkent)"Communication Between Turk Republics"(Türk Cumhuriyetleri Arasında İletişim)- Prof. Dr. Inom A. ASROROV (President, Inst. of WorldEcon. and Int. Reis., Dushanbe)"Using the Experience of Turkey in the Economic Reform ofthe Republie of Tajikistan"(Tacikistan Cumhuriyeti'ndeki İktisadi ReformlardaTürkiye'nin Deneyiminden Yararlanılması)12. 20 Tartışma (Discussion)13. 00 Öğle Yemeği (Lunch)14. 00 BEŞİNCİ OTURUM (FIFTH SESSION)Oturum Başkanı (Chairperson):Prof. Dr. İlber ORTAYLI (SBF)- DAN TSCHIRGI (The American Univ., Cairo)"Turkey's Challenges in the Arab World"(Arap Dünyasında Türkiye'nin Çıkışları)- Prof. Dr. Robert ANCIAUX (Univ. Libre de Bruxelles)"From the Pact of Saadabad to the Peace Process in theMiddle East: Seven Decades of Turkish Foreign PolicyTowards the Middle East"(Sadabad Paktı'ndan Orta Doğu Barış Sürecine KadarTürkiye'nin Orta Doğu Politikasının 70 Yılı)- Dr. Yusuf IRAKİ (Ain Shams Üniv., Kahire)"Mısır Arşiv Vesikaları Işığında Türk Kurtuluş Savaşı(1920-1923)"(The Turkish National War-1920-1923- in the Light of theEgyptian Archives)- Dr. Yücel GÜÇLÜ (Embassy of Turkey, Vatican)"The Last Pitched-Battle of the First World War and theDetermination of the Turkish-Syrian Boundary Line"(Birinci Dünya Savaşının Son Meydan Muharebesi veTürkiye-Suriye Sınırının Belirlenmesi)849

15. 4016. 00- Prof. Abderrahmane el MOUDDEN (Rabat)"Abd al-Karim's and Kemal's Movements in the 1920s:What Connections?"(1920'lerde Abdülkerim'in ve Kemal'in HareketleriArasındaki İlişkiler)Tartışma (Discussion)Kahve İkramı (Coffee Break)16. 15 ALTINCI OTURUM (SIXTH SESSION)Oturum Başkanı (Chairperson):Prof. Dr. Yüksek Koç YALKIN (SBF)- Dr. Arshi KHAN (Hamdard Univ., New Delhi)"State-Society Relationship in Turkey and India: AComparative Study "(Türkiye ve Hindistan'da Devlet-Toplum İlişkisi:Karşılaştırmalı Bir İnceleme)- Zheng-hua DONG (Beijing Univ.)"Chinese Views of Atatürk and Modern Turkey: AHistoriographical Review"(Atatürk ve Çağdaş Türkiye Üzerine Çin Görüşleri: TarihselBir Değerlendirme)- Prof. Dr. Jaemahn SUH (Hankuk Üniv. Seul)"Kore-Türk İlişkilerine Genel Bir Bakış"(A General Look Upon Korean-Turkish Relations)- Prof. Duncan Bruce WATERSON(Macquarie Univ., Sydney)"Atatürk and Modern Turkey: Australia, Anzac and theTurkish Republic"(Atatürk ve Modern Türkiye: Avustralya, Anzak ve TürkiyeCumhuriyeti)17. 35 -17. 55 Tartışma (Discussion)3. Salon (Hail No.3)9. 00 ÜÇÜNCÜ OTURUM (THİRD SESSION)Oturum Başkanı (Chairperson):Prof. Dr. İsenbike TOGAN (ODTÜ)- Prof. Gerrit OLIVIER (Rand Afrikaans Univ.,Johannesburg)"The Relevance of Kemal Atatürk in the Turkey of theFuture "(Geleceğin Türkiye'sinde Kemal Atatürk'ün Yeri)- Prof. Dr. Doğu ERGİL (SBF)"Atatürkçülük Neden Aşılamıyor: Liderlik Sorunu"(Why Atatürkism Cannot Be Transcended: The Question ofLeadership)850

- Prof. Dr. Victor Morales LEZCANO (Spanish OpenUniv., Madrid)"Emilio Garcia Gomez: An Exceptional Eyewitness of thePlight of the Republic of Turkey (1962-69)"(Türkiye Cumhuriyeti'nin 1962-69 Zorlu Döneminin SıradışıBir Görgü Tanığı: Emilio Garcia Gomez)- Tapani HARVIAINEN (Univ. of Helsinki)"The Northernmost Turkic Community-a Case of Euro-İslamin Finland"(En Kuzeydeki Türk Toplumu: Finlandiya'dakiAvrupa-İslam Örneği)- Arshad-uz ZAMAN (Ret. Amb., Bangladesh)"Atatürk as seen from Bangladesh"(Bangladeş'ten Atatürk'e Bakış)10. 40 Tartışma (Discussion)1 1 K a h v e İkramı (Coffee Break)11, 20 DÖRDÜNCÜ OTURUM (FOURTH SESSION)Oturum Başkanı (Chairperson):Prof. Dr. Korkut BORATAV (SBF)- Prof. Dr. Ergun TÜRKCAN (SBF)"Türkiye'nin Teknoloji Tercihleri: 1923-1998"(Turkey's Technological Preferences: 1923-1998)- Prof. Dr. Şefik Alp BAHADIR (Univ. ofErlangen-Nuremberg)"Turkish Economy on the Threshold of the 21" Century: ACritical Review of Some Recent International Appraisals"(2 i. Yüzyılın Eşiğinde Türk Ekonomisi: Son ZamanlardakiBazı Uluslararası Değerlendirmelere Eleştirel Bir Yaklaşım)- Prof. Dr. Bilsay KURUÇ (SBF)"Kamu Ekonomisinde Bir Yöneticilik Örneğindenİzlenimler"(Impressions of an Example of Administration in PublicEconomy)12. 00 Tartışma (Discussion)13. 00 Öğle Yemeği (Lunch)14. 00 BEŞİNCİ OTURUM (FIFTH SESSION)Oturum Başkanı (Chairperson):Prof. Dr. Ruşen KELEŞ (SBF)- Prof. Geoffrey LEWIS (Oxford Univ.)"Bilmeyen Ne Bilsin Bizin?"(What Should the Ignorant Know of Us?)851

- Adnan BİNYAZAR (Berlin)"Atatürk'ün Yaratmak İstediği Bilgi Toplumu"(The information Society Atatürk Aimed to Build)- Prof. Dr. Ezel KURAL-SHAW (California State Univ.)"The Language Factor as the Keystone of the TurkishRepublic's Reform Program"(Türkiye Cumhuriyeti'nin Reform Programının Temel TaşıOlarak Dil Etkeni)- Prof. György HAZAI (Budapeşte)"Atatürk Döneminde Türkiye'de Türkoloji"(Turkish Studies in Turkey in Atatürk's Period)- Tamer BACINOĞLU (Tübingen)"Soğuk Savaş Soması Alman Yayıncılığında Kemalizm"(Kemalism in Post-Cold War German Publications)15. 40 Tartışma (Discussion)16. 00 Kahve İkramı (Coffee Break)18.°°-18. 15 KAPANIŞ KONUŞMALARI (CLOSING SPEECHES)*Prof. Dr. Sina AKŞİN, Düzenleme Kurulu Adına(On Behalf of the Organizing Committee)Katılımcılar Adına Bir Konuşmacı(Address on Behalf of the Participants)* 1. Salonda yapılacaktır [Will be held in Hail No. 1 ].852

DÜZENLEME KURULU (ORGANIZING COMMITTEE):Prof. Dr. Celal GÖLE (SBF)Daire Bşk. Dr. Menter ŞAHİNLER (Dışişleri Bakanlığı Temsilcisi)Başkatip Can ÖNDER (Dışişleri Bakanlığı Temsilcisi)Prof. Dr. Sina AKŞİN (SBF)Prof. Dr. Pars ESİN (SBF)Prof. Dr. Ömer KÜRKÇÜOĞLU (SBF)Yrd. Doç. Dr. Berrin C. ATAMAN (SBF)Yrd. Doç. Dr. Mustafa AYDIN (SBF)Arş. Gör. Çağrı ERHAN (SBF)Arş. Gör. Özlen KÜNÇEK (SBF)Arş. Gör. Kudret ÖZERSAY (SBF)Arş. Gör. Korkut ÖZKORKUT (SBF)Arş. Gör. Feyzan Hayal ŞEHİRALİ (SBF)Sema BAKACAK (Aristo Firması Temsilcisi)853

PDF Dosyası - Ankara Üniversitesi Kitaplar Veritabanı

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?